Klimaat voor Verandering - Nederland circulair...Ralph Dito, HR Recycling Frans Tak, Linthorst...

Klimaat voor Verandering Project history keten innovatieprogramma klimaatinstallatiebranche

Voorwoord

Let’s go!

De bouwsector is vrij traditioneel van aard. Toch is er binnen dit keten innovatiepro-gramma vanaf het begin nagedacht over hoe de hele sector beïnvloed kan worden. Door modelcontracten, designprincipes en de am-bitie om het NOS 20 uur Journaal te halen wordt groot gedacht. Gedacht in termen van het kantelen van de sector en in opschaling van de projecten, in plaats van het najagen van individuele bedrijfsbelangen. Een brede ambitie die aansluit bij mijn manier van denken en werken: grootste plannen en veel energie!

Met die energie voor het realiseren van een circulaire economie ben ik met veel trots aan de slag gegaan met de coalitie Klimaat voor Verandering. Een samenwerkingstraject van twintig bedrijven die met elkaar leren en experimenteren, en de circulaire economie in hun keten in de praktijk brengen. Na een jaar intensieve samenwerking hebben zij veel geleerd over circulariteit in de klimaatinstal-latiebranche. Door het opzetten van drie innovatieprojecten hebben zij geëxperimen-teerd en geconcretiseerd. In deze publicatie deel ik graag met u hun verhaal en de inzich-ten die zij opdeden in dit verandertraject.

Pieter van den HerikTransitiemanager Circulaire Economie – MVO Nederland

Duurzame verandering en innovatie in het bedrijfsleven gaan voor mij hand in hand. De slagkracht en de durf van innovatief ondernemerschap zorgt ervoor dat je dingen bereikt. Hoewel deze innovatie veel plaatsvindt in de organisaties zelf – in de fabriekshallen, aan tekentafels, in keukens – zien we de laatste jaren steeds meer dat wie innovatie écht naar de markt wil brengen, dat niet zonder partners in de keten kan.

Voor circulaire economie geldt dat in het bijzonder. Het is een manier van denken en ondernemen die vraagt om een systeem-verandering. Want niet alleen de huidige manier van produceren is nog lineair, ook onze manier van samenwerken: een aaneenschakeling van ketenpartners die elkaar onder druk zetten. Elkaar tegenwer-ken in plaats van met elkaar werken. En zo uiteindelijk geen ruimte maken voor inno-vatie en voor het toevoegen van waarde.

Mijn missie is om organisaties die willen bij elkaar te zetten om samen te doen. De circulaire economie handen en voeten geven door aan de slag te gaan met een keten waar de puls voor verandering niet te ontkennen is. De keten van de klimaat-installaties heeft niet direct haar DNA mee wat betreft die veranderingsbereidheid.

1

In de startblokken

3

Nederland circulair!

Wat eraan voorafgingNederland circulair! Dat is de ambitie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) in samenwerking met een coalitie van maatschappelijke organisaties Circle Economy, Click NL, De Groene Zaak, Het Groene Brein en MVO Nederland, met ondersteuning van RVO. Zij werken aan zeven thema’s om circulair ondernemen in het Nederlands bedrijfsleven te versnel-len. Nederland is een koploper op het gebied van circulaire economie. We ken-nen tal van prachtige praktijkvoorbeelden in verschillende sectoren, regio’s en van producten.

Een circulaire economie is alleen niet gerealiseerd met ‘slechts’ individuele succesverhalen. Het gaat om een systeem-verandering. Een verandering waar je als bedrijf niet afzonderlijk verantwoorde-lijk voor bent. Je doet het samen met je ketenpartners, of misschien nog beter, met het netwerk waarin je actief bent.

Zo ontstond het idee voor het keten inno-vatieprogramma onder de vlag van Neder-land circulair! Na gedegen onderzoek door TNO, Circle Economy en MVO Nederland bleek dat de klimaatinstallatie keten één van de meest kansrijke ketens is om mee aan de slag te gaan.

Deze ranking heeft de klimaatinstallatie keten met name te danken aan het tran-sitiepotentieel. Hier scoort de keten het hoogst op. Veel veranderingsgezindheid dus! Ook de ecologische impact (derde plaats) en de potentie voor waardebehoud (vijfde plaats) scoorden hoog als indicato-ren voor een kansrijke circulaire transitie.

Transitiemanager Pieter van den Herik van MVO Nederland kreeg de opdracht om partners te vinden die bereid waren om in het keten innovatieprogramma te stap-pen. “Mijn collega’s van MVO Nederland hadden al een uitgebreide actoranalyse gedaan en verschillende ketenpartners gesproken over de kansen en uitdagingen van circulair ondernemen”, vertelt hij.

Het vormen van een daadwerkelijke co-alitie vereiste nog wat extra gesprekken, maar al gauw waren de eerste aanmeldin-gen binnen. “Uitgaande van een coalition of the willing, focuste ik op de ketenpart-ners die positief waren over het traject. Mensen die energie hadden om aan de slag te gaan met circulaire economie in hun keten.”

OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC 2016 / JAN 2017 5

En hun mede change agents en coalitiegenoten:

Eduard Lebbink, ACE Re-use Technology Babette van Loon, Mitsubishi AlklimaMartijn van Leerdam, Mitsibishi Alkima Remko Zuidema, BRIQS Foundation Ben Kubbinga, Circle EconomyArie Huisman, DWARonald Dikstaal, EnecoJasper Feuth, EnecoFrans Beckers, FBBasicXander van Bree, Frico BVRalph Dito, HR RecyclingFrans Tak, Linthorst TechniekFrans van den Biezenbos, OC VerhulstRuud van der Meide, RemehaBas Slager, Repurpose / Buro BootRoger Ravelli, RVOTon Hauzer, U.C. TechnologiesMarissa Willemse, UNETO-VNIMarc van Gerrevink, Van GerrevinkTheo Koster, VLA

6

Voorstelrondje

Kartrekkers van de innovatieprojecten Een keten innovatieprogramma draait om een gezamenlijke aanpak. Een gedeelde ambitie en bereidheid van ketenpartners om samen aan de slag te gaan. Samen-werken aan projecten, samen leren en groeien. Maar ook elkaar leren kennen en vertrouwen.

Daarom zijn niet alleen de juiste organi-saties binnen de keten van belang, maar ook de juiste mensen binnen die organi-saties. Zogenaamde change agents die over energie, doorzettingsvermogen en daadkracht beschikken om een complex project of thema verder te brengen.

Lees meer over Xander van Hoof van

Delta Development Group op pagina 36

Lees meer over Rob Vermeij categorie

manager bij ABN AMRO op pagina 17

Lees meer over Michiel Burggraaff

contractmanager bij ENGIE op pagina 25

Lees meer over Marcel de Graaf eigenaar HR Recycling op pagina 6

Wij stellen hier alvast vier van die change agents in de klimaatinstallatie keten aan u voor.

7

“We hebben het de afgelopen jaren zo luxe gehad dat het niet loonde om oude apparaten te laten repareren. Een nieuwe kopen was goedkoper. Daar moeten we weer van genezen. Ik denk dat de financiële crisis heel goed is geweest voor die denkwijze alleen al.”

8

Marcel de Graaf is eigenaar van het bedrijf HR Recycling. Hij is de kartrekker van het innovatieproject Design for Disasssembly. Het doel van dit project is het ontwikkelen van een blauwdruk (ontwerpprin-cipes) voor een complete DfD-kli-maatinstallatie. Het project wil een circulaire klimaatinstallatie realise-ren die gemakkelijk te demonteren is op een dusdanige manier dat er geen restafval overblijft.

9

In de startblokken

Een eerste kennismaking keten enorm versnipperd is. Een integrale benadering en proactieve samenwerking ontbreekt vaak. Het is voor dit keten in-novatieprogramma belangrijk om juist die personen binnen de traditionele, versnip-perde markt te betrekken die de winst zien van het breed in de keten denken en werken.” Pieter van den Herik

Op 26 januari vond de eerste bijeenkomst plaats. “Natuurlijk is een nadere kennisma-king belangrijk voor coalitievorming. Zo’n traject vraagt om vertrouwen en daarvoor moet je elkaar eerst leren kennen”, licht Pieter toe. Maar de bijeenkomst had nog een ander doel: om gezamenlijk te be-palen wat de groep onder een succesvol verandertraject verstaat.

