De wind voelen Het koorhekBezoek ook op vakantieeens een kerkdienst

Ben ik mijn broeders hoeder?

eandeweiJaargang 24 - nummer 15vrijdag 11 augustus 2017

Editie classis Dokkum

KERKBLADG

God verschijnt aan Kaïn, Crispijn van de Passe (I), 1700 - 1750

ALGEMEEN

KER

KBLA

D G

EANDEW

EI

2

De wind voelen

Mijn buurvrouw bestookt mij regelmatigmet vragen over het christelijk geloof. On-langs nog rond Hemelvaart: wat dat in-houdt en hoe dat nu zit met de HeiligeGeest. Op zulke momenten wens ik vurigdat er een vloeiende uitleg uit mijn mondkomt die én de kern van de boodschap over-eind houdt én ongelovigen niet afschrikt. Want zeg nou zelf: als je totaal geen con-text hebt en hoort dat er een man op eenwolk naar Zijn Vader in de hemel gaat diezegt terug te komen, maar tot die tijd eenkracht achterlaat die ons hier op aardehelpt, dan klinkt dat op zijn minst ontoe-gankelijk.Goed, die vloeiende uitleg kwam er nietuit, dus poogde ik wat eenvoudige voorbeel-den te bedenken. Ik vertelde dat de HeiligeGeest net als de wind is die je niet ziet,maar wel voelt, en die je in de goede rich-ting wil brengen. Het is God in je hart die,als je Hem toelaat, in je hart gaat klussenzodat er meer plek kan komen voor mooiedingen. Ik had niet het idee dat het er gemakkelij-ker op werd voor mijn buurvrouw. Hele-maal niet toen ze uit mijn verhaal had op-gemaakt dat God, Jezus en de Heilige Geestgelijk aan elkaar zijn. En daar begon ik metmijn uitleg van stoom (Heilige geest), stro-mend water (Jezus) en ijs (God). Zelfde ele-menten, andere vorm: een ijsblokje kanniet tegelijkertijd stoom en een plas waterzijn, maar God is wél alle drie op hetzelfdemoment.Mijn buurvrouw ging steeds moeilijker kij-ken. Aan het eind van mijn verhaal ver-zuchte ze waarom Jezus niet gewoon onderde mensen gebleven was. Dat was veel mak-kelijker geweest. ,,Als Jezus er nu was ge-weest en ik had Hem gezien, had ik wel inHem geloofd.” Ik vertelde dat er in de tijdvan Jezus net zo goed mensen waren die,niets van Hem moesten weten. Het heeftzelfs tot zijn kruisiging geleid. ,,Ja, nou, ikheb het zien van Jezus wél nodig om te ge-loven.” Omdat ik het allemaal niet nog in-gewikkelder wilde maken, liet ik het ge-sprek even voor wat het was. Het begon watte waaien in de tuin. Ik hoop dat ze hetheeft gevoeld...

En zoals het in die tijd nog ging, zochten weop zondag ergens een kerk uit om een dienstbij te wonen. Steeds vaker was dat in een Bap-tist Church overigens, want die waren altijdzo gastvrij. Eén zo’n zondagsbezoek herinnerik me nog heel goed. Met ons vijven verdub-belden we het aantal kerkgangers in één klap.De reverend, de dominee, was zo blij dat wehartelijk welkom werden geheten en een ver-zoeknummer mochten opgeven. En na afloopvan de dienst kregen we zo veel uitnodigin-gen dat we de rest van de week onder de pan-nen waren. Ik vroeg me af: hoe kan het toch dat die kerk-diensten zo’n indruk op me maakten dat ikze nooit vergeten ben? Want geloof me, ikkon me echt wel een leukere vakantiebezig-heid voorstellen! Het kwam niet door depreek, want die verstond ik maar nauwelijks.De muziek en de liederen waren niet om aante horen (mijn verzoeknummer werd op eenandere, onbekende wijs gezongen). Er zat eenhandjevol ouderen en geen enkele jongere.Kortom; voor een veertienjarige had het alleingrediënten om een duffe en saaie ochtendte worden. En toch: het had alles!

De werking van de GeestHoe dat kwam? De magie, de aantrekkings-kracht, die kwam door de mensen. Of meerwaarschijnlijk: het was geen magie, maar dewerking van de Geest door de mensen heen.Door de geloofsgemeenschap die ze met el-kaar waren, hoe klein ook. Dat ze de dingendie ze deden, met aandacht en liefde deden.(Dan wordt zelfs vals zingen mooi!) Dat zemet elkaar een blij en oprecht geloof uit-straalden. En dat ze werkelijk blij verrastwaren over hun buitenlandse gasten en datlieten merken door ons spontaan in te scha-kelen bij de dienst en ons uit te nodigen bijhun thuis. Hoe moeilijk kan het ook eigenlijkzijn?

