I

I

Kül Tigin’in cesaretinden ilham alan Bilge Kağan’ın VezirBilge Tonyukuk’a olan güveniyle birbirimize bağlıyız. YusufHasHacib’in liyakatine sadığız.Kaşgarlı’nın azmine aşığız.Yesevi’nintoprağında tozolanlardanız.AşıkPaşa’nındilindeTürkçeyiz,Ne-vai’nin inancında üstünüz. Yunus’un edebinden nasiplenenlerde-niz. Gaspıralı’nın elinde Kırım, Togan’ın kaleminde Başkurt’uz.Gökalp’labirliktebüyükvemüebbetolanaözlemdeyiz.Atatürk’ünuygarlıktürküsündemedeniyetinbeşiğindenhaykıranlarız...Onun“Türkdili,dillerinenzenginlerindendir”sözününbilinciyle“yeterkibudil,şuurlaişlensin.”vasiyetinesahipçıkanlardanız.

II

İmtiyaz Sahibi ve Genel Yayın YönetmeniHakanGüler

hakanguler996@gmail.com

Yazı İşleri Müdürü ve Editör TunahanÖzdağ

tunaozdag4220@gmail.com

Yayın KuruluMeryemÖzerAhmetKaragözSencanYemişMerveŞimşekEnisBoraGökçe

İletişimturkekinidergisi@gmail.com

Danışma KuruluProf.Dr.NurettinÖZTÜRKPamukkale Üniversitesi Prof.Dr.SüleymanSOLMAZPamukkale Üniversitesi Prof.Dr.NecipFazılDURUOrdu Üniversitesi

Doç.Dr.MehmetSururÇELEPİPamukkale Üniversitesi Doç.Dr.FatihUSLUAkdeniz Üniversitesi

Dr.Öğr.ÜyesiAliDONBAYPamukkale ÜniversitesiDr.Öğr.ÜyesiYavuzUYSALAlaaddin Keykubat Üniversitesi Dr.Öğr.ÜyesiAbdulkadirÖZTÜRKOrdu ÜniversitesiDr.Öğr.ÜyesiHüseyinYILDIZOrdu ÜniversitesiDr.Öğr.ÜyesiSeçkinEVCİMOrdu Üniversitesi

Dr.Öğr.ÜyesiErdalAYDOĞMUŞAhmet Yesevi Üniversitesi Arş.Gör.Dr.FatihNumanKÜÇÜKBALLISelçuk Üniversitesi

Dr.ErkanASLAN-Arş.Gör.MustafaAĞCAPamukkale Üniversitesi Arş.Gör.OrhanBALDANEPamukkale Üniversitesi

1

İçindekiler

Söz Başı.........................................................................................................2 Prof. Dr. Nurettin ÖZTÜRK TürkolojininGüncelSorunlarıveEğilimleriII.............................3

Prof. Dr. Salim KÜÇÜK SatırAltıKur’anTercümeleriÜzerine.............................................13

Doç. Dr. Fatih USLU KentleşmeninMillîTürkKültürHayatınaEtkileri...................21

Dr. Öğr. Üyesi Abdulkadir ÖZTÜRK TürkiyeTürkçesiNereyeGidiyor?....................................................27

Arş. Gör. Orhan BALDANE TürkolojiveMüzikolojiİlişkisiÜzerine.........................................33

Araştırmacı Yazar Metin SAVAŞ SanatBüsbütünTaklitMidir?.............................................................39

2

SÖZ BAŞI

Değerliokurlar,

Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi 5. sayısında Türklük Bili-mi’ningüncelaraştırmaalanlarınavebazıgüncelsorunlarınatemas ediyor.Haziran 2019/2 sayımızdaTürkoloji’de güncelsorunlarveeğilimlerkonusunadeğinmeyeçalışmıştık.2.sayı-mızdaeksikkalanbazıkonularıbusayımızdaelealmayagay-retettik.TürklükBiliminingüncelsorunveeğilimleriyleilgilisayılarımızbundan sonradadevamedecekolupher sayıdadahabaşkanoktalaratemasedilmeyeçalışılacaktır.5.sayımız-da yazıları yer alan sayınProf.Dr.NurettinÖztürk’e, sayınProf.Dr.SalimKüçük’e,sayınDoç.Dr.FatihUslu’ya,sayınDr.Öğr.ÜyesiAbdulkadirÖztürk’e, sayınArş.Gör.OrhanBal-dane’yevesayınaraştırmacıyazarMetinSavaş’aşükranlarımısunuyor,5.sayımızınTürklükBilimicamiasınafaydalıolması-nıdiliyorum.

HakanGÜLER

3

ÖZTÜRK, Nurettin (2020). Türkoloji’nin Güncel Sorunları ve Eğilimleri-II (Doğuş sorunundanedebiyattarihindetürlerindoğuşuna).Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi,

Sayı 5, s.3-12

TÜRKOLOJİ’NİN GÜNCEL SORUNLARI VE EĞİLİMLERİ-II“Doğuş sorunundan edebiyat tarihinde türlerin doğuşuna…”

Nurettin ÖZTÜRK*

ÖZET: Bir bilim alanının model, yöntem, terim ve kavramları başka bir bilim alanında kullanılabilir. Bu aktarımın yönü çoğunlukla doğa bilim-lerinden toplum bilimlerine doğrudur. Türkoloji’de yaygın biçimde kulla-nılan doğuş terimi öncelikle biyolojik bağlamda kullanılmaktadır. Ayrıca terimin astronomik, teolojik ve mitolojik bağlamlarda da kullanıldığı belir-lenebilmektedir. Kavram çözümlemesi ve belge incelemesi desenli olan bu çalışmada doğuş teriminin Türk yazın tarihinde şiir, tiyatro, roman ve öykü türlerinin başlangıcı anlamında kullanılışları incelenmiştir. Sonuçta teri-min bağlam ve tanımının yapılmadan kullanıldığı görülmüş ve buna bağlı öneriler sunulmuştur.Anahtar Sözcükler: Türkoloji, yazın, şiir, tiyatro, roman, öykü, tür, do-ğuş

ABSTRACT: The models, methods, terms and concepts of a science field can be used in another science field. The direction of this transfer is mostly from natural sciences to social sciences. The term birth, which is widely used in Turcology, is used primarily in the biological context. It can also be determined that the term is used in astronomical, theological and my-thological contexts. In this study, which has a concept analysis and docu-ment analysis pattern, the use of the term birth in terms of the beginning of poetry, theater, novel and story genres in the history of Turkish literature has been examined. As a result, it was seen that the term was used without making context and definition and suggestions related to it were presented.Keywords: Türkology, literature, poem, theatre, novel, story, genre, birth

Öncekiyazıdadoğuşkavramıetrafındakümelenmiş terimlerleadıkurgulanmışçalışmalarveiçeriklerideğerlendirilmeyeçalışılmıştı.Ya-zınınanadüşüncesidahailkcümledebelirtilmişti:“İnsanlar kökenleri bilmek

* Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi/Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, nozturk@pau.edu.tr

4

isterler”.Bu,“libido sciendi”nin,bilmetutkusunungereğidir.İştebututkunedeniyle köken, doğuş, başlangıç, çıkış, menşe, zuhur, fecr, zuhur, tekvin, agaz, origine, emergence, naissance, rise, birth, rebirt, genesis gibi sözcüklerle top-lumsalolgularınoluşumvegelişimianlatılmayaçalışılmıştır. Birbilimdalınınbağımsızdurumagelebilmesi içinüçbileşenesahipolmasıgerekir:1.Bağımsız, sınırları belirlenmiş birkonusu olmalıdır. Başka bir deyişlekendineözgübirçalışmaalanınasahipolmalıdır.2.Konusuna, alanına yaklaşırken kullanacağı model, strateji, yöntem vetekniklergibigeneldenözeleinenyöntembilimsel gereçleriolmalıdır.3.Alanındakiolguveolaylarıdilegetirirkenkullanacağıyasa,kuram,sayıl-tıgibidurumlarıadlandırdığıterminolojisiolmalıdır. Rönesans’tanberigelişensüreçteedebiyatın,şiirin,resim,heykelvemimarinin, teknolojininyaşamıyenilemevekolaylaştırmadakikatkısıaçıkolmaklabirlikteasılyaşamıkolaylaştıranveinsanlığınyaşamniteli-ğiniyükseltenkatkıbilimlerdengelmiştir.Bilimlerarasında ilksırayıdaastronomialmıştır.Kopernik1543yılındagökkürelerinindönüşüüzerinekalemealdığıküçükkitabıyazıpyayımladığıgünbirdenbireinsanlıkbiraydınlanmayaşamamıştır.Bilginin toplumayayılmasıvebenimsenmesi,önündeki engellerin kaldırılması zaman almıştır. Yine de yeni bilimselanlayışıntemelindegökbilimdekiyeniliklerinöncülüğüaçıktır.Kopernikdevriminifizikte17.YüzyıldaNewtondevrimiizlemiştir.18.yüzyıldaLa-voisierelementlerkuramınıbaştanaşağıdeğiştirerekdörtunsurkuramınıyanlışlamışvehavanınyalnızca“hava”olmadığınıgöstererekkimyadabirdevrimgerçekleştirmiştir.Lavoisier’ninvarlıklarıbirimbirimtaksonola-rakdizileyipdizgeleştirmesiyleoluşturduğutaksonomisonradanbilimselçalışmalardavazgeçilmezmodellerdenbiriolmuştur.19.YüzyıldaDarwin5 yıl boyunca Beagle adlı gemiyle GalapagosAdaları başta olmak üze-reGüneyAmerika, veAvusturalya çevresinde gerçekleştirdiği deneyvegözlemlerisonucundakara,havavedenizcanlılarınınkas,iskelet,kemikyapılarınadayalıevrimağaçlarıoluşturuptaksonomileryapmışveevrimkuramınıortayaatarakbiyolojidedevrimeyolaçmıştır.Buradanorganikâleminevrimsürecindeki ilişkisiniüstsoy-altsoybiçimindeevrimağacımodelleriyleortayaçıkarmayıamaçlayanfilogenetikadlıbirbilgidalıor-tayaçıkmıştır.(Sarıçam,Müştak2015).Dirimbilimdekievrimkuramıöbürbilimdallarınadamodelolmuştur.Bugünevrimkuramınıkullanmadanbilimselçalışmayapılmasıimkansızdır.Hazinvetrajikolandurum,evrimmodelinimaymunculuksavınaindirgeyipreddedenlerinbilegerçekteev-rimmodelini farkındaolmadankullanıyorolmalarıdır.Darwin’iDarwinyapan en önemli uyarıcılardan birinin bu aradamulti-disipliner çalışmaolduğu, bubağlamdaDarwin’inyerbilimi: jeoloji iledirimbilim:biyolojiarasındakiilişkilerüzerindebilimselçalışmayaptığıbelirtilmelidir. Toplumbilimleriiledoğabilimleriarasındanitelikselayrılıklarolduğubilinenbir gerçektir.Doğabilimlerinde olgular ve onların ilişki-

5

lerinden çıkarılan yasalar doğayı açıklarken toplum bilimlerinde kültü-rüngöreceliği içindeyasalarla açıklamanınyeriniolayları anlamaçabasıalmaktadır.Toplumbilimleriolaylararasındakiilişkilerianlamayaçalışıpbunlardan olgulara uzanırken doğa bilimlerinin kazanımlarından yarar-lanmaktadır. AugusteComte, “sosyoloji” terimini icat etmedenönce yedi yılsekreterliğiniyaptığıhocasıSaintSimonbubilimdalına“sosyal fizik”adınıvermişti.Bunagörefiziktenasılnedensellikvebunadayalıöngörüvarsatoplumbilimindedenedensellikvardıvetoplumsorunlarıöncedenkesti-rilipönlenebilirdi. Gerek doğa, gerekse toplum bilimlerinde sağlanan gelişme veilerlemeler edebiyat araştırmacılığında da etkili olmuştur. Örneğin Tai-ne’inComtesosyolojisietkisindegeliştirdiği“race, milieu, temps”üçlemesiServet-iFünuneleştirmenlerindenAhmetŞuayipveHüseyinCahitYalçıntarafından benimsenipuygulanmıştır. Yazın türlerinin gelişimini biyolo-jikmodelegöreaçıklamayaçalışanBrunetiere’ningörüşüTürkedebiyatıtarihçiliğindeTanpınar tarafından “nevilerin gelişimi” başlığı altında iz-lenmiştir. Tanpınar, Burckhardt’ın kitabının da etkisi altında bu türleringelişiminianlattığıbölümde“ferdin doğuşu”ndanve“yeni doğan fert”tendesözeder(Tanpınar1979:271) 20.yüzyıl sonlarındaMorettideyazın incelemelerinde tarihselverileredayalıgrafikler,coğrafyaverilerinedayalıharitalarveyazıntür-lerinin,özellikleromanınbütünalttürleriyleAvrupa’dagelişimineilişkinağaçmodellerioluştururkenbiryandanalanlararasıbirkuramsalçalışmagerçekleştirmişoluyor;biryandandaağaçmodeli ileevrimcibiyolojininevrimağacımodelinivebumodelinterimleriniyazınincelemesineuygu-lamış oluyordu.Dirimbilim ile yazınbilimin dokunuşmasıMoretti eliylegerçekleşmiştir.Morettifilogenetiğiyazınalanına,özeldederomantürüneuygulamıştır.Dolayısıyladoğabilimleritoplumbilimlerineörnekliketme-yisürdürmektedir. Şimdiye değin söylenenler, bir bilim dalının kazanımlarındanbaşka bilim dallarında yararlanma çerçevesindeki değerlendirmeler idi.Şimdikonuyatersyöndenbakmadenemesinegeçilebilir. Akademikbirtoplantıdaanalitikkimyaprofesörü,öğrencilerinkayıt vemezuniyet bilgilerini grafiklerle anlatırken öğrencilerden input:girdi,output:çıktı,maliyet,toplamkaliteveürüntakibigibiterimlerlesözediyordu.Katılımcılardanbirikonuşmacıyakonuyuiktisatterimleriyeri-neörneğineğitimbilimterimleriyleveyakendialanıolankimyaüzerindenkimyaterimleriyleanlatmasınınmümkünolupolmadığınısordu.Konuş-macıbuterimlerinartıkevrenselolarakkullanıldığını,bilgiteknolojileriça-ğındabuterimlerikullanmanınkaçınılmazolduğunusöyledi.Sorusoran,buyanıtakarşılıkinsanîolgularınmetalaştırıldığıveekonomikterimlerledile getirildiği çağa kapitalist çağ denilebileceğini, eğitimcilerin insanlıkadınabuyabancılaşma:alienation’akarşıenazındansöylemleriylediren

6

melerigerektiğinibelirtti.Başkabirkatılımcı,sorusundandilciolduğuan-laşılıyordu, eğitim sözcüğünün eski Türkçe “beslemek, yedirip içirmek”anlamınageldiğini,ekonomikmateryalizmdenkaçarkenbiyolojikmater-yalizmedüşülmüşolupolmayacağınısordu.Konuşmacıbusoruyaeğitimsözcüğününkökanlamınıkimsenindüşünmediğini,ekonomiterimleriniise herkesin anladığını belirterek yanıt verdi. İlk soru soran, paradigmadenenkavramıntamdabuolduğunu,özgürdüşünmeninegemensöylem-denbağımsızkalabilmekolduğunusöyledi.Toplantıyıyönetenbaşkanbutartışmanınçokderinleregittiğini,felsefitartışmanıntaraflarcakendiara-larındayapılmasınındahauygunolacağını,vaktindaraldığınısöyleyerekoturumukapattı. Bukurgudaanadüşünce,sunumakonuolanbilimdalınınözgülterminolojisininkullanılıpkullanılmamasıolarakalınabilir.Tersidurumdaakademininaynasıolarakalınırsaamacıaşacaksonuçlaraulaşılabilir. Önceki yazıda “doğuş” sözcüğünübaşlığındakullananondörtkitabagöndermedebulunulmuştur.Neredeyseyüzyıllıkaralıktavefarklıyerlerdeyayımlanankitaplardabusözcüğünkullanılması,yazarlarıngün-lükdilde kullanılan o sözcüğü tarihsel olaylar için bir terimolarak kul-lanmalarınınsonucudur.Budoğuşbazenbebekdoğumu,bazengüneşindoğuşu,bazenkendiküllerindenAnka’nınyenidendoğuşu:yenidendi-rilişiolarakanlaşılmaktadır.Bebekdoğumudirimbilimsel,güneşdoğuşugökbilimsel,Anka’nındoğuşu söylenbilimselolgulardır.Buolguların şuveyabutarihtebellibiryerdebellikişiveyakişilerinyaşamınauyarlanma-sı,düpedüzterminolojiaktarımıdır.Budemektirkiherkesgünlükdildenalıpterimgibikullanmamaktadır.Zatenterimleşmişolansözcüğüdirim-bilimsel, gökbilimselveya söylenbilimselbağlamından tarihsel alanaak-tarmaktadır.Dolayısıylayazarlardaokurlardahazırbirterimkümesininiçindenkonuşupanlamaktadırlar. Yeni Türk yazınında türlerin gelişimi incelenirken üç ana türeeğilmekgerekir:Şiir,romanvetiyatro. Türk şiirinin doğuşunu Köprülü değişik çalışmalarında sihir,büyü, dua gibi dinsel pratiklerden bağımsızlaşma sürecine bağlamıştır.DayanağıDurkheim’in“DinYaşamınınİlkselBiçimleri”adlıçalışmasıolanbugörüştoplumbilimselvepozitivistbiryaklaşımolmaklabirlikteuzakatasıapaçıkevrimcibiyolojidir:Türlerinkökenivegelişmesi;yoksabirtan-rısalvergi:révélationdeğil…Şiirsözdürveşairdeinsandır.Şiirinkökenidilde,dilingelişimtarihiiçindearanmalıdır. Türk şirinin ilk örnekleri doğal olarak ilk Türkçe metinlerdearanmalıdır.OrhunYazıtları’ndakiuyaklısözler,yinelemeler,özdeyişler,uyumluve ezgili söyleyişler 8. yüzyılTürkçesininbir şiir dili olduğunutanıtlamaktadır.ÇinyıllıklarındaHunçağındankalmabirkaçTürkçeşii-rindekayıtlıolduğuTürkedebiyatıtarihlerindebildirilmektedir.Buaşa-madaLars Johanson’undoğuşkavramıetrafındaAnadolu’daTürkçeşii-rinortayaçıkışınailişkingörüşlerideğerlendirmeyedeğergörülmektedir.

