Jaargang 12, nummer 5, mei 2014

HET K AT TENGEDR AGSADVIESBURE AU: ONAFHANKELIJK EN 100% K AT VRIENDELIJK

Welzijnsverbetering inAsiel Krimpen groot succes

Foto © Desiree Houtekamer

Bram is niet lui, hij heeft lage rug instabiliteit!Ongevaccineerde binnenkat hoogste risico op kattenziekte

2

De katten in Dierenopvangcentrum Krimpen aan den IJssel zijn tegenwoordig minder gestrest en minder angstig. Dat is niet alleen beter voor hun welzijn, ze zijn ook sneller plaatsbaar. Hoe dat kan? Drie medewerkers van dit asiel volgden cursusdagen bij het Kattengedragsadviesbureau en gingen aan de slag met hun nieuwe kennis.

Maribelle van Rutten, locatiemanager van dit asiel van de Dierenbescherming: ‘Wij zijn de Asielspecials gaan volgen omdat we de stress van onze asielkatten willen reduceren, en ze zo goed mogelijk willen huisvesten volgens de laatste wetenschappelijke gegevens. We hebben nu Special 1 gedaan, over het verbeteren van het welzijn, en Special 2, over het vergroten van de adoptiekansen. In juni gaan we Special 3 doen, over het meten van de socialisatiegradatie. Met “we” bedoel ik mijn collega’s Hanneke Boudewijn en Debora Vaartjes, beiden allround medewerker, en ik.’

Spotcleaning‘Op basis van wat we tot nu toe geleerd hebben, hebben we een aantal veranderingen doorgevoerd. We hebben bijvoorbeeld de quarantaine verbeterd door de quarantaine-ruimtes in te richten volgens de laatste inzichten. Ook zijn we spotcleaning gaan toepassen in alle kattenruimtes. We zien dat deze maatregelen tot minder stress leiden.’

Onbeperkt eten‘Ook hadden we de radio altijd aan, in de veronderstelling dat we het daarmee voor de katten prettiger maakten. Terwijl we nu weten dat dit juist stressverhogend werkt, omdat zij een zeer goed gehoor hebben. Een andere verandering is dat we nu onbeperkt voeren. Dat dat beter is, was voor ons een echte eyeopener. Door onze dieren tweemaal daags een afgemeten hoeveelheid te geven werkten we vroeger zonder het te weten voerstress in de hand.’

Welzijn katten Asiel Krimpen verbeterd dankzij scholing

Minder stress, minder angst, sneller plaatsbaar

In dit nummer o.a.

Socialisatie:de basis voor een heel kattenleven 4

Steeds meer vroegcastratiein asielen 4

Kattenziekte: zo gemakkelijkte voorkomen 5

Katvriendelijke dierenarts: een wereld van verschil 8

Als je haar maar goed zit 9

Bram is niet lui, hij heeft lage ruginstabiliteit 10

Buikje aaien? 13

Socialisatiegradatie bepalen 14

Een vrijwilliger speelt met de katten. Foto © Asiel Krimpen

De KGA Asielspecials

1: Welzijn verbeteren 2: Adoptiekansen vergroten3: Socialisatiegradatie testen

Wil je meer informatie over een van de specials? Bel of mail het Kattengedragsadviesbureau.

3

Dierenopvangcentrum Krimpen aan den IJssel is een van de asielen van de Dierenbescherming Je vindt dit asiel ook op Facebook

Inrichting verblijven aangepast‘Op basis van wat we allemaal geleerd hebben, hebben we de inrichting van de kattenverblijven aangepast. We hebben bijvoorbeeld kritisch gekeken naar de plaats van de water- bakken, kattenbakken en het voer. We willen nu graag in elk verblijf een waterfontein. Op 10 mei hebben wij een Open Deur Dag en dan hopen genoeg geld op te halen om deze aan te kunnen schaffen. Lezers van dit magazine zijn uiteraard ook van harte welkom.’

Kroelmoeders werden verrijksters‘Onze voormalige kroelmoeders zijn nu vrijwilligers die het leven van de katten verrijken door middel van spelen, geur- en voedselverrijking. Een hele omschakeling! We hebben een verrijkingsprogramma opgezet met voor elke dag een andere verrijking. We hebben zelfs stellingkasten aangeschaft voor onze verrijkingsartikelen. De vrijwilligers moesten wel erg wennen aan de nieuwe manier van werken en voeren. Het was best een omschakeling omdat

mensen nu eenmaal gewoontedieren zijn, net als katten. Maar nu, na twee maanden, zijn alle veranderingen volledig ingeburgerd. Dankzij de vasthoudendheid en het enthousiasme van het vaste personeel dat de Asielspecials gevolgd heeft, en dankzij onze geweldige vrijwilligers die de omschakeling hebben gemaakt.’

Minder angst, minder stress‘Eigenlijk hebben we aan alle nieuwe inzichten over katten en stress uit de Asielspecials wel wat gehad. Bijvoorbeeld ook aan de informatie over katvriendelijke hantering. Door alle veranderingen zijn de katten in de kattenkamer en quarantaine minder lang angstig. Ze spelen ook meer en zijn actiever. Ze kunnen sneller herplaatst worden omdat ze minder gestrest zijn. Daarom zeg ik tegen andere asielen: als je het welzijn van je asielkatten vooropstelt zijn de Asielspecials een must.’

De voerpuzzels worden goed gebruikt. Foto © Asiel Krimpen

Deze verrijkte omgeving is welzijnsbevorderend. Er is zelfs een kattenkruidentuintje.Foto © Asiel Krimpen

Maribelle van Rutten, Debora Vaartjes en Hanneke Boudewijn van Asiel Krimpen (v.l.n.r.) Foto © Beatrice van Goethem

4

De term socialiseren wordt vaak gebruikt als aanduiding voor wennen aan mensen. Het is echter veel meer dan dat. Het betekent leren omgaan met een omgeving, situaties en andere wezens, in een fase dat katten dat kunnen leren. Er zijn twee socialisatiefasen.