Als voorwaarde voor succes werd vooral het belang van concrete en haalbare pro-jecten genoemd. Waarschijnlijk kenmer-kend voor deze doelgroep: een mentaliteit van aanpakken, met elkaar iets concreets neerzetten, iets wat je vast kan pakken. Ook werden elementen voor succes ge-noemd waarbij prestatie en waardebele-ving bij de klant vooropstaan. In het geval van een installatie gaat het vooral om de functie die het heeft voor de eindge-bruiker. Daarnaast werd materiaalbehoud genoemd als een belangrijk aspect.

Met de contouren voor een coalitie vond Pieter het tijd om de partners aan elkaar voor te stellen. De klimaatinstallatiebran-che is ontzettend divers en versnipperd. Voor elke fase in het bouwen onder-houdsproces is er wel een andere partij in de keten. Hoewel de partijen elkaar vaak tegenkomen, weten ze meestal niet van elkaar wat ze doen en hoe ze werken.

“De klimaatinstallatiebranche is onderdeel van de bouwsector, een vrij conservatieve markt. Hoewel de bouwsector al een aantal jaar hevig onder druk staat, komen de partijen maar langzaam in beweging om echte veranderingen door te voeren. Dit komt waarschijnlijk ook doordat de

10 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC 2016 / JAN 2017

Naast inhoudelijke elementen zijn proces-voorwaarden van belang om gezamenlijk een succesvol traject op te zetten. De groep noemde de relevantie van een geza-menlijke visie en het creëren van draagvlak bij de juiste mensen. Zowel in de interne organisatie als binnen de keten. Marcel de Graaf: “Om een coalitie te zijn, moet je een duidelijk gemeenschappelijk doel hebben. Een doel waar je gezamenlijk aan werkt en waar je ook gezamenlijk belang bij hebt om aan te werken. En in onze club zie ik dat wel”.

“Al vind ik de term ‘coalitie’ ergens ook negatief klinken. Alsof je met elkaar een protest aangaat en tegen iets bent. Ik zou het liever benaderen vanuit de positieve kant van samenwerken.” Rob Vermeij

“Dat ben ik niet met je eens. Het eerste waar ik aan denk is een samenwerking tussen mensen die een gezamenlijk doel nastreven. Dat hoeven dus niet per se mensen te zijn van dezelfde partij of die eenzelfde mening hebben. Het gaat om mensen die één doel hebben en zich daar samen hard voor maken.” Michiel Burg-graaff

11

Tijdens een tweedaagse, intensieve bij-eenkomst op 16 en 17 maart gaf de groep een aanzet voor de gemeenschappelijke visie en concrete innovatieprojecten. Beide werden eerder al genoemd als voorwaarde voor succes.

“In onze tweede sessie wilden we een gezamenlijke visie en concrete projecten om mee te starten rond krijgen. Ik heb veel bewondering voor de inzet en de creativiteit die deze groep in twee dagen heeft geleverd. Dat geeft houvast voor de toekomst en handelingsperspectief op de korte termijn”. Pieter van den Herik

Onder leiding van facilitator Han Rakels en transitiemanager Pieter van den Herik werkte de groep aan verschillende bouw-stenen om tot de visie en innovatiepro-jecten te komen. “In diversiteit ligt de po-tentie voor creativiteit. Benut de inzichten van een ander om je eigen denken verder te helpen”, spoorde Han de groep aan.

In de startblokken

Ambitie- en Innovatielab

De wensen (contacten leggen, samenwer-ken met vertrouwen en transparantie, dur-ven falen om te leren) werden gekoppeld aan relevante trends (verdienmodellen, veranderingsbereidheid, politieke agenda, industrieel bouwen, grondstoffen en beta-len voor prestaties). De groep had in het begin wat moeite om zich los te maken van het dagelijkse hier en nu.


Visie 2030: Als keten van klimaat-installaties in utiliteitsgebouwen gaan we samen voor een circulaire economie.

We delen de volgende ambities om onze collectieve impact te realiseren:

• CirculaireinstallatiesdoorDesignfor Disassembly.

• Kringsamenwerkingalssleutelvoorcirculair succes.

• Leverenvancomfortengezondegebouwen.

• Gebruikvanbigdatavooroptimaleprestaties en slim onderhoud.

Langzaam maar zeker werden de plannen grootser en ambitieuzer. Er werden toe-komstscenario’s geschetst en uitgebeeld. Drie verschillende groepen kwamen tot dezelfde kern, wat de bouwstenen vormen voor de uiteindelijke visie:

Bovendien formuleerde de groep geza-menlijk nog een aanvullende ambitie. De ambitie om uiteindelijk het NOS 20 uur Journaal te halen. Met als doel om een bredere beweging te creëren en de instal-latiemarkt maar ook gebruikers (zakelijk en consumenten) te informeren en inspi-reren. Het behalen van het NOS 20 uur Journaal is daarin een symbolisch doel. De subdoelen zijn het vergroten van het bewustzijn en het gevoel van urgentie en een politieke lobby te starten voor breder draagvlak.

“Geen idee hoe de toekomstige installatie eruitziet, maar één ding is zeker: we heb-ben dezelfde natuurwetten en dezelfde wensen voor warmte en koeling.”

Wat opviel in de trendmap is dat veel toekomstperspectieven negatief werden geframed. Maar daarop kwam direct een reactie uit de groep: “We moeten de trends die geformuleerd zijn als potentiele bedreigen, omzetten in kansen.”


Hoewel het van tevoren lastig leek om iedereen uit zijn dagelijkse drukke agenda vrij te krijgen, was de tweedaagse bijeen-komst een belangrijke voedingsbodem voor de coalitie. “Ik ben enthousiast ge-raakt door de contacten met ondernemers die zich met passie inzetten voor circulaire oplossingen. Ze zien kansen om hun brood hiermee te verdienen. Door met elkaar te brainstormen kijkend naar de hele keten, wordt het mogelijk om vraag en aanbod bij elkaar te brengen”, vertelt Theo Koster.

Samenwerking en vertrouwen (transparan-tie in verdienmodel, contacten en netwer-ken) is nodig om een circulair business model te maken. Veel organisaties zijn bang om hun verdienmodel ter discussie te stellen. “Als er vertrouwen is, kunnen we transparant zijn. Als we transparant zijn, kunnen we vertrouwen. Maar waar begin je dan? Iedereen wil vertrouwen krijgen, maar dat krijg je door te laten zien dat je te vertrouwen bent”, quote uit het verslag.

Het verdienmodel is, mag of moet zelfs onduidelijk zijn bij de start van een in-novatief project. Elk project gaat mis als de deelnemers er instappen met het idee: wat verdien ik eraan? Maar als deelnemers in een project stappen om inzichten te krijgen hoe het anders kan, ontwikkelen ze samen een gedeelde visie en ideeën. Het verdienmodel wordt daarna vanzelf duidelijk.

In de startblokken

Van brainstorm naar projectidee“We willen allemaal. Er is positieve ener-gie en de ingrediënten voor ‘kringsamen-werking’ zijn aanwezig.”

Van belang is om met projecten te begin-nen die ‘save to fail’ zijn. Zo zijn de te nemen risico’s te overzien en leert een projectteam gaandeweg. Van de maar liefst 22 projectideeën werden clusters gemaakt. Hieruit werd een drietal ideeën uitgewerkt.

Circulaire contractenCirculair denken is gekoppeld aan lange-termijndenken. Bovendien zouden con-tractafspraken over circulaire installaties moeten gaan over een leefbaar binnenkli-maat. Comfort- en prestatieafspraken dus. Het is belangrijk om tot een contractstel-ling te komen die op te schalen is, zodat beleggers en financiers kunnen aanhaken. De eerste fase van het project is een inventarisatie van wat er al is (ook buiten de branche). De tweede fase is bedoeld om binnen specifieke business cases het model te testen. Fase drie gaat over het formuleren van een modelcontract dat als template voor juristen dient.

OldtimerDit project is gericht op het (hoogwaar-dig) hergebruik van installaties. Als case staan vier kantoorgebouwen van ABN AMRO centraal, die dit jaar casco opgele-verd moeten worden. Van de gebouwen wordt een scan gemaakt van componen-ten met de vraag: in hoeverre zijn deze her te gebruiken? Wat kan worden toegepast in nieuwe (of andere) gebouwen? En wat


is er in de praktijk voor nodig om dat te realiseren? Het doel van deze vragen is om te komen tot minder afval en een finan-ciële besparingen. De betrokken partijen richten zich op het schaalbaar maken van het hergebruik van installaties.

