Kantoor van afgifte: Gent X Maandblad van de Vlaamse ... · PDF [email protected]...

Vlaamse Imkersbond101ste jaargang nr. 10

December 2015Kantoor van afgifte: Gent X

verschijnt maandelijks, behalve in februari en augustus

Maandblad van de

v.u.

Vla

amse

Im

kers

bond

, W

aute

rsdr

eef

21,

9090

Mel

le

Bijenkast maken Waswafels gieten Begaafde bijen

Koninklijke Vlaamse

Imkersbond

Hoofdredactie, Artikels & AankondigingenDirk DesmadrylWestouterstraat 84, 8970 PoperingeTel. 057-33.48.65 [email protected]

Redactieteam Koen Beeuwsaert, Hugo Bes, Jef Beuckelaers, Marcel Cuylaerts, Chris Dauw, Dirk de Graaf, Ghislain De Roeck, Dirk Desmadryl, Roger De Vos, Maurice De Waele, Freddy Franck, Ghislain Louis, Albert Vandijck

Hoofdbestuur - Voorzitter: Chris Dauw, Wautersdreef 21,

9090 Melle, tel. 09-329.92.73, [email protected]

- Secretaris: Hugo Bes, Meidoornstraat 27,

2260 Westerlo, tel. 014-26.49.55, [email protected]

- Communicatieverantwoordelijke: Hendrik Trappeniers, Rosbergstraat 13, 3078 Everberg, tel. 02-7595484, [email protected] Penningmeester – beheerder ledenbestand: Leo Hoefkens, IJzerenweg 11A 2221 Booischot, Tel. 015-22.49.19 of [email protected]

Provinciale BesturenAntwerpen- Voorzitter: Julien Dedapper, Oostbergen 1,

2460 Kasterlee, tel. 014-85.06.45, [email protected]

- Secretaris: Karel Volkaerts, Bartstraat 27,

2560 Kessel, tel. 03-480.48.92, [email protected]

Vlaams-Brabants Verbond van Imkersverenigingen- Voorzitter: Jos Vonckx, Spordel 9,

3270 Scherpenheuvel, tel. 013-78.52.39

- Secretaris: Hendrik Trappeniers,

Rosbergstraat 13, 3078 Everberg tel./fax 02-759.54.84 [email protected]

Limburg- Voorzitter: Ghislain Louis, Kleistraat 20,

3730 Hoeselt, tel. 0474-32.13.51, [email protected]

- Secretaris: Cyril Rubens, Dorpsstraat 53,

3545 Halen, [email protected]

Oost-Vlaanderen- Voorzitter: Chris Dauw, Wautersdreef 21,

9090 Melle, tel. 09-329.92.73, [email protected]

- Secretaris: Maurice De Waele, Krekelberg 16,

9860 Balegem, tel. en fax 09-362.83.69,

[email protected]

West-Vlaanderen- Voorzitter: Frans Declercq, Bottenhoek 18,

8540 Deerlijk, tel. 056-77.69.20,

[email protected] Secretaris: Ingrid Behaeghe,

Koornzakstraat 17, 8760 Meulebeke,

tel. 051-48.94.33, fax 051-48.48.99, [email protected]

VERZEKERINGIngeval van een ongelukje met de bijen:Verwittig zonder verwijl de KonVIB om aangifte te doen bij de verzekering. Dit kan telefonisch of schriftelijk via e-mail of brief. U wordt dan verder geholpen met uw aangifte.Contactgegevens:Gilbert Walraet, St.-Martinusstraat 51, 9790 Wortegem-Petegemtel. 055-31.42.46, [email protected]

Abonnementendienst en betalingenVoor info kunt u mailen naar [email protected] a.u.b. steeds uw lidnummer. Een abonnement kost:- 30 euro voor Belgische abonnees;- 35 euro voor Nederlandse abonnees;- 35 euro voor andere EG-abonnees.Betalen kan via rekeningIBAN BE74 7330 0346 0607en BIC KREDBEBB.Woont u niet in de EG, mail dan [email protected]

Informatiecentrum voor de BijenteeltVoor adviezen m.b.t. de bijenteelt, organisatorische bijstand en tentoonstellingen: Krijgslaan 281, S33, 9000 Gent. Tel. 09-264.49.25, fax 09-264.49.38, [email protected]. Schriftelijke contacten verdienen de voorkeur.

Verschijnt in:Januari, maart, april, mei, juni, juli, september, oktober, november, december.

Afspraak:Het kopiëren van teksten en foto’s uit dit nummer mag mits het schriftelijke akkoord van de auteurs die overigens de verantwoordelijkheid dragen voor de inhoud van hun bijdrage, net als de adverteerders. De redactie deelt niet noodzakelijk de mening van de auteurs en houdt zich het recht voor bijdragen in te korten of te herschrijven en te plaatsen op de website van de KonVIB.We hebben geprobeerd contact op te nemen met alle rechthebbenden van de foto’s en illustraties die we in het Maandblad KonVIB gebruikten. Hebt u een foto of illustratie gezien en hebben we u niet vermeld? Laat het weten aan de redactie.

Colofon

04 ACTUEEL

05 PRAKTIJK Maandpraatje

16 Eenvoudig geniaal 18 Winterwerkje: waswafels gieten

08 BIJENWETENSCHAPPEN Begaafde bijen

11 Rassenkruisingen en bijenagressie: gelinkt of niet? (deel 1)

14 DOE HET ZELF Zelf bijenkasten maken

20 APIMONDIA Verslag 44ste Apimondia-congres in Daejeon Zuid-Korea

22 BIJENWEIDE/DRACHTPLANTEN Malus en Tilia: twee toppers

24 INSECTEN De schorviltbij

26 MEDEDELING KonVIB online ledenadministratie (KOLA)

27 BUITENGEWOON Recepten

28 Verenigingsleven 29 Index 2015

Klaar voor de lange winter.Foto: Shutterstock

R e d a c t i o n e e lWe scheuren nog maar eens een blaadje van de kalender en lijdzaam schuiven we de laatste maand van het jaar binnen. Regen, ijzige wind, eindeloze dreigende wolken, zelden een streepje licht, dat is december in het mistige, donkere Vlaamse land.