7

Johanson’unyıkmayaçalıştığıanonimsavşudur: “Celaleddin Rumi’nin Türk şiirinde dil-dışı olağanüstü etkisi hesaba katıldığında o ‘Türk edebiyatının kuruluşuyla ilgili büyük çalışmalara yönelik as-lında hiçbir şey yapmamıştır.’ yargısı gerçekten saçmadır.” (Johanson2013:253). Johanson,değerlendirmelerisonucundabusavakarşıaşağıdakisavıgeliştirmiştir: “Celalettin Rumi Türk şiirinin doğuşuna önderlik etmekle kalmamış, onun karışık beyitleri de daha sonraki dönemin muhteşem gelişmelerinin çok dilli başlangıç noktasını işaret etmiştir.”(Johanson2013:253). DeğerliTürkbilimcininbukarşısavıkendisinindegöndermedebulunduğugibidahaönceH.A.R.Gibbtarafındanortayaatılmıştı:“Cela-lettinRumi(604/1207-672/1273)Gibb’inbelirttiğigibi‘Batı Türkcesi şiirinin doğuşuna önderlik etmiş’…”(Johanson2013:243). İki doğubilimcinin söylediklerinde görülen yanlış ve eksiklerşöyledilegetirilebilir:GibbMevlana’nınbatıTürkçesi şiirinindoğuşunaönderlikettiğinisöylemektedir.KaşgarlıMahmutda,AliŞirNevâîdebirdoğubirdebatıTürkçesiolmaküzereikibüyükdiyelekolduğunubelirt-mişlerdi.SorunbudurumdabatıTürkçesindeşiirinöncüsününkimoldu-ğudur.KöprülüİlkMutasavvıflaradlıyapıtıylapekçokegemensöylemveönyargıyıyıkmıştı.BunlarınbaşındaAnadoluTürktarihinisemitikkökebağlayıpAsyageçmişiniyoksayankutsaltarihsavıidi.OnagöreTürki-ye tarihi Türkistan tarihininAnadolu’daki devamıdır. Buna bağlı olarakTürkiyeTürkkültürüveyauygarlığıdaTürkistan’ındevamıdır.Edebiyattarihimedeniyet tarihininbir şubesiolduğundandolayıYunusEmredeHâceAhmetYesevî’ninizcisidir.Buradaizcilikdoğrudanbirelalmadeğilbirgeleneğinsürmesibiçimindedir.EğerbumistikgelenekveonunaynasıolanTürkçeşiirgeleneğigörülmezseAnadolu’daTürkdiliveedebiyatınıngelişimianlaşılamaz.Köprülü’nüntarihselbütünlükvekültürelbütünlükyöntemleriyleyazdığıve aynıkonuyu işlediği “Anadolu’daTürkDili veEdebiyatınınTekamülüneUmumiBirBakış”adlımakalelersonradanpekçokkereyenidenbasılmışolanTürk Edebiyatı TarihikitabınınsonunaoğluProf.Dr.OrhanFuatKöprülütarafındaneklenmiştir.KöprülüzamanındaSultanVeletdışındaTürkçeyazan şairler olarakHoocaDehhani, ŞeyyatHamza,Ahmet Fakih gibi şairler 13. yüzyıla tarihlenmekteydi. BunlarıniçindeSultanVeletdışındakilerinsonrakiyüzyıldayaşadıklarıanlaşılmış-tır.AncakYunusEmre’deveöbürdönemşairlerindegörülenyazındilidü-zeyiMevlana’nınkarışıkdillidizeleriveyaSultanVelet’inkuru,düz,yalın(karnımaçtırkarnımaçtırkarnımaç/Tanrıbana rahmetindenkapı aç…)diliileaçıklanamaz.Öteyandanolga-bolgaibaretiadıylaanılankarışıkdil-liyapıtlarınvarlığı,doğuTürkçesindenbatıTürkçesinedoğruAnadolu’dabir dönüşme olduğunun başka bir kanıtıdır. Özetle Anadolu OğuzcasıMevlana’nınşiirleriaracılığıylaestettizeolmamıştır.Oğuzcan’ınyazındiliolmasıdoğuTürkçesiniörnekseyerekgerçekleşmiştir.11.yüzyıldankalmaKutadguBiliggibibiranıtvarkenJohanson’un“Celalettin Rumi Türk şiiri-

8

nin doğuşuna önderlik etmekle kalmamış”demesiayrıcayanlıştır.Johanson’unbütünbusözvegörüşlerarasındatemelyanlışıdoğuşkavramınıkullan-mışolmasıdır.Bilimdünyasındayaygınbiçimdeörneğigörülenbuyanlışkullanım,doğuşolayınıkabullenincebirbebekvebir annevar saymayıdazorunlukılmaktadır.Tıpkı“Türkiye’ye pozitivizmin girişi ve ilk etkileri”, “Türkiye’ye materyalizmin girişi ve ilk etkileri”gibiparalel tezlerinparadig-masındaolduğugibibirdışodakve tehditögesivarsayıpsonrabununTürklerarasınanasılgirdiğiniaçıklamayaçalışmak,soğuksavaşideolojisi-ninTürkolojideoluşturduğuyanlıştutumunbirsonucudur.Bu“giriş”so-rununailerideayrıcadeğinilecektir.AncakTürkçeşiiri13.yüzyılsonunda“doğurtmak”ilginçbir“istişrak”tir. Uslu, İstanbul’daTürk tiyatrosunundoğuşunu incelediği çalış-masında doğuş kavramı ile aynı anlamda “ortaya çıkma” kavramını dakullanmaktadır.Uslu doğrudan Türk tiyatrosunun başlangıcı konusunuelealmamaktaolduğu içinkökenveyadoğuş sorunuaçısındanyalnızcabaşlıktakullandığıvebirdahayinelemediği“doğuş”sözcüğü iledeğer-lendirmekdoğruolmayacaktır.Alanyazınındatiyatronundoğuşudeğildekökeni kavramı üzerinden çalışmalar yapılmaktadır. Töre, Türk tiyatro-sundaözelliklegölgeoyunununvebuaradaKaragöz’ün“menşei”ileilgilideğişik yaklaşımları bir çalışmasında ayrıntılı biçimdedeğerlendirmiştir(Töre2009: 2193-2195).Prof.Dr.MetinAnddabaşlangıcından1983’de-ğinTürktiyatrosununtarihinielealdığıkitabındatiyatronundoğuşundandeğilsebile “tiyatro topluluklarınındoğuşu”ndanve tiyatroaracılığıyla“yenibirruhundoğuşu”ndansözederkenbiyolojikiçeriklidoğuşkavra-mınıkullanır(And2014:128,156).Türkçealanyazınındatiyatroaçısındandoğuşkavramına sık rastlanmamaklabirlikteyabancıyazınlardaönemlitiyatroolayları içinbukavramınkullanılabildiği gözlemlenmektedir. BukonudaenünlüyapıNietzsche’ninTragedyanın Doğuşuadlıkitabıdır.Filo-zofbuyapıtındaDiyonizosveApollonkültürüarasındakiçatışmaüzerin-dengeneldesanataveözeldeGrektragedyasınabakmaktadır(Nietzsche2016).Prof.Dr.MetinBalaydaArthurPickard-Cambridge’inDithyramb, Tragedy and Comedy,AllardyceNicoll’ünMasks, Mimes and MiraclesveGe-orgeThomson’ınAiskhylos ve Atina (Tragedyanın Kökeni)adlıyapıtlarındaortayakoyduklarıyaklaşımlarıtiyatronundoğuşuüzerinebirmodelöne-risigeliştirmekamacıylakarşılaştırmalıolarakelealır.Balayçalışmasınındeğişikyerlerinde“tiyatronundoğuşu”,“özelmülkiyetindoğuşu”,“epikşiirindoğuşu”,“demokrasinindoğuşu”,“krallıklarındoğuşu”gibiifadele-rikullanır.Alanyazınıtarandığındadramavekomedyanındoğuşuüzerineyazılmışmakaleveyakitaplararastlanabilmektedir.Bugözlemvetaramaverileri, tıpkı şiirin, onunaltında epik, lirik,didaktik, satirikvepastoralşiirindoğuşukavramlarıgibitiyatrovetürlerisözkonusuolduğundadadoğuşkavramınınkullanılmışolduğunugöstermektedir.Demekkikonuüzerindeçalışanlaryazınsaltürlerinoluşumvegelişiminibiyolojikbirol-guyumodelolarakalıpişlemektedirler.

9

Sonolarakromanındoğuşukavramıelealınmayadeğergörün-mektedir. RomanındoğuşuileilgiliadlandırmadaİngilizveFransızalan-yazınıilginçbirbiçimdefarklıterimleriyeğlemektedir.İngilizcederomanındoğuşu“rise of novel”kalıbı içindegündoğumunuadresgösteripanlamıgüneşindoğuşuimgesiüzerindekurarkenFransızca“naitre”eylemindentüretilenvebebeğindoğumunudeyimleyen “naissance” sözcüğüüzerin-den “naissance du roman”kalıbıiçinderomanındoğuşunudilegetirmekte-dir.AcabaTürkyazarlarTürkromanınındoğuşuileilgilikitapyazmışlarmıdır?Yazmışlarsadoğuşsözcüğünükullanmışlarmıdır?Kullanmışlarsabusözcüğegündoğumuanlamınımıyoksabebekdoğumuanlamınımıyüklemişlerdir? AdındadoğuşolmamaklabirlikteÖzönTürkçede romanınor-tayaçıkışınıilkkezinceleyenyazardır.Yapıtındameddahöykülerini,ge-leneksel seyirlikoyunları, sözlühalkanlatılarınıvemesnevileri romanınyerliöncelleriolarakgösterir.Yabancıöncelleriolarakdaromançevirileri-nitanıtır.YazarınasılamacıAhmetMithatEfendi’ninromanlarındakianı-lanetkilerigösterebilmektir.Benzerbir çalışmayıDuraliYılmazdoktorateziolarakelealmıştırYılmazgerekBatıgerekseTürkromanıiçindoğuşsözcüğünükullanır(Yılmaz1987:1,2).BukonudaklasikyapıtıiseDoç.Dr.GüzinDino’nunyazdığıgörülmektedir:Türk Romanının Doğuşu. Tanpınar’ınanısınaadanankitabasunuş(Önsözadıylabasılmış,önsözyazarınhakkıdır.)yazanEtiembleadlıbiryazar,Dino’nunilerisürdü-ğüdüşüncelerinbilinçlibiçimdeMarksçıolduğunukaydetmiştir.Etiemb-le’egöreDinoromanileburjuvaarasındakiilişkiyiOsmanlıgibibirüçüncüdünyaülkesiaçısındankısmenortadankaldırmıştır.MekanikMarksçıgö-rüşBurjuvasınıfınındüzyazıyıgeliştirdiğini,düzyazınındaromanıortayaçıkardığınıilerisürer.SunuşyazarınagöreTürkromanıböylebirsürecinsonucudeğilüçüncüdünyaülkelerininromantürünübenimsemesi gibi birolaydır.GirişbölümündeDino1975’eoranladoğuşuyüzyılıbulanTürkromanınıkoşullayanetmenleriMustafaNihatÖzön’ünklasikyapıtındakimodelegöreaçıklar.YerlivealıntıögelerinbirbireşimidirTürkromanı…BenzeryaklaşımTanpınar’dadabulunur(Tanpınar1979:288-289)veDinoonadagöndermedebulunur.Dino’nunsavıTürkSolu’nunsorunlarakarşıözgültepkisinintipikörneklerindenbiridir.NazımHikmet,yerlikonula-railgigöstermediğieleştirilerinekarşıŞeyhBedrettinDestanıveKuva-yıMilliyeDestanıgibiepikbaşyapıtlarvermişti.KemalTahir’deondanesinlevetarihselcibiryaklaşımlaşimdikidavayıtarihselverilerlehaklıçıkarmakiçinOsmanlıtarihineeğilmişti.BuçabanınenbaşarılıverimiDevletAnaro-manıdır.SencerDivitçoğluiseiktisattarihçisiolarakiktisadîvetoplumsalaçıdanTürktarihininAvrupatarihindekigibidüzdoğrusalbirçizgiizle-mediğini,özgülyönleriolduğunu,feodalizminolmadığını,bunedenlebil-dikkapitalistgelişmeninyaşanmadığını,sosyalizmindebunabağlıolarak

10

özgülkoşullardagelişebileceğinisavlayanünlüAsyaÜretimTarzıveOs-manlı Toplumu adlı yapıtını yazmıştı. Divitçioğlu, Osmanlı düzenininsosyo-lojikyani toplumsalvemantıksal leit-motivininKınalızadeveNa-imagibiOsmanlıTürkyazarlarınınkitaplarındayeralan“daire-iadliye”olduğunusavunuyordu.DinoüçsayfaboyuncaDivitçioğlu’nungörüşle-riniözetlemiştirvegöndermededebulunmuştur(Dino1975:15-17ve89.dipnot). Tahirizm’e göreOsmanlı kerimdevleti tekil bir örnektir.Özgülyönleri vardır.Onunyapısal çözümlemesi de evrensel sol kuramakatkısağlayacaktır.Buanlayışınyararlıyönütariheilgiyiuyarmasıveartırmasıolmuştur.Nevarkievrenselsolkuramabiryansımasıolmamıştır.ArtıkAsyagilüretimtarzımodasıgeçmişbirkuramdır.Dino,söyleminsıcakol-duğugünlerdeTürkromanınınözgülyönleriniTürk toplumununözgülyönlerininbiryansımasıolarakokumakistemiştir.Kapitalistbirikimolma-dan,burjuvadoğmadan,bireyoluşmadanromanındoğmayacağınısöyle-yenOrtodoksMarksçıyaklaşımırevizeederekbirazyerlibirikim,birazdaalıntıögelerlenicelikselbirikimlerinnitelikseldeğişimedönüştüğüilkesiniİntibahüzerindenTürkromanınındoğuşuolayınauygulamıştır.GerçekteklasikMarksçıöğretibilindiğigibiailenin,devletinözelmülkiyetinkökenikonusunu irdelemeye özel bir önemyükler. EsasenbaştaZubritski-Mit-ropolski-KerovolmaküzereHenryHeller,DavidLandes,HenriSeegibiyazarlarınyazdığıfeodalizmindoğuşuvekapitalizmindoğuşubaşlıklarınıtaşıyanhatırısayılırbiralanyazınıdabulunmaktadır.Marksçıöğretiba-şındanberievrimcibiyolojiyemesafelibirsaygıbesler.Marks,Darwin’inTürlerin Kökenikitabındanveburadakidoğalayıklanmakuralındanetki-lenerekDarwin’eKapital’i imzalayarakgöndermiştir. KanıtlanmamışbirsöylentiyegöredeKapital’in ikincicildiniDarwin’e ithafetmekistemişsede bu gerçekleşmemiştir. Engels demaymundan insana geçişte emeğinkatkısını anlattığıbölümdeDarwin’egöndermedebulunur (Engels 1979:11,217).Engelsörneğinmülkiyetindoğuşu,uygarlığındoğuşu,uygarlıkgüneşinindoğuşu,krallığındoğuşu,krallık iktidarınındoğuşugibikav-ramlarıkullanır(Engels1990). Yukarıdadadeğinildiğigibinasılbebeğindoğumu,yumurtadançıkış,Phoenix’inkendiküllerindenyenidendoğuşu,batıyönündegüneşinyükselişidoğuşolarakgörülüyorsaaynıbiçimdeteolojikmodelleregörecennettençıkışveyeryüzündetüreyişdebirdoğuşveyaözgünterimiylegenesis/tekvin’dir. Belge,çeşitliçağveyerlerdeTürklerinveyadevletlerininortayaçıkışınıkonualanromanları“genesis”kavramıaltındaincelemiştir.(Belge2009)Başkabir çalışmadadaTürkhikâyesinindoğuşuyukarıdaverilenbirçokörneğebenzerbiçimde“doğuş”terimiyleanlatılmaktadır.Buçalış-madadahikâyetürünündoğuşu,burjuvasınıfınındoğuşu,bireyindoğu-şu,bireykavramınındoğuşu,türlerindoğuşugibiartıkyerleşmişkavram-larınkullanıldığıgörülmektedir(Daşçıoğlu-Koç2009)