Waar het was in Engeland, dat weet ik nietmeer. Wel dat er in de pastorietuin een bordjestond met een gedicht erop. Dat gedichtjeken ik nog steeds uit mijn hoofd:

Everytime I see a church,I pay a little visit.So when at last I’m carried inThe Lord won’t say: Who is it?

(Elke keer als een kerk zie,dan ga ik er even naar binnen.Zodat als ik er straks naar binnen gedragen word,de Heer niet zegt: wie is dat?)

Nu ik zelf een gezin heb, gaan we niet meernaar die kleine Baptistenkerkjes. Mijn doch-ter zingt bij de Roden Girls Choristers en diezullen dit jaar voor de derde keer een aantalEvensongs verzorgen in de prachtige kathe-dralen van de Church of England, de Angli-caanse Kerk. Hier is niks klein en wordt niksvals gezongen of gespeeld. Hier gebeurt ookniks spontaan en krijgen we geen uitnodigin-gen. Toch word je ook hier meteen aange-raakt door het Heilige, door God. De liturgieis al eeuwenlang dezelfde, met speciaal voordie dag vastgestelde psalmen en schriftlezin-gen. Dat brengt rust, ruimte in je hoofd entoewijding. Hier gebeurt niks om iedereen te-vreden te stellen en binnen de boot te hou-den. Hier gaat het erom de lofzang gaande tehouden. Het maakt niet uit hoeveel mensener komen, de Evensong is er elke dag, eeuw ineeuw uit. Gaat u dit jaar nog op vakantie? Probeer heteens uit en bezoek ergens een kerk(dienst).Het maakt niet uit of je de landstaal verstaat.De Geest spreekt alle talen. Bovendien doe jehet niet voor niks: ‘so when at last I’m carriedin...’Goede vakantie en gezegende kerkdiensten!

Ds. M. Stougie – de Wit is predikant inRaard/Bornwird/Foudgum

MeditatieWant de Geest spreekt alle talen

ColumnMajelle Hoek

Kent u deze auto nog? Zo’n oude Renault 6?Vroeger thuis hadden we er zo één, eindjaren 70. Fel oranje. Daarmee gingen wezelfs een keer op vakantie naar Engeland.Met ons gezin van vier mensen. Opa kon erzelfs ook nog wel bij. Imperiaal op het daken rijden maar. door Martina Stougie-de Wit

Leesrooster Week 34, 20 t/m 26 augustus

zondag Jeremia 23:9-24maandag Jeremia 23:25-40dinsdag Psalm 54woensdag Matteüs 15:21-28donderdag Matteüs 15:29-39vrijdag Matteüs 16:1-12zaterdag Matteüs 16:13-20

Week 33, 13 t/m 19 augustuszondag Jeremia 19:1-15maandag Jeremia 20:1-6dinsdag Jeremia 20:7-18woensdag Jeremia 21:1-10donderdag Jeremia 21:11–22:9vrijdag Jeremia 22:10-23zaterdag Jeremia 22:24–23:8

Week 35, 27 augustus t/m 2 septemberzondag Matteüs 16:21-28maandag 1 Korintiërs 15:1-11dinsdag 1 Korintiërs 15:12-28woensdag 1 Korintiërs 15:29-49donderdag 1 Korintiërs 15:50-58vrijdag Psalm 77zaterdag Matteüs 17:1-13

Foto: M Peinado

KER

KBLA

D G

EANDEW

EI

ALGEMEEN 3

Tucht in de gemeenteBen ik mijn broeders hoeder?

Ben ik mijn broeders (zusters vallen daar van-zelfsprekend ook onder) hoeder? En als dat zois, wat houdt dat dan in? Omzien naar elkaar,dat kennen we wel in de kerkelijke gemeen-schappen en gelukkig ook heel veel daar bui-ten. Bisschop Gerard de Korte schreef er laatstmooi over dat een mens het nodig heeft om‘geborgen te zijn’ in een gemeenschap. Zo zijn er nog veel mooie woorden te vindenvoor dat ‘hoeder zijn van de broeder’. Wantbij het ‘hoeden’ hoort ook het terug latenkeren van iets wat dreigt te verdwalen, bij-voorbeeld een schaap. Dat begint met eentikje met een stok. Maar zo nodig kan de her-dershond worden ingezet om het afdwalendeschaap terug te laten keren tot de geborgen-heid van de herder en de kudde.

Vies woordIn de kerken heette het ‘tucht’ en dat is in-middels in onze leefwereld een vies woord ge-worden. Want het houdt verband met oorde-len. En wie zijn wij om te oordelen? Pauluszegt toch zelf, dat we niet mogen oordelen?En zo ging dat woord een eigen leven leidendat er meestal op uitdraaide dat niemand ietsdurfde te zeggen.Ik herinner me bij voorbeeld een gemeentewaar de (getrouwde) mevrouw die kinderne-vendienst gaf een nieuwe partner koos in depersoon van een (eveneens getrouwd) ge-meentelid. Zij vond, dat ze gewoon de kinde-ren kon blijven onderwijzen. De kerkenraaddeed niets met deze situatie, want ‘wie ben ikdat ik mag oordelen?’ werd ook hier gezegd. Maar juist een kerkenraad is er voor zo’n oor-

deel! En natuurlijk – het is een open deur,hoop ik – moet dat met liefde, betrokkenheiden inlevingsvermogen gebeuren. Maar juisteen kerkenraad is belast met de verantwoor-delijkheid van de geloofsgemeenschap. En datis dus in deze tijd een heel moeilijke zaak.