Een mens zou er weemoedig van worden. De dagen, maanden, jaren vliegen als haastige trekvogels over ons heen. De tijd is niet te vatten. We klampen ons vast aan wat voorbij is en om ons te troosten komen we met verhalen van vroeger. Toen was december veel beter, toen waren de sinten nog echte heiligen en was het Kerstmis met het kindje in de kribbe en de middernachtmis in een betovering van sneeuw en engelengezang. Toen liepen er nog echte herders rond en waakten ze over vrede en rust.

Nu zetten we ons na de kalkoen en de geplunderde kerstboom voor de televisie en kijken we dommelend naar moordende oorlogen, hopeloze vluchtelingen en onbeschrijfelijke ellende. We drinken nog een glas wijn en verorberen het zoveelste zoethoudertje. Of voelen we ons toch niet meer helemaal zo behaaglijk en veilig in ons afgegrendeld huis, voorzien van allerlei snufjes en comfort?

December is eventjes bezinnen. Over de wereld, over onszelf en ook over onze hobby: de bijen en de vele problemen errond die evenwel in het niet verzinken als we wat afstand nemen van de pietluttige discussies en oprispingen die af en toe wel eens de kop opsteken in onze kleine Vlaamse bijenwereld.

Einde preek, einde gemijmer. Terug naar de gewone dingen des levens: de familie, de vrienden, de tuin, en voor ons imkers: de bijen. Een passie die ons verbindt met de natuur en mensen van goede wil.

De redactie wenst je een vredige Kerstmis en warme eindejaarsfeesten.

Dirk Desmadryl

Maart 2016:

We ontvangen uw bijdragen voor het maartnummer graag vóór 10 januari a.s.

Gelieve uw teksten op te sturen in WORD, zonder speciale opmaak (platte tekst), en foto’s en tekeningen als bijlage toe te voegen in voldoende hoge resolutie. Aankondigingen, mededelingen en verslagen dienen kort en beknopt te zijn.

Bezoek ook de internetsites:

• www.konvib.be• www.honeybee.be

Inhoud

4 Vlaamse Imkerbond • December 2015

Varroa ontembaar?We lezen regelmatig dat de mijt geen resistentie zal ontwikkelen tegen orga-nische zuren, wat ze eerder wel deed tegen varroaciden, zoals Apistan of Apivar.Amerikaanse imkers stellen al een tijdje vast dat ze steeds meer oxaalzuur moeten gebruiken om de mijt onder controle te krijgen. Wetenschappers aan de universiteit van Florida onderzochten daarom of de mijt misschien micro-organismen droeg die oxaalzuur afbreken. En inderdaad, hun gegevens toonden aan dat de mijten, althans deze die zij onder ogen kregen, frequent dragers waren van ‘oxalotrofische’ bacteriën, uit het genus Burkholderia. Dat zijn bacteriën die oxaalzuur als enige bron van koolwaterstof gebruiken. En dus ja, het risico dat de mijt resistentie ontwikkelt tegen oxaalzuur bestaat wel degelijk, via een omweg weliswaar. Bron: Maddaloni, M., & Pascual, D. W. (2015). Isolation of oxalotrophic bacteria associated with Varroa destructor mites in Letters in Applied Microbiology.

Foeragerende honingbijenHoningbijen vliegen niet zomaar wat rond. Hun vluchten hebben een doel, namelijk het verzamelen van voedsel. Waar en hoeveel voedsel de bijen verzamelen, is het resultaat van vraag en aanbod. De vraag komt uit het bijenvolk en het aanbod uit de omgeving. Bijen beoordelen het aanbod op basis van de opbrengst door het inschatten van de vliegafstand, de oogstinspanning en de opbrengst. Sjef van de Steen en Bram Cornelissen van Bijen@wur in Wageningen beschreven gedetailleerd al die factoren, en hun samenspel, in een tweedelige brochure die je hier gratis kunt downloaden: http://goo.gl/7o60jo.

Prof. Peter Molan overledenProf. Molan ontdekte in 1982 de bijzondere antibacteriële en schimmeldodende eigenschappen van manukahoning toen zijn echtgenote een kom heet water over de arm kreeg. Hij streek de honing over de wonde en wikkelde er een verband rond. In zijn haast zag hij evenwel een klein deel ervan over het hoofd. Op die plaats ontwikkelde zich een enorme blaar terwijl het ingestreken deel niet bewoog en bovendien ongewoon snel herstelde.Dat was voor prof. Molan het sein om de eigenschappen van de manukahoning verder te onderzoeken. Hij kon dat aan de Waikato University’s Honey Research Unit waar hij biochemie doceerde en de Honey Research Unit leidde. Hij creëerde er de ‘Unique Manuka Factor’-standaard (UMF) waaraan de benaming ‘Manukahoning’ moest beantwoorden (nvdr: in 2008 identificeerde professor Henle van de Technische Universiteit van Dresden methylglyoxal (MGO) als het voornaamste antibacteriële bestanddeel van Manukahoning). De vraag naar deze honing liep al snel op tot 65 $ voor 250 g en dat was voor vervalsers de aanleiding om in de markt te stappen. Prof. Molan’s strijd hiertegen leidde naar een nieuwe standaard, naar hem genoemd: de ‘Molan Gold Standard’. ‘Hoe overtuigender het wetenschappelijk onderzoek de gezondheidseffecten van manukahoning aantoont, hoe belangrijker het voor de consument is om de juiste honing te kunnen kopen’, placht hij te zeggen. Op alle in de handel aangeboden potjes moeten de MGO- en UMF-waarden duidelijk worden aangebracht.

St.-AmbrosiusOp 7 december gedenken imkers hun patroonheilige. Niet zijn geboortedag, maar zijn wijding tot bisschop van Milaan, op die datum in 374.In Groot-Brittannië was er laatst heel wat te doen over een beeld van de heilige dat al 40 jaar ‘waakte’ over de staf van de International Bee Research Association (IBRA) in Londen, maar waarvan de vereniging geen eigenaar was, achtergebleven wellicht na een tentoonstelling. Het beeld werd gesneden uit perenhout en is iets meer dan een meter hoog. Aangenomen wordt dat het uit Vlaanderen afstamt, veel meer is er niet over geweten, behalve dat het twee eeuwen geleden ontdekt werd in een oud huis in Lincoln’s Inn Fields in Londen en rond 1853 werd overgebracht naar het Winchester museum in Londen, de feitelijke eigenaar. En daarheen keert het nu dus terug. Hoe het verder moet met de bescherming van de personeelsstaf van IBRA is niet duidelijk!