11

Bunca örnek sergileme ve değerlendirmeden sonra doğuş kavramınınartıkbilimsel incelemelerdebirterimolarakkullanıldığıgünlükdilinbirsözcüğüolmaktançoktançıktığı sonucunaulaşılabilir. İkinciolası sonuçaraştırmacıların doğuş kavramını hangi bağlama göre kullandıklarınıaçıklanmamışolmasıdırBunoktadaeğerbağlamsorunuaşılmışolsaydıdoğuşkavramınıniçeriğidahabelirginbirbiçimdetartışılabilirdi.Böyleceçözümlemelerdahasomutdayanaklaragöresürdürülürdü.Butartışmayıyapabilecekbir tanımlamaortamıyoktur.Oysabilimselçalışmaöncelik-lekullanılacakkavramlarıntanımlanmasıylabaşlar.Tanımınbulunmayışıöneriyidedoğalolaraküretmeyeyolaçmaktadır.Doğuşkavramıiçindörtbağlamönerilebilir:

1.Biyolojikbağlam(yumurta/bebek)2.Astronomikbağlam(güneş)3.Teolojikbağlam(Adem)4.Mitolojikbağlam(Anka)

Bubağlamlaragöretanımüretilebilir,modelgeliştirilebilir.

12

Kaynakça

AndMetin(2014),TürkTiyatroTarihi,İstanbul,İletişimYayınları.BelgeMurat,(2009),Genesis:BüyükUlkusalAnlatıVeTürklerinKökeni,İs-tanbul,İletişimYayınları.BalayMetin,(2008),TiyatronunDoğuşuÜzerineBirModelÖnerisi,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiTiyatroEleştirmenliğiveDramaturjiBölü-müDergisi,Sayı:12,s.71-97.DaşçıoğluYılmaz,OkanKoç (2009), Batı Tarzı TürkHikâyesininDoğuşuveTanzimat’tanCumhuriyet’eAnaTemalar,TurkishStudies,Cilt:4/1-I,s.799-900.EngelsFriedrich(1979),DoğanınDiyalektiği,(Çev.ArifGelen),İstanbul,SolYayınları.EngelsFriedrich(1990),Ailenin,ÖzelMülkiyetinveDevletinKökeni,Çev.KenanSomer,İstanbul,SolYayınları.NietzscheFriedrich,(2016),TragedyanınDoğuşu,Çeviren:MustafaTüzel,İstanbul,TürkiyeİşBankasıKültürYayınları.JohansonLars,(2013),RumiveTürkŞiirininDoğuşu,(Cev.KudretSavaş),İlahiyatFakültesiDergisi,Cilt:IV,Sayı:8,s.243-254.MorettiFranco; (2006),EdebiTeoriyeSoyutModellerGrafikler,Haritalar,Ağaçlar,İstanbul,AgoraKitaplığı.ÖzönMustafaNihat,(1985),TürkçedeRoman,İstanbul,İletişimYayınları.SayAhmet,(2017),Operanındoğuşu,https://www.evrensel.net/yazi/79559/operanin-dogusu,erişim:20.03.2020.TanpınarAhmet Hamdi, (1979), 19.Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul,ÇağlayanKitabevi.TöreEnver(2009),TürkTiyatrosununKaynakları,TurkishStudies,Cilt4/I-II,s.2181-2348UsluMehmetFatih(2015),İstanbul’daModernTiyatronunDoğuşuveGeli-şimi,BüyükİstanbulTarihi:Edebiyat,KültürveSanat,İstanbul,İBBKültürA.Ş.Yayınevi,s.528-538.YılmazDurali, (1987), TürkRomanınınDoğuşuveAhmetMithatEfendi,MimarSinanÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüTürkDiliveEdebiyatıDoktoraProgramıBasılmamışDoktoraTez.MorettiFranco,(2006),EdebiTeoriyeSoyutModeller,(Çev.EbruKılıç,Nur-çinİleri,EsinDüzel),İstanbul,AgoraKitaplığı.SarıçamSeyyide,H.KaanMüştak,(2015),FilogenetikAğaçlandırmaMetot-ları,EtlikVeterinerMikrobiyolojiDergisi,Cilt:26,Sayı:2,s.58-64

13

KÜÇÜK,Salim(2020).SatırAltıKur’anTercümeleriÜzerine. Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi Sayı 5, s.13-20.

SATIR ALTI KUR’AN TERCÜMELERİ ÜZERİNE

Salim KÜÇÜK*

ÖZET: Türkler İslamla tanışıp önce küçük gruplar halinde daha sonra da topyekun bir şekilde bu dini kabul etmişlerdir. İslamla tanışan ve bu dini kabul eden Türkler İslam dininin kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim’i Türk-çeye çevirerek onu anlamaya çalışmışlardır. Bu çeviri faaliyetleri hem doğu hem batı Türkçesi sahasında birçok defa yapılmıştır. Bu çalışmada elde olan satır altı Kur’an tercümelerinin kadim Türk dili tarihi içerisindeki yeri ve önemine değinilmiş ve tercümeler yapılırken kullanılan teknikler üzerinde durulmuştur.Anahtar Kelimeler: Türkçe, Kur’an, Çeviri, Satır Altı

Giriş

Bir toplumuulusyapanbağların engüçlüsüolandil, bireyleriulusuna, yurduna, geçmişine, sıkı sıkıya bağlar, bireyi geçmişle gelecekarasındakizincirinbirhalkasıdurumunagetirir (Aksan2009:13).Bireyiyaşayışınınveyaşanmışlığınınayrılmazbirbütünühalinegetirendil,kül-türlebütünlükoluşturupbireyeçeşitliöğretilersunar.Birgrubunüyeleritarafındanpaylaşılanalışkanlıklar,kabuledilendavranış,tutumvedeğer-lerogrubunkültürüdür(Güvenç1979:104).Birdilinsözvarlığı,odilintarihine geniş ölçüde ışık tutmakta, yüzyıllar boyunca ortaya çıkan ses,biçim,sözdizimiveanlamdeğişiklikleriniyansıtmakta,hangidillerinet-kisiyle,netürdendeğişimleringerçekleştiğinigöstermektedir(Aksan2018:19).Dililekültürbirbirindenayrılmaz/ayrıdüşünülemezbirbirliktelikta-şır.Dil,kültürsayesindebenliğinibulurveyinekültürehizmeteder.

* Prof. Dr., Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, sakucuk@hotmail.com

14

Taylor, “Kültür, bilgiyi, imanı, sanatı, ahlakı, örf ve adetleri,derin;mensubu olduğu cemiyetin bir üyesi olması dolayısıyla kazandı-ğı alışkanlıklarını ve bütündiğer becerilerini ihtiva edengayet girift birbölümdür.”der.İnsantoplulukları,kültürdonanımlarısayesindetabiatakarşı,fakatkendisiiçinyapaybirçevreyaratmış,biryandanaslî(biyolojik)ihtiyaçlarını karşılamış, bir yandanda tabiatın zararlı kuvvetlerine karşıkorunabilmiştir.Kültür faaliyetlerininbaşlamasınayolaçansebepler, in-sanoğlunun“biyolojik, sosyolojik,psikolojik” ihtiyaçlarıdır. Fakat kültürfaaliyetlerisadecebuihtiyaçlarınkarşılanmasınısağlamaklakalmaz,aynızamandabuişindüzenlibirşekildegerçekleşmesiiçingerekliölçüveku-rallarıdaortayakoyar(Güneş,1999:9). Semantikbirdeğişim,anlamsalbirdeğişimdir;birsözcüğünse-mantikdeğeri,osözcüğünanlamıdır.Sonrasözcüksınırlarıaşılarakterimhertürlügöstergeyeuygulanır.Armalarbilimindekiyadadenizcibayrak-larındakirenklerinsemantikişlevinden,birdavranışın,birçığlığın,bildiriaktarmamızı,başkalarıylabildirişmemizisağlayanherhangibirgösterge-ninsemantikdeğerindensözedilir.Kısacası,birbildirişimgöstergesininanlamını,özelliklede sözcükleri ilgilendirenher şey semantikyadaan-lamsaldır(Guiraud1999:16).Durgunanlambiliminiçerisinegirensözcük,kavram,anlam,eşanlamlılık,eşadlılıkveçokanlamlılıkçeviridefarklıya-pılargösterir.Çeviriyoluylagerçekleşenanlamsalvebiçimseldeğişikliklerdillerarasındaeksikliklere,hatalarasebebiyetvermiştir. İstertektekdillerielealalım,istersebütündilleriortaknitelikle-riylevekarşılaştırmalıolarakincelemeyolunututalım,dilheraçıdanönemtaşır;önümüzeçokdeğişiksorunlarserer(Aksan2015:13).Türklerinİslamdininikabuledişleri,toplubirşekildeİslamdininegirmelerivedinikay-naklarıntercümeedilmesiberaberindebirçoksorunudagetirmiştir.Sade-cedinieserlerdeolmayanfakatdiğerkaynaklaranazaranokunmasınasılanlaşıldığı/anlaşılmasıgerektiğikonusundadahafazlaönemgösterendinikaynaklarıntercümeteknikleriüzerindeçeşitliçalışmalar,araştırmalarya-pılmıştır. İslamiyet’in yayılmaya başladığı 7. yüzyılda Türkler doğudaKöktürk; batıdaHazar ve Bulgar devletleri ile temsil edilmekteydi. Hz.Peygamber’inulakları,İslamiyet’indoğuşunuhabervermeklemeşgulken,doğudaKöktürkler bölünmenin eşiğine gelmiş; bunamukabil, Çin ege-menliğinegirmişti.BatıdaiseAvarlarİstanbul’ukuşatıyor,HazarlarSasa-nileribaskıaltınaalıpKafkasegemenliğinipekiştiriyordu.7.ve8.yüzyıldaArapcoğrafyasındakiİslamfütuhatı,İran’dakiSasaniiktidarınınyerlebirolmasınınardındanönceİran’asonraOrtaAsyasteplerineulaştı.Türkler,İslamiyetileArapilerleyişivesilesiiletanıştı(Şimşek2017:69). Türkler Emeviler zamanında bazı Türk ülkelerinin fethedil-mesi ile İslam’la tanışmışlardır. Bu dönemde İslam’a geçiş az ve du-raksamalı olmuştur. Abbasilerle birlikte Türkler İslam dinine yakın-laşmaya başlamışlardır (Üşenmez 2010: 10). İslam dininin yayılma

15

sahaları genişlerken, Türklerin yaşadığı bölgelere gelen Araplar veTürkler arasında muhtelif zamanlarda etkileşimler yaşanmıştır. Tabe-ri’den nakledilen rivayet esas alınacak olursa Türklerle Araplar arasın-daki etkileşimler 630’lu yıllara tekabül etmektedir (Üşenmez 2010: 7). Değişik toplumların eşyayı, eylemleri ve kavramları farklı ke-limelerleadlandırmalarıvebunlarıkendilerinehas ifadekalıpları içindekullanmaları, farklı dillerin doğması ile sonuçlanmıştır.Kur’ an-ıKerim“O’nun delillerinden biri de gökleri ve yeri yaratması, dillerinizin, renklerinizin değişik olmasıdır.’”ayetiyledillerinfarklılığını,Allah’ınvarlığınındelillerin-denbiriolarakzikredervekendidiliolanArapçadışındakidilleri“yabancıdil”olarakniteler(Ünlü2007:12). DiğerdünyadillerindeolduğugibiKur’an-ıKerim’indilininbaş-kabirdilebütünözellikleriyleaynentercümeedilmesidemümkündeğil-dir.ZiraKur’an,yalnızmanasıyladeğil,kelimeleriyapanharflerinseçili-şi,kelimelerincümledekidizilişivebudiziliştendoğanahengiylebütünolarakbirmucizedir.Motomottercüme,aslınyerinitutansözdür.Hiçbirtercüme,Kur’an’ınaslınıtutmaz,Kur’an’ınbütünicazyönleriniyansıtmaz.ÇünküKur’anvahiydir(Ateş’tenÜnlü2007:11). TürkdilitarihiiçindeTürkçeKur’antercümeleriönemlibiryertutar.Farklıcoğrafyalardaveçeşitlizamanlardayapılanbuçevirilerindilçalışmalarıyönündenbüyükönemtaşıdığıkabuledilmektedir.İlkKur’antercümeleribaşlıcaikikısmaayrılır:Satır-arasıtercümelervetefsirlitercü-meler(Topaloğlu,2018:5).AhmetBicanErcilasun,Kur’an’ınilktercümele-rininKarahanlılardöneminde‘satıraltı’tabiredilenbirtarzdayapıldığınıbelirterek,budönemeaitolduğu tahminedilendörtnüshadansözedervebunlarıkısaca tanıtır (Ercilasun,2011:331). JanosEckmann,Kur’an’ınDoğuTürkçesineTercümeleriadlımakalesindeDoğuTürkçesiyleyazılmışaltıtercümedensözedervebunlarıntanıtımlarınıyapar(Eckmann,1973).

Kur’an Tercümeleri Türkler,İslamiyet’ikabulettiktensonra,budiningerekleriniöğ-renmekiçinkutsalkitapKur’an’ıtercümeyeihtiyaçduymuşlardır.Buse-bepledahaKarahanlılardöneminde,Kur’an’ınTürkçeyetercümeleriyapıl-mayabaşlamıştır(Şimşek2016:153).TürkçedeyapılanKur’anTercümelerikendiiçerisindeDoğuTürkçesiveBatıTürkçesialtındagruplandırılabilir.

Doğu Türkçesiyle Yapılan Kur’an Tercümeleri;1.KarahanlıTürkçesi Satır-AltıKur’anTercümesiTürkve İslamEserleriMüzesiNo73(TİEM73).2.AnonimKur’anTefsiri.3.RylandsKur’anTercümesi.4.HarezmTürkçesiKur’anTercümesi.5.ÖzbekistanNüshası.