1e socialisatiefase: een huisdier wordenDeze fase duurt van week twee tot en met zeven. De hersenen van een kitten maken dan een enorme ontwikkeling door. Het aantal synapsen (zenuwuiteinden voor prikkeloverdracht) neemt enorm toe. Indrukken die in deze periode worden opgeslagen, zijn levenslang van invloed. In deze fase dient de kitten neutrale of positieve ervaringen te hebben met alles waar hij in zijn leven mee te maken zal krijgen. Als huisdier zijn dat bijvoorbeeld een huiselijke omgeving, mannen, vrouwen, kinderen, andere huisdieren zoals honden, huiselijke geluiden zoals de tv, muziek, de stofzuiger, de deurbel, en ga zo maar door. Gebeurt dat in deze periode niet, dan kan de kat daar later niet mee omgaan. Kittens die op een boerderij opgroeien zonder menselijke bemoeienis kunnen bijvoorbeeld geen huiskat worden. Helaas wordt socialiseren nogal eens geïnterpreteerd als ‘blootstellen aan’ of ‘in contact brengen met’. Terwijl het uitdruk-kelijk om neutrale, en liever nog positieve ervaringen draait. Stel je een kitten bijvoorbeeld bloot aan kinderen die hem ruw behandelen, dan socialiseer je hem op angst voor kinderen, en niet op kinderen. Socialiseren is een kwetsbaar proces.

2e socialisatiefase: katse etiquetteHet is onder wetenschappers al decennialang bekend dat katten sociale dieren zijn. Helaas lijken nog niet alle professionals hiervan doordrongen te zijn. Het sociale gedrag van katten is niet aangeboren, maar moet worden geleerd. Dat kan in week acht tot en met zestien. Dan kunnen kattenbaby’s leren hoe je als kat prettig met elkaar om kunt gaan. Wat accepteer je van elkaar en wat niet? Hoe speel je met elkaar? Waar ligt de grens tussen speels bijten en elkaar pijn doen? Hoe fijn is het als iemand anders je wast? De hele katse etiquette passeert de revue. Belangrijk om te weten: moeder is de belangrijkste lerares. Kittens letten het meest op haar gedrag en nemen dat als eerste over. Dit is een van de (vele!) redenen om ze in deze periode fijn bij haar te laten. Katjes die de tweede socialisatiefase geen contact hebben met andere katten, blijven in sociaal opzicht levenslang gehandicapt.

Nieuw: socialisatiegradatie bepalenWanneer katten verhuizen, is het belangrijk om te weten in hoeverre ze gesocialiseerd zijn als huisdier. In de praktijk gaat dit nogal eens mis, met als gevolg dat zowel de nieuwe eigenaar als de kat er een kater aan overhouden. Daarom heeft het KGA een nieuwe, unieke en wetenschappelijk verantwoorde methode ontwikkeld om in korte tijd de socialisatiegradatie te bepalen. Deze 100% katvriendelijke methode draagt bij aan een goede plaatsing en dus meer welzijn. Iedere kat verdient het leven waarop hij gesocialiseerd is.

Elles Nijssen & Marcellina Stolting

Socialisatie: de basis voor een heel kattenleven

Deze kitten leert dat mensen veilig zijn. Foto © Elles Nijssen

Socialiseren op de stofzuiger. Foto © Linda Beumer

5

Nicky Markenstein

Kattenoppasservice nu ook in België Nicky Markenstein werkt sinds kort voor de Kattenoppasservice in heel België. Zij is een volleerd dierenver- zorgster en gespecialiseerd in katten. Ze kan tijdens jouw vakantie in je huis verblijven om op je katten passen. De oppassers van de Kattenoppasservice in Nederland verblijven niet in je huis, maar bezoeken je kat zo vaak je maar wilt. Wil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven, of vrij- blijvend kennismaken? Mail dan naar info@kattenoppasservice.nl of bel met 0031-20-4230947.

Steeds meer vroegcastratie in asielenIn het maartnummer van dit magazine stond een bijdrage van Dierenkliniek Ommen, die al sinds 2008 aan vroegcastratie doet, vooral voor het plaatselijke asiel. Er zijn meer asielen die vroegcastratie toepassen. Bijvoorbeeld Dierenasiel de Bommelerwaard, een van de voorlopers op dit gebied, en het grootste asiel van het land: Dierenopvang Centrum Amsterdam (DOA).Een goede ontwikkeling, omdat veel eigenaren van geadopteerde kittens deze niet of niet tijdig laten castreren. Ook niet als het asiel bij de adoptie een kortingsbon meegeeft of zelfs aanbiedt de castratie gratis te verrichten.

Kattenoppas aan huisKatten zijn sterk territoriale dieren. Daarom geldt voor hen: oost, west, thuis best. Uiteraard óók als hun mensen met vakantie gaan. Een kattenhotel kan soms best een uitkomst bieden, maar in de regel is het beter je kat thuis te laten. Zoek je een betrouwbare kattenoppas aan huis met extra aandacht voor welzijn? Bel dan met de Kattenoppasservice: 020-4230947. Aanbevolen door dierenklinieken en dierenspeciaalzaken!

KGA biedt kennis op eigen locatie

Wist je dat het Kattengedragsadvies- bureau ook kennis op locatie biedt?Dat kan in allerlei vormen: eenincompanytraining, scholing op dewerkvloer, een lezing op locatie, je zegt het maar!

Alle actuele nieuwtjes over katten, gedrag en wetenschap vind je op onze Facebookpagina. Ook te bekijken als je niet zelf op Facebook actief bent.

Op ons Youtube-kanaal vind je veelfilmpjes over kattengedrag. Ingedeeld op thema en voorzien van uitleg. Kijken dus!

De garanties van hetKattengedragsadviesbureau

• 100% katvriendelijk advies• behandeling op basis van de nieuwste

wetenschappelijke ontwikkelingen• behandeling door de meest ervaren

en meest succesvolle kattengedrags- therapeut van Nederland en België

• zorgvuldige anamnese met uitgebreide vragenlijst en drie uur durende gedragsobservatie

• versuffende middelen als valium en Clomicalm worden niet geadviseerd

• alle katten en problemen worden behandeld voor één duidelijke prijs.

6

Kattenziekte: zo gemakkelijk te voorkomen…Wordt een kat getroffen door katten-ziekte en daarvoor behandeld, dan is zijn kans op overleving 50%. Juist ongevaccineerde binnenkatten lopen extra risico. Bang voor overvaccinatie? Daar is een eenvoudige oplossing voor.

Kattenziekte, ook wel panleukopenie of feline distemper genoemd, wordt veroor-zaakt door een parvovirus, hetzelfde soort virus dat parvo bij de hond veroorzaakt. Het hondenparvovrius kan zowel katten als honden infecteren, het kattenparvo- virus alleen katten. Zij kunnen dus ook besmet worden door honden. Honden daarentegen kunnen alleen besmet worden door katten met de honden- variant. Het is niet duidelijk hoeveel katten daar drager van zijn. Waarschijnlijk niet veel, omdat hondenparvo gelukkig niet zo vaak meer gezien wordt in Nederland en België. Het parvovirus is erg stabiel en kan tot wel een jaar overleven in de omgeving. Ook bij winterkou. Omdat het zo stabiel is, kan het ook verspreid worden via de handen of kleding van mensen. Zo kunnen binnenkatten toch besmet raken.

