Kleuterkenmerken

Wat zijn typische kleuterkenmerken?

Didactische vaardigheden voor de leerkracht

van het jonge kind

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 2 04-2018 LB

Deze informatie is samengesteld aan de hand van stencils,

gebruikt op de Klos in Tilburg in de periode 1970-1975,

waarin helaas geen bronnenboek(en) vermeld werden.

Mijn grote dank gaat uit naar mijn didactiek- en methodiek-

docenten: Ank van den Berg, Petri Bloemkolk en Jos Bartels

die ons op inspirerende wijze al deze kennis hebben

bijgebracht.

April 2018, Erica Ritzema.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 3 04-2018 LB

Didactische vaardigheden voor de leerkracht van het

jonge kind

Een kind in de kleuterfase vertoont ontwikkelingskenmerken

waarvan de leerkracht op de hoogte moet zijn om haar

onderwijsaanbod daar goed op af te kunnen stemmen.

Na de invoering van de basisschool en de daaraan verbonden

pabo-opleiding is de specifieke, op kleuters afgestemde, didactiek

helaas min of meer verdwenen. Binnen de nieuwe opleiding

wordt veel minder aandacht besteed aan de typische aspecten

van het onderwijs aan jonge kinderen en dat heeft er toe geleid

dat het huidige kleuteronderwijs nogal verschoolst en verschraald

is.

De jongere leerkrachten hebben niet meer geleerd dat spelen

onder gunstige omstandigheden voor deze leeftijdsgroep de

meest wezenlijke vorm van leren is.

Zij klampen zich vaak uit onzekerheid, die vanuit het hiaat binnen

de opleiding heel verklaarbaar is, vast aan methoden. Iets waar

uitgeverijen uiteraard handig op in hebben gehaakt. Geef ze eens

ongelijk.

Ook hebben verschillende elkaar opvolgende regeringen,

nascholingsinstanties en de Inspectie hier een aandeel in gehad

(en die sturende/dwingende werking is nog steeds voelbaar). De

eisen werden en worden steeds hoger, terwijl de kennis ten

aanzien van het jonge kind steeds meer afneemt.

De opleiding is immers verdwenen en de laatste goed opgeleide

kleuterleidsters gaan met pensioen of stoppen uit frustratie ten

aanzien van het huidige beleid met hun werk.

Ondanks alle vermeende onderwijsontwikkelingen kan helaas niet

worden geconstateerd dat de kwaliteit van het onderwijs aan

jonge kinderen verbeterd is of dat onze kinderen hoger zijn gaan

scoren op internationaal onderwijsniveau.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 4 04-2018 LB

Pas wanneer studenten en leerkrachten zich de typische

kleuterdidactiek eigen kunnen maken, zijn zij in staat een

structurele bijdrage te leveren aan de natuurlijke en gezonde

ontwikkeling van de kleuter en kan het onderwijs aan kleuters

weer aansluitend worden genoemd. De kleuter moet zijn

bestaansrecht terug krijgen.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 5 04-2018 LB

Wat zijn typische kleuterkenmerken?

Een kleuter is egocentrisch* want hij beleeft de wereld vanuit

zichzelf en ziet zichzelf als het centrale punt van het hele bestaan.

Hij heeft namelijk nog niet het vermogen om vanuit een ander

standpunt dan het zijne de wereld te benaderen.

Niet te verwarren met egoïsme, dat een negatieve klank heeft

omdat daarbij meer dan normaal rekening wordt gehouden met

het eigen welzijn, wat uiteraard ten koste kan gaan van de ander.

De kleuter heeft absoluut geen negatieve bedoeling met zijn

egocentrische houding. Hij bezit gewoon nog niet de rijpheid om

zijn beleving los te kunnen koppelen van zijn eigen

persoonlijkheid.

Hij kan bijvoorbeeld het geluid van een andere kleuter, die ook

aan het spelen is, als erg storend ervaren en daardoor heel boos

worden zonder zich te realiseren dat dat kind misschien gewoon

geluid móet maken vanwege het materiaal waarmee het speelt

(zoals klei plat slaan om een tegel te kunnen maken). De emotie

die dat geluid bij de kleuter oproept staat voorop, zonder enige

vorm van inleving in de activiteit van het andere kind. Dit is

inherent aan zijn ontwikkelingsniveau en daar zal de leerkracht

rekening mee moeten houden. Zij dient hem te accepteren zoals

hij is en een tolerante maar duidelijke houding aan te nemen om

een vertrouwelijke relatie met hem op te kunnen bouwen.

Door zichzelf beter te leren kennen in relatie tot de grote wereld

leert het kind zich een beeld te vormen over zichzelf en daardoor

kan hij zichzelf steeds beter op waarde schatten. Hij ontdekt zijn

capaciteiten maar ook zijn grenzen.