16

Batı Türkçesiyle Yapılan Kur’an Tercümeleri;1.ManisaKur’anTercümesi.2.BursaKur’anTercümesi(EATdönemiilksatırarasıKur’anTercümesi).3. TürkveİslamEserleriMüzesiNo40(TİEM40)(Ünlü2012:14). EldekibilgileregöreKur’an-ı Kerim,önceFarsçayatercümeedil-miştir.SamanoğullarındanMansurb.Nuh (350-365/961-976)Kur’an-ı Ke-rim’inFarsçaya tercümesini resmenhükümet işiolarakelealmıştır.Ara-larındaTürk asıllı bilginlerindebulunduğuHorasanveMaveraünnehirâlimlerinitoplayarakKur’an’ınFarsçayatercümesinincaizolupolmadığıhususundaonlardan fetva aldıktan sonra, oluşturulanheyetKur’an-ı Ke-rim’i,İbnCeriret-Taberi’nin40ciltolanCamiu’l-Beyanadlıtefsirininkısal-tılmışşekliyleberaberFarsçayaçevirmiştir.Butercüme,Kur’an-ıKerim’inzamanımıza ulaşan ilk tercümesi olup satır-altı bir nitelik taşımaktadır.Farsçakelimeler,FarsçanınsözdizimikurallarıdikkatealınmaksızınArap-çakelimelerinaltınayazılmıştır.BuilkFarsçaKur’antercümesi,TürkçeilkKur’antercümesiiçindeaynızamandabirmodelolmuştur(Özkan2010:518-519). Satır arası Kur’an tercümeleri Karahanlı Türkçesi dönemindebaşlamışHarezm,ÇağatayveEskiAnadoluTürkçesidönemlerindedede-vametmiştir.

Tercüme Tekniği Hironymus’agöretemeldeikitürçeviriyöntemivardır:1.Keli-mesiKelimesineÇeviri,2.AnlamınÇevirisi.Bunlardanbirincisinde;çevi-ridemetninbiçimunsurlarınaeldengeldiğincesadıkkalmak,ikincisindeisekaynakmetinyapılarınımümkünolduğukadarçevirimetindilininan-lam,sözdizimivebiçimözelliklerineuydurmakönemlidir.Kelimekelimeçeviriyöntemiyledahaçokkutsalkitapmetniyazılırkendindışımetinleriçin ise daha çok anlam çevirisininuygundüşeceği belirtilir (Eker 2015:41).Aksan’agöre(2009:34-35)çeviriunsurlarkendiiçerisindetamçeviri,yarıçeviri,bağımsızçeviriveanlametkilenmesiolarak4şekildekarşımızaçıkar. Çeviribaşlıbaşınabirkavramlaştırmaeylemiolmamaklabirlikteherdilçeviridekendikurallarınıuygularvedolaylıolarakkavramlaştır-mayabaşvurur.TürkçenintarihinebakıldığındaençokçevirininTürklerinİslamiyet’ikabulettiktensonraArapçaveFarsçadanyapıldığıgörülür.Ör-neğinArapçabeni ademTürkçeyeadem oglanlarıolarakçevrilmiştir.Kur’ançevirilerindebutürdenbirçokörneğerastlanır.AhmetTopaloğlutarafın-danüzerindeçalışmayapılan15.yy’daMuhammedbinHamzatarafındanyapılmış bir Satır-Arası Kur’an çevirisinde yavuz yalan “iftira”, aru avrat “iffetlikadın”,esenleşmek“selamlaşmak,hatırsormak”gibibirçokögeilekarşılaşılır(Aksan2018:47-48).

17

Erken devir Türkçe Kur’an tercümelerinde “satır-arası” çeviri yöntemikullanılmıştır. Bu yöntemle Arapça kelimelerin her birisine Türkçe ve/veyaFarsçakarşılıklarıverilmiştir.HerbirkelimeyeTürkçekarşılıkver-mekTürkçekelimetüretmekveekleri işlekhâlegetirmekiyibiryöntemolmaklabirlikteTürkçeninsentaksyapısınauygunolmayanbiryöntemdirveTürkçeninsözdizimiArapçadandolaylıolaraketkilenmiştir(Üşenmez2010:12;Özkan2010:555).Arapçanınsözdizimiüzerindeetkisikendinibaştaveyaortadayeralanyüklemlegösterir.BakaraSûresi’ndenalınmışikiörnek:Sıdılar anlarnı Tengrinin desturı birle[76a]/5=B:251 (Onları Tanrının izniyle bozguna uğrattılar); Takı ol kimerse üze kim togrulmuş anıng üçün anlar-nıng ruzisi takı anlarnıng keyimi körklüglük birle [68b]/4=B:233. Satır-arası/altıadıverilenbuyöntemerkendönemilkKur’anter-cümelerindegörülençeviritekniğidir.MâverâünnehirbölgesindeyapıldığıvarsayılanKur’antercümelerindeçevirilerdeikidillilikesasalınmıştır.BirbaşkaifadeylebubölgedeyapılmışKur’antercümelerindeArapçakelime-lerehemTürkçehemdeFarsçakarşılıklarverilmiştir(Üşenmez2011:364).EskiAnadoluTürkçesidöneminde,Kur’an’ınbütününeyönelik tercümeçalışmaları XIV. yüzyılın sonlarında başlanmıştır. Bu dönemde yapılanKur’antercümeleriüçşekildekarşımızaçıkmaktadır1.Satırarasıkelimekelimetercümeler,2.Tefsirlitercümeler,3.Tefsirler(Bayraktar2019:358).Kur’an’ın ilk tercümeleriKarahanlılardönemindeyapılmıştır. Bu eserler“satır-arası”tabiredilentarzdayapılmışolantercümelerdir.Arapçaasılmetindahairiharflerleüsttebulunur.Özgünmetindekiherkelimenin,ba-zendeküçükkelimegruplarınınaltınadahaküçükArapharfleriyletercü-mesiyazılır(Ercilasun2011:331).Kelimebolluğubakımından,genellikledinieserler,dikkatedeğerdilzenginliklerine sahiptirler.Geniş sinonim-ciliksayesindeherhangibirkelime,İslamîdilçerçevesiiçerisinde,manacaeşitolandiğerbirkelimeilerahatçayerdeğiştirebilirdi.Genellikletefsir,Kur’an,Fıkıhveemsalidinieserlerinçevrilmesiveizahlarıötedenberilen-güistikaraştırmalarınklasiktemeliniteşkiletmiştir.Eserinkutsiyyetineenufakbirhalelgetirilmemesiiçin,metnegösterilensadakat,çevrilenherbirkelimeningerçekmanasınınmeydanasürülmesinevesileteşkiletmekteidi(Hacıeminoğlu2019:XIII).

Sonuç KarahanlıveÇağatayTürkçesidönemlerindemeydanagetirilentercümelerdeArapçaveyaFarsçakavramlarınTürkçekavramlaranispe-tenazkullanıldığı,bununyerinekavramlaştırmayolunagidilerekTürkçekavramlarındahaçoktercihedildiğigörülür.EskiAnadoluTürkçesidöne-minde14.ve15.yüzyıllardameydanagetirilensatırarasıKur’antercümele-rindehalkıngünlükkonuşmadilinedeyerleşenveTürkçekökenlikelime-lergibidüşünülenancakaslındaArapçaveFarsçakökenliolankavramlarkendilerinebutercümelerdedahafazlayerbulmuştur.

18

1. SatıraltıKur’an tercümelerindeArapçakökenlicennet, ekber, Allahvb.pekçoksözcüğeTürkçeuçmah, ulugrak, Tengri / İdi / YaratgangibikarşılıklarverilirkenyineArapçakökenliNebiyy / Resul, cennet, melekvb.Arapçapekçoksözcüğündepeygamber, bustan, feriştegibiFarsçasözcüklekarşılandığıgörülür.2. SatırAltıKur’anTercümelerimetonomikyöndende birçok çalışmayakonuolmuştur(Kök,2004,Kök,2010,Küçük,2019).3.Türkçe-Arapça-Farsça olarak üç katmanda yapılan bu tercümeler satırarası tekniğiyle yapıldığından cümle yapısında Arap sentaksının etkisiaçıkçagörülür.Sözdizimiile ilgiliolarakisetercümelerdekelimegrubuyapısındaağırlıklıolarakbelirtili,belirtisizisimtamlamasıvesıfattamla-masıyapılarınayerverilmiştir.KullanımlarınabakıldığındaTercümelerdeiman getürmiş avrat, aru avratlar; oruç dutıcı erenler, saklayıcı erenler gibi bir-çok sıfat tamlamasınınkullanıldığı görülmektevedinî yönden erkekvekadınınözellikleriortayakonulmaktadır.4.SatırarasıtercümetekniğinedayalıtercümelerArapçanınsentaksınauy-gunyapılar sergilemektedir.Deyimyapısındaki tercümelerdeArapçaveFarsçasözcüklerdensonrakıl- bol, bir-, ay- ve tur- yardımcıfiillerineyerve-rildiğigörülmektedir.Tamveyarıçevirilerdebufiillerebağlıolaraktam-lamavedeyimyapısındayapılardabulunmaktadır.Sözkonusuyardımcıfiillerin yanına gelen kelimelerTürkçe olduğunda tam çeviri,ArapçaveFarsçaolduklarındaiseyarıçeviriyapısıtaşıdıklarıgörülür.5.Tercümelerde+lI,+lUisimdenisimyapmaekiveolumsuzuolan+sIzve+sUzeklerininkadınveerkeğeözgücinsiyetbildirensözcüklerlebirliktesıfat tamlaması oluşturdukları görülür:hünerli avratlar, erlü avrat, arusuz erenler, ersüz avratvb.6.+ICI,+UcUekininfiilköklerinegelerekcinsiyetbelirticisözöbekleriilekullanıldıklarıvesıfattamlamasıoluşturduklarıgörülür:aŋıcı avratlar, em-zürici avrat, ibâdet eyleyici avratlarvb.7.Sıfat-fiileklerinindesıfattamlamasıoluşturduklarıgörülür:ogrı kılgan tişi(hırsızlıkyapankadın),talak birilmiş tişi (boşanmışkadın)gibi.8.Biyolojik,genetikanlamdakadınveerkekolmaküzereikicinsiyetvar-dır,bubağlamdaikicinsiyetiayıraniseonlarınüremesistemleridir.Anato-mikvehormonaldeğişimleregörebireycinsiyetlerdenbirineaitolur.Ka-dınveerkeğitanımlamadaönemliolandiğerbirfaktördekadınveerkeğindeğişikkültürlerdekitanımlamalarıdırkibunatoplumsalcinsiyet(gender)denilmektedir(AkınveDemirel2003:73).ÖrneğinKur’an’dakadınmer’at (kadın,hanım,zevce,eş),nisa(kadın),ünsa(kadın),zevce(canlıvarlıklar-daneşleşençiftlerdendişiolanı),mü’mine(YüceAllah’amutlakboyuneğenkadın),muhsinat(evlenmişolankadınlar)gibipekçoksözcükleanılmıştır.Cinsiyetbiyolojikolarakkadınveerkeğiifadeederkentoplumsalcinsiyet,toplumunbukavramlarayüklediğianlamlarıiçermektedir.Temeldecinsi-yet(gender)doğal cinsiyet(naturalgender),dil bilgisel cinsiyet (grammatical

19

gender),sözlüksel cinsiyet(lexicalgender),gizli cinsiyet(covertgender)veçağrışımsal cinsiyet(associativegender)olmaküzerekendiiçerisinde5altbaşlıkaltındaincelenebilir.TürkçeArapçagibidilbilgiselcinsiyetkatego-risinesahipolmadığındanSatırAltıKur’anTercümelerindecinsiyeteda-yalıkavramlaştırmalarıngenelliklesözlüksel(lexicalgender),anlamsalveakrabalıkadlarınadayalıolarakelealındığıgörülür.Örneğineren (koca,zevç), irkek (erkek) oğlan (erkek çocuk, oğul), ata (baba), er kardaş (erkekkardeş);avrat(eş,zevce,kadın),dişi(kadın),karavaş(cariye);ana(anne),kız kardaş(kızkardeş),atanuz kız karındaşları(hala),atan kız karındaşı kızları (ha-lanınkızları),anamız kız karındaşları(teyze),avratlarınuz anaları(Karınızınannesi),ögey kız (üveykız),oğlanlarınız avratları (gelinleriniz), tayın kızla-rı (dayıkızları)vb.Tercümelerdegeçenvesoyutlukbildirenhuri,firişte,cadu,perigibikavramları isecinsiyetyönündenörtülüolarakdeğerlen-dirmekgerekir.

Kaynakça

Akın,AyşeveSimgeDemirel(2003).“ToplumsalCinsiyetKavramıveSağlı-ğaEtkileri”,C.Ü.TıpFakültesiDergisi,25(4),Ankara,ss.73-82.Aksan,Doğan(2009).HerYönüyleDilAnaÇizgileriyleDilbilim,TDKYa-yınları,Ankara.Aksan,Doğan(2018).TürkçeninSözvarlığı,BilgiYayınevi,İstanbul.Bayraktar,FatmaSibel(2019).DoğuveBatıTürkçesiKur’anTercümelerindeEsma’ülHüsna’nınTürkçeSöylemleri,TrakyaÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,Edirne.Eckmann,Janosh(1973).“Kur’an’ınDoğuTürkçesineTercümeleri”,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıDergisi,C.21,İstan-bul,ss.15-24.Eker,Ümit(2015).LehçeİçiAktarmaYöntemleri,KesitYayınları,İstanbul.ErcilasunAhmetBican(2011).BaşlangıçtanYirminciYüzyılaTürkDiliTari-hi,AkçağYayınları,Ankara.Guiraud,Pierre(1999).Anlambilim,Matbaa70,İstanbul.Güneş,Sezai(1999).TürkDiliBilgisi,D.E.Ü.RektörlükMatbaası,İzmir.Güvenç,Bozkurt(1979).İnsanveKültür,RemziKitapeviYayınları,İstanbul.HacıeminoğluNecmettin(2019).KarahanlıTürkçesiGrameri,TDKYayın-ları,Ankara.Kök,Abdullah (2004).“İlkTürkçeKur’anTercümelerindeMetonimliKul-lanımlarÜzerine”ÇağdaşTürklükAraştırmalarıSempozyumu,4-7Mayıs2004,ss.1-2,Ankara.

20

Kök,Abdullah (2010).“XI.YüzyıldaTürkDünyasındaHaberleşmeMeto-nimileri”,TurkishStudies,InternationalPeriodicalFortheLanguagesLite-ratureandHistoryofTurkishorTurkic,Volume5/1,Winter,ss.1194-1209,Ankara.Küçük,Salim(2019).“DoğuveBatıTürkçesiSatırAltıKur’anTercümelerin-deKıyametGünüKavramıİçinKullanılanAdAktarmaları”,DedeKorkutUluslararasıTürkDiliveEdebiyatıAraştırmalarıDergisi,8/18,ss.71-89.Özkan,Mustafa(2010).TarihtenGünümüzeKur’an’aYaklaşımlar,EskiAna-doluTürkçesiDönemindeYapılmışKur’anTercümeleri”,ss.518-555,İstan-bul.Şimşek,Yaşar(2017).EskiAnadoluTürkçesiSatırarasıKur’ânTercümesi’nin(TopkapıNüshası)SözVarlığıÜzerineNotlarII,Türkbilig,ss.69-70.Topaloğlu, Ahmet (2018). XIV. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış SatırarasıKur’anTercümesi,C.I-II,İstanbul:DergâhYayınları.Ünlü,Suat(2007).Kur’an-ıKerim’inTürkçe’yeÇevrilmesiVeİlkKur’anTer-cümeleri,DinîAraştırmalar,Ocak-Nisan,C.9,S.27,ss.9-56.Ünlü,Suat(2012).DoğuveBatıTürkçesiKur’anTercümeleriSözlüğü,Eği-timYayınevi,Konya.Üşenmez,Emek(2010).EskiKur’anTercümelerindenÖzbekistanNüshasıÜzerindeDilİncelemesi(Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-EklerDizini),İstan-bulÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,TürkDiliveEdebiyatıAnabilimDalı,DoktoraTezi,İstanbul.Üşenmez, Emek (2011). Eski Bir Kur’an Tercümesinin 15. Yüzyıla ait BirOsmanlıDönemiKur’anTercümesiyleKarşılaştırılması, İlimYaymaVakfıKur’anveTefsirAkademisiKur’anveTefsirAkademisiAraştırmaları,363-383,Ankara.

21

USLU,Fatih(2020).KentleşmeninTürkMilliKültürHayatınaEtkileri.Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi sayı 5, s.21-25.