Ongevaccineerde binnenkat: extra risicoNieuwe studies hebben aangetoond dat slechts 70% van de volwassen katten voldoende bescherming (antilichamen) hebben tegen parvo. Met name binnen- katten zijn vaak onvoldoende beschermd omdat ze niet of niet vaak genoeg gevacci-neerd worden. Eigenaren denken vaak dat het inenten van binnenkatten niet nodig is. Ten onrechte.Omdat deze dieren niet buiten komen, worden ze ook niet op een natuurlijke manier geboosterd met een veldvirus. Als gevaccineerde dieren buiten af en toe het veldvirus tegenkomen, wordt hun immuni-teit als het ware opgefrist: ze maken weer antilichamen aan en zijn dus weer langer beschermd. Bij binnenkatten gebeurt dit niet omdat ze het veldvirus veel minder vaak tegenkomen. Door het gebrek aan antistoffen zijn ze bovendien extra kwetsbaar als ze tóch een keer in aan- raking komen met het parvovirus. Bijvoor-beeld als ze ineens naar buiten gaan of ontsnappen/weglopen. Of als de eigenaar het virus meeneemt, want dat kan ook! Maar liefst 60% van de katten die deze ziekte oplopen, leeft uitsluitend binnen.

Je kunt het virus overdragen via je handen en kleding

Kittens twee keer vaccinerenIn principe kan kattenziekte op elke leeftijd optreden, hoewel de meeste katten (circa 70%) die het krijgen tussen de twee en vier maanden oud zijn. In deze periode eindigt de bescherming door de antistoffen die ze van de moederpoes gekregen hebben (maternale antilichamen). Rond deze leeftijd worden kittens dan ook gevacci-neerd. De vaccinatie bestaat uit een verzwakte vorm van het parvovirus, dat het lichaam aanzet om zelf antilichamen aan te maken. Het vervelende is echter dat eventueel nog aanwezige maternale antilichamen zorgen dat het vaccinniet goed werkt. Je zou dan ook moeten

MARIEKE KNIES

Marieke Knies is dierenarts bij Cat Friendly Clinic Rijnoever in Alphen aan den Rijn. Zij studeert bij de European School for Advanced Veterinary Studies om European Master of Small Animal Veterinary Medicine te worden. Al haar keuzevakken gaan over kattengenees-kunde. Zelf heeft Marieke drie katten.

Marieke Knies onderzoekt een kat

7

Vaccineren tegen kattenziekte

Titerbepaling

vaccineren op het moment dat deze antilichamen zo goed als verdwenen zijn. Alleen weet je niet wanneer dat precies is, aangezien dit per kitten verschilt. Vandaar dat kittens twee keer worden gevacci-neerd, met drie à vier weken tussentijd.

Titerbepaling?De basisvaccinatie als kitten (twee keer) wordt een jaar later gevolgd door een booster. Deze biedt minstens drie jaar bescherming, mits de basisvaccinatie gegeven is. Waarschijnlijk werkt het boostervaccin bij de meeste katten nog (veel) langer, alleen is het hier niet voor geregistreerd. Om overvaccinatie te voorkomen kan een titerbepaling worden verricht. Er wordt dan door middel van een bloedonderzoek gekeken of de kat voldoende antilichamen en dus bescherming heeft tegen katten-ziekte. Sommige klinieken verrichten deze test zelf, andere sturen het bloed naar een laboratorium (kosten: € 25,- à 30,-). Bij Dierenkliniek Rijnoever verrichten we de test sinds kort zelf.

Als er antilichamen aanwezig zijn, hoeft de kat niet gevaccineerd te worden. Dat wil zeggen, tegen kattenziekte. Voor niesziekte werkt een titerbepaling niet zo goed, omdat deze bescherming via een andere vorm van immuniteit (cellulaire immuni-teit) werkt en niet zozeer via antilichamen.

VerschijnselenDe lichamelijke verschijnselen van kattenziekte variëren nogal en kunnen bestaan uit niet willen eten, diarree, braken, sloomheid en/of koorts. Het is belangrijk om te weten dat diarree slechts voorkomt bij twee derde van de aangedane katten. Parvo bij de kat ziet er dus vaak anders uit dan bij de hond, waarbij bijna altijd sprake is van bloederige diarree.

Het parvovirus kan een jaar overleven in de omgeving

Onderzoek Bij bloedonderzoek wordt typisch een heel laag gehalte aan witte bloedcellen (ontstekingscellen) gevonden, met daarnaast vaak ook bloedarmoede (anemie) en een tekort aan bloedplaatjes (thrombocytopenie). Dit hoeft niet altijd het geval te zijn, wat de diagnose lastig kan maken. De definitieve diagnose kan gesteld worden door het aantonen van deeltjes van het virus (antigenen) in de ontlasting. Dit kan met behulp van de test die ook voor honden gebruikt wordt.

DonorkatQua behandeling is alleen ondersteunen-de therapie mogelijk in de vorm van een infuus, dwang- of sondevoeding, anti- misselijkheidsmedicatie en pijnbestrijding. Vaak worden breedspectrum antibiotica gegeven omdat de darmwand door het virus doorlaatbaar wordt voor bacteriën, die zo in het bloed terecht kunnen komen en sepsis (bloedvergiftiging) kunnen veroorzaken. Er kan geprobeerd worden om antistoffen tegen het virus uit het serum of plasma van een andere, recent gevaccineerde en gezonde kat toe te dienen aan het zieke dier. Er wordt dan wat bloed afgenomen van de donorkat. Het serum of plasma wordt gescheiden van de rode bloedcellen en onderhuids toegediend aan de patiënt. Het is wel verstandig om van te voren te bepalen of beide katten dezelfde bloed-groep hebben. Daarnaast zijn er antivirale middelen zoals interferon die mogelijk een gunstige bijdrage kunnen leveren. Het is nog niet bewezen met goed opgezette weten-schappelijke onderzoeken dat antivirale middelen en het toedienen van antistoffen als de kat al ziek is effect hebben.