Heiligheid van GodEr zijn veel argumenten te bedenken ommaar niets te doen. Ik zal ze niet alle opsom-men. Ik wil hier juist wat argumenten noe-men om wél iets te doen.Dat is in de eerste plaats de heiligheid vanGod en Zijn geboden. Zij moeten al vele stor-men doorstaan, maar worden op deze maniersteeds minder serieus genomen. Dan wordt al-leen maar het woord ‘liefde’ in allerlei situa-ties gebruikt - zoals het ons uitkomt - enwordt benadrukt hoe belangrijk Jezus dieliefde vond. Maar Jezus zei ook: ‘wie Mij lief-heeft onderhoudt Mijn geboden’ (Joh. 14:15).Natuurlijk zei Jezus ook: ‘wie zonder zonde iswerpe de eerste steen’ (Joh. 8:7), maar daar ginghet de omstanders er niet om een zondigevrouw (en man!) liefdevol te vermanen of tehelpen de rechte weg weer te vinden. Datdeed Jezus wél, en hij voegde er bij: ‘zondig nietmeer.’

Wel iets aanpakken!Natuurlijk heeft elke situatie een eigen aan-pak nodig, maar er moet wel iéts aangepaktworden, willen wij God, onszelf en elkaar nogserieus nemen. Als er in een kerkelijke gemeente overspel mo-gelijk is zonder dat daar iets mee gedaan

wordt, vind ik dat een minachting voor Godsgeboden en een slecht voorbeeld voor de we-reld om ons heen. Want in deze wereld zijn vele oplossingen mo-gelijk voor mensen om te krijgen wat ze wil-len, maar christenen hebben toch weet vanméér dan het hier en nu? Wij kijken toch uitnaar het Koninkrijk van God? En we wetenons toch op weg daarheen? Dan weten we ookdat die weg het nodig heeft dat we elkaarwaarschuwen voor dwaalwegen. We willentoch met elkaar ‘thuiskomen’? Jacobus zegt daarover (hoofdstuk 5 : 19) ‘Broe-ders en zusters, als één van u afdwaalt van de waar-heid en een ander laat hem daarheen terugkeren,dan mag hij weten ‘wie een zondaar van het dwaal-spoor terugbrengt, redt hem van de dood en wist talvan zonden uit.’’

Waken voor onze zielDe bijbel vindt het omzien naar elkaar dusbelangrijk. Daar hoort volgens mij dus bij het‘waken voor onze ziel’. Petrus zegt in zijn eer-ste brief ( 2:25) ‘eens dwaalde u als schapen, nubent u teruggekeerd naar Hem die de herder is,naar Hem die uw ziel behoedt.’ De kerkenraad (inclusief natuurlijk de domi-nee) mag zich in dit verband afgevaardigdevan Christus weten voor haar gemeente. Er zijn natuurlijk nog veel meer bijbeltekstente noemen. Waar het mij om gaat is dat ikdenk, dat we met het loslaten van elke vormvan tucht (wat steeds meer aan de orde is inde kerken) het Evangelie – en daarmee elkaar- geen dienst bewijzen.

Al snel in het eerste bijbelboek Genesis komen we de vraag van God tegen aan Kaïn: ‘waar is je broeder?’ Dat wist Kaïn als geen ander, wanthij had hem vermoord. Toch vroeg God het. En het antwoord van Kaïn is daarna eeuwenlang de geschiedenis in gegaan als vraag - of juistleidraad - in veel situaties: ‘Ben ik mijn broeders hoeder?’

door Nelleke Berntsen

Bij het ‘hoeden’ hoort ook het terug laten keren van iets wat dreigt te verdwalen, bijvoorbeeld een schaap.Foto: Willem Wilstra

Nelleke BerntsenOns nieuwe redactielid Nelleke Berntsen isgeboren en getogen in Den Haag en woontsinds haar huwelijk in 1985 met heel veelplezier in Leeuwarden. Hier zijn ook dezoon en dochter geboren, die dus al velejaren op zichzelf wonen. Ze was jarenlangsecretaresse en deed uiteindelijk de part-time studie voor maatschappelijk werk aande KSA. Tot haar vertrek naar Leeuwardenwerkte ze enige jaren bij de GSD in DenHaag. Eenmaal in Leeuwarden studeerde zepart-time theologie aan de NHL (pastoraalwerk en de V.O. Ze deed ook de opleidingtot eerstegraads docent).Een jaar studeerde ze ook nog in Kampen,maar toen besloot ze toch dat een predi-kantschap niet haar roeping was. Ze gingwerken als docente levensbeschouwing aaneen ROC. Dit heeft ze vijftien jaar met veelinzet gedaan, tot ze 1 december 2016 metpensioen ging. Ze voelt zich een evangeli-sche Christen die – na enige omzwervingen– sinds vijf jaar met veel enthousiasme be-trokken is bij De Fontein in Leeuwarden.