KENTLEŞMENİN TÜRK MİLLÎ KÜLTÜR HAYATINA ETKİLERİ

Fatih USLU*

ÖZET: Bu çalışmada kentleşmenin Türk millî kültür hayatına etkileri üze-rinde durulmuş, özellikle Türk toplumunun kimyasına doğrudan etki eden yaşamsal formlardan biri olan, ülkemizde son elli yılda “alel acele” bir şe-kilde oluşturulan kentleşme ve dönüştürülmeye çalışılan Türk toplumu ile ilgili nesnel bir değerlendirmeye ihtiyaç olduğu düşünülerek konuyla ilgili bazı önemli noktalara temas edilmeye çalışılmıştır.Anahtar Kelimeler: Türk Kültür Hayatı, Kentleşme, Modernite

Giriş Toplumolarakdijitalteknolojilerinyarıştığı,endüstriyeldevrim-lerinsonaerip,toplumsaldevrimlerinbaşladığı,yapayzekâ,sanalgerçek-lik,arttırılmışgerçeklikuygulamalarınınhayatageçtiğihattaarttırılmışin-sanmodellemesiüzerindeçalışıldığıbirsüreçtengeçiyoruz.Süpergüçlerinbiyolojiksilahlarbaştaolmaküzerehertürlüsiyasi,askeriveekonomiksa-vaşlarakalkıştığıgünümüzdeTürktoplumununkimyasınadoğrudanetkiedenyaşamsalformlardanbirisideülkemizdesonelliyılda“alelacele”birşekildeoluşturulankentleşmevedönüştürülmeyeçalışılanTürktoplumuileilgilinesnelbirdeğerlendirmeyeihtiyaçduyulmaktadır. Kent Kavramının Kökeni ve Tarihsel Serüveni Kent kavramının temeline inecek olursak öncelikle mekânsaloluşumdan söz edebiliriz.Mekân, insanlar için ilk çağlardangünümüzeçeşitlievrelerdengeçerekvarolagelmiştir.Mekânvebarınmaolgusununtemelindeinsanlarınkendisinidışetmenlerdenkorumak,havaşartlarınakarşıkorunaklıbiryerdeyaşayabilmekvemahremalanoluşturmakgibikaygılarönemlibiryertutmaktadır.Moderniteninbirçıktısıolarakkarşı-mızdayeralangüvenliklisitelerinenyalınhaliyerleşikleriçinmağaralar,göçebetoplumlariçinseçadırlardır.İlkinsandan13.yüzyılakadaruzanançeşitliyaşamformlarındangeçentoplumlarüzerindeçalışmalaryapanİbnHaldun,toplumlarıgöçebe,yarıyerleşikveyerleşikhalkolmaküzereüçbölümeayırmıştır.YineİbnHaldunKuzeyAfrika’dayaşayantoplumları“HadariveBedevi”olarakikianagruptadeğerlendirmiştir.Hadarikeli-

* Doç. Dr. Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, fatihuslu07@gmail.com

22

mesininyerinidahasonralarımedenikelimesialmıştır.MedenikelimesiMedineliyanişehirlianlamınagelmekteolupyineTürklerdeilkyerleşikunsurlarolanUygurTürklerindenesinlenilerekyerleşikanlamındaUygarkelimesi de kullanılmıştır. “Hadari,Medeni ve Uygar” kelimeleri İslamcoğrafyasında ve Türklerde yerleşik unsurlar için kullanılmıştır. Günü-müzdebukelimeleryerleşikunsurları ifadeetmekyerinesosyo-kültürelgelişmişliği,entelektüelbirikimiifadeedensözcüklerolarakkarşımızaçık-maktadır.

Modernite ve Kent Olgusu Batımerkezcibirokumayapacakolursakkibizülkeolarakyönü-müzüsonüçyüzyıldırbatıyadönmüş,KıtaAvrupası’nınveAmerikadâhilolmaküzerebatıdünyasınınbaşatlığındayürütülen tekmerkezlidünyadüzenininbirparçasıolmayaçalışıyoruz.Modernlikyadagelişmişliköl-çümüzdehepbatılıdüşünceylebelirlenmiştir.HâlbukiuzakAsya’daçekikgözlülerin(Çin,Japon,Korevb)kurmuşolduklarıyüksekbirteknolojiveHint,Türkvb.birçokmilletingeliştirmişolduklarıyüksekkültürelzengin-likvar.Bunarağmenbizimokumalarımızhepbatılıbirokumaolmuşbuyüzdenmoderniteninoluşumsürecinidekentingelişimsürecinidehepbatılı bir okumayla yapmaktayız. Bu bağlamdamodernitenin doğuşunuAmerikakıtasınınkeşfiolan1492yılındanbaşlatabiliriz.Modernite,Röne-sansvereformhareketleriyleivmekazanmışvesanayidevrimiyleolgun-laşmıştır.Kentleşme,19.yüzyılınsonlarındaAmerika’daChicagokentindekurulanChicagoOkuluilekavramsalvekuramsalbirhüviyetkazanmıştır.Buyüzdenmodernitevekentarasındayoğunbirilişkibulunmaktavebir-birlerinidesteklemektedirler.Modernite,toplumlarınekonomik,sosyolo-jikve siyasi arenadakigelişimlerini ifade ederken;modernlik, teknolojikvegörselolarakdeğişiklerikapsamaktadır.Bubağlamdadeğerlendirildi-ğindeAvrupa’daortayaçıkantoplumsalhareketlerFransızİhtilalidedâhilmoderniteninoluşumunaçokönemlibirivmekazandırmıştır.Türktoplu-mundaözelliklecumhuriyetsonrasısürecideğerlendirdiğimizdeçokhızlıbirkentleşmeninyaşandığınaşahitoluyoruz.CumhuriyetinilkyıllarındaTürkiyenüfusunun%75’iköylerde,%25kentlerdeyaşarken2018yılıveri-lerinegöre;(bütünşehiryasasınındaetkisiyle)buorantamtersinedönmüşvekentnüfusu%92’yeulaşmış,köynüfusuise%8’edüşmüştür.BudurumTürktoplumunusadeceyaşambiçimleriveyerleşimalanlarıaçısındanet-kilememiştoplumumuzusosyo-kültüreldeğerleraçısındanbüyükölçüdeetkilemiştir. Bukentleşme sürecinin çokhızlı oluşumundandolayıTürktoplumu“kentli”kültürünüiçselleştirememiştir.OrtaAsyasteplerindevebinyıldırAnadolu’daobakültürüyleyaşayankonargöçerYörükTürkmen-leriçinköyhayatınaalışmakbileyüzlerceyılalmışkenkentkültürününosteril ve soğukyüzü toplumumuzdahâlâ tambir karşılıkbulamamıştır.Türk toplumunun en önemli özelliklerinden biri olan yardımseverlik vemisafirperverlikduygularınıbüyükbirsekteyeuğratankentkültürükar-

23

şısındahalakentlileşememişköylülerveçadıryaşamındanyerleşikhayatageçmeyedirenenYörükTürkmenlerasabiyetlerinikoruyorvemodernite-ninışıltılıfakatbirokadardazehirlieksenikarşısındavarlıklarınıdevamettirebilmemücadelelerinisürdürüyor.

Kentlerimizdeki Yeni Yaşam Formları; Güvenlikli Siteler ve 1+1 Stüdyo Daireler Kentokumasıyaparkenönceliklekentinoluşumsüreçleriiyide-ğerlendirilmelivemasumbiroluşumöyküsüolupolmadığıiyitahliledil-melidir.Yinekentkültürününoluşumunu19.yüzyılınsonlarındanbaşla-tıp2.DünyaSavaşısonrasındaAmerikanmerkezli,bilinçlivetasarlanarakoluşturulmuşbirkapitalistsüreçolarakdeğerlendirmekdemümkündür.2.DünyaSavaşısonrasıplanlıolarakkurulanDünyaBankası,IMF,NatoveBMgibikuruluşlararacılığıylatekbirgüçtarafındandünyaküreselleştiril-miştirdediyebiliriz.Birbakımateknolojikvebilimselgelişmelerdiyekü-reselleşmevekentleşme tarafımızauygulanmıştır.Ülkemizdekentleşmeçokiyianalizyapılmadançokacelecibirşekildegerçekleşmiştir.M.ÖcalOğuz, “PaldırKültürKentleşmeler” adlı kitabındagecekonduveApart-mankonduadlıbirbölümledaire,apartmanvesiteeleştirisiyapmaktaveTürktoplumununkentleşmesürecininçokhızlıveözensizgerçekleştiği-nedeğinmektedir.Özellikletoplumlarıoluşturanenönemlideğerolarakkabuledebileceğimizmillikültürüinkıtayauğratanbuacelecikentleşmesürecitoplumumuzdaçokderinyaralaraçmıştır.Oğuz’agöre“Apartman,Türkkültürhayatına,dahaçokgayrimüslimlerinoturduğuBeyoğlu’nun,idealbiryaşamamerkezihalinegeldiğimodernleşmesüreçlerindegirdi.Yalıları,konaklarıveköşkleriyokpahasınaeldençıkaranmirasyediler,Be-yoğlu’ndakiraladıklarıbirapartmandairesiylemodernyaşamakoştular.BudönemTürk insanındaapartman,eskidenyeniye,gelenekseldenmo-derne, toplumsaldanbireysele sonuç olarak çağave özgünlüğekoşuşunsembolüoldu.”Oğuz,buçalışmasındaapartmanındoğuşununTürktipibirdavranışolmadığınınaltınıçizmişvebukitabındasitehayatıylailgilideeleştirileriniarkaarkayasıralamıştır.Elbettekentinyaşamformlarıapart-manilesınırlıveeleştirilerdesadeceapartmanileilgilideğildir.Örneğin,SametÜnlü,“Küreselleşendünyadayenikentselkurgular”altbaşlığında“1+1stüdyoyaşamlar”adındaiyibirkenteleştirisikitabıyazmış,özellikleüniversiteyakınlarındaoluşanveTürk toplumununaileyapısınabirdi-namitgibikonanotelodalarıgibibirişlevgörenstüdyoyaşamlaradikkatçekmiştir.Amaenderineleştiriyi “Siterilhayatlar”adlıkitabıylaKöksalAlveryapmıştır.Alver,güvenliklisitelerielealdığıkitabındaKonyailindeyapmışolduğunitelaraştırmadayaklaşıkkırkkişiilederinlemesinemüla-katyapmışveyüzyüzegörüştüğükişilerekentinyeniyaşamformlarındangüvenliklisitelerinolumluveolumsuzyönlerinisormuştur.Çalışmadaya-şamınidamesiiçingerekliolanvebarınmaamaçlıkullanılanilkelevlerdengünümüzesosyolojikbirdeğerlendirmeyapılmışvegüvenliklisitelerleil-

24

gilifarklıbölümleroluşturulmuştur.Alver,güvenliklisitelerimekânsalay-rışmayabağlıolarakgerçekleşentoplumsalayrışmaperspektifindeneleal-maktavesiteleraracılığıylainsanlarınkendiniçevreyekapatarakvarolmamücadelesiverdiğinisavunmaktadır.Alverayrıcainsanlarınsitelerinetra-fınaörülenaşılmazduvarlar,girişlereizinvermeyenkapılar,girişçıkışlarısüreklikontrolaltındatutangüvenlikelemanlarıvekamerasistemleriilegörecesiterilbirhayatsürdüklerinianlatmaktadır.GerekOğuzgerekÜnlügerekseAlver’egöresonyıllardakikentlerdebelirengüvenliklisitelerTürktoplumunundeğeryargılarıylaörtüşmemektevebuyeniyaşamformlarıaracılığıylatoplumumuzmillivemanevideğerlerdenuzaklaşmaktadır.

Sonuç ve Değerlendirme Türkmillikültürününenönemliveenkorunaklıkalesiolarakgörülen aile ve ailenin şekillenmesini sağlayan yaşam formlarımız olanevlerimiz, toplumumuzun enduyarlı kılcal damarı olma zorunluluğunasahiptir.BinlerceyıldırTürkistancoğrafyasındaveAnadolu’daçoğunluklakonargöçer yaşayanTürk toplumubir çadır içerisinde aileceyaşamışveacıyıdatatlıyıdaoçadırıntekodalıyaşamformundayaşamayıbilmiştir.YenievlenençocuklariçinbirokatımımesafeyeyenibirçadırdahakuranTürkBudunuobalarhalindeyaşayarakyüksekmedeniyetlerkurmuştur.Yeniçağı veYakınçağı ıskalayanOğuzAta’nın çocukları ise kendi göbekbağını kendisi kesemezve sosyolojinin enönemli öğesi olan aile yapısı-nabileyapılanmüdahalelerekarşılıkveremezhalegelmiştir.Modernite,küreselleşmevekentleşmesüreçlerininaktörüAmerikaveAvrupaoluncayaşamformlarımızınplanlanmasıdabirbakımaonlarabırakılmıştır.Türktoplumununenönemlihasletlerindenolankomşulukkültürünehalelgeti-rengüvenliklisitelervetoplumumuzundeğerleriyleörtüşmeyentümya-pılaracilenTürkmillikültürününvegelenekselaileyapımızıngerektirdiğiforma dönüştürülmeli ve kentleşmenin getirmiş olduklarının götürmüşolduklarınıngerisindekalmamasıiçinmimariveşehircilikanlayışımızdamillilikönplanaçıkarılmalıdır.

Kaynakça

Alver,Köksal(2010).SiterilHayatlar.İstanbul:HeceYayınlarıOğuz,Öcal(2019).PaldırKültürKentleşmeler.Ankara:GelenekselYayın-cılıkÜnlü, Samet (2014). 1+1 Stüdyo Yaşamlar & Küreselleşen Dünyada YeniKentsel Kurgular

25

ÖZTÜRK,Abdulkadir (2020).TürkiyeTürkçesiNereyeGidiyor?.Türk Ekini Dergisi Sayı 5, s.27-32.

TÜRKİYE TÜRKÇESİ NEREYE GİDİYOR?

Abdulkadir ÖZTÜRK*

ÖZET: Kökleri milat öncesi asırlara dayanan Türk dilinin, bengü taşlarla birlikte M.S. 8. yüzyılda edebî bir dil olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemden iti-baren yazı dili olarak farklı coğrafyalarda çeşitlenerek gelişen Türk dili, 13 asırdır hem canlılığını korumakta hem de kitlesel kullanım alanını genişleterek devam et-mektedir. Türk dilinin Anadolu sahasında filizlenen ve yayılma alanı dikkate alın-dığında günümüze dek en geniş sahada varlık gösteren kolu Türkiye Türkçesidir. Türkiye Türkçesi, 21. yüzyıl dünyasında Türkiye başta olmak üzere Avrupa, Asya, Afrika, Amerika ve Avustralya kıtalarında kullanım alanına sahiptir. Bu kullanım alanından hareketle Türkiye Türkçesi, Türkiye dışında ve Türkiye’de olmak üzere iki grupta ele alabilmekteyiz. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesinin güncel durumu, göç hareketliliği temelinde değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, göç hareketliliği, güncel durum

M.S. 8. yüzyılda edebî bir hüviyetle karşımıza çıkanTürkdili,elbettekökleriniçokeskiasırlaradayandırmaktadır.Milatöncesinebakıl-dığındabudelillerigörmekmümkündür;SümercedekiTürkçeizleri,AsyaveAvrupa’dahükümsürenHunlarındiliTürkçenin tarihini çoköncele-regötürmektedir.BununyanısıraKöktürkyazısınıngelişimsürecidebugerçekliğidesteklemektedir.BengütaşlardakimetinlerdenhareketleKök-türkçenin söz varlığında soyut kavramların azımsanamayacak bir sıklıkalanına sahip olması, kelimelerin çok anlamlı kullanımlarıyla kavramsalzenginliğinigöstermesiveeşanlamlılıkdüzeyindeiseleksikçeşitliliğiba-rındırmasıdadikkatealındığındaTürkçeninkadimbirdilolduğudahaiyianlaşılmaktadır. Türk dili, yüzyıllarca dünyanın çeşitli coğrafyalarında, farklısiyasîbirliklerbünyesindebaskınyadaazınlıkdil statüsündeTürklerinedebî,ilmî,dinî,sosyo-kültürelgibiyaşamlarınınaktarıcısıvetaşıyıcısıte-melindesözlüveyazılıanlaşmavasıtasıolmuştur.Bucoğrafî,siyasî,dinî,kavmîayrışmalarberaberindeTürkdilininçeşitlenmesinivezenginleşme-sinidekaçınılmazkılmıştır.Türkdilibusüreçteçeşitlenerekzenginleşir-ken;Türkdünyasında“OrtakDil”merkezindekullanımalanındanuzakla-şılarakanlaşılırlıkdüzeyinilehçelerarasıyakınlıkveyauzaklıktemelindebelirlerdurumagelmiştir.Kullanılanalfabeler,farklıfarklıtoplulukyada

* Dr. Öğr. Üyesi, Ordu Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. akadirozturk@odu.edu.tr