Ongevaccineerde binnen- katten lopen het meeste risico

50-50De vooruitzichten voor een kat met kattenziekte zijn niet zo gunstig. Slechts 50% van de katten die behandeld worden overleeft het. Terwijl de ziekte zo eenvoudig te voorkomen is. Vaccineren biedt een zeer goede bescherming.

8

Lotje

Als je een kat hebt met een probleem dan is een bezoekje aan de dierenarts vaak geen pleziertje. Ik heb zo’n poes. Door haar angst heeft ze soms een kort lontje. Ze is erg snel gestrest en gefrustreerd en kan niet met bepaalde situaties omgaan. Dan gaat ze blazen en van zich af slaan en bijten.

Vorig jaar hebben we een behoorlijk vervelende ervaring gehad bij onze dierenarts. Ik kom daar al sinds Lotje, onze poes, acht weken is. Ze is daar gevaccineerd, gechipt en gecastreerd. Ook liet ik toen haar nagels nog knippen.

Helemaal over haar toerenInmiddels heeft Lotje therapie gehad van het Kattengedrags- adviesbureau. Toen ik weer met haar naar de kliniek moest, heb ik vóór de afspraak haar situatie uitgelegd en gezegd dat ze op een speciale manier benaderd moet worden. Ik heb de arts gewezen op de therapie van het Kattengedragsadviesbureau. Helaas kreeg ik direct de indruk dat mijn verzoek niet serieus werd genomen. Lotje werd zonder pardon uit haar mandje gehaald en absoluut niet op een juiste, rustige manier benaderd. Ze werd totaal gestrest en sprong van de tafel, blies en haalde flink uit naar alles en iedereen. De dierenarts werd bang, liet de injectiespuit vallen en kon ternauwernood de vaccinatie geven. Lotje werd aan mij overgedragen en ik kwam de spreekkamer uit

vol bloedende krabbels. Een excuus werd niet gemaakt en ik ging zeer ontevreden en gefrustreerd de deur uit met een poes die helemaal over haar toeren was.

Hier wel alle begripVervolgens heb ik contact gezocht met een katvriendelijke praktijk. In de overtuiging dat dit ook anders kan heb ik samen met de assistente de situatie doorgesproken. Er was alle begrip en tijd voor, de situatie werd erg serieus genomen, een hele geruststelling.

Het kan: totaal geen stress!Bij deze dierenarts ging het fantastisch, de bovenkant van het mandje werd er heel rustig vanaf gehaald en Lotje werd zachtjes benaderd, er was totaal geen stress. De vaccinatie werd direct gegeven, dan was dat maar gebeurd. Daaropvolgend nog een kort onderzoekje en toen Lotje aangaf klaar te zijn en een beetje begon te blazen werd de mand dichtgedaan en werd ze verder met rust gelaten. Totaal geen stress of onrust. Wat een verademing! Een beetje meer moeite en geduld doet dus echt wonderen. Een katvriendelijke dierenkliniek kan ik iedereen aanraden.

Ineke Hussem

Ervaring van een klantKatvriendelijke dierenarts: een wereld van verschil

9

Sneu zijn ze zeker, de katten die in asiels op een herkansing wachten. Je gunt ze tenslotte een comfortabeler leven dan in een asielhok. Gelukkig weten ze zich goed voorzien van hun natje en droogje, prikje en chip en de toegewijde zorg van het personeel en de vele, onmisbare vrijwilligers.

Zelf doet de kat er alles aan om in vorm te blijven tijdens deze onvrijwillige gevangenschap. Niemand hoeft een gezonde korthaar te helpen met de verzorging van nagels en haren. Daar heeft hij zelf alle tijd voor!Misschien lijkt het of katten beter af zijn als wij hun losse haren voor ze verwijderen. Maar als we hun leefpatroon volgen blijkt dat niet zo te zijn. Dat heeft zowel te maken met hun voedingssamenstelling als met hun vachtverzorgingspatroon.

Heel wat te slikkenDe kattenmaag is niet zo groot en de stofwisseling gaat relatief snel. Daarom snackt een kat nu een passerend insect, en verschalkt hij over een uur een kikker-tje. Zo blijft een kat voortdurend alert op prooien en eet hij naar behoefte. Je kunt wel stellen dat zijn maag een continubedrijf is.De dagelijkse vachtverzorging kost luttele uurtjes. Het is niet zoals bij ons: één langdurig ochtend- of avondritueel van douchen en haren kammen. Een kwartier poetswerk voor een lome dut op de vensterbank heb je ongetwijfeld vaak

waargenomen. Echter niet zo vaak bestaat het wassen uit alleen het haastig uitlikken van de voorpootteentjes, of een paar slordige venijnige tonghalen over de polsen.

CementmolenAls we ervan uitgaan dat loslatende haartje worden ingeslikt, komen ze via de slokdarm in de maag terecht. De maagspier maalt sprinkhaanpoten, stukjes kikkerskelet en weke merelkuikenbuikjes als een cementmolen door elkaar. Het voedsel mengt zich met maagsap, op botjes inwerkende zuren en rond- zwevende kattenharen. Zodra de voedselmassa verkleind is, kan deze door naar de pylorus, de poort naar het eerste deel van de dunne darm. De meegelifte haren zijn onverteerbaar en volgen het darmkanaal tot aan de endeldarm. Verpakt in ontlasting verlaten ze ten slotte het lichaam. Een kat met een zelf gevangen dieet heeft dan ook geen last van haren die problemen in de maag geven.

Verwende nesten?Binnenblijvers zijn afhankelijk van wat hun eigenaar aan voedsel verstrekt en op welke tijden. Hun waspatroon is gelijk aan dat van andere katten. Mogelijk poetsen ze zich nog fanatieker; ze worden minder vaak gestoord. Ingeslikte haartjes komen in de maag terecht, die niet altijd gevuld en ‘aan het werk’ is. Het verstrekte voer heeft ook niet de geschikte structuur om haartjes vast te houden. Aan een muizenborstkas klam-pen zich gemakkelijk ronddrijvende haren vast. Aan een opgezwollen, sponsachtig geworden kattenbrokje niet. En zo verzamelen de haren zich als een matje voor de ‘afvoer’ naar de darm.

Braken maar!De met maagsap gemengde, gezwollen brokjes kunnen niet verder de darmen in, daar de doorgang gestremd is. De plasjes vocht met herkenbare, nog hele, gezwol-len kattenbrokjes onder aan de trap zijn daar het gevolg van. Meestal komt het harenmatje dat daar verantwoordelijk

voor is niet mee. Ligt er toch een propje haren bij, dan is dat wat we aan haarbal noemen.Het is duidelijk dat dit niet plezierig is voor de kat. Vanwege ‘honger’ zal hij direct weer (willen) eten en als hij pech heeft herhaalt de cyclus zich.