ActueelGhislain De Roeck

Peter Molan, die, o ironie, zelf geen manukahoning lustte omwille van zijn smaak, overleed op 16 september jl.

December 2015 • Vlaamse Imkerbond 5

PraktijkMaandpraatje

DECEMBER 2015Dirk Cristael

In deze voor onze bijen moeilijke tijden is het goed dat ze een patroonheilige hebben die over hen waakt. Onze Sint-Ambrosius ontfermt zich zowel over de bijen als over de bijenhouders. Foto: Sint-Ambrosius in het preekgestoelte te Clervaux.

Veranderende wereldIk vraag mij regelmatig af of de bijen zouden beseffen wat er allemaal omgaat in de wereld? Bepaalde zaken zullen zij zeker gewaarworden. Ik doel dan op het veranderende klimaat, vervuiling van het milieu, verschraling van de bijenweide. Dit alles heeft een rechtstreekse invloed op onze bijen en toch slagen ze erin (met de hulp van of ondanks de imker) te overleven. Al van toen ik begon te imkeren, sprak men ervan dat het niet zo goed ging met de bijen. De varroa was sinds enkele jaren in het land en er waren reeds imkers die er

de brui aan gaven omdat ze het niet zagen zitten de bijen te behandelen tegen deze parasiet. Zoveel jaren later is het er voor ons, imkers, en zeker voor onze bijen niet makkelijker op geworden. Houtkanten verdwijnen door de schaalvergroting in de landbouw, nieuwe generaties pesticiden waarvan men de schadelijke gevolgen op langere termijn nog niet kent, worden op grote schaal toegepast. Ook natuurwerkers, die wel eens denken de wijsheid in pacht te hebben, doen dikwijls meer kwaad dan goed en hakken er naar eigen willekeur maar op los. En toch zijn onze bijen in staat om deze uitdagingen het hoofd te bieden en passen ze zich aan deze veranderende situaties aan, vaak sneller dan hun imker dat kan.

Nieuwe imkersToen ik een jaartje geleden mijn eerste maandpraatje schreef, probeerde ik het belang van jonge, nieuwe imkers te onderstrepen. Nieuwe imkers, die starten met bijenhouden, leren makkelijk nieuwe imkerpraktijken en hebben vaak een andere en frisse kijk op ‘nieuwe uitdagingen’ in de imkerij. Ik krijg wekelijks nog mailtjes of telefoontjes van onze starters. Het

verbaast mij dikwijls dat zij bepaalde zaken opmerken waar ikzelf als ietwat ervaren imker overheen kijk. Zaken die ons niet meer opvallen, doordat we ze vanzelfsprekend vinden en er dan minder aandacht voor hebben. Misschien kijken en luisteren we wat te weinig naar onze bijen. Ze vertellen ons op hun manier hoe het ermee gaat. Ik bedoel natuurlijk niet de individuele bij; maar het dynamische geheel wat een bijenkolonie is, moeten we misschien anders bekijken, ervoor zorgend dat we beter leren lezen wat het bijenvolk ons vertelt. Vaak zijn dit kleine tekenen waaraan we kunnen aflezen hoe het volk zich echt voelt.

Plezier en ongemakken Het plezier van het bijenhouden haalt het bij mij met grote voorsprong op de kleine ongemakken die met het bijenhouden gepaard gaan. Ik denk dan spontaan aan een prikje zo nu en dan. Wat een aantal imkers ook tegenstaat, is de alsmaar toenemende administratieve verplichtingen zoals een register houden. Dat hoeft geen grote taak te zijn, maar je moet het natuurlijk wel in orde brengen.

De goede sint en zijn pieten komen er weer aan met lekkers voor de brave kinderen. Onze Sint-Ambrosius volgt in zijn zog. Over Ambrosius lees ik op Wikipedia: 7 december is de naamdag van Sint-Ambrosius. Op die dag in het jaar 370 werd hij gedoopt en tot bisschop gewijd. Als Romeins gezagsdrager had hij het bestuur over Milaan en omgeving en zowel heidenen als christenen hadden groot ontzag voor hem. Toen er in de jonge christengemeenschap een heftige strijd losbrandde over een leerstelling en men elkaar te vuur en te zwaard ging bestrijden, deed men een beroep op Ambrosius; deze nam het ambt van bisschop op zich, schonk zijn niet onaanzienlijke bezittingen aan de armen en kreeg als kerkvader een enorme invloed op de jonge christengemeente. Zijn relatie met bijen dankt hij aan zijn dichterlijke welsprekendheid. In het denken van de oudheid zijn het de bijen, die de dichterlijke inspiratie als geschenk van de goden naar de mensen overbrengen. Ambrosius was alom vermaard om zijn preken en hymnen, die tot de dag van vandaag gezongen en gelezen worden.


DecemberwerkjesDecember is voor imkers een vrij rustige maand. Ik raad wel iedereen aan zijn bijenstand in het oog te blijven houden. Het zou zomaar kunnen dat dode bijen de vliegopening van een bijenkast versperren. Als het niet vriest, is het ook de periode bij uitstek om de bijenweide te verbeteren. Het plantseizoen loopt nog tot april maar als je nu bomen plant, hebben die rustig de tijd om in te wortelen. Hebben we een koude periode gehad dan is een drietal weken later het ogenblik aangebroken om de bijen een winterbehandeling te geven. Normaal gezien is de kerstperiode de meest aangewezen periode om dit te doen. Buiten de koude zijn ook de korte dagen een stimulans voor onze moer om volledig te stoppen met eitjes leggen. Het is natuurlijk moeilijk in te schatten wanneer de bijen broedloos zijn. Er zijn imkers die midden winter een bijenkast openen en er raten uithalen om te kijken hoe het er in het volk aan toegaat. Zelf probeer ik de rust in de kast te bewaren. Een thermometer waarvan de voeler in het midden van de wintertros gestoken wordt, kan een indicatie geven van het al dan niet aanwezig zijn van broed. De verstoring bij zo’n ingreep is minimaal. Als winterbehandeling

kan er oxaalzuur gedruppeld worden (oplossing met suiker) of wordt de oxaalzuuroplossing over de raten verneveld (oplossing zonder suiker). Sublimeren is ook een mogelijkheid en blijkt minder schadelijk voor de bijen, maar brengt wel extra risico’s mee voor de imker die dit toepast. Welke methode je ook gebruikt, vergeet niet de veiligheidsvoor-schriften steeds nauwgezet te volgen!Mijn kasten staan, zoals je wellicht nog weet, in openlucht. Sneeuw op de vliegplank laat ik steeds liggen. De zon weerkaatst in de sneeuw, en bijen die door het weerkaatsende licht naar buiten gelokt worden, vliegen ondersteboven recht de sneeuw in. Daarom laat ik zoveel als mogelijk de sneeuw op de vliegplank voor het vlieggat liggen om het uitvliegen tegen te gaan.