26

milletlerlekurulankültürel,siyasîvedinîetkileşimlerkibuetkileşimler,dilialıntılamavekopyalamagereksiniminedemaruzbırakmıştır. Bütün bu gelişmeler, yabancı dillerin etkisine rağmen baskınkonumdakiTürklehçelerinigüçlendirirken;baskındillerarasındaazınlıkdurumundakalanbazılehçelerideyokolmatehlikesiilebaşbaşabırak-mıştır.TehlikealtındabulunmayanTürklehçeleriisehernekadarbusoru-nuyaşamamaklabirlikteonlarındakendibünyelerindeçeşitlisorunlarlakarşı karşıyakaldıkları dabir gerçekliktir. Buyazıda,OğuzTürkçesiningünümüzdekiengenişkullanımveyayılmaalanınasahiptemsilcisiolanTürkiyeTürkçesiningünceldurumugöçhareketliliğitemelindedeğerlen-dirilecektir. 800yıllıkbirgeçmişesahipTürkiyeTürkçesi(Özkan2019:179)günümüzde,AnadolubaştaolmaküzereKuzeyKıbrıs,BalkanlarveAvru-pa’da;bununyanısıraçeşitlinedenlerleAnadolu’danAmerika, İngiltere,Japonya,GüneyKore,Avustralya, Lübnan, Libya gibi ülkelere yerleşen,göçedentopluluklartarafındandakullanılmaktadır.TürkiyeCumhuriyetiveKuzeyKıbrısTürkCumhuriyeti’nin,KosovaCumhuriyeti’ninisePriz-ren,Priştine,Mamuşagibikentlerinderesmîdilolarakyaklaşık84milyonkonuşurtarafındancanlılığınıkorumaktadır. Gerek Osmanlı Devleti döneminden bu yana Balkanlar’davarlığını devam ettiren gerekse Lozan Mübadelesine bağlı olarak BatıTrakya ve Kuzey Trakya’ya göç ettirilen Türklerin günümüzdeki nü-fusuyaklaşık 500 bin civarında olupBalkanülkelerinin kimi engelleyicitutum ve politikalarına karşın Türkiye Cumhuriyeti Devletinin deste-ği vehimayesiyleTürkçe, anadil eğitimindeve konuşmadilindeBalkanTürkleri arasında kullanılmaya devam etmektedir. Yine Balkan ülkele-rindenMakedonyaveArnavutluk’tayaşayanyaklaşık150binTürktara-fındandaTürkçekendinebubölgelerdedekullanımalanıbulmaktadır. 20.yüzyılınikinciyarısında,işgücüanlaşmalarınabağlıolarakTürkiye’denAvrupa’ya işçigöçlerigerçekleşmiştir.Bugöçlerneticesindegünümüzde Almanya’da 3 milyonun üzerinde, İngiltere, Fransa, Avus-turya,Hollanda, Belçika, İsviçre gibi ülkelerde ise 2milyonun üzerindeolmaküzereAvrupa’da6milyonayakınTürkgöçmenleri yaşamaktadır.Avrupa’nınyanısıraABD,Japonya,Avustralyagibidiğerülkelerdede1milyonayakınTürkgöçmenleritarafındanTürkçe,anadiliolarakkullanı-lagelmektedir.BuverilerdenhareketleAsya,Avrupa,Afrika,AmerikaveAvustralyakıtalarındaolmaküzereyaklaşık93milyoncivarındaTürkiyeTürkçesikonuşurubulunmaktadır.Bunüfus,TürkiyeveTürkiyedışındaolmaküzereikigruptaverilecekolursaTürkiyeTürkçesininkonuşursayı-sınınTürkiyedışında9milyoncivarındaolduğugörülmektedir. Ayrıca10.yüzyıldanitibarenSuriyeveIraktopraklarınıkendile-rineyurttutanvegünümüzdeSuriyeTürkmenleri,IrakTürkmenleriola-rakadlandırılan5milyonunüzerindekiOğuzTürküdeanadilimerkezliTürkçeyihayatınheralanındakullanmaktadırlar.SuriyeveIrakTürkmen-

27

lerininağızlarıAnadoluağızlarıveAzerbaycanağızlarıileortaklıklartaşı-maktadır.BununyanısıraKıpçakTürkçesininbuağızlarüzerindekietkisidedikkat çekicidir.Suriyeve IrakTürkmenTürkçelerine,ortaklıklardanhareketleTürkiyeTürkçesininyadaAzerbaycanTürkçesininağızlarıaltın-dayervermetartışmalarıdışındatutarakmüstakilolarakOğuzTürkçesi-ninkollarıolarakdeğerlendirmeeğilimindeyiz. 21.yüzyılınilkçeyreğininsonlarınayaklaştığımızbudönemde;dünyagenelindesiyasal,finansal,sosyal,kültürelgibialanlardabireylerinyadatopluluklarıntemelyaşamlarınıdoğrudanetkileyenpolitikalar,dil-leringeleceğinedeetkiedebilmektedir.Buetkikarşısındadillerin,kimiso-runlarlabaşbaşakalmasıdakaçınılmazolmaktadır.Türkiyedışındakulla-nılanTürkiyeTürkçesininbaşlıcasorunlarıarasındabaskındillerarasındaTürkçeninarkaplandakalarakkullanımsıklığınınazalmasıgelmektedir.Eğitimdilininanadildeolmaması,seçmelidersolarakanadilöğretimininazalmasıyadamüfredattankaldırılması,ailebireyleriarasındadahianadilkullanımbilincininzayıflaması,toplumsalalanlardaveişhayatındaikincildilinzarurikullanımı,gençkuşaklarınTürkkültüründenuzakvekopukyetiştirilmelerigibisebeplerebağlıolarakdilkörelmesinedoğruTürkçeninbiristikametteolduğugörülmektedir. TürkiyedışındaTürkiyeTürkçesininenyoğunkullanımsahası-nınbulunduğuülke,Almanya’dır.ÖyleiseAlmanya’dakiTürkçeningünü-müzdekidurumunabakılacakolursadiğerbölgelerdekiTürkçeninduru-mudadahaiyianlaşılabilecektir. 1960’lardaAlmanya’yagidenbirincikuşakTürkgöçmenler,dilvekültürbağlamındadışakapalıbirtutumsergilemişlervebununsonu-cuolarakdaanadillerinihattaçoğuağızözelliklerinidahikorumuşlardır.Kültürvedilçatışmasınıençokyaşayankuşakiseikincikuşakolmuştur.ÖylekiaileortamındaTürkçeveTürkkültürüyleyetişirkenokulçağındayenibirkültürlevedilletanışmayabaşlamışlardır.AileiçindeTürkçeninveTürkkültürününhâkimiyeti,okuldaiseAlmancanınveAlmankültürününbaskısıikincikuşaktaözellikledilasimilasyonunungörülmeyebaşlanma-sınanedenolmuştur(Bekar,Öztürk2018:18). Almanya’da özellikle üçüncü kuşakta Türkçenin kullanımındabirbozulmagörülmektedir.AlmancaveTürkçeninkarışımındanmeydanagelmiş,hayatınheralanındakullanılanveAlmanya Türkçesi olarak adlan-dırılanbirTürkçetüremiştir.Yukarıdabahsigeçenetkenlerebağlıolarak“Semilingualizm”, “SınırlıDillilik”veya“YarımDillilik”olarakadlandı-rılan anadilinve ikincidilinyetersiz bilinmesidurumuortaya çıkmıştır.Budurum isegençbireylerinher ikidilindedoğalkullanıcısı olmasınakarşınher ikidildekibilişselyetersizliğineticesindehemdüşünmeyete-neğinihemdezekâgelişiminiolumsuzetkilemektedir (Bekar 2013: 782-784).Üçüncükuşağın, aile içinde öğrendiği Türkçeyi geliştirecek ortamıbulamaması ve ileriki yaşlarda kendisinde baskın dilinAlmanca olmasıgibinedenlerTürkçeninkullanımpratikliğininkörelmesinihızlandırmak-

28

tadır(Bekar,Öztürk2018:19).GünümüzAlmanya’sındaTürkçe,canlılığınıbirinciveikincikuşakta;kısmendeüçüncükuşaktadevamettirmektedir.Ancakgençkuşaklardadilkörelmesininileridüzeylereulaşmasıdurumu-nabağlıolarak21.yüzyılınikinciyarısındaTürkçeninkullanımındakidü-şüş,tehlikeliseviyelereulaşabilecektir.Budurum,Avrupavediğerkıtaül-kelerindedeTürkçeningeleceğiniyakındanilgilendirenönemlibirsorunolaraktespitedilmektedir. TürkiyedışındaTürkiyeTürkçesininkarşıkarşıyakaldığıbaşlıcasorun dil körelmesiolupdilinkullanımalanınınzayıflamasıyadakaybol-masıylasonuçlanabileceğideöngörülebilmektedir.Anadolu’dakiTürkiyeTürkçesininiseyakıngelecektekarşılaşabileceğientemelsorunlardanbi-risi,bazıağızbölgelerinindemografikyapısınındeğişmesiyleyanibölgeağzıylakonuşanyerelnüfusunyabancıdilleretkisindekalmasıdır.Küreselgöçler,TürkiyeveTürkçeyiçokyönlüolaraketkileyensorunlararasındayeralmaktadır.Türkiye,coğrafîkonumuveinsanîdeğerlereyaklaşımıne-ticesindegöçyollarınınkesişmeadresiolmaktadır.19.ve20.yüzyıllardaKafkasya’danveBalkanlar’dan,21.yüzyıldaiseAfrika,OrtaAsyaveOrta-doğucoğrafyalarındanmazluminsanlaraAnadolu,evveyurtolmuştur. Bubağlamdadilkullanımınıetkileyenunsurlardanbirisiolaraktoplumsalyaşamıntemelinioluşturansosyolojikyapıdikkatçekmektedir.Sosyolojikyapıisenüfusdüzeyi,göçhareketliliği,ekonomikdüzey,eğitimseviyesi,kültürelunsurlar,inançvedinîritüellergibidenklemlerleşekil-lenmektedir.2020Türkiye’sinegelindiğinde4milyonunüzerinde;Suriye,Irak, İran, Afganistan ve Pakistan ülkelerinin vatandaşları, Türkiye’ninbüyükşehirleridebaştaolmaküzerepekçokşehirdefarklıstatülerlekal-maktadır.TürkiyeCumhuriyetiDevleti,“mülteci”,“şartlımülteci”,“ikin-cil koruma”ve “geçici koruma” statülerine yönelik 2013 yılındayapmışolduğuyasaldüzenlemelerleülkegenelindedemografikyapıyıkorumayıamaçlamaktadır.KörfezSavaşlarısürecindegöçhareketliliğindenönemliölçüdeetkilenenve tecrübeedinenTürkiye,2011yılındanbuyanaSuri-yetopraklarındanTürkiye’yegöçeden110bincivarındaSuriyelininTürkvatandaşlığınaalındığıyetkililerceaçıklanmaktadır.Ancak3.5milyonunüzerindekiSuriyelininisekendiülkelerineyadaüçüncübirülkeyegöçet-mesinekadarTürkiye’dekalmayadevamettiğidebirgerçekliktir.TürkiyeCumhuriyetiDevletininyenigöçhareketleriniengellemeyevehâlihazırdaTürkiyesınırlarıiçindekisığınmacıvemültecilerinülkelerinedönmelerineyönelikyürüttüğüsiyasalmüzakerelerveaskerîharekâtlardayadsınamaz.Çözümarayışlarıvebunabağlıolarakoluşacaksonuçlaryakınveortava-dedebelirginleşecektir. SığınmacıvemültecikrizininortavadedenasılsonuçlanacağınındeğerlendirmesibirkenarabırakılıpanlıkdurumagözatılacakvenüfusdağılımıdikkatealınacakolunursaKilisbaştaolmaküzereGaziantep,Ha-tay,Şanlıurfa,Adana,Mersin,MardinveOsmaniyeillerindeSuriyeligöç-menlerininyoğunolarakyaşadığıtespitedilmektedir.Öylekiyerelnüfusla

29

kıyaslandığındaKilis’te%80;Hatay,GaziantepveŞanlıurfaillerinde%20’ler;Adana,Mersin,MardinveOsmaniye illerinde ise%10’lar bandındagöçmennüfusundansözetmekmümkündür. Buverilerdenhareketle;önemlibirgöçmennüfusyoğunluğununbuillerözelindedoğuracağıetkilerdikkatletakipedilmelidir.İstenilecekbirgelişmeolmamaklabirlikteyakınveortavadedebukrizinolumluso-nuçlanamamasıneticesindeoluşacak temel sorunlardanbirisininde “dilsorunu”olabileceğigözardıedilmemelidir.Özelliklebuillerkapsamında,bölge ağızlarının bozulma, kirlenme ve yozlaşma vb. süreçleri yaşayabilmeolanağımeydanagelebilecektir. Bilinmelidirki;kültürtaşıyıcılığınınenetkinögesibölgeselağız-lardır.Ağızkullanımı,bölgedegünlükyaşamınbirparçasıolmaklabirlikteotoplumuntürkü,ninni,ağıt,mâni,fıkra,bilmecegibifolklorikbellekle-rinindiledökülmesindedetemelreferanstır.Asırlardırağızlardavarlığınıdevamettirensözvarlığınınsosyo-kültürelbirikimdenkopmasıyadakul-lanımalanınınyokolmasıylakültüreldeğişimsürecideyaşanabilecektir.Türk toplumununbölgeselaidiyetduygusununnedenliönemliolduğu,birlikteyaşamalanıtesisettiğivedayanışmakültürünücanlıtuttuğugözardıedilmemelidir.Birbiriyledoğrudanveyadolaylıolarakilgilivebağ-lantılıbuodaklar,süreçiçindekendinikonumlandıracaktır. Göç hareketliliği sonucu kalıcı ve yerleşik bir düzenin özellik-lebahsigeçenbölgelerdetesisedilmesiylesadecedillerarasıkimietkile-şimlerlegeçiştirilebileceğidüşünülmemelidir.Busüreçtedikkatealınmasıgereken husus, Türkçenin yabancı dillerden alıntılama yoluyla özellikleleksik unsurları bünyesine alması olmamalıdır, öyle ki Türkdili asırlar-dır etkileşimdâhilinde olduğupek çokdilden alıntılama yapmıştır. Bu-radaönemliolangöçkrizininyarattığıdemografikyapınıntersyüzedil-mesiylebölgeselağızlarınkaybolmatehlikesiylekarşıkarşıyakalmasıdır. Türkiye Türkçesi ağızlarının bu soruna bağlı olarak bozulma, kirlenme ya da yozlaşmasüreçlerineuğramadanherbölgedecanlılığınıvevarlığınıkoruması,nesillerdirsüregelenkültürelmirasınyarınlarataşına-rakdevametmesivedil-devlet,dil-milletilişkilerininbekasıiçinsomutveçözümodaklıadımlaratmaktangeridurulmamalıdır.BubağlamdaTür-kiyeCumhuriyetiDevleti,göçkrizineyöneliksiyasîveaskerîalanlardakiplanlamaya;kültürelkorunmaplanlamasınıdadâhilederekortaveuzunvadedeortayaçıkabilecekçokyönlüsorunlarınönünükesebilecektir.Tür-kiyeTürkçesininvebölgeselağızlarınıngeleceğigarantialtınaalınmalıvegüçlenerekkendineyenialanlaraçmalıdır. DeğişendünyadüzenindeküreselölçekteTürkiyeCumhuriyetiileTürkiyeTürkçesi,hızlayerinialmalıveöncelikleTürkdünyasındali-derülkekonumuyla“OrtakTürkçe”ülküsünühayatageçirmelidir.Bununyanı sıradünyanınçeşitliülkelerindeyaşayan21.yüzyılnesliolanTürkgençleriylekültürelbağlarısıkıtutarakTürkiyeTürkçesinin,obölgelerdedecanlılığınıkorumasınayönelikadımlaratılmalıdır.“DünyadiliTürkçe”

30

gerçeğinegidilenyoldaöncelikleTürkiyeTürkçesimerkezli“OrtakTürk-çe”nintesisisağlanmalıvebununyanındayabancıların,Türkçeöğrenmeisteğiniartırmayayönelik teşvikedicipolitikalaradakapıaralanmalıdır.HemkullanımalanısınırlarınıgenişletecekhemdedilsınırlarınıortadankaldıracakTürkiyeTürkçesi,coğrafyasınınötesindegüçlübirdevletolmahamlelerindeTürkiyeCumhuriyeti’nebüyükkatkılarsunacaktır.