Liever geen grasBij een keel- of maagirritatie kan een kat niet zoals wij een keelsnoepje of een maagzuurbinder nemen. Daarom vergrijpt hij zich aan gras of kamerplanten. De maag kan niets met de onverteerbare celwanden van rauwe planten. Sterker nog, het maagvlies beschadigt en er kan bloedverlies optreden. Dat is dus geen ideale oplossing.

De oplossingWe kunnen natuurlijk een wilddieet van levende have ontwikkelen voor flat- poezen. Eenvoudiger is het verstrekken van voer met haarbindende eigenschap-pen. Bijvoorbeeld versvoer dat niet al te fijngemalen is. Er zijn ook prima volledige droogvoeders met haarbalregulator en allerlei snacks met eenzelfde doel. Bovendien is het aan te bevelen vaak kleine porties te voeren in plaats van slechts twee of drie per dag.Dieren met zwakke darmen, heel zware vachten of met overdreven verzorgings-drift hebben ook hier wellicht niet genoeg aan. In overleg met de dierenarts kan dan een darmstimulans zoals haar- balpasta, lactulosesiroop of Isogel worden gegeven.

JET BIJEN

Jet Bijen is docent vakopleiding honden en katten trimmen en auteur van (vak)literatuur. Daarnaast heeft ze een trimsalon en is ze paraveterinair.

Als je haar maar goed zit

10

‘Misschien heeft hij tussen de deur gezeten,’ vertelt de eigenaar van Bram, een forse kater van vijf jaar. ‘Zijn staart hangt de laatste tijd zo raar. Er moet toch iets gebeurd zijn?’ Bram wordt uit zijn mandje gehaald en op de behandel-tafel gezet.

Toch is de staart niet pijnlijk bij het lichamelijk onderzoek, en blijkt hij niet gebroken of gekneusd te zijn. Als ik verder vraag naar het gedrag en de activiteiten van Bram, vertelt de eigenaar: ‘Tja, springen doet hij eigenlijk niet zo vaak. Het is een luie kat hoor, hij ligt het liefst de hele dag te soezen in zijn stoel.’

Röntgen: niets te zienOp de röntgenfoto is niets bijzonders te zien aan de staart. Ook Brams heupen zien er prima uit. Maar een aanwijzing voor een oorzaak van de klachten is er wel degelijk, namelijk in de lage rug. Het heiligbeen sluit niet helemaal in één lijn aan op de laatste lendenwervel, er is een klein trapje tussen te zien. Zie de figuren 1a en 1b (p. 11).

Lage staartDeze aandoening heeft verschillende namen: lage rug instabiliteit en lumbosa-crale stenose. Het veroorzaakt pijn in de lage rug, waardoor een dier moeite heeft met lopen, springen en overeind komen,

en zijn staart laag draagt of laat hangen. Bij een ernstige vorm, het cauda equina of paardenstaartsyndroom , kan er zenuw- uitval ontstaan, waardoor het dier door de achterpoten zakt of omvalt. Ook kan hij dan zijn urine en ontlasting laten lopen. Bij Bram is dat gelukkig niet het geval. Bij sommige vormen van lage rug instabili-teit is er vooral pijn in een achterpoot, waar- door die poot wordt opgetrokken, het dier mank loopt of helemaal niet meer wil lopen.

Lumbosacrale overgangLage rugpijn? Dat kennen we wel: het merendeel van ons heeft er al last van of zal er ooit mee te maken krijgen. Bij grote honden is de aandoening ook bekend. Maar bij katten? Vaak zeggen eigenaren: ‘Nooit van gehoord’. Toch komt het vaak voor. Maar zoals alle pijnen, weten katten ook rugpijn meesterlijk te verbergen. Die pijn komt door druk op de zenuwen en zenuwwortels. De overgang van de lendenwervels naar het heiligbeen (lumbosacrale overgang) is bij iedere viervoeter een kwetsbaar punt. Tijdens het springen, overeind komen of versnellen ontstaan er grote krachten op juist die overgang. Daardoor is de kans op een afwijkende stand van de wervels op deze plaats groter. Ook hebben sommige dieren een - waarschijnlijk aangeboren -

Bram is niet lui, hij heeftlage rug instabiliteit

Foto © Elles Nijssen

JACHA HEUKELS

Orthomanueel dierenarts Jacha Heu-kels behandelt regelmatig katten met onverklaard (probleem)gedrag door niet-herkende wervelstandproblemen of gewrichtsklachten. Katten laten deze behandeling goed toe. Gemiddeld zijn 2 à 3 behandelingen nodig. Zij werkt met de methode Aharon.

orthomanueeldierenarts.nl

11

Wendy Kerselaers van de FWF legt uit hoe je asielkatten gezond houdt

Hoe houd je katten in een asiel gezond?

Speciaal voor asielmedewerkers ontwikkelde de Feline Welfare Foundation (FWF) een voorlichtingsfilmpje over hoe je katten in een asiel gezond houdt. Met onder meer praktische informatie over het voorkomen van uitbraken van besmettelijke ziektes en spotcleaning.

Veel katten hebben geen krabplanken of krabpalen. Bijvoorbeeld omdat hun baasjes denken dat hun kat buiten kan krabben, omdat ze zulke lelijke dingen niet in huis willen hebben, of omdat hun kat altijd aan de mat krabt. Alle katten, dus ook ‘buitenkatten’, moeten echter in huis kunnen krabben. Ze doen dat vooral graag op plekken die in hun ogen krab-waardig zijn. Het is niet alleen een

manier om zich van oude nagelhoesjes te ontdoen, maar ook een belangrijke vorm van communicatie. Oók voor dieren die alleen wonen. Het is zeer belangrijk om een variatie aan krabplaatsen en soorten krabmeubilair te bieden.

Is er een ‘kattenwijsheid’ waar jij aan twijfelt? Mail ons en wie weet komt jouw vraag de volgende keer in Maak dat de kat wijs!

Krabplank? Niet nodig! Maak dat de kat wijs!

Foto © Linda Beumer

instabiliteit van deze wervels. Het gevolg kan zijn dat het heiligbeen verzakt en de tussenwervelschijf uitpuilt in het wervel- kanaal en op de zenuwen drukt (discus hernia). Dit is dus een onderdeel van de aandoening: lage rug instabiliteit.