Design for Disassembly (DfD)De focus van dit project ligt bij het heront-werpen van volledige klimaatinstallaties (koelen, warmte en ventilatie) zodat deze zo ontworpen worden dat de installaties

na levensduur goed te demonteren zijn. In fase één richt de projectgroep zich op de cv-ketel als case. De groep moet de ketel zo ontwerpen dat deze makkelijk (modulair) uit elkaar te halen is. Fase twee is bedoeld voor de verbreding. Dan kijkt de projectgroep ook naar andere instal-laties en welke ontwerpprincipes er nodig zijn voor demontage aan het einde van de levensduur.


In de startblokken

Circulariteit van de innovatieprojecten Er zijn verschillende momenten om met circulaire economie aan de slag te gaan. Misschien kijk je naar ontwerp, om pro-ducten te maken die lang meegaan en die je na levensduur volledig uit elkaar kunt halen. Of naar innovaties die de levensduur van een product verlengen. Daarnaast kun je focussen op de end-of-life fase, het terugnemen van producten om ze hoog-waardig te hergebruiken.

We vroegen de kartrekkers van de innova-tieprojecten waarom ze juist deze insteek van circulaire economie hebben gekozen voor hun project.

“Als je over circulariteit praat, dan praat je eigenlijk over een horizon van mis-schien wel twintig jaar. En wie kan op dit moment inschatten wat er over twintig jaar is? Je kunt nu contractueel regelen hoe producten, componenten of grond-stoffen terugkomen, maar degene die het terugkrijgt, moet nu al een inschatting maken wat dat over twintig jaar waard is. Daarom is het zo belangrijk om afspraken te maken hoe je dit op de lange termijn in de keten borgt. Dat de kansen en risico’s op een goede manier zijn gespreid. Om-gaan met een lange en onzekere horizon is waar we meer ervaring mee op moeten doen.” Xander van Hoof

“Er wordt niet zozeer om gevraagd, maar je moet aan de markt laten zien: dit is niet tweedehands. Het heeft echt de kwaliteit van een nieuw product. Denk aan de voor-kant goed na over hoe je iets gebruikt of maakt. Dan kun je hele grote stappen zetten. Het hergebruiken van apparaten en grondstoffen, dat is niet eens iets wat we vanuit financieel perceptief moeten doen, maar gewoon vanuit schaarste van grondstoffen. Het is geen keuze, maar een must. Pure noodzaak.” Marcel de Graaf

“Een circulaire economie begint bij het verlengen van de levensduur. Dus iets niet zomaar van de hand doen, maar iets wat al is zo aanpassen dat het voldoet aan nieuwe wensen of standaarden. Hetzelfde geldt voor vastgoed. Je kan wel een nieuwbouwpand verduurzamen, maar dan richt je je op 0,5% van de markt. De be-staande bouw aanpakken levert je een po-tentie van 99,5% op en is bovendien meer circulair. Je kijkt naar iets wat al is en gaat het aanpassen en hergebruiken waar het kan. Dat gebeurt al steeds meer in de bouw, met name rondom bouwmaterialen. Waarom niet ook de klimaatinstallaties daarbij pakken?” Michiel Burggraaff


“ Je moet de markt laten zien: dit is niet tweedehands. Het heeft echt de kwaliteit van een nieuw product”


Michiel Burggraaff

18

“Vanuit het inkoopproces proberen we de markt te prikkelen, zodat bedrijven met ons meedenken en met oplossingen komen. Alleen ik merk dat als het wat moeilijker wordt, bijvoorbeeld bij circulaire contractafspraken, dat bedrijven afhaken. Ze willen er geen tijd en moeite instoppen. Zoiets kost in het begin nou eenmaal wat meer tijd om samen uit te komen.”

Rob Vermeij is categorie manager bij ABN AMRO, waar hij verant-woordelijk is voor de duurzame huisvesting van het bedrijf. Samen met Michiel Burggraaff is hij de kartrekker van het innovatieproject Oldtimer. Doel van dit project is om gebruikte klimaatinstallaties, bijvoorbeeld in panden die sluiten en in casco opgeleverd moeten worden, te hergebruiken in andere gebouwen.

19

De coalitie in beweging

21


Het opstartproces Herkenbaar voor iedereen die weleens bij een inspirerende bijeenkomst, conferentie of brainstorm is geweest: je bent moge-lijk wat vermoeid door de lange dag(en) als je naar huis rijdt, maar je hoofd zit vol energie en nieuwe ideeën. Ideeën die wel-iswaar nog moeten landen om ze echt bij de kladden te grijpen, maar voor je gevoel ben je er bijna. Ze zijn helder en tastbaar.

De volgende dag begin je de ideeën concreet te maken, te operationaliseren. Wat en wie heb je nodig om dit verder te brengen? Maar dan gaat de telefoon, stroomt je mail vol en zit je de rest van de dag in overleg. Zo gaan er een aantal dagen voorbij, zonder dat je echt toe bent gekomen aan het uitwerken van die mooie, nieuwe ideeën.

Voor deze uitdaging stonden onze coa-litieleden ook na de tweedaagse sessie. De opdringerigheid van de waan van de dag. Pieter: “Ik heb in die eerste periode onderschat dat transitiemanagement geen projectmanagement is. We hebben geen daadwerkelijke sturing op de voortgang van projecten. Ik kan de projecten aanja-gen, maar de teams moeten zelf het werk doen.”

Hoe zorg je er toch voor dat je de energie hooghoudt en aan de slag blijft? Door het zo snel mogelijk te concretiseren. Door de ideeën te koppelen aan initiatieven die al lopen. Het laten aansluiten bij een be-staande ontwikkeling en visie.

“De start was goed, maar het vervolg ging trager dan verwacht. Dit is niet erg. Con-creet worden en zaken uitwerken vraagt om elkaar te leren begrijpen en dat kost altijd meer tijd dan verwacht. Nu gaan we doorpakken. Het grootste risico is dat alle deelnemers terugvallen in de waan van de dag. Concrete afspraken en acties zijn nodig.” Jasper Feuth, Eneco

“In ons projectteam was het in het begin heel erg zoeken naar wie we eigenlijk al-lemaal zijn. Waar liggen onze belangen, wat moeten we ermee, wat willen we er-mee? Het was afwachten wie de lead nam en met welk doel. Gaandeweg ben ik de kar gaan trekken. Dat was misschien ook wel goed om het geheel breed te hou-den en alle spelers bij elkaar te kunnen houden. We hebben nu een mooi stelletje bij elkaar. Een drietal producenten en een grote installateur, recycleraar en een demonteur. We kunnen redelijk breed het hele traject draaien.” Marcel de Graaf

“Ik denk dat we gezamenlijk een coalitie zijn, maar het zou allemaal wel wat sneller mogen. Misschien dat Nederland circu-lair! daar strenger in kan optreden. We moeten hogere eisen stellen aan wie er meedoen en onder welke randvoorwaar-den. Mensen van het type ‘walk the talk’ zogezegd. Als daardoor mensen afvallen of dingen niet lukken, dan komen we daar snel genoeg achter en dat is helemaal niet erg.” Michiel Burggraaff


“ Concreet worden en zaken uitwerken vraagt om elkaar te leren begrijpen en dat kost altijd meer tijd dan verwacht”



Visie 2030

Binnen een transitietraject staat de stip op de horizon centraal. Voor het keten in-novatieprogramma Klimaat voor Verande-ring is die stip geformuleerd als visie. Dat is één van de resultaten uit de tweedaagse sessie in maart.

De visie is de bindende factor van de coalitie: het doel waar samen aan gewerkt wordt door middel van concrete innova-tieprojecten. De deelnemers noemden daarnaast verschillende andere redenen waarom zo’n visie bijdraagt aan het veran-derproces.

Om over Visie 2030 te kunnen communi-ceren, is een flyer gemaakt met alle logo’s van de deelnemende partijen. De coalitie-genoten kunnen de flyer intern gebruiken om hun eigen achterban mee te nemen en draagvlak voor circulaire klimaatinstal-laties te vergroten. Buiten de coalitie kan deze de rest van de markt informeren, inspireren en mogelijk activeren over cir-culaire economie in de keten.