Tijdens het samenzijn in een groep met meer dan twintig kleuters

ervaart de kleuter elke dag opnieuw dat zijn eigen wensen minder

belangrijk blijken te zijn dan hij denkt. Dat is niet altijd even

makkelijk voor hem want hij is niet langer een van de weinigen

die iets te willen heeft. Er moet door de leerkracht ook rekening

worden gehouden met de ander, die evenveel recht op aandacht

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 6 04-2018 LB

heeft als hij. Het kost het kind vaak wat moeite om zich aan te

passen en in het begin ziet de leerkracht dat een kind

verschillende vormen aan kan wenden om haar aandacht te

vangen. Dit kan zowel op positieve (heel goed je best doen om in

de smaak te vallen, vertellen dat je juf lief vindt) als op negatieve

wijze (schreeuwen, zeuren, de clown uithangen, huilen). Het kind

bedoelt het niet zo kwaad, het heeft gewoon wat tijd nodig om

zijn draai in een groep te vinden en protesteert daar op geheel

eigen wijze tegen, want het valt niet mee een van de velen te

moeten zijn.

Kinderen vinden het wel fijn om tijd met leeftijdsgenootjes door

te brengen, maar een groep van meer dan twintig kinderen is

voor een kleuter een massa mensen. Hij stapt in een miniatuur-

afspiegeling van de maatschappij, waarin weliswaar rekening

wordt gehouden met hem, maar waarin hem gevraagd wordt ook

rekening te houden met anderen. In onze moderne, kleine

gezinnen neemt het kind een centrale plaats in, maar wanneer hij

naar school gaat, gaat hij deel uitmaken van de organisatie van

een veel grotere groep en dat vraagt om aanpassingen.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 7 04-2018 LB

Het gevoel van eigenwaarde is fragiel en aangezien het kind voor

het eerst in zijn leven onderdeel van zo'n groep is, dient het dus

positief maar duidelijk benaderd te worden om dat gevoel van

eigenwaarde niet te beschadigen maar juist te laten groeien. Een

kind dat voelt dat het afgaat voor de groep zal in zijn schulp

kruipen en dat heeft een nadelige invloed op de ontwikkeling. Een

kind kan alleen zijn ontwikkelingshonger stillen, wanneer het zich

veilig voelt en niet geremd wordt door angst of onzekerheid.

In de “grotemensenwereld” wordt het jonge kind immers

voortdurend geconfronteerd met het feit dat het nog klein is en

daarom moet het kind in die veilige wereld van het schoollokaal

de mogelijkheid krijgen te ervaren wat het nou juist allemaal al

wél kan.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 8 04-2018 LB

Een kleuter denkt niet eerst na, maar doet al voordat hij denkt en

reageert impulsief. Dit is geen opzet, maar een kenmerk van deze

leeftijdsfase. Hij leeft in het nu en daarom is aansluiten bij zijn

belevingswereld de beste manier om les te geven. Kleuters

reageren nog impulsief op prikkels uit de buitenwereld.

Het leiding geven in een kleutergroep vraagt dus om een grote

dosis improvisatietalent, want die impulsieve reacties van de

kleuter zijn niet altijd voorspelbaar. Wanneer de

plantsoenendienst de korven met bladeren voor je lokaal leeg

komt zuigen, wordt ook de aandacht van de kleuters letterlijk

naar buiten gezogen. Zo'n inbreuk op de aandacht van de

kinderen is niet te voorzien. De leerkracht kan dan wel

krampachtig trachten haar activiteit door te zetten, maar beter

kan ook zij haar aandacht verplaatsen naar het buitengebeuren.

Ze kan de situatie aangrijpen voor een geïmproviseerde tekst en

uitleg over het vallen van het blad en wat daar allemaal bij komt

kijken, omdat daar nu eenmaal de aandacht naar uitgaat en daar

kun je dan ook echt maar het beste gebruik van maken.

Het is daarom ook van belang dat er in een kleutergroep niet

steeds gestoord wordt door mensen van buitenaf, omdat de

aandacht van de groep zich gelijk verplaatst naar de

binnenkomer.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 9 04-2018 LB

De leerkracht moet dus flexibel zijn en goed kunnen

improviseren. Ze moet vanuit haar inzicht in kenmerkend gedrag

van kinderen vooruit kunnen zien. Dat maakt de organisatie

eenvoudiger, want wanneer je weet dat kinderen ogenblikkelijk

het antwoord gaan schreeuwen, nadat de vraag gesteld is, stel je

de vraag altijd aan een bepaald kind door diens naam te noemen.