Orthomanuele therapieDe diagnose wordt gesteld aan de hand van de symptomen, het lichamelijk onderzoek en eventueel een röntgenfoto, CT- of MRI-scan van de rug. Sommige katten met lage rugpijn knappen op met pijnstilling en rust. In enkele ernstige gevallen, bijvoorbeeld bij zenuwuitval, is een chirurgische behandeling noodzake-lijk. Bij orthomanuele therapie wordt de onderliggende oorzaak aangepakt. De afwijkende wervelstanden zoals een verzakt heiligbeen worden gecorrigeerd. Dit geeft direct verlichting van pijn en ook op lange termijn een goed resultaat.

En Bram?Terug naar Bram. Hij bromt wat en kijkt erg boos bij het onderzoeken en behandelen van zijn rug. Toch ondergaat hij het allemaal braaf. Twee weken later komt hij terug voor controle. Zijn eigenaar vertelt dat Bram de eerste dagen na de behande-ling niet zo happy is geweest, zich heeft verstopt en contact vermeed. Daarna is het steeds beter gegaan. En nu draagt hij zijn staart weer gewoon hoog, beweegt soepeler en lijkt nergens meer last van te hebben. Bij het lichamelijk onderzoek blijkt dat de lage rug inderdaad veel minder pijnlijk is en dat het heiligbeen en alle wervels nog op de juiste plek staan. Bram moet nog een paar weekjes rustig aan doen en springen vermijden. Daarna mag hij weer naar buiten. Over drie maanden komt hij nog een keer terug voor controle.

12

Lieve

Foto: © Wilma de Joode

Katten kloppen niet zelf bij de dierenarts aan voor castratie. Daarom heeft de dierenarts van Dierenasiel De Bommelerwaard verwilderde zwerfkatten van camping De Rietschoof in Aalst gevangen en gecastreerd. Daarbij werd gebruikgemaakt van vangkooien en een mobiele operatietafel.

In totaal zijn er twee katers en twee poezen gecastreerd. Dit lijkt misschien weinig, maar hiermee zijn honderden geboortes voorkomen. De poezen waren zwanger en hebben een abortus ondergaan. Over een paar maanden wordt deze actie voortgezet, aangezien er nog meer ongecastreerde katten rondlopen.

Dit is Lieve van Moniek Nijssen. Moniek: ‘Lieve kwam met een levende muis naar binnen. Op het kleed beet ze hem in één keer dood. Ze begon hem voor mijn ogen op te knagen, vol overgave en met luid geknars. De staart en (waarschijnlijk) de galblaas heeft ze niet opgegeten. Ik vond het akelig om te zien maar heb toch geprobeerd het vast te leggen.’

Heb jij een foto met roofdiergedrag van je kat en vind je het leuk als deze in het magazine komt? Mail hem naar de redactie!

Roofdier!

De Bommelerwaard pakt overpopulatiebij de bron aan

13

Als een kat op zijn rug gaat liggen ontstaat bij nogal wat kattenliefheb-bers de neiging zijn buikje te aaien. Daar vraagt die schattebout toch zeker zelf om?

Niks daarvan. Op de rug liggen is een teken van ontspanning. Meer niet. Het is geen smeekbede om een aaitje. Dat mensen het vaak zo interpreteren komt denk ik omdat het er zo ‘schattig’ uitziet. Een beetje babyachtig. In gedachten voel je je handen al door dat zachte kattenbont glijden. Zo wordt ‘wat lig ik hier toch lekker’ geïnterpreteerd als ‘aai me, aai me, aai me!’.

Voor alle duidelijkheid: ik heb het hier over een kat die er ontspannen bij ligt, met gesloten klauwen en gesloten bek. In gevechten kunnen katten namelijk ook op hun rug gaan liggen. Dat is dan geen onderwerping of onderdanigheid, want daar doen ze helemaal niet aan. Het is gewoon een handige manier om het

complete wapenarsenaal paraat te hebben: vier klauwen met in totaal achttien vlijmscherpe nagels en een gebit waar Dracula jaloers op zou zijn.

Terug naar de ontspannen rugligging. Sommige katten verdragen geaai over de buik wel. Maar dan nog vrágen ze er niet om door op hun rug te gaan liggen. Nogal wat huistijgers zijn er echter helemaal niet van gediend. Als iemand het in zijn hoofd haalt hun buik te aaien, waar ze nu eenmaal erg kwetsbaar zijn, kunnen ze ‘plotseling’ met hun nagels of tanden aangeven dat er een grens is overschreden. En terecht. Zelfbeschikking is een groot goed. Ook voor katten.

Baasjes kunnen dan denken dat hun kat vals is en zelfs boos op hem worden. Zo jammer, zowel voor het baasje als de kat. Ligt je kat op zijn rug? Doe alsof je in een winkel met peperdure spullen bent. Kijken, kijken, niet aankomen!

ELLES NIJSSEN

Elles Nijssen is verbonden aan het Kattengedragsadviesbureau en werkt voor de Budgetservice Gedragsadvies. Zij schrijft over kattengedrag voor De Telegraaf en kattenblad Majesteit en zet zich in voor de FWF.

facebook.com>EllesNijssen Kattengedragsdeskundige

Buikje aaien?

Foto © Linda Beumer

14

Lezing Kattengedrag Baarn

Marcellina Stolting van het Katten- gedragsadviesbureau houdt op woensdagavond 14 mei een lezing over probleemgedrag van de kat en gedragsproblemenin theater de Speeldoos in Baarn. Meer informatie en opgeven bij de Volksuniversiteit Baarn.

Voorjaarslezingen over emoties Het Kattengedragsadviesbureau orga- niseert dit voorjaar drie lezingen van Esteban Rivas over emoties bij dieren, met extra aandacht voor de emoties van katten. Esteban is theoretisch psycholoog en filosoof. Hij is expert op het gebied vandierethiek, communicatie en intelligentie bij dieren. Esteban verzorgde onder meer lezingen voor het Minding Animals congres in 2012 en recent voor het partijcongres van de Partij voor de Dieren.

Derde lezing - 9 mei 2014 Het straffen van en door dierenWaarom straffen mensen hun huisdieren? Werkt dat eigenlijk? Straffen katten en andere dieren elkaar ook? En zo ja, waarom?

De lezing begint om 20.00 uur eneindigt om 21.45 uur.Kosten: € 22,50.