StartersOnze starters hebben ondertussen een jaartje ervaring opgedaan en daarom heb ik Thomas enkele vragen gesteld om een beeld te schetsen van zijn eerste jaar als bijenhouder.

•Watiserjouvanhetafgelopenbijenjaarhetmeestbijgebleven?

Een volkje dat erg moeilijk opgestart raakte, heb ik in de zomer met Api Life Var behandeld. Aansluitend zag ik dat mijn volk

er op achteruit ging. Bij een grondige inspectie merkte ik her en der redcellen. Hare majesteit de koningin was er dus (volgens mij) niet meer. Nadat ik een nieuwe koningin gevonden had om in dit moerloze volk in te brengen, heb ik toch de kast binnenstebuiten gekeerd, en plots liep daar mevrouw de oude koningin weer voor mij. Zucht. Ik heb de keuze gemaakt om de nieuwe een kans te geven en de oude een kopje kleiner te maken. Mijn prille imkerhart bloedt vandaag de dag nog steeds bij deze herinnering.

Bemerking: Ik kan bevestigen dat het mij na 20 jaar nog steeds iets doet als ik een koningin naar de eeuwige bloemenvelden moet helpen.

•Aan welk deel van hetbijenhouden heb je het meesteplezierbeleefd?

Het oogsten van de eerste honing bij mijn ‘mede-imker-starter-vriend’ Steven.

•Wat is het moeilijkste aan hetstartenmetbijen?

Denken in de plaats van je bijen. Elke keer je een kast opent als beginnend imker, open je een kast vol vragen. Elke keer besef je: ik ben nog geen imker, hoogstens een imker in wording. Je bijen geven continu signalen, maar die signalen correct interpreteren en daar acties aan koppelen, is niet te onderschatten.

Bemerking: Het is correct dat signalen correct interpreteren niet altijd makkelijk is voor een beginnend imker, maar zoals eerder aangehaald, is de signalen zien al minstens even belangrijk. Het risico van enige ervaring te hebben, is de signalen van de bijen over het hoofd te zien of te negeren.

•Hoereagerendemensenalsmenweetdatjeimkerbent?

‘Heb je al honing?’ is zowat de meest gestelde vraag. Verder meestal erg geïnteresseerd, zelf omschrijf ik me eerder als Bijen in wintertros na behandeling met oxaalzuur.


bijenhouder … een imker in wording.

•Zijnerdingendiejeverbaasdenaanbijen/imkers?

Het wonderbaarlijke van de nooddoppen, moerloos, eitjes en moerdoppen … Fantastisch!

•Hadjeallesopvoorhandgeweten,zoujeeraanbegonnenzijn?

Vast en zeker, mijn bijen zijn mijn verplichte rust en verbondenheid met de natuur. Niets is er heerlijker dan een aantal minuten per dag naar de vliegplank staan staren en zien hoe ijverig de bijtjes weer bezig zijn. Niets is zo boeiend als elke keer weer iets bijgeleerd te hebben als je een kast hebt opengedaan.

•Welketipszoujewillenmeegevenaanbeginnendeimkers?- Zoek een imker die vlak

bij jou in de buurt woont. Telefoon, internet, enz., allemaal mooi, maar je leert het meest door samen met een ervaringsdeskundige in je kast te kijken.

- Start niet alleen, zoek een vriend of vriendin waarmee je samen aan dit avontuur begint. Het is kostenbesparend en fijn om van gedachten te wisselen.

- Zorg ervoor dat je eerste kasten dicht bij je woning staan, het is zo boeiend om zonder moeite elke dag eventjes naar de bijtjes te kunnen kijken zonder dat het je veel tijd vraagt.

•Hoeveel bijenvolken plan je optermijntehouden?

Laat me stellen dat ik thuis telkens minstens twee kasten wil hebben staan. Maar verder droom ik ervan enkele top bar hives in de nieuwe boomgaard van Natuurpunt te plaatsen. En nog een kast of twee bij een vriend, een dorp verderop. Als je dat allemaal optelt, kom ik aan een gemiddelde van een kast of 5-6.

Bemerking: Zelf zou ik nooit met een top bar hive werken. Die kast beperkt de mogelijkheden om erin te werken en de bijen durven de

raat volgens mij toch wel eens vast te maken aan de kast. Maar het staat iedereen vrij te imkeren met een kast waarbij hij/zij zich goed voelt. Een beginnend imker zou ik het echter afraden.

We hebben een prachtige hobbyIk heb een gans jaar het wel en wee van onze startende imkers gevolgd en hier proberen weer te geven. In het seizoen krijg ik wekelijks telefoontjes van hen en van andere imkers, met vragen of gewoon om een praatje te maken. Ook krijgen we thuis af en toe een groep op bezoek en dat sociale aspect van het bijenhouden maakt het de moeite waard. In het voorjaar 2016 gaan we met ISABO vzw een praktijkcursus koninginnenteelt organiseren. Hopelijk zullen hier ook enkele van onze nieuwelingen op de kar springen. Bedoeling is sowieso om het heel laagdrempelig te houden en zelfs bijenhouders met beperkte ervaring koninginnetjes te laten kweken. Op het einde van de cursus gaan alle deelnemers met twee bevruchte koninginnetjes en twee bevruchtingskastjes naar huis. Zo kunnen ze hun volkjes vermeerderen en de volgende jaren zelf koninginnetjes kweken. In het