Kaynakça

Bekar,B.(2013),“Almanya’daTürklerveTürkçe”,TurkishStudies-Interna-tionalPeriodicalForTheLanguages,LiteratureandHistoryofTurkishorTurkic,S.8/9,s.771-787.Bekar,B.;Öztürk,A.(2018),“Avrupa’daTürkçeDerslerininDilEdinimineKatkısı (Almanya’daÜçüncüKuşaklarÜzerineBir İnceleme)”,OrduÜni-versitesiSosyalBilimlerAraştırmalarıDergisi,8(1),s.17-27.Özkan, N. (2019), Dünden Bugüne Türkiye Türkçesi, Bilge Kültür SanatYay.,İstanbul.ResmiGazete(2013),YabancılarveUluslararasıKorumaKanunu(YUKK),Sayı:28615.https://multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/ (Erişim Tarihi:16.03.2020).https://www.goc.gov.tr/gecici-koruma5638(ErişimTarihi:16.03.2020).

31

BALDANE,Orhan(2020).TürkolojiveMüzikolojiİlişkisiÜzerine.Türk Ekini Dergisi Sayı 5, s.33-38

TÜRKOLOJİ ve MÜZİKOLOJİ İLİŞKİSİ ÜZERİNE

Orhan BALDANE*

“Telli sazdır bunun adıNe ayet dinler ne kadı

Bunu çalan anlar kendiŞeytan bunun neresinde?”

- Âşık Dertli

ÖZET: Türkoloji araştırmalarında çalışmaların içeriğine göre Tarih, Coğ-rafya, Akustik, Felsefe, Psikoloji ve Sosyoloji gibi birbirinden farklı alanlar-dan faydalanmak mümkündür. Bu çerçevede ele alınacak alanlardan biri de Müzikolojidir. Bu çalışmada Türkoloji ve Müzikoloji alanları arasındaki bilimsel alışveriş üzerinde durulmuştur. Türkoloji çalışmalarında Müziko-lojinin ortaya koymuş olduğu bilgilerden nasıl yararlanıldığı ve bunlardan başka neler yapılabileceği Türkçe, Türk Edebiyatı ve Türk Halk Bilimi öze-linde ayrı ayrı başlıklar altında değerlendirilmiştir.Anahtar Kelimeler: Türkoloji, Müzikoloji, Türkçe, Türk Edebiyatı, Türk Halk Bilimi

Giriş Hangibilimdalınamensupolursaolsunçalışmalarındasadecekendi alanınınbilgivebirikimindenyararlananbir araştırmacınınkabuledilebilirsonuçlaraulaşmasıgenelolarakçokzordur.Hattabututum,doğ-ruyadayanlışolmasıfarketmeksizinherhangibirsonucaulaşmayıdahiengelleyebilir.Buyüzdenheraraştırmacı,mensubuolduğualanınyanısıraoalanınkesişimnoktalarındakidiğeralanlarladailgilenmekzorundadır.

* Arş. Gör., Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,obaldane@pau.edu.tr

32

KonuyuTürkDiliveEdebiyatıçalışmalarıyönündenelealmakgerekirse,bualanınuzmanlarınınTürkTarihihakkındadaönemliseviye-debirbilgisininolmasıbeklenir.HattabazıuzmanlıkalanlarındasadeceTürkTarihibilgisideyeterliolmayabilir.Mesela,EskiTürkDilialanındaçalışanlarTürkTarihininyanı sıraÇinTarihi ilede ilgilenmekzorunda-dır.ÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatları alanındaçalışanbiruzmanındaRusyaTarihinedairenazındantemelbilgileresahipolmasıneredeysezorunludur.TarihlebirlikteCoğrafyabilgisideaynıderecedeönemarzet-mektedir.ÖzellikledililişkilerininaçıklanabilmesindeCoğrafyabilgisininönemlibirpayıvardır.BununyanısıraTürkçeninsesbilgisiüzerindeyo-ğunlaşanbiraraştırmacınınAkustikalanınıntecrübelerindendeyararlan-masıgerekir.TürkEdebiyatıincelemelerinoktasındaiseFelsefe,PsikolojiveSosyolojigibialanlarınönemlikatkılarıolmaktadır. BuçalışmadaiseTürkolojiaraştırmalarındabugünekadarMüzi-kolojialanındannasılyararlanıldığıvebundansonranasılyararlanılabile-ceğihususundabazıgörüşlerbelirtilecektir.Müzik,duyguvedüşünceleriaktarmanıneneskiveetkiliyollarındanbiriolmasınınyanısıraçağlarbo-yuncadeğişenvegelişenyapısıylaherdönemdeinsanoğlununhayatındaönemlibiryeresahipolmuştur.Günlükyaşamınbudereceiçindeolanbirolgununinsanoğlununenönemliözelliklerindenbiriolandilkullanmabe-cerisinivebubecerisiyleortayakoyduğuedebiyateserlerinietkilemesiisekaçınılmazdır. HerbilimdalıgibiMüzikolojinindebirçokaltveyandalımev-cuttur.Buçalışmanınodaknoktasıkonuylailgilitasniflerolmadığıiçinbuhusustakiçalışmalaradeğinilmeyecektir.TürkolojiçalışmalarınaMüziko-lojialanınınkatkılarıiseşubaşlıklaraltındadeğerlendirilebilir:

1. Müzik ve Türkçe Çalışmaları BütünbilimdallarıgibiMüzikolojidebinlerceteknikterimesa-hiptir. Bu terimlerinmüziğin alt dalları da göz önünde bulundurularaktercih edilecek bir sistemdoğrultusunda tespiti ve tanımlanması önemlibiriştir.BunoktadasözlükçülüküzerineçalışanTürkçearaştırmacılarınaişlerdüşmektedir.Türkçearaştırmacılarıyazılıkaynaklarıtarayarakbugü-nekadartespitedilmişterimleriyadabizzatalanaraştırmasıyoluylatespitedilecekterimlerisözlükhâlinegetirebilirler.Böylecehemalançalışanlarıiçin,hemdealanmensubuolmasadakonuylailgilikişileriçinkılavuzkay-naklaroluşturulabilir.BuçalışmalarMüzikveTürkçeuzmanlarınınortak-lığıylayapıldığıtakdirdeiseözellikletanımlamavetasniflerdehataoranıenazainecektir. BununlabirlikteMüzikolojialanınınterimlerigenelsözlüğündeüyeleriolduğuiçinherbirkelimeetimolojiçalışmalarıiçinbireradaydır.OsmanFikri Sertkaya’nın (1982)Eski Türkçe’de Mûsikî Terimleri ve Mûsikî Âlet İsimleri başlıklıçalışmasıbukonuiçindeğerlibirörnektir.

33

Herdilinkendinehasbirmelodikyapısıolduğusöylenebilir.Bumelodikyapıyıyazıdilindenanlamakisegenelliklemümkündeğildir.An-cakkonuşmadiliyazıdilindenfarklıözellikleresahiptirvedillerinbuya-pısınıtespitedebilmekiçinönemlidir.Bununtespitindekonuşmaanındaortayaçıkanveparçalar üstü sesbirimlerolarakadlandırılanvurgu, ton, ezgi, hız ve perdegibiunsurlarınpayıvardır(Eker2016:242-249).BuunsurlarıntamamıMüzikalanıyladailgilidir.Buyüzdenkonuşmadilinedairyapı-lacakaraştırmalardaMüzikolojialanındakiaraştırmacılarınbukonularlailgiliortayakoyduğuliteratürdendeyararlanmakgerekmektedir. Ağız çalışmalarında da yine müzik bilgisinden faydalanmakmümkündür. Bölgelerden yapılan orijinal türkü derlemeleri genelliklebölgeağızlarınıyansıtacak şekildedir.Bu türküler, ağız incelemeleri içinzenginkaynaklardır.Üçfarklıtürküdenüçfarklıcümleylebukonusomut-laştırılabilir:

a-GarmıyağıpbaYarengüme’nindağına?; b-Sepetumuniplerikeseyiomuzimi; c-Ayahlarınyanbasir,yohsasenserhoşmusan?;

Üç farklı türküde geçenyağıpba (yağıyor), keseyi (kesiyor) ve basir (bası-yor)kelimelerielealınacakolursabutürkülerinfarklıbölgelereaitolduğusonucunarahatlıklavarılabilir.Bununlabirlikte, sırasıylaDenizli, Rize ve Erzurum’aaitolanbutürküleraracılığıylaşimdikizamançekimininağız-lardakigörünümüyle ilgilidebirveri ortaya çıkmaktadır.Yani,neredenderlendiğibelliolmayanbirtürkümetniylekarşılaşıldığındaiçindegeçenkelimeyadaeklerdenhareketlebutürkününhangiyöreyeaitolduğuaşağıyukarıtespitedilebileceğigibineredentespitedildiğibelliolantürküler-denyolaçıkılarakdafarklıağızlarhakkındabilgiedinmekveçıkarımlardabulunmakmümkündür. AyrıcaArapharflimusikimecmualarınınLatinharfleriyletrans-kripsiyonlarınınyapılıpmüzik araştırmacılarınınkullanımına sunulmasıhususundadayineTürkçeuzmanlarınagörevlerdüşmektedir.ButürArapharflimetinlerikialanınuzmanlarıtarafındanbirlikteçalışıldığıtakdirdeteknikterimlerdekihatapayıdaenazainecektir.

2. Müzik ve Türk Edebiyatı Çalışmaları Bazışairveyazarlarmüziğeolanilgilerinieserlerinefazlacayan-sıtmışlardır.ÖrneğinAhmetHamdi Tanpınar,müzik bilgisini eserlerineilmek ilmek işlemiş bir isimdir. Bu sebeple Tanpınar’ın eserlerinimüzikbilgisiolmadananlamakveyorumlamakkolaydeğildir.NesrinTağızadeKaraca’nın (2005)Ahmet Hamdi Tanpınar ve Mûsikî adlı çalışması, Tanpı-nar’ınbuyönünüdetaylışekildeelealankaynakbireserdir.Tanpınargibi

34

onunüstadıYahyaKemalBeyatlıdamüziktenfazlacayararlanmışşairler-dendir.YahyaKemal’inenbüyükşansıisebirçokşiirininMünirNurettinSelçukgibibirmüzikustasıtarafındanruhunauygunbirşekildebestelen-mişolmasıdır.YahyaKemal’inhüzünlübiratmosferesahipolanRindlerin Akşamı adlışiirininbestesiyle,coşkulubiratmosferesahipolanEndülüs’te Raks adlışiirininbestesibudurumiçinikigüzelörnektir.Butürmetinlerinincelemelerindemüzikbilgisindenyararlanmanınedebîeseridahaanlaşı-lırkılacağıortadır. Bununlabirlikteözellikleromanvehikâyelerdebahsigeçenmü-zikeserlerivardır.Bazeneserinduygudünyasınahizmetedecekşekildebumüzik eserlerininkullanıldığı görülür.ÖrneğinAzerbaycan edebiya-tınınönemlikalemlerindenAnarRızayev’in (2014)Beş Mertebeli Evin Al-tıncı MertebesiadlıromanındaSenden Mene Yar Olmaz, Aman Ovçu, Pence-reden Daş Gelir, Girdim Yarın Bağçasına, Papirosun Yana Yana, Karagile, Laçın ve Küçelere Su SepmişemgibiAzerbaycanTürklerineaithalkmahnılarınınbazılarınınadlarını,bazılarınınisesözlerinigörmekmümkündür.Ancakbumahnımetinlerindenhiçbiriromandasebepsizyerebulunmamaktadır.Hepsininkurguiçindeüstlenmişolduğubirgörevvardır.Bumüzikeser-lerini, sözlerini ve ezgilerini bilmek ilgili kesitleri daha anlaşılır bir hâlegetirdiğigibidoğalolarakeserinbütünününanlaşılmasınadayardımcıol-maktadır. Edebiyat veMüzik ilişkisini konu edinen çalışmalara ilgili çe-kicibirörnekolarakFazılGökçek’in (2012) çalışmasıgösterilebilir.Gök-çek,bahsigeçençalışmasındaAbdülhakŞinasiHisar’ınFahim Bey ve Biz romanındakitekrarlanankalıpifadelerinromanıadetabirbesteformunayaklaştırdığını iddiaetmektevebu iddiasınıda teorikmüzikbilgileriylesağlamlaştırmaktadır. Eski Türk Edebiyatı hususunda ise özellikle gazeller ön planaçıkmaktadır.Çünkübilindiğiüzeregazeller okunmaküzereyazılmış şi-irlerdir.Bunoktadaisegazelhânlarınicralarınıgözönündebulundurmakgerekir.Gazelicrasındazemin, zaman, meyan ve karar adıverilendörtbölümmevcuttur.Meyanbölümüseslendirmedekiengüçlübölümdürvegenel-likle beytü’l-gazelkısmınadenkgelmektedir(Yalçınkaya2008:151-153).Ga-zelincelemelerindebutürmüzikicralarınındadeğerlendirilmesivarılacaksonuçlarıçeşitlendirecektir.EskiTürkEdebiyatışairlerininşarkınazımşek-liyleyazdıklarışiirlerindiğerşiirlerdenfarklılaşanyanlarıdayinemüzikbilgisindenistifadeedilerekaçıklanabilir.

3- Müzik ve Türk Halk Bilimi Çalışmaları HalkBilimi,sınırlarıbakımındanoldukçagenişbiralandır.Hal-kınedebiyatürünleri,geleneklerigörenekleri,dinîritüelleriveelsanatlarıgibibirçokolguHalkBilimininaraştırmaalanınagirmektedir.Halkedebi-yatıürünlerininönemlibirkısmıdamüzikaletieşliğindeveyamüzikaletiolmasadaezgiyle icraedilmektedir.Destan,halkhikâyesi, ağıtveninni

35

gibiürünlerbunlardansadecebazılarıdır.Örneğindestancılarçoğunluklaicralarınıbirmüzikaletiylegerçekleştirirler.Hangimüzikaletinin tercihedildiğivebumüzikaletininsahipolduğuteknikhususiyetlerhakkındabilgisahibiolmakdestanındünyasınagirmekiçindebiraraçtır.Destancıezgileraracılığıylabazenbiratınbozkırdadörtnalakoşturmasını,bazenbirkurtunulumasını,bazendefırtınagibibirdoğaolayınıcanlandırabilir.Bugibisebeplerdendolayıtercihedilenmüzikaletlerivedestancınınicraesnasındayararlandığımüziktekniklerihakkındadestanincelemelerindebilgiverilmesideoldukçaönemlidir. TürkHalkBilimiveMüzikolojiilişkisinedinîritüellerdeönemlibirörnektir.Mesela,Alevî-Bektaşîçevrelerinbazıritüellerindekullanılanve ruzba, balta sazı ve dede sazı gibiadlarlaanılanmüzikaletininkaydade-ğerbirişlevivardır.Bumüzikaletindenbahsigeçençevrelerdetelli Kuran olaraksözedilmesidemüzikaletininritüellerdekiyeriniveöneminide-ğerlendirebilmekbakımındanönemlidir(Baldane2018:62).Sibiryacoğraf-yasındakiTürklerinKamlıkgeleneğindedebenzerbirgörevikamdavuluüstlenmektedir.Kamtarafındanicraedilenritüellerdekamdavulu,kamınenönemliyardımcısıdırvesembolikolarakbirçokunsuruyapısındabu-lundurmaktadır(SolakSağlam2014:68-70).BukonudakiincelemelerdedeyineMüzikolojialanındanistifadeedilmelidir. BununlabirliktemüzikaletlerininkendisidebizzatHalkBilimi-ninincelemealanınagirmektedir.HemTürkiye’de,hemdeTürkdünyasın-dakullanılanyüzlerceçeşitmüzikaletivardır.Genelbirtasnifletelli, nefesli ve vurmalıolaraküçeayrılabilecekolanbumüzikaletlerikonusundadafarklıyönlerdençalışmalaryapılabilir.