Je kunt je aanmelden viainfo@kattengedragstherapie.nl. Ook zonder aanmelding ben je van harte welkom. Je kunt dan ter plekke betalen.De lezing vindt plaats in hetKattengedragsadviesbureau,Joris Ivensplein 108, 1087 BP Amsterdam.

Esteban Rivas

Thema: Socialisatiegradatie bepalenVoor wie: asiel- & opvangmedewerkers

Hoe kun je het sociale gedrag van nieuw binnengebrachte katten beoordelen? Vaak is de achtergrond van deze dieren immers niet of slechts ten dele bekend. In deze Asielspecial leer je testvaardigheden voor het objectief en correct lezen van het gedrag van de binnengebrachte zwerf/afstandskatten, om hun socialisatie- gradatie te bepalen. Zo kun je determineren of het om een sociale maar bange kat gaat of om een verwilderde, niet-gesocialiseerde kat. De methode is geschikt voor katten van alle leeftijden. Ze is wetenschappelijk onderbouwd, objectief samengesteld en heeft haar nut reeds bewezen. Uiteraard is de methode 100% katvriendelijk en welzijnsbevorderend.

Deze Asielspecial gaat in op: 1) op basis van welke gegevens beoordeel je het gedrag? 2) gedragsmatige en lichamelijke aspecten3) welk gedrag en welke lichaamstaal past bij een sociale kat?

De methode wordt tijdens en na de cursusdag onder begeleiding van het Katten- gedragsadviesbureau ingevoerd in het asiel. Daarbij leren de cursisten meteen de methode in de praktijk toe te passen. De metingen kunnen gedaan worden door mensen met slechts weinig kennis van kattengedrag en is daarmee breed inzetbaar.

Trainer: Marcellina Stolting (kattengedragsdeskundige & docent kattengedrag)Wanneer: Op elke gewenste dag (op afspraak), zowel doordeweeks als in het weekend. Lesduur: 2½ opeenvolgende lesdagen. Waar: In het asiel of de opvang. In Nederland of in België.Prijs: € 400,- per deelnemer voor de hele module op locatie inclusief lesboek, begeleiding en supervisie, exclusief lunch. Begeleiding op afstand en supervisiebij het voor het eerst gebruiken van de methode voor het asiel. Aantal deelnemers: minimaal vier, maximaal zes deelnemers.

De Asielspecial boeken? Neem dan contact op via info@kattengedragstherapie.nl of 020-3308780 (+31-20-3308780).

Meerdere asielen hebben deze module al geboekt.

Asielspecial 3

Socialisatiegradatie bepalenKGA Academie

15

Environmental enrichment for shelter cats For cats in shelters or other types of confinement, improvement of welfare involves addressing social and cognitive needs, as well as the essentials of food, water, and protection from the elements. To this end, the provision of environmental enrichment offers an inexpensive and effective way to enhance the quality of life for confined cats. Puzzle feeders have been recommended because they can provide stimulation and increase positive social contact. However it is important to avoid frustration and disputes that can lead to aggressive behavior. The researchers observed a group of cats in a communal setting for dominance or aggression issues when a puzzle feeder was provided for

enrichment. Twenty seven neutered cats (6 male, 21 female) housed in a single enclosure had been living together for 3 years. The colony was video recorded and baseline behavior information was determined. Then, a puzzle feeder was added for one hour a day every other day. The investigation showed that addition of the enrichment device did not enhance aggression in this stable group of cats. The authors concluded that a stimulating item that can be shared by all individuals in a stable group, such as a puzzle feeder of appropriate size, can play an important role in promoting positive social interactions among cats and improving their welfare.

Dantas-Divers LMS, Crowell-Davis SL, Alford K, Genaro G, D’Almeida JM and Paixao RL. Agonistic behavior and environmental enrichment of cats communally housed in a shelter. J Am Vet Med Assoc. 2011; 239: 796-802.

Foto © Asiel Krimpen

English part

16

zondag 11 mei 2014 Thema: Opvoedkunde en pediatrie voor de cattery

Doelgroep: met name fokkers. De cursus staat open voor iedereen die meer wil leren over het gedrag van katten.Inhoud: Het opvoeden van kittens en hen grenzen aanleren kan een hele uitdaging zijn. Tijdens deze KGA Kattendag krijg je inzicht in het waarom van gedrag en hoe je het kunt bijsturen. Er is ook aandacht voor (ook minder bekende) rasspecifieke kwesties. Dit alles vanuit de nieuwste weten- schappelijke ontwikkelingen.

Programma 09.30 - 10.45 uur Pediatrie 10.45 - 11.00 uur pauze11.00 - 11.30 uur Castratie 11.35 - 12.15 uur Raskeuze12.15 - 13.00 uur pauze13.00 - 13.30 uur Rasspecifieke issues13.30 - 14.15 uur Denken katten?14.15 - 14.30 uur pauze14.30 - 15.45 uur Straffen 15.45 - 16.00 uur pauze16.00 - 16.45 uur Omgang en trainen16.45 - 17.15 uur Opvoedkunde voor de fokker

zondag 18 mei 2014 Thema: Je kat begrijpen: katse communicatie

Doelgroep: iedereen die meer wil leren over het gedrag van katten en de interpretatie van zijn subtiele vormen van communicatie.

Programma 9.30 - 11.30 uur Communicatie en lichaamstaal11.30 - 11.45 uur pauze11.45 - 12.45 uur Communicatie en probleemgedrag12.45 - 13.30 uur Lunch13.30 - 14.20 uur De invloed van de neus en geuren14.20 - 14.30 uur pauze14.30 - 15.15 uur Communiceren met markeren15.15 - 15.30 uur pauze15.30 - 17.00 uur Hoe communiceren katten onderling?

Docent: Marcellina Stolting (kattengedragsdeskundige & docent kattengedrag)Prijs: : € 85,-, inclusief vegetarische lunch en lesmateriaal.Inschrijven? Vraag een inschrijfformulier aan via info@kattengedragstherapie.nl Locatie: Katten Cursus Centrum Amsterdam, Joris Ivensplein 108, Amsterdam IJburg

zaterdag 31 mei en zondag 1 juni 2014 Thema: Obesitas en probleemgedrag

Doelgroep: Dierenartsen, paraveterinairen en andere geïnteresseerden. Accreditatie KNMvD: 12 punten.