“De ambitie ligt hoog, maar de grote uitdaging

is om hieraan vast te houden en echt stappen

te zetten.”


“Ondanks de complexiteit van het onderwerp is

iedereen nog steeds gemotiveerd.”

“In een kort tijdsbestek hebben

we een concrete doelstelling neergezet, met de juiste mensen

bij elkaar.”

“Wat je ambitie is, zegt niets over het

uiteindelijke resultaat. Dus ik vind het beter

een hoog doel te stellen.”


Rob Vermeij

26

Michiel Burggraaff is contract-manager bij ENGIE. Hij is verant-woordelijk voor het uitvoeren van de contractuele verplichtingen en het ontwikkelen van klantrelaties. Vanuit die klantrelatie heeft hij ABN AMRO bij het keten innova-tieprogramma betrokken. ABN AMRO heeft circulaire economie hoog op de agenda staan. Michiel wist op deze manier een connectie te maken om zijn persoonlijke en zakelijke doelstellingen te combine-ren in dit project.

“Het mooie (en complexe) van circulaire economie is dat er per definitie meerdere partijen voor nodig zijn om de cirkel te sluiten. Dit interesseert mij enorm. Alle partijen moeten openstaan voor samenwer-king. Als je dat doet vanuit de drive om naar een circulaire economie te groeien, geeft het veel energie.”

27

Innovatieprojecten

AanscherpenOp 14 juni bij de Circular EXPO kwam de coalitie weer bijeen. De vier werkgroepen hadden tijd gehad om hun plannen verder uit te werken. Tijdens deze bijeenkomst presenteerden ze hun ideeën en gaven elkaar feedback. Wat zou het project niet succesvol maken? Wat zou het project wel succesvol maken? Wat is er nog nodig en waarbij kan je helpen?

Modelcontract“In de huidige situatie geldt: wie betaalt, bepaalt. Maar geldt dat ook voor het circulaire contract?”, was de vraag van de projectgroep. Delta Development, U.C. Technologies, Eneco, Briqs en DWA bogen zich de afgelopen tijd over de vraag hoe een circulair contract tussen de service-provider, eigenaar en gebruiker vorm moet krijgen. De uitdaging bij het circulaire contract gaat over de financieringscon-structie, het eigendom en de restwaarde van componenten.

Financiering van een circulair systeem lijkt bij de investeerder en gebouweigenaar te liggen. Alleen wat als zij geen eigenaar worden van de installatie? Is een statie-geldsysteem een oplossing? Hoe ga je om met garanties? Rijg je garanties van onderliggende leveranciers aan elkaar als er een serviceprovider is? Dat zijn vragen waar de projectgroep zich de komende tijd over zal buigen.

OldtimerHet project Oldtimer heeft een quickscan uitgevoerd van de klimaatinstallaties in kantoorpanden van ABN AMRO die geslo-ten gaan worden en (vermoedelijk) casco opgeleverd moeten worden. De vraag is of deze installaties opnieuw ingezet kunnen worden bij kantoren van ABN AMRO. De groep deelde tijdens de bijeenkomst op 14 juni de geleerde lessen. De installaties lijken geschikt voor hergebruik (op basis van leeftijd), maar ze zijn vooral interessant voor bestaande panden die een nieuwe in-stallatie nodig hebben. Een goed bestand van de gebruikte onderdelen (bij pandei-genaar) is daarbij essentieel.


Ook kon de projectgroep een tip delen met het innovatieproject Modelcontract, namelijk om casco oplevering en herge-bruik op te nemen in de contracten. De groep bleef kritisch en vroeg zich ook af of het voor maximale circulariteit slimmer is om te streven naar levensduurverlenging in een bestaand pand.

Design for DisassemblyDit innovatieproject richt zich op het ont-wikkelen van ontwerpprincipes voor een circulaire klimaatinstallatie. De deelnemers kozen voor twee hoofdgroepen: opwek-king en ventilatie. De groep concludeert dat een DfD-ketel moet bestaan uit buil-ding blocks die makkelijk uitwisselbaar zijn. Daarnaast moet de levering van een ketel gekoppeld worden aan onderhoud voor een sluitend businessmodel.

Als definitie van een DfD-klimaatinstallatie noemen zij: “Een DfD-klimaatinstallatie is een klimaatinstallatie die na gebruik energieneutraal en economisch renda-bel uit elkaar te halen is volgens stap B (hergebruik) in de ladder van Lansink.” Met klimaatinstallatie wordt hier bedoeld: alle componenten in een gebouw ten behoeve van het creëren en instant houden van het binnenklimaat, de distributie en verdeling van verse lucht in binnenruimtes, gecondi-tioneerd op temperatuur en vocht.

DfD QUICKSCAN

Verwarming 90 – 95% is te recyclen, maar herge-bruik is economisch (maar vooral op gebied van veiligheid) veel lastiger. Ventilatie 75% eenvoudig, 15% niet zo gemakkelijk en 10% niet te recyclen. Koeling Nog geen resultaten, Alklima sluit aan bij de projectgroep.Demontage distributie- en afgiftesystemen uit gebouw Eerste inschattingen variëren van 25 - 100% meer werk om materialen ‘heel’ te demonteren. Voor hergebruik op de hoogste schaal van de ladder van Lan-sink, zijn er voor alle materialen speci-fieke (soms onoverkomelijke) issues.

Er zijn nog veel praktische vragen die een mogelijke uitdaging vormen, zoals de economische haalbaarheid van hergebruik. Ook is meer materiaalkennis nodig over hoe bepaalde stromen te verwerken zijn, waaronder met het oog op veiligheids-voorschriften. Bovendien is het organiseren van demontage van afgifte en distributie-systemen nog onduidelijk.


Op naar realisatie

31

Op naar realisatie

Hogedrukvat De einddatum van het keten innovatie-programma, december 2016, komt snel dichtbij. De projectgroepen voelen meer druk om resultaat te boeken. En dat kan soms spanning opleveren, want een daad-werkelijke transitie is niet altijd gebaat bij een (te) hoge tijdsdruk. Hoe houd je de ambitie hoog als je weet dat je binnen een paar maanden iets moet opleveren?

“Eigenlijk is een jaar veel te kort in deze kwestie. Het is alleen al zo essentieel om elkaar onderling beter te leren kennen. Elkaar soms even op een andere manier te spreken dan wanneer je alleen functioneel met elkaar rond de tafel zit. De twee-daagse sessie is daar een mooi voorbeeld van, maar ook een vergadering op de golfbaan, gecombineerd met een golf-clinic en een rondleiding bij een van de projectleden. Dat zijn net even de extra dingen die je nodig hebt om met elkaar vertrouwen op te bouwen en van elkaar te snappen waarom je doet wat je doet.” Marcel de Graaf

Toch bracht deze periode, zo na de zomer, voor veel projectgroepen ook nieuwe energie en inspiratie. Er werden concrete stappen gezet om naar het einddoel toe te werken. Hierbij een update van de projec-ten in die periode.


Op 1 september deed de groep mee aan een workshop van CIRCO, een organisatie met veel ervaring op het gebied van circu-lar design: circulaire ontwerpvraagstukken. De verwachtingen waren hooggespannen. “Ik hoop dat we door de design workshop een mooie stap kunnen maken en een aan-tal principes duidelijk worden die als basis dienen voor de plannen die we naar buiten willen brengen.” Marcel de Graaf

Om tot DfD-principes voor klimaatsyste-men te komen, zijn vier uitgangspunten gecombineerd. Ten eerste is uitgegaan van vijf algemene principes van Design for Disassembly zoals die volgen uit de be-staande kennis en literatuur op dit gebied. Dit zijn:1. Minimaliseren van de hoeveelheid mate-

riaalsoorten.2. Minimaliseren van de hoeveelheid soor-

ten componenten.3. Modulair ontwerp.4. Het gebruik van constructie-techno-

logieën die geschikt zijn voor gestan-daardiseerde, eenvoudige en ‘low-tech’ montage en het gebruik van algemene gereedschappen.