De afspraak die daar bij hoort is dat alleen het kind dat genoemd

wordt, mag antwoorden zodat iedereen het antwoord kan

verstaan. Een andere werkwijze is de invoering van een praatbeer

of een antwoordsteen. Het kind dat de steen krijgt mag het

antwoord geven, duidelijker kan het niet zijn. Wanneer je een

leergesprek houdt over boerderijdieren zul je ruimte in moeten

bouwen om te knorren, te loeien, te kraaien, te hinniken etcetera.

zodat ook aan die behoefte kan worden voldaan en je verhaal niet

voortdurend wordt verstoord door allerlei dierengeluiden. Een

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 10 04-2018 LB

leerkracht weet hoe het kind van nature zal reageren en houdt

daar rekening mee.

Dat impulsieve karakter, waaraan je kunt zien hoe het kind door

middel van handelingen de wereld beleeft, zal langzamerhand

worden vervangen door het gebruik van taal. Het kind heeft

(steeds meer) ervaringen in de vorm van woorden opgeslagen

zodat het termen tot zijn beschikking heeft die symbool staan

voor deze ervaringen, waardoor de behoefte aan de daarbij

behorende handeling afneemt.

Een kleuter heeft behoefte aan beweging en kan niet lang stil

zitten. Als hij vervelend wordt in de kring, ligt dat aan de duur van

de activiteit en niet aan zijn persoontje. Hij wil voortdurend de

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 11 04-2018 LB

wereld en zichzelf ontdekken. Dit gebeurt uiteraard niet in stilte,

want het kind is daarbij ook nog eens vaak het liefst zelf aan het

woord. Vanuit die verkenning van de wereld komt het meer te

weten over zichzelf en zijn eigen mogelijkheden. Tijdens zijn

acties spiegelt het kind zich aan de wereld en spreken helpt hem

daarbij om zijn ervaringen te verdiepen. Door het bewegen in de

ruimte ervaart het kind wat op en onder is, groot en klein, zwaar

en licht etcetera. Hij ervaart de begrippen en leert daarbij het

taalsymbool. Het kind moet ervarend leren om zijn bewegingen

aan te kunnen passen aan de ruimte. In een restaurant mag je

niet rennen en binnen mag je niet voetballen. Uit het

voorafgaande blijkt dat stil blijven zitten op een stoel voor een

jong kind geen natuurlijke houding is. Om vermoeidheid te

voorkomen doet het kind onbewust een beroep op andere

spiergroepen en neemt het daardoor steeds een andere houding

aan.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 12 04-2018 LB

Een kleuter moet voortdurend positief gestimuleerd worden. Als

hij een vaardigheid inoefent, prijs je hem de hemel in want dan

gaat hij voor jou door het vuur. Een warme band zorgt er voor, dat

hij eerder én langer naar je luistert, ook al weerhoudt hem dat

van zijn spel. Je biedt hem in een sfeer van vertrouwen de

gelegenheid op een andere manier naar zijn activiteiten te kijken.

Een kleuter die zijn leerkracht vertrouwt, geeft zichzelf eerder

bloot en dat biedt kansen voor beiden, want een kleuter geeft

voortdurend signalen af. Als de leerkracht deze kan herkennen en

omzetten naar zijn ontwikkelingsbehoeften zijn ze allebei goed

bezig.

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 13 04-2018 LB

De druk op het kleuteronderwijs

In het huidige basisonderwijs, waarin de druk van bovenaf op

kleuterleerkrachten sterk is toegenomen (omdat kleuters zo snel

mogelijk moeten worden klaargestoomd voor de overgang naar

groep drie) is de aandacht voor de genoemde specifieke

kenmerken van de kleuter helaas sterk afgenomen. Kinderen in

de kleuterfase worden steeds meer gezien als onvolgroeide

schoolkinderen met onvolmaaktheden die zo snel mogelijk

dienen te worden weggewerkt. Het zijn echter nog steeds

dezelfde kleuters met typische kleutereigenschappen, en men zou

hen niet het recht mogen ontnemen zich als zodanig te gedragen.

Helaas gaat men in het huidige onderwijs aan jonge kinderen niet

meer uit van die kleuter maar vertrekt men vanuit de leerdoelen.

Vanuit de positie van de leerkrachten is dat een volstrekt logische

benadering aangezien zij worden afgerekend op de resultaten van

de kinderen in hun groep. Daarbij is de werkdruk enorm

toegenomen door alles wat er verder van hen gevraagd wordt

(klassenmanagement van een te grote groep, administratieve

taken, bijscholing, zorg voor de omgeving, contacten met

buitenschoolse organisaties als gezondheidsdiensten etcetera).