ALGEMEEN

KER

KBLA

D G

EANDEW

EI

4

Meer dan een miljoen Nederlanders voelt zicheenzaam, voelt een gemis van verbondenheidmet anderen. In de Week tegen Eenzaamheid,van donderdag 21 september tot en met zon-dag 1 oktober, wordt hier aandacht voor ge-vraagd. De Protestantse Kerk sluit aan bij dezeweek met tips om eenzaamheid bespreekbaarte maken en tips voor activiteiten tegen een-zaamheid. Daarvoor zoekt ze goede voorbeel-den van dergelijke activiteiten. Heeft uw ge-

meente die? Stuur ze dan naar a.klomp@pro-testantsekerk.nl zodat ze bij de activiteiten-lijst kunnen worden opgenomen.U kunt de activiteiten handzaam beschrijvendoor onderstaande zes vragen te beantwoor-den. - Wat was de aanleiding voor het starten vandeze activiteit?- Hoe lang bestaat de activiteit al?- Wie is de doelgroep van deze activiteit? En

komt er een vaste groep of af of varieert het?- Wat houdt de activiteit in?- Hoeveel mensen nemen gemiddeld aan deactiviteit deel?- Wie organiseren de activiteit en hoeveel tijdis daarmee gemoeid?

Vanaf 20 augustus vindt u de tips op protestantsekerk.nl/eenzaamheid.

Week tegen eenzaamheidKerk zoekt voorbeelden van beproefde acties

Fotocolumn Willem WilstraSkipper

De tekst op it doar-panieltsje fan it syljacht fan in freon fan mybringt my op in idee. Yn syn deistich wurk wie hy gjin farrens-man, mar op syn boat is hy - wit ik seker - skipper neist God.De kapitein op in skip hat in grutte ferantwurding. By komman-do’s hat hy it lêste wurd. Wol stiet in grut seeskip mei de mo-derne kommunikaasjeapparatuer yn kontakt mei it kantoar oan’e wâl. Mei in driigjende kalamiteit kin de kapitein oerlizze enadvys freegje. Dit docht my tinken oan de skipbrek fan Paulus yn Hannelingen

27. De mannen op it skip ha hâlden en kearen om de boel driu-wende te hâlden. Der wurde gâns goaden oanroppen, mar de Godfan Paulus hat syn plan en brûkt Paulus as tuskenpersoan. It skipwurdt oan ’e grûn set yn 'e (letter sa neamde) 'Paulusbaai' opMalta en alle 276 mannen komme feilich oan wâl! Dan binne seoertsjûge fan wa’t God is.Ik wit fan Urker fiskers dat se, foardat se moandeis útfarre, biddefoar in goede reis en in behâlden feart. De tekst op it ûnderdo-arke is ek in soarte fan gebed.

ALGEMEEN

KER

KBLA

D G

EANDEW

EI

5

Geloofsgetuige

Begin augustus 1843 staat mr. J.J.L. van derBrugghen, president van de rechtbank te Nijme-gen, voor zijn huis aan passanten een boekje uitte delen. De bedevaart naar het naburige Keve-laer bestaat tweehonderd jaar en dat betekentextra drukte op de drie zomerse Mariafeesten.Van der Brugghen wil iedereen eraan herinne-ren dat verzoening en vrede met God uitslui-tend te verkrijgen zijn door geloof in Christusen niet door bedevaarten. Zijn ‘blauwe boekje’veroorzaakt rumoer in de stad en protest in depers. Onbeschaamd vertoon van antipapismeen proselitisme! Jurist Just van der Brugghen maakt met paar an-dere welgestelde protestanten in het katholiekeNijmegen deel uit van de Réveilbeweging. Zijwillen getuigen tegen verwoestend bij- en onge-loof. Minder controversieel is de geloofsdaadvan het jaar erop. In 1844 richt hij de eerstechristelijke lagere school op, in 1846 gevolgddoor een onderwijzersopleiding. De Klokken-berg wordt een begrip en de stichter een held inhet Réveil. Een gematigd man. Jarenlang stu-deert hij in de avonduren op de Brief van Paulusaan de Romeinen. Als hij erover publiceert blijktdat zijn verlossingsleer niet al te strikt calvinis-tisch is. In 1856 benoemt koning Willem III hem als for-mateur van een nieuwe regering. Hij moet eenoplossing vinden voor de schoolkwestie, waar-over grote verdeeldheid heerst. In de TweedeKamer worden de theologische degens stevig ge-kruist met Groen van Prinsterer, de ‘generaal’van de antirevolutionairen. De herziene Lager-onderwijswet betekent het einde van hunvriendschap. Want voortaan moet het openbaaronderwijs zich alleen richten op het aankwekenvan christelijke deugden. Het mag niet aan eengeloofsrichting gebonden zijn. Het staat burgerswel vrij eigen scholen te stichten. Maar hoe kondeze minister het ‘nationaal christelijk’ karaktervan de staatsschool prijsgeven? Menigeen dreigtzijn steun aan de Klokkenberg in te trekken. Vander Brugghen treedt af, trekt zich terug uit depolitiek en uit zijn scholen. Hij schrijft in zijnlaatste jaren over de verbetering van het gevan-geniswezen en het belang van de eed. Alleen eenpaar vrienden, Nicolaas Beets voorop, nemenhet voor hem op, ook postuum. De ‘ethisch-ire-nischen’ worden ze smalend genoemd: te wei-nig principieel. Wandelaars te Nijmegen moe-ten op de Beekmansdalseweg 7 maar even depas inhouden uit respect voor deze verguisdegrondlegger van ons onderwijsstelsel. Tot op dedag van vandaag hebben we vrijheid van school-stichting, al dan niet reformatorisch, katholiekof islamitisch. De financiële gelijkberechtiginghad Van der Brugghen als minister ook bepleit,maar die kwam er pas na nog eens zeventig jaarschoolstrijd. Harmen Jansen