Programma Lesdag 1 Eetproblemen09.30 - 10.30 uur Zoogproces en obesitas. Wat doen stoffen als leptine? 10.30 - 10.45 uur pauze 10.45 - 12.15 uur De ontwikkeling van eetgedrag 12.15 - 13.00 uur lunch13.00 - 13.45 uur Natuurlijk eetgedrag13.45 - 15.15 uur Primeur: informatie over nog niet gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek naar obesitas bij katten 15.15 - 15.30 uur pauze 15.30 - 16.00 uur De gedragsmatige impact van obesitas

op de kat16.00 - 17.00 uur Dieetvoer: de consequenties voor

de praktijk

Lesdag 2 Gedragsproblemen, onder andere in relatie tot de oorzaken van obesitas09.30 - 11.00 uur Oorzaken van gedragsproblemen bij katten11.00 - 11.15 uur pauze11.15 - 12.30 uur Problemen door stress12.30 - 13.15 uur lunch13.15 - 14.45 uur Plasproblemen14.45 - 15.00 uur pauze15.00 - 16.30 uur Sociaal gedrag en conflicten tussen katten

Docenten: Denise van Lent is gedragsbioloog. Zij doet in het kader van haar master onderzoek naar obesitas bij de kat onder begeleiding van professor van Straalen van de VU en Marcellina Stolting van het Kattengedragsadviesbureau. Zij doet katvriendelijk onderzoek in verschillende dierenklinieken en thuis bij katteneigenaren.

Marcellina Stolting is kattengedragstherapeut en eigenaarvan het Kattengedragsadviesbureau. Zij garandeert een100% katvriendelijke aanpak van probleemgedrag. Zijbehandelt al meer dan tien jaar fulltime problemen bij kattenop doorverwijzing van vele dierenklinieken in het land.

Prijs: € 120- per dag of voor het hele weekend € 216,-, inclusief vegetarische lunch. Inschrijven? Vraag een inschrijfformulier via info@kattengedragstherapie.nlLocatie: Duinzigt, Oegstgeest. Gratis parkeren. Goed bereikbaar met het OV. Met lift, toegankelijk voor rolstoelers. WIFI beschikbaar.

KGA Kattendagen KGA Katten Weekend

17

Cursusoverzicht KGA Kattendagen De KGA Kattendagen vinden regelmatig plaats in Nederland en België, met steeds verschillende verdiepingsthema’s op het gebied van kattengedrag. Deze cursusdagen zijn geschikt voor iedereen die professioneel met katten werkt, en voor kattenliefhebbers. Wat je relatie tot katten ook is, je doet altijd kennis op waarmee je direct aan de slag kunt.

Ons cursusaanbod voor 2014

Datum Plaats Thema

11 mei KGA Kattendag Amsterdam Fokkers special 2 Opvoedkunde voor de cattery

18 mei KGA Kattendag Amsterdam Begrijp je kat: alles over communicatie

31/5 en1/6 KGA Kattenweekend Oegstgeest 2-daagse Special over Obesitas en gedragsproblemen (heel weekend)

28 juni KGA Kattendag Hoogvliet Kattenverzorging in de praktijk -1

13 juli KGA Kattendag Amsterdam Kittenspecial

23 en 24 augustus KGA Kattenweekend Amsterdam KGA Kattenverzorging in de praktijk (2 lesdagen) incl. examen30/8 en 31/8 KGA Kattenweekend Amsterdam 2-daagse cursus Kattengedrag basis incl. examen

7 september KGA Kattendag Amsterdam Special: goed welzijn voor de oudere kat

14 september KGA Kattendag Meppel Begrijp je kat: alles over communicatie

21 september KGA Kattendag Amsterdam Asiel special 2: Vergroten Adoptiekansen

Voor meer informatie kijk hier

Gratis Katten Advies LijnHeb jij een vraag over je kat?Blijf er niet mee rondlopen! Bel de gratis Katten Advies Lijn 020-4160883. Elke dinsdag van 17.00-18.00 uur professioneel en katvriendelijk advies.

Lukt het je niet om op dit tijdstip te bellen?Dan kun je ook gratis je vraag stellen• op het Forum kattengedrag http://kattengedrag.forumup.nl• aan dierenvriend@telegraaf.nl (mogelijk wordt je vraag dan in de krant beantwoord)• bij de Sophia Kattenbond

Wil je liever op een ander moment bellen?Dan kun je een betaalde bel- of Skype-afspraak maken op een geschikter moment.Dat kan via info@kattengedragstherapie.nl.

18

MAGAZINE

Dit magazine wordt maandelijks kosteloos verspreid vanaf 2002 en heeft inmiddels 15.000 abonnees, zowel professionals als niet-professionals. Onder de professionals zijn (medewerkers van) dierenspeciaalzaken, asiels, kattentrimsalons, dierenartsenpraktijken, kattenfokkers, en producenten en toeleveranciers van kattenbenodigdheden. Je vindt het Katten- gedragsadviesbureau ook op Facebook, Twitter, Youtube en www.kattengedragstherapie.nl.

CONTACTGEGEVENS

Websites:http://www.kattengedragstherapie.nlhttp://www.kattengedragcentrum.nl

Forum:http://kattengedrag.forumup.nl

E-mailadressen:info@kattengedragstherapie.nl kattengedragstherapie@gmail.com (voor grote bestanden: foto’s en filmpjes)

Cursusinformatie en inschrijvingen:info@kattengedragstherapie.nl

Skype:kattengedragstherapie.nl (op afspraak)

Katten Advies Lijn telefonisch spreekuur:020 - 4160883 (dinsdag van 17.00-18.00 uur)

Kattengedragsadviesbureau: 020 - 3308780

Katten Cursus Centrum: 020 - 4160547

Website Kattenoppasservice:http://www.kattenoppasservice.nl

Telefoonnummer Kattenoppasservice: 020 - 4230947

Het Kattengedragsadviesbureauis een Aequor-erkend leerbedrijf

COLOFON

Dit magazine is een uitgave van het Kattengedragsadviesbureau.

Redactie: Elles Nijssen en Marcellina StoltingEindredactieElles NijssenOpmaak:Karin Jansen

M.m.v.: Ineke Hussem, Jacha HeukelsJet Bijen, Maribelle van Rutten, Marieke Knies, Moniek Nijssen, Wilma de Joode ©Kattengedragsadviesbureau. Overname van artikelen is niettoegestaan zonder onze schriftelijketoestemming.Wil je het magazine niet meerontvangen? Stuur dan een e-mailmet in de berichtregel ‘Uit adresbestand verwijderen’. Indien je juist abonnee wilt worden, is het sturen vaneen e-mail eveneens voldoende.

AdverterenWil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven? Stuur dan een mail naar info@kattengedragstherapie.nl of bel: 020-3308780.