5. Het gebruik van zo min mogelijk vaste verbindingen.

Ten tweede is gekeken naar de drie soor-ten modules waaruit een klimaatsysteem bestaat. De opwekking: verwarming, koe-ling en luchtbehandeling, de distributie: distributiekanalen en de afgifte: roosters en radiatoren. Ten derde is rekening ge-

houden met de toepassing van DfD-prin-cipes op drie niveaus. Het systeem (geheel klimaatsysteem), de module (opwekking, distributie en afgifte) en het component (compressor, filter).

In kleinere groepen heeft de projectgroep de verschillende onderdelen en niveaus uitgewerkt, waarbij ze steeds het scenario ‘hoe het nu is’ afzetten tegen het scenario ‘hoe het kan zijn’. Uiteindelijk brachten de groepen al deze uitkomsten samen en kwamen ze uit op de vijf DfD-principes. Deze zijn niet alleen op componenten productniveau toepasbaar, maar ook op systeemniveau:1. Standaardisatie2. Demontage3. Mono-materialen4. Multifunctionaliteit5. Ketensamenwerking

Daarnaast zijn er nog een aantal aspecten geformuleerd die een DFD-klimaatinstalla-tie mogelijk moeten maken: • Wetgeving:hetaanpassenvanhetwaar-

desysteem en impuls voor marktwer-king, weten regelgeving op onderhoud; verschuiving belasting van arbeid naar grondstoffen (Ex’Tax).

• Inkoop:afsprakenoveronderhoudvoorhergebruik, long life componenten, Total Cost of Ownership (TCO) denken in het inkoopproces; bouwkolom wordt ‘bouw-cirkel’.

• Certificering:vrijwilligestandaard;opne-men binnen BREEAM, NEN.

Innovatieprojecten

Design for Disassembly


PRINCIPES VOOR DESIGN FOR DISASSEMBLYvoor klimaatsystemen

Design For Disassembly principes voor klimaatsystemen10

35

Met 99,5% van de bouwsector aan be-staande bouw en daarbij de grote getal-len van vastgoed dat leeg komt te staan, heeft het project Oldtimer in theorie veel potentie. Dat de praktijk weerbarstiger is, laat dit innovatieproject zien.

Eind september en eind december zouden twee gebouwen van ABN AMRO vrijko-men, met als doelstelling uit deze panden de klimaatinstallaties te hergebruiken. Helaas werd de planning steeds uitge-steld wanneer de panden leeg moesten. Bovendien bleven de klimaatinstallaties, ondanks de in casco opleveringseisen, in de gebouwen aanwezig. “Op zich niet erg, want dat verlengd juist de levensduur van een installatie, maar daarmee verloren we wel de mogelijkheid om ons innovatiepro-ject in te zetten”, licht Pieter van den Herik toe.

Vandaar dat de projectgroep breder is gaan kijken. Er is een uitgebreide scan gedaan door Buro Boot en ENGIE om te kijken naar de circulaire mogelijkheden van bestaande installaties voor een pand van het Rijksvastgoedbedrijf (RVB). Alleen verschillende regels lijken voor belem-meringen te zorgen. “Het geeft een goed beeld van de beperkingen mede dankzij regelgeving. Er zou beter nagedacht kun-nen worden over wanneer installaties wel herbruikbaar zijn en welke componenten in de installaties geschikt zijn voor herge-bruik.” Bas Slager, Buro Boot.

Innovatieprojecten

OldtimerVerbreding van dit project is in deze peri-ode gezocht door met meerdere partijen te schakelen. Zo heeft de projectgroep gesproken met New Horizon, een snel opkomende partij die sloopprojecten de-monteert en afspraken heeft met groot-handelaren voor onder andere opslag en logistiek. Installaties spelen daar op dit moment nog een beperkte rol in.

Ook sprak de groep met groothandel Rexel, die in de toekomst op hergebruik van installaties in wil zetten, maar nog bezig is met propositie ontwikkeling. Daarnaast doet de gemeente Utrecht een project op het gebied van installaties. Een upgrade (reviseren, aanpassen en levens-duurverlenging van vijftien jaar) van de luchtbehandeling en de regeltechniek is daar aan de orde.

Vraag een aanbod blijft een hekel punt in dit project. Zo zijn er gesprekken met partijen geweest die enkel behoefte heb-ben aan het hergebruik van bouwkundige onderdelen, zonder de toevoeging van een innovatief installatieconcept.

“Ik hoop dat we binnen dit project echt nog een praktijkproject gaan doen. Dat is ondanks alle inspanningen nog niet gelukt. We weten inmiddels veel over hoe ver de markt is (met name het hergebruik van bouwkundige producten en materi-alen), welke partijen actief zijn en welke regelgevende belemmeringen er zijn.” Pieter van den Herik


Een circulair modelcontract is makkelijker gezegd dan gedaan. Zoals dat gaat bij innovatie zullen cases erg van elkaar ver-schillen. Standaardisatie is nog niet aanwe-zig. Ook zijn aannames over opbrengsten en risico’s onzekerder dan bij bestaande contractafspraken. Als het contract zo verschilt per project en per leverancier, in hoeverre kun je dan spreken van een modelcontract?

“Wat je met het contract wil doen, is de verantwoordelijkheid binnen de keten dáár leggen waar er gestuurd en gemo-nitord wordt op de output. In de huidige situatie zijn 80% van de cv-installaties niet goed ingeregeld. Er is geen prikkel bij het bedrijf die het product plaats om dat te doen. Alleen het heeft wel gevolgen voor de gebruiker (kosten) en het milieu (energieverbruik). Je kunt dit veranderen door de installateur of onderhoudsmon-teur verantwoordelijk te maken voor zijn product met een bijbehorende economi-sche incentive.” Xander van Hoof

Er zijn nog meer aandachtspunten om tot een circulair contract te komen. Basis KPI’s voor een aangenaam en gezond binnenkli-maat zijn bijvoorbeeld: comfort, energie, onderhoud en circulariteitsgarantie. Maar dit zijn lastig te meten indicatoren, terwijl een modelcontract baat heeft bij een sim-pele opstellingen.

Innovatieprojecten

ModelcontractOok de contractduur kan vragen oproe-pen. Ideaal gezien zou de contractduur gelijk zijn aan de technische levensduur van een installatie. Dit is vaak niet het ge-val. Afstemming van de huurperiode en de duur van het servicecontract is van belang. Hoe ga je bovendien om met garanties? En met leegstandsrisico, gewijzigd gebruik of aanvullende wensen? Wat is de uitweg als het gewenste serviceniveau niet wordt geleverd?

De systeemkeuze van een installatie zou in dat geval bij de serviceprovider moeten liggen. Deze partij is dan verantwoordelijk voor het functioneren tijdens het gebruik en de mate van hergebruik na levensduur. Input vanuit het innovatieproject rondom Design for Disassembly is gewenst om bijvoorbeeld het hergebruik van materi-alen in te schatten en te waarderen. Wie precies de restwaarde, of next live value, terugkrijgt bij hergebruik, hangt af van de situatie. Het blijft relevant dat alle par-tijen (gebouweigenaar, serviceprovider of leverancier) een vorm van stimulans heb-ben. Vanuit financieringsmogelijkheden (onderpand) is eigendom van installatie bij de serviceprovider gewenst.


“Het enige wat echt anders is, is de retourstroom van installaties of compo-nenten. Dat is vaak iets wat niet contrac-tueel is vastgelegd en bij veel leveranciers zorgen oplevert. Zorgen over wat zij daarna met die materialen kunnen en wat deze waard zijn. Bij de huidige installaties is daar niet over nagedacht, daarom krijg

je een soort overgangsfase waarin de installaties niet modulair en gestandaar-diseerd zijn opgebouwd. Dat zijn dingen die namelijk nog niet in die branche zit-ten. Het wordt anders als je met elkaar afspraken gaat maken over prestaties en hergebruik.” Xander van Hoof

39

Xander van Hoof is development manager bij Delta Development Group. Hij is de kartrekker van het innovatieproject Circulair Model-contract. Doel van dit project is te komen tot een modelcontract voor exploitatie, beheer en onderhoud van een klimaatinstallatie waarbin-nen afspraken zijn vastgelegd over de prestatie en circulariteit van de installatie.