najaar 2016 starten we dan weer met een nieuwe cursus voor beginnende imkers. 2016 en 2017 beloven dus weer drukke jaren te worden. We hopen alvast een even sterke lichting starters te hebben als de vorige keer en rekenen erop dat de huidige starters de volgende lichting zullen bijstaan, en de ervaring die ze de twee voorgaande jaren hebben opgedaan, zullen delen.Er zijn genoeg goede imkers die het in zich hebben om beginners op weg te helpen en met raad en daad bij te staan. Ik hoop dan ook dat ik met mijn maandpraatje de twijfelaars een zetje heb kunnen geven om imkermentor te worden. We hebben een prachtige hobby waar voor het ogenblik grote interesse voor is en daar kunnen we alleen maar blij om zijn. Tevens heb ik geprobeerd om starters het duwtje in de rug te geven om de stap te zetten naar meer ervaren imkers in hun bijengilde of in hun buurt. Je mag niet aarzelen om raad te vragen; we zijn allemaal met twijfels en in onzekerheid begonnen. Ik wens iedereen een prettig eindejaar en een fantastisch bijenjaar 2016. Ongetwijfeld tot binnenkort!

We hebben een prachtige hobby. Foto:Hugo Maes.


Zowat 950.00 zenuwcellen zitten er in de hersens van de bij. Hun omvang is niet groter dan 1 mm3, nauwelijks de kop van een speld. Toch zijn ze in staat tot ongelooflijke prestaties.

Na kilometers verre verzamel-vluchten vinden de bijen zonder aarzelen hun weg terug naar de kast. De standplaats, het uitzicht en de geur van de nectar- en pollenproducerende bloemen, slaan zij in hun geheugen op. Zij leren snel hoe zij met de verschillende bloemenvormen moeten omgaan om de begeerde nectar en pollen te bereiken. Voortdurend nemen zij de juiste beslissingen om zich aan te passen aan de wisselende omstandigheden. Zij kiezen feilloos de juiste bloemen uit, onthouden op welk moment van de dag ze moeten bevlogen worden en ze weten hoe lang er op die bloemen wat te halen valt.Sinds Karl von Frisch de bijendans voor ons ontraadseld heeft, weten we ook dat bijen van elkaar kunnen leren waar een rijkelijke nectarbron vloeit, waar water te vinden is, op welke plaats er hars verzameld kan worden en waar de zwerm een nieuwe nestplaats kan inrichten. Om al deze prestaties te kunnen leveren, moeten de bijen over een goed geheugen beschikken. Jaren geleden al, ontdekte men dat dit

geheugen een onwaarschijnlijk lange periode – namelijk een gehele winter – kan overbruggen. Het record ‘onthouden’ is in het bezit van een bij die in de herfst op een voedselschaaltje werd getraind. Ze stopte met foerageren toen het te koud werd, maar toen ze de volgende lente, 183 dagen later, werd getest, herinnerde ze zich nog steeds de locatie en de kleur van het voedselstation. We weten ook dat bijen maar drie succesvolle ervaringen bij het verzamelen moeten doormaken om zich dat gedurende de gehele verzameltijd in de zomer te kunnen herinneren.

Alle hersenen functioneren gelijkaardigDe bij is een ideaal studieobject voor wetenschappers die aan hersenonderzoek doen. Zij kunnen aan de hand van het bijenmodel afleiden hoe in de hersenen het geheugen functioneert bij andere dieren en bij de mensen. De bijenhersenen zijn – vergeleken bij die van de hoogontwikkelde zoogdieren en de mensen – nog vrij eenvoudig opgebouwd. En toch functioneren vele basisprocessen op gelijkaardige wijzen. De reden daarvoor ligt in het feit dat alle dieren min of meer aan elkaar verwant zijn en dus ook hun hersenen. Een of andere succesvolle ontwikkeling op dat vlak, handhaaft zich dan ook in de verdere evolutie van alle dieren. Daartoe moet ook gerekend worden hoe dieren uit een bepaalde ervaring geleerd hebben en hoe die kennis dan in de hersenen – zeg maar in

het geheugen – opgeslagen wordt. Daardoor kunnen wetenschappers bij insecten, slakken en wormen onderzoeken hoe het leerproces en de vorming van een geheugen verloopt. Veel kan daaruit afgeleid worden voor de kennis van de werking van de menselijke hersenen en het menselijk geheugen. Zo deden die geheugenvorsers drie belangrijke ontdekkingen:1. Er bestaat niet zoiets als één

geheugen, of hét geheugen, waarin onmiddellijk alle kennisinhouden opgeslagen worden, die uit de ervaringen geleerd werden; maar er zijn meerdere geheugens, die naar inhoud en tijd van elkaar kunnen onderscheiden worden.

2. Elke gedachtenis is op bepaalde plaatsen in de hersenen opgeslagen.

3. De fasen in het proces van de geheugenvorming, kunnen aan de hand van moleculaire reacties in de hersenen gevolgd worden

Niet één geheugen, maar meerdereWe kennen allemaal het verschijnsel waarbij we na de laatste klokslag nog precies het aantal slagen kunnen tellen die in onze oren nazinderen. Ook een zopas opgezocht telefoonnummer kunnen we nog een poosje in ons geheugen vasthouden Ook onze bijen beschikken over een dergelijk korte termijn geheugen. Ze zetten het in wanneer ze zeer snel dezelfde bloemsoort moeten uitkiezen waarvan ze weten dat ze wat te bieden heeft. Dat korte termijn geheugen houdt bij de bijen

Wat steekt er in dat kopje?