Sonuç Farklıalanlarınbilgivedeneyimleriniaynıçalışmaiçindedeğer-lendirmeksonyıllardaençoktercihedilenaraştırmayöntemlerindenbiriolmuştur.Budurumfarklıalanlaraaitbilgilerinkullanımşeklineveuygu-lananmetotlaragöreyaçok disiplinlilik,yadadisiplinlerarasılıkkapsamındadeğerlendirilebilir.Çoğuzamanbiraraştırmacınınikifarklıalanaaynıde-recedehâkimolmasızorolduğuiçinbutürkonularçokyazarlıçalışmalar-ladaincelenebilmektedir.TürkolojialanıylaMüzikolojialanıdaikifarklıuzmanlıkalanıdır.Yukarıdabahsedilençalışmaörneklerindenbazılarındatemel seviyede birMüzikoloji bilgisine gerek olduğu için Türkologlarınkendileribuaraştırmalarırahatlıklayapabilmektedir.Ancakbazıkonula-rınTürkologveMüzikologlartarafındanbirlikteçalışılmasıortayaçıkacaksonuçlarıntutarlılığıveteknikbilgilerinsağlamlığıbakımındanönemlidir.ÖrneğinsözlükçülükçalışmalarıveArapharflimetinlerinLatinalfabesineaktarılması, ortakmesailerinürünleri olabilir. ElbetteTürkoloji alanındaMüzikoloji alanından yararlanılarak yapılan ve yapılabilecek çalışmalaryukarıdadeğinilenlerdenibaretdeğildir.Araştırmacılarınbuhususadahafazla eğilmeleriyle birlikte çalışmaların yöntemlerinde ve içeriğinde dezenginliklerolacağıortadır.

36

Kaynakça

Baldane,Orhan (2018)“ÇalgıbilimdeOrtakTerminoloji:TürkiyeveAzer-baycan’dakiTelliÇalgıAdlarınınTerimleşmesindeÖneÇıkanDilYapılarıveFaktörler”,YeniTürkiye,Yıl:24,S.101 (TürkDiliÖzelSayısı - III), ss.58-63.Eker,Süer(2016)ÇağdaşTürkDili,10.baskı,Ankara:GrafikerYayınları.Gökçek,Fazıl(2012)“FahimBeyveBizRomanındaTekrarlananKalıpİfade-lerinİşlevleri”,II.UluslararasıTürkDiliveEdebiyatıSempozyumu(DilveÜslupİncelemeleri),C.1,ss.493-507.Rızayev,Anar (2014) BeşMertebeli EvinAltıncıMertebesi, Bakü: KanunNeşriyatı.Sertkaya, Osman Fikri (1982) Eski Türkçe’deMûsikî Terimleri veMûsikîÂletİsimleri,İ.Ü.EdebiyatFakültesiEskiTürkDiliAnabilimDalı,Doçent-likTezi,İstanbul.SolakSağlam,Mehtap (2014) “Saha (Yakut)KamlarınınKıyafetAdları veSembolizeEttiğiAnlamlar”,SiberianStudies,C.2,S.4,ss.55-74.TağızadeKaraca,Nesrin(2005)AhmetHamdiTanpınarveMûsikî,Ankara:HeceYayınları.Yalçınkaya,Şerife(2008)“GazeldeKırılmaBeyitleri:Beytü’l-Gazeller”,TürkDiliveEdebiyatıAraştırmalarıDergisi,C.14,S.1,ss.149-162.

37

SAVAŞ,Metin(2020).SanatBüsbütünTaklitMidir?Türk Ekini Dil ve Kültür Dergisi Sayı 5, s.39-42.

SANAT BÜSBÜTÜN TAKLİT MİDİR?

Metin SAVAŞ*

Sanat,doğanın taklitedilmesidirşeklindegenel-geçerbiryargıvardır.Oysakibuyargıyanlışdeğilfakateksiktir.Sanathemtaklittirhemdeyenidenyaratımdır.Kırmanzarasını sergileyenbir resmebaktığımız-da ressamın doğayı taklit ettiğini düşünebiliriz. Kır manzarası çalışma-sında doğanın sanat yoluyla taklit edildiği izlenimi ağır basabilir. Fakatbirmimarîeseritemaşaettiğimizdeisedoğadakivarlıklarıntaklitedildiğiizlenimizayıflar.Elbettekiböylesibirtemaşadakeyfekederyorumlardave yargılarda bulunabiliriz. Meselâ bir mabedin kubbesinin gök-kubbe-denesinlenilmişolduğunusöyleyebiliriz.Bununlabirliktemimarîyapıtındoğadanbağımsızolduğunuvehattadoğayainsanmüdahalesianlamınageldiğinidekolaycasöyleyebiliriz.Çağımızınbüyükşehirlerinindoğaylauyumsuzluğundanhepyakınıpdurmaktayızzaten.Demekkisanatınikiboyutuvardır;taklitveyenidenyaratım!Yinedeyenidenyaratımolgusudoğadanbüsbütünbağımsızsayılamıyor.

BorisSuçkovgerçekçiliğielealdığıkitabınınbaşlangıcındabunuşöyleaçıklıyor:“Sanatçı,yarıgerçekgibigörünenbirşeyikafasındakur-duğuzamanbileaslındagerçeklikdediğimizbütününbileşikparçalarınıyenibirbiçimdedüzenlemekten,yenidenortayakoymaktanbaşkabirşeyyapmıyordur.”

Yenidenyaratımniçindoğadanbüsbütünbağımsızdeğildir?Busorununenkestirmeyanıtışudur:İnsanmuhayyilesievrendevarolmayanbirşeyiaslahayaledemezgibigörünmektedir.Suçkovaslındagerçeklikdediğimiz bütünün bileşik parçalarından söz ederken bunu kastediyor.Şöyledüşünelim;gövdesiatgövdesivebaşı insanbaşıolanbirfantastikyaratıkdüşleyebilirveçizebiliriz.Nevarki,gerçekhayattaböylesibiryara-tıkbulunmadığıhalde,bizlerböylebiryaratığıkurgularkengerçekdoğadavarolanatveinsanüzerindenyolaçıkıyoruz.Yanigerçekdediğimizbütü-

* Araştırmacı Yazar, metinsavas1901@gmail.com

38

nünikiparçasını,atıveinsanıbirleştirerekbiryaratımdabulunmuşoluyo-ruz.Mitlerintüreyişidezatenbudur.Eskiinsanlarkâhkendihayatdene-yimlerindenkâhhayalgüçlerindenilhamlaomitikanlatılarıüretmişlerdir.İnsanınhayalgücükötükalplibirkralıçirkinveyaucubebiryaratıkşeklinebüründürmeyemüsaittir.Zalimbirhükümdarınbaşındayılanlarbuluna-bilir.Yılankötülüğüntimsaliolarakozalimhükümdarınbaşınainsanha-yaliyleiliştirilmiştir.AtalarımızOğuzlardatıpkıböylekendidüşmanlarınıTepegözveİt-Barakşeklindetasavvuretmişlerdir.İt-Baraklarköpekkafalıbarbarinsanlar,dahadoğruifadeyleinsanımsılardır,onlarınhuylarıveka-rakterleriOğuzlarınalgısındaköpeksidir.Tepegöz’üntekgözlüolmasıdadoğrulukkarşısındakiinatçıkörlüğündenötürüdür.Kötükişilerkendileri-nihakikatkarşısındakörleştirenlerdiryadagönülgözlerinikapatanlardır.

Gerçekçisanatgibiyenikavramlarıveakımlarıbiryanakoyar-sak,sanatınkendisizatenbaşlıbaşınahayaldir,amadediğimizgibihayal-lergerçeklerinmetaforlarıgibidirler.Sanatametaforlarâlemidemememiziçinhiçbirsebepyoktur.Yabanıllardiyeadlandırılmışolaneski(ilkel)in-sanlarınsanatımitlerdir.Mitlerlebirliktemağaraçizimlerivehalıileçanakçömlek süslemeleri de onların sanatıdır. Bunların hepsi iç içe geçmiştir.Giyimlerindeki süslerlemağara çizimlerionlarınmitolojikkavrayışlarınıyansıtırlar.Bunlarınherbirisemboliktirvesembolikişlevlerininyanısıramitoslarlasanatınortakyönününhayalgücüolduğugayetbarizdir.Ger-çekhayattagöklerdenyeraltınauzananbirhayatağacıyokturfakatgerçekhayattaohayatağacınıntahayyüledilmesineimkânverenpekçokuluağaçve sayısız yalnız ağaç vardır. Şu hâlde hayat ağacı tasavvuruher boyu-tuylauydurmadıryargısınavarırsakhaksızlık etmişoluruz.Ateşkutsal-dır,kutsalolduğu içindemeselâateşeçöğdürmekuğursuzluktur.Niçinuğursuzluktur?Ateşeniçinkutsallıkyüklendiğiherkesçemalumdur.Ateşinsanısoğuktadonmaktanvehastalanmaktankorur.Ateşyiyeceklerimizipişirerek lezzetkatar.Ateşin tanrılarcagöklerdengönderildiği (yıldırım)inancıdakutsallıkinancınıpekiştirir.Ormandaveyabozkırda,tuğlaevdeyadakeçeçadırdaocaksönerseacımasızdoğanınsoğuklarıinsanlarıkırıpgeçirir.Ateşkültünebizmoderninsanlarhurafegözüylebaksakbileeskiçağlardakiatalarımızınoyamantabiatiçerisindenasılbocaladıklarınıdü-şünürsekateşikutsallaştırmalarıolgusunuanlayışlakarşılamakdurumun-dakalırız.Evdeyahutçadırdaocağıyakandaimakadındır.Toplumsalişbölümübunugerektirmiştir.Evinerkekleri savaşmayayadaavlanmayagittiklerindeocağıyakmakgörevikadınakalmıştır.İştebuişbölümüyo-luylakadınveateşarasındabirözdeşlikkurulmuştur.Ateşeçöğdürmekdemekbiranlamdakadınıiğfaletmekgibidir.İşteolgularabuşekildeyak-laştığımızdayabanılinsanlarınpsikolojilerinideiyikötükavramışoluruz.Ateşinrengialdırvealevsözcüğününburadantürediğimuhakkaktır.VeburadandaateşinölümcülyönünütemsiledenAlkarısıtasavvurunaula-şabiliriz.Alkarısıdiyebirşeyyokturamainsanların(buradaloğusaların)

39

hastalandıklarında ateşlenmesi gerçeği vardır. Albastı dediğimizde ateşbastıdemişoluyoruz.DemekkiAlkarısıgibibütünohayallerinarkasındabirtakımgerçeklikleryatmaktadır.İştehemmitlerinhemdemitikritüeller-dentürediğimuhakkakolansanatdallarınınbüsbütünmuhayyeloldukla-rınısöylememizeimkânbulamıyoruz.

Hayal ilegerçeklik ilişkisinibirazdahaaçmayıdeneyelim.Ah-metBicanErcilasundestanlarıincelerkenOğuzKağankarakterinintekbirkişiolmadığınısöylerkiartıkçoğumuzbufikirdeyizzaten:“OğuzKağan,Oğuzname’nineneskikahramanıdır;tarihtekitekbirkişiyitemsiletmez,enazikimitolojikveenazikitarihîşahsiyetOğuzKağan’ınşahsındabir-leşmiştir.”enazikitarihîşahsiyettenkastıAlpErTungaileMeteHan’dır.BudabizeOğuzname’yizamaniçerisindeoluşturanmuhtelifkatmanlar-dan ikisinin Saka katmanıylaHunkatmanı olduğunugösteriyor. Ercila-sunbusavınıNihatSamiBanarlı’danyaptığıalıntıyladadestekliyor:“ŞudemekkidestandaOğuzKağandiyetanıtılankahramanın,hakikatte,tekbirhükümdardeğil,tarihboyunca,bütünOğuzTürkleri’ninveOğuzHan-ları’nınmacerasınıkendiadındavekendihikâyesindetoplayanbirsembololması,onun,herhangibelirlibirHakanolmasındandahakuvvetliihtimal-dir.”

Buradan nereye varacağım? Kurmaca dediğimiz anlatı karak-terlerideesas itibarıylatoplamakişilerdir.Hernekadarmodernsanattabireyöneçıkıyorsadaanlatıcının(yazarın)anlatmayıyeğlediğibireydahibirsemboldür.OğuzKağanarketipinasılkiTürkhakanlarınınbirsembo-lüyse,bireyianlatanromankurgularındakianakarakterlerdetoplumuniçindekibireylerinsembolüdür.Suçkovbunatipleştirmediyor:“Biryapı-tınanakonusunuoluşturanşey, insanyaşamı ile toplumyaşamıdır;bu-nuniçin,kahramanın içdünyasıvebizimkişilerdediğimiz,kahramanınbireyselözelliklerinintümü,gerçekçiyazartarafından,kahramanınkişiselalınyazısıylanedenselbağıntısıiçinde,çeşitlitipikkoşullanmalarınürünüolarakaraştırılıportayakonur.Kahramanıntipikkişileri,kendibirürünüolduğuçevreninbaşlıcabelirleyiciyanlarınıkendindeyoğaltırvebileştirir,çevreyeözgüçizgiler,buyolla,kendisindevekendikişiselliğidoğrultu-sundabiraçıklığakavuşur.”

Suçkov her ne kadar burada gerçekçi yazarların yöntemlerinedeğiniyorsadaçağdaşyapıtlardakianlatıbireylerinin toplumdakikoşul-lanmalarınsembolikyansımalarıolduklarıgerçeğiOğuzKağanarketipi-ninOğuztoplumunmacerasınıkendindetoplamışsembolikbirkişiolmasıgerçeğiyleörtüşmektedir.Diyebilirizkigerçekçianlatıkavramınıyeniza-manlarlasınırlamamıztastamamdoğruolmayacaktır.TabiikiDedeKor-kutKitabıhikâyelerindekiolağanüstükişilerveolaylarlakıyasladığımızdaşimdiningerçekçilikakımıbirözgünlükkazanır.Yinedeherkavramve

40

heranlayışveherakımbirazmuğlâktır.DedeKorkutKitabıhikâyelerin-dekiolaylarıngerçekçivehattagerçekyönlerinidikkatlibirokurkolay-caseçebiliyor.Örneğin,DışOğuz’unİçOğuz’aisyanetmesiiçsavaştırkibununtoplumsalvesiyasibirgerçeklikolduğununhepimizfarkındayız.Birdeşöylebakalım;efsanelerdekibüyülervebüyücülerbizyirmibirinciyüzyıl insanlarınagerçekdışıgörünür;oysakibizyirmibirinciyüzyıl in-sanlarırasyonelkafayasahipbulunduğumuzusöylerkenbilemeselâtele-vizyonekranlarıkarşısındaadetabüyüleniyoruz.Budurumdagünümüz-denbirkaçyüzyıl sonrasının insanlarıkalkardayirmibirinciyüzyıldakiatalarımız televizyondenenbüyücüyehurafecilikkafasıyla inanıyorlardışeklinde tezlerortayaatarlarsaonlarınhaksızolduklarınıveyaçok fazlaabarttıklarınısöyleyebilirmiyiz?Benbirkonuşmamdabugününmitlerin-denbirininotomobilolduğunuiddiaetmiştim.Arkaikinsanlarıtotemleretapınmakla yargılayan bizmodern insanlar otomobillerimize aşırı değeryükleyerekkutsalobjehalinegetirmiyormuyuz?AlevAlatlıbirromanın-daotomobilinekendiçocuklarındandahafazladeğerverenbabalardansözediyor.Otomobilimiziyıkıyor,siliyor,parlatıyor,birbebekmişgibionundüzenliolarakbakımınıyapıyorveotomobilimizetotemmişgibiözengös-teriyoruz.Bütünbuörneklerdenanlaşılıyorkiinsanoğluarkaikçağlardanmodernzamanlaraöylepekdefazladeğişmemiştir.Doğayıtaklitetmek,kuşlarıgözlemleyerekuçağıüretmektir.Amayinedekuşileuçakarasın-dakigözlegörülürfarklarnedeniyleuçaktamdadoğanıntaklidideğildirveinsanoğlunaözgübiryaratımdır.İştesanateseridetıpkıböylebiryara-tımdır.Doğadauçağınbenzerinibuluruz,uçanhayvanlarıgörürüz,fakatuçakdoğadakikuşlarıntamkopyasıolmaktançokuzaktır.Sanat,mitler-denveritüellerdendoğmuştur,bunaşüpheyoktur,amabiliyoruzkimit-lerveritüellerdebirerinsanyaratımıdırlar.İnsanıdoğadakidiğerbütüncanlılardanayırandayaratımdabulunabilentekcanlıolmasıdır.Sebebideinsanındüşünebilmesidir.Veinsansözcüklervardiyedüşünebilmektedir.Görselolsun,yazılıolsun,bütünsanatdallarısözcüklerüzerineinşaedilir-ler.Kavramlaştırmaolmasaydısanatdaolmayacaktı.

Kaynakça Ercilasun,AhmetBican(2019).NehirDestanOğuzname.İstanbul:DergâhYayınlarıSuçkov,Boris(1982).GerçekliğinTarihi.İstanbul:AdamYayıncılık

41

42