40

“Ik was eigenlijk helemaal niet zo met duurzaamheid bezig, totdat we met Cradle to Cradle aan de gang gingen. Juist omdat bij deze vorm van duurzaam ondernemen ook de zakelijke kant duurzaam is, namelijk een gezonde business case, had ik hier meer vertrouwen in dan de meer gesubsidieerde vormen van duurzaamheid. Als je door Cradle to Cradle de juiste connecties kan maken en voorbij je eigen blikveld kijkt, kan het een hele goede sustainable business zijn.”

41

De opbrengst

43

Een klein jaar is deze coalitie met elkaar onderweg. Een diverse groep van posi-tieve, energieke en gemotiveerde mensen om met circulaire economie aan de slag te gaan in hun keten. Naast het formule-ren van een gezamenlijke ambitie, was er vooral een grote bereidheid om aan de slag te gaan. Gewoon beginnen. Leren door te doen.

“Het is heel mooi om te zien dat de erva-ringen van deelnemers dienen als een ver-snelling van de circulaire economie in de klimaatinstallatiebranche. De innovatieve springplank die we wilden vormen, heeft gewerkt. Dat betekent overigens niet dat het zomaar zal gaan gebeuren, er dienen nog veel drempels genomen te worden.” Pieter van den Herik.

“Circulaire economie, we doen het al! Mij is het meest opgevallen dat circulaire eco-nomie in de installatiesector betekent dat er duurzaam onderhoud en levensduur verlengende werkzaamheden toegepast worden. De les die ik leerde, is dat we niet alleen aandacht moeten geven aan de te ontwikkelen nieuwe businessmodellen, maar ons ook moeten richten op wat we al doen.” Marissa Willemse, UNETO-VNI

Zoals het gaat met leren en met innoveren, het is niet alleen het eindresultaat dat telt. Het draait om alle stappen ertussenin, het hele proces en niet alleen de finish. Als laatste fase in dit traject, maken we een rondje langs de velden; wat heeft het afge-lopen jaar de coalitieleden gebracht?

Leren door te doen De opbrengst

Welke lessen zijn er geleerd in de projec-ten? Welk effect heeft het gehad op de individuele organisaties en op de keten als geheel? En hoe hebben de projecten de personen zelf beïnvloed?


Innovatieprojecten

Projectniveau Tijdens het tweedaagse ambitie- en in-novatielab kwam al ter sprake dat het rele-vant is om in een complex verandertraject te starten met projecten waar energie op zit, maar die ook ‘safe to fail’ zijn. Door ge-durende zo’n proces steeds te reflecteren en bij te sturen, ga je om met de ingewik-kelde factoren die van invloed zijn op het slagen van een innovatie.

“Het zijn allemaal voorzichtige stapjes die je nodig hebt. Gezamenlijk bijdragen aan meer inzicht en hoe je het op grotere schaal kan toepassen. Daar heb je heel wat oefening voor nodig. Wat droogzwemmen en natzwemmen om de wereld van circu-laire klimaatinstallaties straks ’gewoon’ te laten worden.” Marcel de Graaf

Vandaar dat we even stilstaan bij de drie innovatieprojecten om te kijken hoe dat proces is verlopen en wat het heeft ge-bracht. Want juist deze projecten zorgden voor veel nieuwe inzichten.

45

Design for DisassemblyOp dit moment ligt er een eerste versie van het rapport “Design for Disassembly: principes voor klimaatsystemen”. Een helder en overzichtelijk raamwerk voor de ontwerpprincipes voor een generiek klimaatsysteem, die goed te ontmantelen is ten behoeve van reparatie, revisie of hoogwaardig hergebruik.

“Ontwikkelaars van klimaatsystemen krij-gen door gebruik van het raamwerk veel meer inzicht in de aspecten waarop ze moet letten. Dit geldt zowel op compo-nent-, module- als systeemniveau. Het kan daarnaast ook aanbestedende diensten of bedrijven handvatten geven om te con-troleren of een aan te schaffen systeem voldoet aan de DfD (Design for Disassem-bly) eisen.” Marcel de Graaf

Het opgeleverde rapport wordt getoetst en eventueel aangescherpt in de praktijk. Daarna zal deze verder in de installatiewe-reld worden geïntroduceerd, waarschijnlijk via de VLA en UNETO-VNI. Ook wordt gedacht aan de koppeling met bestaande en geaccepteerde bouwstandaarden als BREEAM. Daarnaast streeft de project-groep ernaar dit raamwerk onder de aan-dacht te brengen in het onderwijs, zodat de designers van morgen hiermee gaan werken.

OldtimerMisschien is de naam van dit project wat ongelukkig gekozen, of juist wel passend. Als een oldtimer eenmaal op de weg is, is het een prachtig ding. Maar daarvoor heeft het wel lang in de garage moeten staan. Ook dit project heeft veel aandacht en bewerking nodig gehad om in bewe-ging te komen.

“We hebben niet het resultaat behaald dat we voor ogen hadden. We hebben namelijk geen installaties hergebruikt, uit het ene gebouw in het andere. Wel heb-ben we een netwerk opgebouwd om in de toekomst dit soort projecten uit te kunnen voeren.” Michiel Burggraaff

Oldtimer was een project met vraag en aanbod beide aan de tafel. Dat maakte het lastig, omdat je direct een match moest hebben betreffende tijd en behoefte. Toch zorgt het ook voor veel kansen voor de toekomst. Want als vraag en aanbod dan wel zou matchen, dan is er door dit innovatieproject al de nodige inzichten opgedaan en contacten gelegd.

“Al met al sta ik positief tegenover onze deelname. Heel inspirerend om in een vroeg stadium bij dit soort projecten betrokken te zijn. Alle begin is moeilijk en het is een project waarbij je een lange adem moet hebben, maar ik ben nieuws-gierig naar hoeveel potentie er echt in zit. Dat moeten we gewoon gaan uitvinden. Als dan blijkt dat het (financieel) inte-ressant is, gaat het vanzelf versnellen.” Michiel Burggraaff


ModelcontractEen mogelijke route naar een circulair modelcontract is een DB(F)MO-contract (Design, Build, Finance, Maintain, Operate) aangevuld met terugname. Dat maakt acceptatie makkelijker. Het is een laag-drempelige eerste stap, omdat de markt al gewend is aan het DB(F)MO-contract. Op termijn kunnen de opties voor finan-ciering en eigendom ingepast worden. Het organisatiemodel en de terugname met restwaarde zijn nieuwe onderdelen van de circulaire variant van het DB(F)MO-contract.

“Binnen de organisaties die aan onze pilot meededen, is circulaire contractering in elk geval meer naar de voorgrond getild. Toch blijft de ‘onzekerheid’ over waar-dering van aspecten als restwaarde en terugname een drempel. Daadwerkelijk starten en ervaring opdoen, is naar mijn inzien misschien belangrijker dan eventue-le ‘kostenbesparingen’ in restwaarde naar voren te halen.” Xander van Hoof

De juridische uitwerking van een echt contract is er nog niet van gekomen. Dat heeft er enerzijds mee te maken dat het project waar dit in de praktijk getoetst zou worden, Circular Valley, vertraging heeft opgelopen.

“Waar we initieel dachten dat het koppe-len van het opstellen van een modelcon-tract aan een lopend project voordeel zou geven, bleek dat het juist voor vertraging zorgde. Het opstellen van werkelijke con-tracten vraagt soms om een grote mate van openheid, wat in dit project nog te voorbarig was.” Xander van Hoof

Anderzijds was de ondersteuning vanuit een jurist nuttig geweest, die ook andere vragen binnen het Valley project zou kun-nen oppakken. Dat is financieel helaas nog niet rondgekomen, maar staat open voor begin 2017. Een andere route is om samen met UNETO-VNI en VLA een Uniform Aanbestedingsreglement op te stellen dat gericht is op circulariteit van klimaatinstal-laties.


Van de deelnemende organisaties zitten vaak maar enkele medewerkers in de coa-litie. Dit zijn de mensen die zelf de lichten al op groen hebben rondom circulaire economie. Ze geloven in het thema en de potentie ervan voor hun organisatie en de maatschappij.

Naast hun eigen stappen in de innova-tieprojecten, moeten zij ook die eigen organisaties mee kunnen krijgen. In eerste instantie om de uren die zij in deze coalitie stoppen te verantwoorden, maar ook om daadwerkelijk stappen te kunnen zetten binnen de pilots. Dat zijn veranderingen die zij niet in hun eentje kunnen neerzet-ten.