Bijen- wetenschappen

BEGAAFDE BIJENAlois Schotanus


zowat drie minuten aan. Wanneer het verstoord wordt, bijv. wanneer de bij iets nieuws geleerd heeft, gaat het verloren. In het labo kunnen we het korte termijn geheugen verstoren door bijv. de hersenen korte tijd sterk af te koelen.Zonder storing en door herhaaldelijk hetzelfde te leren, gaat het korte termijn geheugen over in het stabiele lange termijn geheugen. Het lange termijn geheugen is veel resistenter, zeg maar vasthoudender, en het wordt voortdurend met nieuwe leerervaringen uit het korte termijn geheugen aangevuld.Naast het geheugen dat tijdverbonden is, kennen de bijen ook meerdere inhoudelijk verschillende geheugens, zoals voor kleuren en geuren, voor de bewerkingswijzen van bloemen. voor de navigatie en de oriëntatie over korte en lange afstanden, voor het patroon en het ritme van de communicerende dansen en voor de taakverdeling en de sociale organisatie binnen het bijenvolk. Veel blijft nog te onderzoeken in deze verschillende processen van ‘leren’ en ‘onthouden’.Ook mensen hebben niet één maar verschillende geheugens die zich op grond van tijd en inhoud van elkaar onderscheiden; daarom kan men ook voor hen niet over HET geheugen spreken.Anderzijds moeten er ongetwijfeld verbindingen bestaan tussen die verschillende geheugenpakketten. Zo groeit het lange termijn geheugen uit het korte termijn geheugen en inhouden die betrekking hebben op hetzelfde voorwerp of onderwerp, kunnen niet anders dan met elkaar verbonden zijn. Bijv. de gegevens als kleur, geur, vorm en standplaats van de bloem, moeten in het bijengeheugen onderling ‘gelinkt’ zijn. Maar hoe dat precies gebeurt, weten we nog altijd niet; noch bij de bijen, noch bij andere dieren, noch bij de mensen. Maar het vermoeden overheerst wel dat deze problematiek zich bij de bijen bijzonder goed laat bestuderen

Op verschillende plaatsen gelokaliseerdBij het beoefenen van wetenschappelijk onderzoek, gaat het eraan toe zoals in het dagelijks leven. Wanneer we op zoek gaan naar iets, is het belangrijk om te weten waar we moeten zoeken. Zo weten we al waar we het geurgeheugen bij de bijen moeten zoeken Het bevindt zich niet op één bepaalde plaats in de hersenen, maar op minstens twee verschillenden locaties en mogelijk zelfs op meerdere. Eén van die plaatsen die al bijzonder goed onderzocht werden, zijn de zogenaamde antennale lobben. Op die plaats worden de zenuwen verbonden die van de antennen (het reukorgaan) naar de hersenen voeren. Dieper in de hersenen worden die zenuwen een tweede maal geschakeld en wel in het gebied dat men op grond van zijn vorm, het paddenstoelvormig lichaam heeft genoemd. Van deze paddenstoelvormige lichamen weten we dat ze voor het lange termijn geheugen van geuren, noodzakelijk zijn.In de antennale lobus houdt het geheugen zich slechts voor korte tijd op, onmiddellijk nadat de bij de geur ‘geleerd’ heeft. Deze antennale lobben vormen de plaats waar het korte termijn geheugen voor geuren

opgeslagen is. Maar zo eenvoudig is het ook weer niet. Antennale lobben en paddenstoelvormige lichamen zijn d.m.v. vele zenuwen innig met elkaar verweven. In deze zenuwbanen lopen de impulsen voortdurend heen en weer. De verwerkings- en de opslagverrichtingen op beiden plaatsen beïnvloeden elkaar wederzijds. De vraag is: hoe kunnen we op die processen op het spoor komen?

Geheugenprikkels zichtbaar gemaaktBijen zijn voor het bestuderen van deze boeiende vraag bijzonder goed geschikt, omdat we bij hen de vorming van een geheugenprikkel in de hersenen werkelijk kunnen zien ontstaan. Bijen zijn in staat om zelfs in proefopstellingen een geursensatie in hun geheugen op te slaan. En men kan het verloop van dat proces in de zenuwbanen nu ook zichtbaar maken.Wanneer bijv. een bij de geur van een bepaalde bloem waarneemt, dan ziet men in de ontblote hersenen onder de microscoop, een karakteristiek patroon van lichte en donkere vlekken ontstaan. Tijdens het herkenningsproces van die geur, verandert dat vlekkenpatroon al naar gelang het verloop van die impulsen doorheen de zenuwbanen. We zouden

De hersens van de bij: de uitstulpingen in het midden onderaan, zijn de antennale lobben waarin het korte termijn geurgeheugen opgeslagen is. Daarboven het paddenstoelvormig lichaam waarin het lange termijn geheugen huist.


dat het geheugenspoor kunnen noemen. In de antennenlobus blijft dat spoor maar gedurende enkele minuten zichtbaar, terwijl het in het paddenstoelvormig lichaam, zo lang aanhoudt als wij het willen, desnoods uren lang. Zulke waarnemingen van de geheugenvorming, heeft men tot hiertoe nog bij geen enkel ander dier kunnen waarnemen. De inzichten die men hierdoor voor het functioneren van het menselijk geheugen kan verwerven, zijn nog niet te voorspellen; maar zij zullen hoe dan ook zeer belangrijk zijn, ook al weet men van te voren dat die processen bij de mens veel gecompliceerder zullen verlopen dan in de hersenen van de bij.

Waar en hoe bewaard?Hoe worden nu geheugeninhouden in het netwerk van de zenuwcellen opgeslagen? Dat blijft nog een groot mysterie. Het vermoeden bestaat dat de opslag van het geheugen geschiedt door de wijze waarop de zenuwcellen

onderling geschakeld zijn. Elke zenuwcel bezit meerdere uitlopers: de zgn. dendrieten en axonen waarmee zij met andere zenuwcellen verbonden zijn. Die verbindingspunten noemt men synapsen. In het zenuwstelsel wordt elke informatie onder de vorm van elektrische impulsen over die synapsen doorgegeven. Om nu te begrijpen hoe de geheugenvorming functioneert, moeten we de kleinste biologische bouwstenen, de moleculen, van dichterbij bekijken. Moleculen kunnen zich op verschillende manieren met elkaar verbinden, zij reageren t.o.v. elkaar. Belangrijk daarbij is de manier waarop zij dat doen in die verbindingspunten tussen de verschillende zenuwcellen.Bij het onderzoek aan de bijen kwam aan het licht dat voor het korte termijn- en het lange termijn geheugen totaal verschillende reactiebanen verantwoordelijk zijn. Die moleculen en die reactiebanen zijn niet specifiek eigen aan de bijen, maar treden – in vergelijkbare situaties – ook op bij slakken, muizen en mensen.