Door als uitgangspunt de cognitieve leerdoelen te nemen is de

leerkracht ervan verzekerd dat alles wat verlangd wordt in ieder

geval aan bod komt. Helaas gaat dit ten koste van de ontwikkeling

van de overige talenten van kleuters. Het aanbod is versmald en

dat komt de ontplooiing van het totale kind jammer genoeg niet

ten goede. Het feit dat de groepen overvol zijn, verkleint

daarnaast de mogelijkheid op individuele aandacht. Als de

klassengrootte door toeval (ijzel, waterpokken, suikerfeest) soms

beduidend minder is, optimaliseert de sfeer in de groep. De

kinderen spelen liever, zijn minder snel boos, minder luidruchtig

en werken meer geconcentreerd. Zowel de leerkracht als de

kinderen zijn meer ontspannen. Dit effect kan echt niet worden

bereikt door enkele uren per week een onderwijsassistent in te

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 14 04-2018 LB

zetten. Bovendien zadel je daardoor de leerkracht weer op met

een gevoel van onzekerheid, omdat zij geen toezicht heeft op de

activiteiten, die de assistent met het kind uitvoert, terwijl zij wel

de eindverantwoordelijkheid draagt.

Daarnaast hebben hedendaagse kleuters soms een zware agenda.

Ze worden om 5.45 u. uit bed geplukt zodat ze om 6.30 u. kunnen

worden afgeleverd bij de voorschoolse opvang, die hen naar

school brengt. Ze moeten overblijven, het middagprogramma op

school meedraaien, daarna naar de naschoolse opvang waar ze

voorzien worden van een warme hap en worden pas om 18.30 u.

in de avond weer opgehaald. Er zijn kleuters van wie dit 2 dagen

per week wordt verlangd, maar ook kleuters voor wie dit 5 dagen

per week de normale gang van zaken is. Deze kleuters zijn moe.

In een grote groep is er minder aandacht voor het individu. Dat is

altijd het geval, maar aangezien een kleutergroep nog helemaal

uit kleine individuutjes bestaat is het belang van gerichte

aandacht vele malen groter. Daarnaast vraagt een grote groep

meer aanpassingen van de kleuters, je moet met meer mensen

rekening houden, er is minder ruimte, er kan minder luid

gesproken worden tijdens de werksituatie. Dat valt niet mee als je

moe bent. Ook de leerkracht moet over meer organisatorische

talenten beschikken om een grote groep goed te laten

functioneren. Dat is voor haar de enige mogelijkheid om nog

enige ruimte in te kunnen bouwen voor aandacht aan het

individuele kind.

Leiding geven in een hele kleine groep vraagt door dat directe

contact met het kind een kwalitatief hogere vorm van individuele

benadering.

Men mag concluderen dat een kleuter in een kleine groep op

hoger niveau kan functioneren dan in een grote groep. Dat is te

wijten aan het feit dat een kleuter zich in een kleine groep meer

een persoon tussen de anderen voelt dan een eenling in de

massa. Hoe groter de groep, hoe meer de belangen van het

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 15 04-2018 LB

individu in de verdrukking komen. Dat is natuurlijk altijd het geval

maar zeker in een kleutergroep vanwege dat eerder beschreven

egocentrisme. Werken in een kleine kleutergroep levert op veel

terreinen meer resultaat op en is daardoor ook een vorm van

opbrengstgericht werken.

Er is behoefte aan duidelijke regelgeving om kinderen in de

kleuterleeftijd in een groep te laten functioneren.

Regels worden ingevoerd om het voor iedereen zo prettig

mogelijk te maken, maar dan moeten ze ook wel door iedereen

worden nageleefd. Er moeten duidelijke afspraken worden

gemaakt over het hoe en waarom van die regels.

Je mag bijvoorbeeld niet rennen door de hal, ondanks dat het een

hele natuurlijke bewegingsvorm voor een kleuter is. Wanneer je

hen uitlegt dat rennen wel mag in de speelzaal, maar niet in de

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 16 04-2018 LB

hal omdat de vloer daar gladder is en je daardoor kunt vallen of

botsen, maak je de afspraak zinvol. De regels zijn er niet om iets

te verbíéden maar om iets te voorkómen.

Als de groep als geheel goed functioneert door een duidelijke

organisatie, heeft de leerkracht meer ruimte om de kinderen ook

individuele aandacht te geven en is er sprake van meer efficiënte

speeltijd.

Leiding geven aan een klein groepje binnen een grote

kleutergroep vereist een strakke organisatie waarin ieder kind

weet wat er van hem of haar verwacht wordt, zodat je een kind er

ook op aan kunt spreken wanneer het dat verwachte gedrag niet

laat zien.

Het is allemaal erg logisch, maar toch in de praktijk helaas niet

meer altijd zichtbaar.

Succes, Erica Ritzema

KLOSkennis: Kleuterkenmerken 17 04-2018 LB