Dit verandertraject heeft dan ook zeker effect op de individuele organisaties. Bij de een heel wezenlijk, bijvoorbeeld door uitbreiding van het productportfolio. Bij de ander in mindere mate, maar het thema wordt ook daar zichtbaarder.

Hieronder een reflectie van een aantal deelnemers over het effect van het keten innovatieprogramma Klimaat voor Veran-dering op hun organisaties.

“Het programma heeft mij geïnspireerd om U.C. Technologies zich te laten com-mitteren de circulaire economie te omar-men. Elke systeemoplossing die wij in het bedrijf kunnen stellen met het predicaat ‘circulair’, geeft mij een overwinnings-gevoel. De extra spelregels maken de wedstrijd een stuk moeilijker, maar het meedoen is absoluut de moeite waard.” Ton Hauzer, U.C. Technologies

OrganisatieniveauDe opbrengst


“Door dit programma is circulaire econo-mie bespreekbaar geworden bij meerdere collega’s. Het heeft bovendien geleid tot een onderzoeksopdracht voor Buro Boot die voor het RVB een onderzoek naar hergebruik uitvoerde. Zo zijn weer nieuwe collega’s actief betrokken geraakt en dat brengt draagvlak met zich mee. Dat zie ik als een resultaat op zich.” Michiel Burg-graaff

“Om onze hele organisatie anders te laten denken, is meer nodig: een visie/strategie, concrete successen en veel communica-tie.” Quote uit enquête

“Ik heb veel leuke contacten opgedaan buiten ons bestaande netwerk om aan de slag te gaan met circulaire economie. Voor OC Verhulst ziet het er goed uit!” Frans van den Biezenbos, OC Verhulst

51

Niet voor niets heet dit traject een keten innovatieprogramma. Alle stappen die de coalitie afgelopen jaar zette, moeten uiteindelijk bijdragen aan een verandering in de keten. In deze project history heeft u kunnen lezen op welke manier de coalitie zich ketenbreed afspeelt en zich gedu-rende het traject heeft verbreed. Al was een jaar wat te kort om de hele keten in beweging te krijgen, de eerste stappen zijn gezet. Maar hoe hebben de deelnemers dit zelf ervaren? En welk effect denken zij dat dit heeft op de keten als geheel?

“Spreken met de partijen in de keten die ik normaal niet direct zou spreken, zoals producenten van installatie-onderdelen en een afvalverwerker, vind ik het meest inspirerend geweest aan dit traject. En vervolgens in het gesprek horen waar ze mee bezig zijn en waar ze mee worstelen. Dit is absoluut onmisbaar als eerste stap om echt met elkaar te ontdekken of we samen circulaire innovaties kunnen be-werkstelligen.” Jasper Feuth, Eneco

“Het is leuk om met mensen uit verschil-lende vakgebieden en invalshoeken aan de circulaire economie te werken. Belangrijk om de circulaire economie van de grond te krijgen, is dat bedrijven gaan samenwerken en over hun eigen scha-duw heen stappen. Wij zijn zelf al sinds 2012 bezig met CE-programma’s en veel nieuws kwam ik niet tegen, behalve de input van andere sectoren en dat is leuk.” Marc van Gerrevink, Van Gerrevink

Maar dezelfde twee deelnemers maken ook een kritische noot als het gaat om de mogelijkheden en bereidheid van de hele keten. Niet alle ketenpartners blijken bereid te zijn om te veranderen.

“In de projectgroep van DfD kwamen we tot de conclusie dat alles wat wij doen aan circulaire economie slechts margi-naal effect heeft. Reden hiervoor is dat ons huidige belastingstelsel het tegen-overgestelde stimuleert (minder arbeid, meer energie en grondstofverbruik). Als de overheid echt wat wil bereiken op het gebied van circulaire economie, dan is een onderzoek naar belastingtransitie op zijn plaats.” Marc van Gerrevink, Van Gerrevink

“Het meest gedesillusioneerd ben ik in dit project geraakt door het aantal opdracht-gevers in de bouwwereld en installatie-branche die om circulaire oplossingen en producten vragen. Ze zijn op één hand te tellen! Als er geen vraag is, komt het aanbod logischerwijs ook niet op gang.” Jasper Feuth, Eneco

De ketenbrede aanpak heeft ervoor ge-zorgd dat de onderlinge partijen elkaar beter zijn gaan begrijpen. Inmiddels spre-ken zij een gemeenschappelijke taal over de invulling van een circulaire economie binnen hun eigen keten.

Ketenniveau De opbrengst


Enquête uitslagen

We zijn door elkaar geïnspireerd geraakt

Mijn organisatie is anders gaan denken: voorbij het eigen belang

We hebben meer samengewerkt dan voor de coalitie bestond

We dragen uit wat we met dit traject doen

We zijn met elkaar in dialoog geweest

De lat van de ambitie ligt nog steeds hoog

Eens

Oneens

53

Reflectie

55

Een transitie is niet zomaar klaar. Af. Strik erom. Niks meer aan doen. Het is blijven leren, groeien, vallen, opstaan en hollen. Dit keten innovatieprogramma komt dan wel in deze vorm ten einde, maar de circu-laire innovatie in deze keten is nog niet ten einde. En er zit nog voldoende energie in de groep om door te pakken.

Met een aantal hoofdrolspelers blikken we terug.

Hoe draagt jullie innovatieproject bij aan een circulaire economie?

“Als elke fabrikant gaat nadenken over: hoe kan ik mijn apparaten en de onderde-len zo maken dat ik ze zelf gecontroleerd en wel in de markt kan zetten, dan heb je in ieder geval in de denkwereld al een stap gezet. Voor mijzelf zou dat uiteraard behoorlijk nadelig zijn. Dan heb ik geen business meer, maar dan verzin ik weer wat nieuws.” Marcel de Graaf

“Als je iets wil laten slagen, moet het zo min mogelijk drempels hebben. Je moet een simpel contract hebben. Geen con-tract waar allerlei juristen voor elk wisse-wasje opnieuw de discussie moeten gaan voeren. Concentreer je op wat de output moet zijn en laat de rest zoveel mogelijk standaard bepalingen zijn. Heel veel mo-delcontracten werken zo en dat maakt het toegankelijk.” Xander van Hoof

Wat is de impact van de gezamenlijke visie van de coalitie binnen jouw bedrijf?

“Bij ons geeft het wel een nieuw besef over wat je afspreekt met gebouweigena-ren. Bij het hercontracteren van huurcon-tracten bijvoorbeeld, zullen we nu wel op een andere manier afspraken maken. In dit traject zijn we tegen een aantal afspraken aangelopen waarbij de eigenaar zegt dat het pand leeg opgeleverd moet worden. Maar wat ze daar precies onder verstaan en wat nog mogelijkheden zijn voor hergebruik zou je al in het begin, in het huurcontract zelf, vastgelegd willen hebben.” Rob Vermeij

Stel dat dit initiatief niet was genomen, wat was er dan gebeurd?

“Het was onvermijdelijk dat dit initiatief er een keer zou komen. Als de branche niet gedwongen wordt door regelgeving, is er weinig prikkel om zelf actief aan de slag te gaan. Het is lastig om uit de bestaande, lineaire situatie te stappen en dat met elkaar opnieuw vorm te geven.” Marcel de Graaf

“Dit is geen programma waarmee je kunt stoppen na december 2016. Het doel is juist om onze inzichten uit de innovatie-projecten in de markt te zetten en keten-partners volgens deze inzichten te laten werken. Dat is niet iets wat je regelt in een jaar. Zolang we dat doel niet hebben be-haald, kunnen we niet zomaar stoppen”, Quote uit enquête.

Transitie naar een circulaire economie

Reflectie


Heeft de coalitie jou ook veranderd?

“Persoonlijk heeft het mij veel positieve energie gegeven. Maar soms ook wel geduld gekost. Zaken duren toch lang, de projectgroep is niet meer zo actief en gedreven als in het begin. Het blijkt toch moeilijk om voor iedereen een goed ant-woord te geven op ‘what’s in it for me?’ Daarom wisselt het nog weleens hoeveel prioriteit iedereen geeft aan het project.” Michiel Burggraaf

“Van nieuw zijn in de branche naar halver-wege de rit trekker van dit project worden was voor mij persoonlijk een grote stap waardoor ik snel veel kennis en kennissen heb opgedaan.” Marcel de Graaf

Hoe kijk je terug op afgelopen periode?