Mr. J.J.L. van der Brugghen ‘De overtuiging is meer enmeer levendig gewordendat ons Volksonderwijseene krachtige samenwer-king van alle Christenenvordert’

* 6 augustus 1804, Nijmegen

† 2 oktober 1863, Ubbergen

Romaanse kerken‘Mijn God kan er wonen’

Vakantie in Frankrijk. Veel kerken gezien, Romaanse zowel als Gotische. Waarom krijg ikniet genoeg van een Romaanse kerk, en waarom ben ik al snel uitgekeken op een Goti-sche? Heeft het te maken met mijn godsbeleving? Waar zitten de verschillen?

Door André Droogers

Sacramentsnis in de kerk van Anjum

Nuchter bekeken heeft verandering in debouwtechnieken gezorgd voor de overstap,vanaf de twaalde eeuw, van Romaanse naarGotische bouw. Bij de Romaanse kerken moe-ten dikke muren het gewelf dragen. De ramenzijn daardoor klein of ontbreken zelfs. Ro-maanse kerken zijn vaak donker. Bij Gotischekerken wordt het gewelf door een soort skeletvan steunberen gedragen. Daardoor hoevende muren niet meer zo dik te zijn en kunnener grote ramen in gezet worden. Gotische ker-ken zijn meestal hoger en veel lichter. WaarRomaanse ramen aan de bovenkant afgerondzijn, hebben Gotische ramen de bekende spits-bogen. Gebrandschilderd glas komt er veelmeer voor dan in Romaanse kerken.Grappig is dat de namen die voor deze stijlengebruikt worden al een waardeoordeel inhou-den. Gotische kerken werden genoemd naarde barbaarse Goten die meehielpen om hetRomeinse rijk te ontmantelen. De term is inde zestiende eeuw bedacht door iemand dieGotiek een achteruitgang vond in vergelijkingmet de Romaanse stijl. Daar zaten meer klas-siek-Romeinse elementen in. De term ‘Ro-maans’ is overigens pas in de 19e eeuw be-dacht. Tot dan heette Romaans ‘Voor-Gotisch’.

Geloofsbeleving?Heeft mijn eigen voorkeur, los van kunsthis-torische kenmerken, misschien iets te makenmet het soort geloofsbeleving dat beide stijlenoproepen? Een Romaanse kerk is besloten,een kerk om in te schuilen. Het is ook een plekom afstand te nemen van de boze buitenwe-reld. Die is van binnenuit niet te zien. Binnenstaat tegenover buiten. Het interieur is door-gaans kaal. Daardoor word je naar jezelf te-ruggestuurd. Je aandacht wordt niet afgeleid.Positief bij de Gotische kerk is de prachtigelichtval door groenig vensterglas of gebrand-schilderde ramen. De hoge ruimte is indruk-wekkend en harmonisch. Beneden staat te-

genover boven. Waarom is mijn omloopsnel-heid in een Gotische kerk dan toch groter danin een Romaanse kerk?

Misschien komt het door de hoogte van deramen, versterkt door de spitsbogen. Die zetGod ‘in den hoge’, gemodelleerd naar de we-reldlijke en kerkelijke machthebbers. Maarwat zeggen de ronde ramen in de Romaansekerk dan? Stralen die dikke muren niet ookmacht uit? Was niet dezelfde adel opdracht-gever?