WonderbaarlijkHet uitdiepen van verdere details is hier niet aan de orde, maar de basisontdekking op zich, is al spannend genoeg. Men kan namelijk aan de hand van de bijenhersenen, de processen bestuderen die tot de vorming van het geheugen leiden. Als imkers hebben wij toch al redenen genoeg om onze bijen te bewonderen. Voortaan kunnen wij er nog een stevig argument aan toevoegen: de bijenhersenen – hoe klein ook – helpen ons de raadsels op te lossen die zich stellen bij het functioneren van de menselijke hersenen. Dank zij onze bijen zal de wetenschap straks in staat zijn om te verklaren hoe onze eigen hersenen kunnen ‘leren’ en ‘onthouden’. Vooral aan enig inzicht m.b.t. tot dit laatste, hebben wij als maar meer behoefte, naar mate onze jaren verstrijken. *Bronnen:- Begabte Bienen, dr. R. Menzel, Gehirn und

Geist, 2004/1. - Bienengedächtnis und Menschen-

gedächtnis, dr. R. Menzel, Deutsches Bienen Journal, 2004/12.

De informatie wordt via de dendrieten en de axonen in de zenuwcellen van de hersenen opgeslagen.


Om maar meteen de verlossing te brengen: neen, die ongerustheid is nergens voor nodig. De eigenschap ‘steekgedrag’ is immers rasonafhankelijk (wordt verderop uitgelegd) en als gevolg daarvan zal een kruising van een koningin, afstammende van een zachtaardig geselecteerd volk van ras A (bv. carnica), met darren, afstammende van een zachtaardig geselecteerd volk van ras B (bv. zwarte bij), opnieuw in een zachtaardig volk resulteren. Dit feit wordt eveneens aangehaald in een presentatie in het kader van Beebreed van em. prof. dr. ir. Octaaf Van Laere waarin hij als voorbeeld het kruisingsschema van een Italiaanse koningin (Apis mellifera ligustica) met een zwarte dar (Apis mellifera mellifera) hanteert. Waarom blijven dan zoveel imkers beweren / geloven dat rassenkruisingen automatisch oorzaak zijn van agressieve bijenvolken? Is dat zuiver uit onwetendheid? Alleszins hoog tijd om daar iets aan te doen dacht ik zo en ik heb deze problematiek ondertussen als standaard opgenomen in mijn voordrachten rond de zwarte bijen moerteelt, maar om de feiten sneller verspreid te krijgen kon een artikel in dit blad niet ontbreken uiteraard.

Ontstaan van het misverstand: terug naar het verledenHoe komt men er bij dat rassenkruisingen zo problematisch zijn? Weliswaar denkt men daarbij aan de situatie van

vroeger die men al dan niet zelf heeft meegemaakt. De zwarte bijen van toen – dan gaat het over de honingbijen die hier leefden vooraleer men hier begin 20ste eeuw andere rassen begon te importeren – waren niet zachtaardig. Dat kwam omdat imkers hier zich in die tijd niet bezighielden met selectie, terwijl imkers meer zuidelijker in Europa daar wel al mee bezig waren; vandaar dat men begin 20ste eeuw hier dan ook die geselecteerde uitheemse bijenrassen stilaan begon te importeren, in die selectie was immers ook reeds honingopbrengst opgenomen. De kruisingen die volgden tussen de ongeselecteerde, en aldus eerder agressieve, zwarte bijen en de geselecteerde, en aldus eerder zachtaardige, uitheemse honingbijen waren dus quasi gedoemd om aan de agressieve kant te zijn waardoor men achteraf in Vlaanderen (en veel andere plaatsen) dan maar volledig is overgeschakeld op geselecteerde uitheemse honingbijen zoals de carnica. Vandaag de dag zijn er echter wel geselecteerde zwarte bijen voorhanden en dat is dus een wereld van verschil met de situatie van vroeger: een kruising tussen geselecteerde zwarte bijen en geselecteerde uitheemse honingbijen geeft immers opnieuw zachtaardige volken.

Welkom in de bijengenetica Al die bijenrassen kunnen met elkaar kruisen en brengen daarbij

vruchtbare nakomelingen voort. Dat leidt tot de conclusie dat zij,

Om een of andere reden zijn veel imkers ervan overtuigd dat een koningin van een bepaald ras, indien bevrucht door darren van een ander ras2, automatisch een agressief bijenvolk zal genereren. Daardoor zijn zij vaak ongerust wanneer een buurimker (wil) start(en) met een ander bijenras dan het hunne, want wat voor ellende moet dat niet geven als hun koninginnen op de thuisstand bevrucht worden door zo een dar van de gebuur? Maar is er ook écht reden tot die bezorgdheid? Veel mensen denken immers ook dat men verkouden wordt als men met natte haren buiten gaat terwijl daar helemaal niks van aan is.

Bijen- wetenschappen

RASSENKRUISINGEN EN BIJENAGRESSIE: GELINKT OF NIET? (DEEL 1)

Dylan Elen, BSc1

Carnica (foto: B. De Gryse).

Buckfast (foto: R. De Vos).

Zwarte bij (foto: R. De Vos).

Italiaanse bij.


bij wijze van spreken, allen zijn opgebouwd volgens eenzelfde genetisch bouwplan (zie Figuur 1). Vereenvoudigd kan men stellen dat voor bijna elk organisme zo een bouwplan bestaat uit twee DNA-moleculen die in de celkern mooi naast elkaar liggen en waarvoor de gen-loci· voor eenzelfde gen3 op exact dezelfde plaats liggen. Het ene DNA-molecule is geërfd van de moederfiguur, het andere van de vaderfiguur; zulk een organisme noemt men in het vakjargon dan ook wel eens diploïd, een dar daarentegen is haploïd omdat die over slechts één DNA-molecule beschikt (hij heeft immers geen vader). Een allel is de invulling van een gen op het gen-locus: voor eenzelfde erfelijke eigenschap (zoals ‘steekgedrag’) bestaan er vaak meerdere allelen (mogelijkheden), het resultaat voor de eigenschap hangt ervan af welke allelen uiteindelijk op de gen-loci zitten.Dat bijenrassen van elkaar verschillen is omdat ze niet steeds over exact dezelfde allelen beschikken om die gen-loci mee op te vullen. Sommige allelen hebben ze gemeenschappelijk (in dat geval rasonafhankelijk genoemd), andere allelen niet; het zijn deze laatste die vaak specifiek zijn voor één bijenras (in dat geval rasafhankelijk genoemd) of soms voor een beperkte groep van bijenrassen.Bij wijze van voorbeeld: elk bijenras heeft zo in haar bouwplan een koppel gen-loci getiteld ‘haarkleur’ en een koppel gen-loci getiteld ‘steekgedrag’. Voor het invullen van