“Mooie inzichten en waardevol traject, maar misschien waren er iets te veel technische mensen betrokken om in de uitvoering snelheid te kunnen maken. Als je het vanuit de techniek benadert kom je al gauw op detailniveau uit, terwijl je in het begin eerder strategische besluiten moet maken en de beslissers binnen die organisaties wellicht beter aan tafel had-den kunnen zitten.” Quote uit enquête

“Ik heb veel respect voor de manier waarop deze mensen hun nek uitsteken. Ik heb ook veel vertrouwen in mooie resul-taten als we samen stappen blijven zetten richting onze visie op circulaire klimaat-installaties. Deze coalitie zorgt voor een klimaat voor verandering!” Pieter van den Herik

“Deze coalitie zorgt voor een klimaat voor verandering!”

“Dit is geen programma waarmee je kunt stoppen na december 2016.”

57

TRADITIONELE, LINEAIRE KETENSAMENWERKING KLIMAATSYSTEMEN

Onderhoud

Verbrandingsoven

Stortplaats

RecyclingGroothandelProducent Installateurs Nieuwe installateurs

Sloopbedrijf

Eigenaren / ontwikkelaars

Geeft voorkeur aan het maken van nieuwe installaties; zonder incentive om oude

installaties te verwerken

- Inkoop van energie e�ciënte gelabelde

producten- Alleen incentive voor

doorverkoop

- 90% inkoop producten via groothandel

- Alleen incentive voor installatie nieuwe

systemen

Installatie- en onderhoudskosten

worden doorgespeeld aan huurders

Zijn spil in de keten om deze te veranderen, zo lang huurders zich niet

verzetten

- Onderhoud door installateur voor 1 jaar in 80-90% van de gevallen- Na 1 jaar tender voor

verder onderhoud- 1-5 jaar cyclus voor

onderhoud

Kwaliteit en duurzaamheid beperkte

drijfveer

Onderaannemers

Consultants

Verwijdert / sloopt het systeemVerkoopt onderdelen aan hoogste bieder

- Lokale recyclers (‘met certi�caat’)- Schroothandelaren

- ChinaO�cieel wordt 45% nu gerecycled, dat

wordt 85%

- Verwijderen oud systeem en installeren

nieuw systeem- Meestal ander bedrijf

dan originele installateurs

- 10-30 jaar cyclus voor nieuwe installaties

+ 10% €

+ 10% €

+ 10% €

END OF LIFE

Contracten voor ontwerp en bouw(+ garantie) gericht op korte termijnIn een lineaire economie schuift een product

in éénrichtingsverkeer de keten door. Van grondstof tot product via onderhoud naar afval. Alle partners in de keten zijn van elkaar afhankelijk, maar werken niet als keten samen.

58

TRADITIONELE, LINEAIRE KETENSAMENWERKING KLIMAATSYSTEMEN

Onderhoud

Verbrandingsoven

Stortplaats

RecyclingGroothandelProducent Installateurs Nieuwe installateurs

Sloopbedrijf


Geeft voorkeur aan het maken van nieuwe installaties; zonder incentive om oude

installaties te verwerken

- Inkoop van energie e�ciënte gelabelde

producten- Alleen incentive voor

doorverkoop

- 90% inkoop producten via groothandel

- Alleen incentive voor installatie nieuwe

systemen

Installatie- en onderhoudskosten

worden doorgespeeld aan huurders

Zijn spil in de keten om deze te veranderen, zo lang huurders zich niet

verzetten

- Onderhoud door installateur voor 1 jaar in 80-90% van de gevallen- Na 1 jaar tender voor

verder onderhoud- 1-5 jaar cyclus voor

onderhoud

Kwaliteit en duurzaamheid beperkte

drijfveer

Onderaannemers

Consultants

Verwijdert / sloopt het systeemVerkoopt onderdelen aan hoogste bieder

- Lokale recyclers (‘met certi�caat’)- Schroothandelaren

- ChinaO�cieel wordt 45% nu gerecycled, dat

wordt 85%

- Verwijderen oud systeem en installeren

nieuw systeem- Meestal ander bedrijf

dan originele installateurs

- 10-30 jaar cyclus voor nieuwe installaties

+ 10% €

+ 10% €

+ 10% €

END OF LIFE

Contracten voor ontwerp en bouw(+ garantie) gericht op korte termijn

59

CIRCULAIRE KETENSAMENWERKING KLIMAATSYSTEMEN

Onderhoud

Verbrandingsoven

Stortplaats

Recycling

Groothandel

Producent Service bedrijf

Financiers

Adviseur (juridische) risico’s


- Producent heeft take-back systeem voor

remanufacturing- Samenwerking waar

nodig met andere remanufacturing

bedrijven

Circulaire inkoop criteria

“Climate as a service” voor verwarming en koeling

Optie: installateurs doen dit zelf

Gaan actief op zoek naar service companies die

lifecycle en total cost of ownership integreren in

hun aanbod

Hulp bij opstellen lange termijn DB(F)MO

contracten

Financiering en faciliteren van DBMO

contracten om betrokken bedrijven te

incentiveren

Remanufacturing

HuurdersGenieten van betere services door lange termijn contracten

Productontwerp gericht op

standardisatie / modulariteit /

upgrading

Lange termijn onderhoudscontractenhele

levenscyclus

Installatie (service) bedrijf recycled producten / materialen alleen wanneer deze niet kunnen worden gerepareerd

of hergebruikt

Bij een circulaire economie draait het niet alleen om het sluiten van de materialen kringloop, maar ook om het sluiten van de keten. Het vraagt om een andere manier van samenwerken.

60

CIRCULAIRE KETENSAMENWERKING KLIMAATSYSTEMEN

Onderhoud

Verbrandingsoven

Stortplaats

Recycling

Groothandel

Producent Service bedrijf

Financiers

Adviseur (juridische) risico’s


- Producent heeft take-back systeem voor

remanufacturing- Samenwerking waar

nodig met andere remanufacturing

bedrijven

Circulaire inkoop criteria

“Climate as a service” voor verwarming en koeling

Optie: installateurs doen dit zelf

Gaan actief op zoek naar service companies die

lifecycle en total cost of ownership integreren in

hun aanbod

Hulp bij opstellen lange termijn DB(F)MO

contracten

Financiering en faciliteren van DBMO

contracten om betrokken bedrijven te

incentiveren

Remanufacturing

HuurdersGenieten van betere services door lange termijn contracten

Productontwerp gericht op

standardisatie / modulariteit /

upgrading

Lange termijn onderhoudscontractenhele

levenscyclus

Installatie (service) bedrijf recycled producten / materialen alleen wanneer deze niet kunnen worden gerepareerd

of hergebruikt

61

Wij danken je hartelijk voor het lezen en delen van dit verhaal. We hopen dat je tus-sen de regels door inzicht hebt gekregen in de mooie en lastige kanten van inno-vatie in de klimaatinstallatiebranche. We wensen alle verduurzamers in deze sector heel veel succes!

Meer informatie over het keten innova-tieprogramma Klimaat voor Verandering? Neem contact op met transitiemanager Pieter van den Herik op [email protected] of 06-14145444.

Colofon Uitgever: MVO Nederland, Utrecht 2017 Tekst: Hanneke van der Heijden en en Fioen van Balgooi, MVO NederlandEindredactie: Afra de Leeuw, MVO NederlandInterviews: Hanneke van der Heijden, MVO NederlandFotografie: Jurn de Winter, Circle Economy en pag. 10, 12: privé bezit deelnemers, foto van pag. 2-3: OC Verhulst, pag. 4-5: Kate Brady(CC), pag. 15: Alklima/Wouter Kooken, pag. 17: Alklima, pag. 37: Curtis Palmer(CC), pag. 39: OC Verhulst(dierentuin Emmen) en pag. 49: Tomi Knuutila(CC) Ontwerp: Roelant Meijer, Tegenwind grafisch ontwerp Drukwerk: True Colours, Utrecht

Contact

64

flyer: Visie 2030

Klimaat voor Verandering - Nederland circulair...Ralph Dito, HR Recycling Frans Tak, Linthorst...

Documents

Transcript of Klimaat voor Verandering - Nederland circulair...Ralph Dito, HR Recycling Frans Tak, Linthorst...