Het onbenoembareHet zal er wel door komen dat ik een halve cir-kel aan de bovenkant van het raam begrijp alseen verwijzing naar het onbenoembare vanhet goddelijke. De duisternis van de kerk, deeffen vlakken van de muren, en het ontbrekenvan afleidende beelden geven me ruimte omhet goddelijke op mijn eigen manier te benoe-men. Mijn beleving is open, wordt niet opge-legd, is niet alvast ingevuld. De kijkrichting ismeer horizontaal dan verticaal. Tegelijk her-innert de tegenstelling tussen de buitenwe-reld en de kerkruimte me eraan dat het men-selijke en het goddelijke verschillen.Kort door de bocht: Ik houd van Romaansekerken, omdat ‘mijn’ God er kan wonen. Dieheeft ruimte nodig en laat zich niet vastleg-gen. Ze zoekt het anderszijn niet in het verti-cale. Dat maakt de religieuze belevingmachtsvrij. Die God laat verschil in belevingtoe.

André Droogers uit Driebergen is emeritus hoogleraar culturele antropologie, in het bijzonder

religieuze en symbolische antropologie (VU). Hij publiceerde onder meer ‘Zingeving als spel’

(2010), ‘God 3.0’ (2014), ‘Religion at play’ (2014) en‘Boodschap aan elkaar’ (2016).

Romaans kerkje in de Frans-Spaanse grensstreek Cerdanya. Foto: Pixabay

ALGEMEEN

KER

KBLA

D G

E ANDE W

E I

6

Het kerkinterieur op de schop (6)Het koorhek

In ruim dertig kerken in ons land is de middeleeuwse afscheiding tussen het koor en het schip alleen gebruikt voor het vieren van de mis. Ook het gemeenschappelijke koorgebed werd er geh

Na verloop van tijd ontstond de behoefte aaneen goede afscheiding tussen het koor en hetschip. In een aantal kerken groeide die uit toteen hoge tribune, bekend onder de naam‘doksaal’. De galerij rustte op een wand. Aan-vankelijk was die sterk gesloten, in de loopvan de middeleeuwen kreeg die een openerkarakter. Op den duur verschenen ook indorpskerken doksalen. Ze dienden niet zozeerom de ruimte voor het koorgebed af te sluitenals wel om ruimte te bieden aan zangkoor enorgel. In de benedenruimte werden zijaltarengeplaatst.In Nederland zijn acht doksalen te vinden, inde kerken in Amersfoort (St. Joriskerk), Easte-rein / Oosterend, Holwierde, Krewerd, Leer-mens, Rhenen (St. Cunerakerk) en Schoonho-ven (Grote Kerk) en in de kloosterkerk in TerApel. Ze staan allemaal in protestantse ker-ken. Ze vormen daar een opvallend onderdeelvan de inrichting. Deze rooms-katholieke erf-stukken bleven bewaard omdat ze door de cal-vinisten gekoesterd werden, aldus RegnerusSteensma. Het oudste doksaal staat in Kre-werd. Het dateert uit ongeveer 1300. Het is ge-bouwd als een stenen arcade met drie bogen,een achterwand en een tribune.

EastereinEen topstuk is het houten doksaal in Easte-rein. Op het fries tussen de beide verdiepin-gen zijn bijbelse voorstellingen uitgesneden,elk voorzien van een kleine cartouche meteen opschrift. De voorstellingen staan niet inchronologische volgorde. Er is ook niet een ty-pologisch patroon te ontdekken. De samen-hang tussen de voorstellingen is dus onduide-lijk. Het doksaal is niet alleen vanvoorstellingen, maar ook van enkele opschrif-ten voorzien. In twee Latijnse teksten wordtuitbundig de lof op het geheel bezongen.Naast de acht doksalen zijn er in ons land nogongeveer 25 houten koorhekken uit de mid-

deleeuwen bewaard gebleven. In vergelijkingmet Duitsland, België en Scandinavië is dateen hoog aantal. Alleen in Engeland zijn veelméér exemplaren te vinden. De helft van deNederlandse koorhekken is in gotische stijluitgevoerd, de overige in renaissancestijl. Zo’nkoorhek is eenvoudiger dan een doksaalomdat het geen tribune heeft. Daardoor washet ook goedkoper om te laten vervaardigen.De meeste koorhekken zijn geheel van hout,sommige hebben spijlen van koper of ijzer.De koorafscheiding bleef zo in calvinistischekerken staan als natuurlijke achtergrond voorde eredienst, die gewoonlijk in het schip ge-houden werd. Tevens werd zo de aanblik vanhet lege koor gecamoufleerd. Overigens zijner niet alleen middeleeuwse koorafscheidin-gen behouden. Er werden na de Reformatieook heel wat nieuwe koorhekken geplaatst.Daarvan zijn er ongeveer vijftig bewaard ge-bleven. De meeste kwamen in de zeventiendeeeuw tot stand. Een ouder voorbeeld is hetexemplaar in de Grote Kerk van Medemblik.Daarop wordt in een inscriptie verwezen naarde Reformatie: ‘T misbruyck in gods kerck allengs-kens ingecomen is hier wederom anno 1572 afgeno-men.’ Van die hekken van na de Reformatie isde benedenzijde meestal hoger dan de boven-zijde. Bij de calvinisten overheerste de functievan afscheiding. Er was geen raamwerk meernodig voor het zicht op handelingen in hetkoor.

WorkumEen interessante casus is het koorhek in de St.Gertrudiskerk in Workum. Tot aan de restau-ratie tussen 1939 en 1951 werd het koor ge-heel afgesloten door een hek in sobere renais-sancestijl. Justen E.A. Kroesen daarover: ‘Hetbestond uit drie gedeelten van vergelijkbareomvang, met twee deuren aan weerszijdenvan een centraal gedeelte waarvóór waar-schijnlijk het lekenaltaar had gestaan. In later

Het houten doksaal in de kerk van Easterein

Nieuw blok cursus TheologischeVorming in Buitenpost

De cursus Theologi-sche Vorming in Bui-tenpost van de Pro-testantse Kerk begintmet een nieuw blokop dinsdagmiddag20 september. De cur-sus biedt religieusgeïnteresseerden eenverantwoorde wijze

om te oriënteren, verbreden, verdiepen enleren zelfstandig na te denken over vraagstuk-ken van geloof en zingeving. De cursist wor-den instrumenten aangereikt om zich weer-baar, mondig en verantwoord eigengedachten te kunnen vormen en te verwoor-den. Net als in andere jaren bestaat een blokuit tien middagen (14.00 tot 16.45 u.), waaropper middag twee docenten ieder een lesuurvan 75 minuten voor hun rekening nemen.Het eerste blok wordt gegeven op de dinsdag-middagen 19 en 26 september, 3, 10 en 17 ok-tober en van 31 okt, 7, 14, 21 en 28 november2016. De vakken zijn: Bijbelse Theologie doords. G. van Helden enWereldgodsdiensten/Islam ds. J. Kraan, Kerk-geschiedenis door drs. T.R.A. Simonides en Jo-dendom ds. J. Abbink. De leslocatie is kerke-lijk gebouw De Schakel. Er zijn geentoelatingseisen, iedereen kan deelnemen on-geacht opleiding en kerkelijke richting. Hetcursusgeld bedraagt 80 euro per blok. Inlich-tingen en aanmelding bij de studieleider drs.E. Jongstra te Blije (0519-562732),tgvvvbtp@gmail.com

Bemoedigingsdagen voor groei-groepen in Hoogeveen en Burum

Het Evange-lisch Werkver-band houdthet komendeseizoen samenmet lokale ker-ken nieuwe re-

gionale bijeenkomsten voor groeigroepen,onder de titel GGG in de regio. Tijdens hettwee uur durende programma onder leidingvan EW-toerustingspredikant ds. Jelle de Kokis er ruimte voor ontmoeting, samenzang, on-derwijs, getuigenissen en gebed voor elkaar.Groeigroepen zijn in hun geheel van hartewelkom om zich te laten bemoedigen en aan-moedigen. De toegang is gratis, maar je moetwel van tevoren kaartjes bestellen via Ticket-James. Een link daar naartoe staat op ewv.nlonder Agenda. Groepen uit het Noorden kun-nen kiezen voor de bijeenkomst op donder-dag 16 november (20.00 u) in De Vredehorst inHoogeveen of die op zaterdag 17 februari 2018(15.00 u) in de Gereformeerde Kerk vanBurum.

Diversen

ALGEMEEN

KER

KBLA

D G

EANDEW

EI

7

Kennispleinontmoeting overboek ‘Back to basics’

Predikanten en kerkelijk werkers kunnen opdonderdag 5 oktober naar een zogenoemdeKennispleinontmoeting van de ProtestantseKerk. In de Kurioskerk in Leeuwarden gaanNynke Dijkstra-Algra en Sake Stoppels met dedeelnemers in gesprek over hun boek Back tobasics. Dit boek gaat over zeven cruciale vra-gen rond missionair kerk-zijn. Belangrijketheologische vragen komen aan de orde.Zoals: visie op Jezus, ‘zieltjes winnen’, dekerk, tellen of wegen, het belang van de con-text en de rol van de predikant. Het is de be-doeling dat de deelnemers het boek voorafhebben gelezen. De middag duurt van 13.00tot 15.30 uur, met desgewenst een lunchvanaf 12.30 uur. De tweede middag is op 26oktober in Ede.

500 jaar Reformatie in de Agneskerk van Goutum

De luistergroep klassieke muziek van de Mar-tinuskerk in Hempens houdt op zaterdag 19augustus een bijeenkomst rond 500 jaar Re-formatie in de Agneskerk in buurdorp Gou-tum. Vanaf 16.00 uur is er eerst een korte le-zing over Luther en zijn 95 stellingen, daarnawordt de vijfde symphonie van Felix Mendels-sohn ‘De Reformatie’ van cd ten gehore ge-bracht. Een bekende melodie binnen dezecompositie van 28 minuten is ‘Een vasteburcht is onze God’. De bijeenkomst eindigtom 16.50 uur, daarna is er een informeel sa-menzijn. In het kader van Tsjerkepaad is dekerk sowieso al open vanaf 13.30 uur.

Kerk in Brazilië zoekt emeritivoor Nederlandstalige diensten

De Igreja Evangélica Reformada in Arapoti inBrazilië zoekt voor het jaar 2018 en daarnaNederlands sprekende emeritus-predikanten(m/v) die zich parttime willen inzetten vooreen periode van ongeveer zes maanden.Omdat een deel van de gemeente langere tijdgeleden in Nederland is geboren, is er - naastde twee Braziliaanse predikanten - behoefteaan een Nederlandstalige predikant. Hij of zijzal verantwoordelijk zijn voor de pastoralezorg voor de Nederlandssprekende gemeente-leden en een wekelijkse Nederlandstalige ere-dienst. Geinteresseerden kunnen de uitge-breide vacaturetekst vinden ophttp://arapoti.ierb.org.br

Diversen

tijd was het hek enige meters naar het oostenopgeschoven, en was erboven een zwaar gor-dijn opgehangen. In 1948, tegen het eind vande restauratie, leidden discussies tussen pre-dikant en kerkenraad tot het besluit om hetkoorhek niet terug te plaatsen, waartegen deRijksdienst voor de Monumentenzorg be-zwaar maakte. Bij de herplaatsing bleek ech-ter dat slechts twee van de drie stukken nogvoorhanden waren. Jaren later, in 1981, wer-den nog de twee deuren teruggevonden in eenopslagruimte. Deze werden pas in 2000 her-plaatst. De stukken die tegenwoordig in dekerk staan vormen ongeveer drievierde vanhet oorspronkelijke koorhek. Aan de noord-zijde staat een gedeelte met veertien balus-ters, aan de zuidzijde een iets korter deel metelf. Blijkens een gesneden tekst op het noor-delijke deel werd het hek in 1569 vervaardigd

door een zekere Klaas Tjebbeszoon. In de ze-ventiende eeuw (1690?) werden enkele bijbel-teksten op de bovendorpel van het hek ge-schilderd, aan de koorzijde uit Johannes 10 enaan de schipzijde waarschijnlijk uit Jesaja enMattheüs. De balusters zijn onderling verbon-den door een rondboogarcade, die aan weers-zijden wordt opgevangen door een pilastermet een korintisch kapiteel. Daarboven be-vindt zich een fries met kopjes en rozetten inmedaillons, verdeeld in groepjes van drie. Aanweerszijden van een rozet zijn naar elkaar toe-gewende mannen- en vrouwenkopjes gesne-den. Gezien de ongelijke omvang van de stuk-ken en het verloop van de aangebrachtebijbeltekst is het waarschijnlijk dat het rech-terhek op zijn oorspronkelijke plaats staat,maar dat het tegenwoordige linkerhek eigen-lijk het middenstuk betreft.’

GoutumKroesen wijst ook nog op een houten deur inde kerk van Goutum. Zijns inziens verraadtdie een hoge ouderdom door versiering metgotische briefpanelen. De deur bevindt zichtegenwoordig in de ruimte onder de toren,maar is waarschijnlijk afkomstig uit een ver-dwenen hekwerk op de grens van het koor enhet schip. Het fraai gesneden rolwerk en de ge-torste smeedijzeren spijlen geven volgensKroesen aanleiding de deur te dateren rond1520-1530.

LiteratuurRegnerus Steensma, ‘Het middeleeuwse doksaal in Nederland’,in: Jaarboek voor liturgieonderzoek 16 (2000), p. 187-218.Justin Kroesen, ‘Voorreformatorische koorhekken in Nederland’,in: Jaarboek voor liturgieonderzoek 21 (2005), p. 129-157.Gerhard Bakker, ‘Parel op bergzolder Agneskerk’, in: Friesch Dag-blad, 29 maart 2007.Justin Kroesen, ‘Na de Beeldenstorm. Continuïteit en veranderingin het gebruik van middeleeuwse kerkruimten in Nederland nade reformatie, met bijzondere aandacht voor het koor’, in: Jaar-boek voor liturgieonderzoek 30 (2014), p. 137-163.Regnerus Steensma, Protestantse kerken. Hun pracht en kracht

p bewaard gebleven. In kathedralen, kloosterkerken en kapittelkerken werd de koorruimte niet houden. Door dr. Jan Dirk Wassenaar

Het koorhek in de Gertrudiskerk van Workum

Deur in de kerk van Goutum

VOLG

ENDE KE

ERe

an

dew

ei

Gin

Israël: vijf indrukken over land, volk en situatie na een laatste gemeentereis

Een kerk met een groot hart

De oude man en de kinderwagen

Foto: Tonnis Musschenga