de gen-loci ‘haarkleur’ beschikt de carnica (Apis mellifera carnica) zo enkel over allelen voor grijs haar, terwijl de zwarte bij (Apis mellifera mellifera) daarvoor enkel over allelen voor bruin haar beschikt; dit is dus een voorbeeld waarbij de verschillende bijenrassen elk over een ander type allel beschikken. Voor de gen-loci ‘steekgedrag’ daarentegen beschikken de verschillende bijenrassen over de zelfde types allelen, zijnde allelen voor zachtaardig gedrag enerzijds en allelen voor agressief gedrag anderzijds. Om op de eerder aangehaalde bijenrassen terug te komen: binnen een groep carnicavolken zullen alle werksters dus grijze haren hebben, terwijl binnen een groep zwarte volken alle werksters dus bruine haren zullen hebben; maar zowel binnen de groep carnicavolken als binnen

de groep zwarte volken zullen zowel zachtaardige als agressieve volken kunnen worden aangetroffen. Nog anders verwoord: ‘haarkleur’ is een rasafhankelijke eigenschap terwijl ‘steekgedrag’ dat niet is. De eigenschap ‘steekgedrag’ is dus rasonafhankelijk. Dit impliceert dan ook dat de zachtaardige variant van deze eigenschap in elk bijenras terug te vinden is, maar om die variant ook effectief tot expressie te brengen is er eerst selectie vereist daar enerzijds het allel voor agressief gedrag van nature veel frequenter voorkomt in een groep bijenvolken en anderzijds niet alle types allelen welke beschikbaar zijn voor eenzelfde gen-locus altijd even zwaar doorwegen in het eindresultaat. In het geval van de eigenschap ‘steekgedrag’ weegt zo het allel voor agressief gedrag zwaarder door dan dat voor

Figuur 2: Kruisingsschema over ‘steekgedrag’ (© Dylan Elen).

Figuur 1: Opbouw genetische informatie (© Dylan Elen, tekening molecule Jos van den Broek).


zachtaardig gedrag; in het vakjargon zegt men dan dat het allel voor agressiviteit dominant is en dat het allel voor zachtaardigheid recessief is. Een dominant allel (voorgesteld door een grote letter) voor een bepaald gen komt als gevolg daarvan reeds tot expressie wanneer slechts een van beide ouders zulk dominant allel doorgegeven heeft; een recessief allel (voorgesteld door een kleine letter) komt daarentegen maar tot expressie wanneer het organisme van beide ouders zulk recessieve allel geërfd heeft. Recessieve allelen komen dus enkel tot uiting als ze dubbel aanwezig zijn (homozygotie4) zoals in Figuur 1 het geval is.Ter verduidelijking het kruisingsschema in Figuur 2 betreft ‘steekgedrag’ van een koningin (Kn donkerroze) die gepaard heeft met twee darren (D1 en D2 donkerblauw). De koningin is heterozygoot en dus zelf van het agressieve type: zij heeft immers van de ene ouder het recessieve allel z (zachtaardig) en van de andere ouder het dominante allel Z (agressief) geërfd. De darren zijn onderling genetisch verschillend: dar D1 draagt het recessieve allel

z (zachtaardig) en dar D2 het dominante allel Z (agressief). De reden waarom een koningin over 2 allelen beschikt en een dar over slechts 1 allel is dat vrouwelijke bijen (koninginnen én werksters) diploïd zijn en mannelijke bijen (darren) haploïd. Het kruisingsschema geeft een blik op de allelencombinaties welke men zal terugvinden in de koningin haar nageslacht: van de werksters (lichtroze kader) zal 25% recessief homozygoot (zz) en dus zachtaardig zijn; 25% zal dominant homozygoot (ZZ) en dus agressief zijn en de overige 50% van de werksters zal heterozygoot (Zz of zZ) en dus evenzeer agressief zijn. Dat wil zeggen dat maar liefst 75% van de werksters in dat bijenvolk een genetische aanleg voor een agressief karakter zal hebben. Wat het mannelijk nageslacht (lichtblauwe kader) van de koningin betreft is het vrij simpel: daar zij enkel een moeder hebben zal de ene helft van de darren in dit geval het recessieve allel z (zachtaardig) en de andere helft het dominante allel Z (agressief) dragen. De genetische code, zoals bv. zz, noemt men het genotype en de bijhorende fysische uitwerking, voor zz is dat

zachtaardig gedrag, noemt men het fenotype.Algemene opmerking van de auteur: het hoognodige is hierboven uiteengezet op een vereenvoudigde wijze, het spreekt voor zich dat er nog veel dieper zou kunnen worden ingegaan op dit thema; denk maar aan bv. het polygeen aspect van sommige erfelijke eigenschappen. Echter, er nog dieper op ingaan zou geen meerwaarde creëren; het zou het alleen maar terug complexer kunnen maken.

Bibliografie- ASPERGES M., Basisbegrippen

genetica (handleiding bij voordracht).

- VAN DIJCK, P., 2012 Celbiologie en biochemie (cursus KU Leuven).

- VAN LAERE O., Selectie in de bijenteelt, Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor Bijenkoninginnen van het ras A. m. carnica, een uitgave van het Vlaams Vulgarisatiecentrum voor Bijenteelt vzw.

- VAN LAERE O., BEEBREED, un Réseau Européen d‘ Elevage et de Sélection, http://www.cari.be/medias/temporaire/beecome/van_laere-pdf.pdf

1 De auteur is Bachelor of Science in Geology en volgt momenteel een masteropleiding aan de Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen van de KU Leuven. Daarnaast is hij voorzitter van Limburgse Zwarte Bij vzw. Bij vragen aangaande dit artikel kan men hem contacteren via [email protected] of 0496/97.10.04. 2 In dit artikel wordt voor de eenvoud over carnica, buckfast, zwarte bij en Italiaanse bij gesproken worden als zijn het bijenrassen; vanuit biologisch perspectief is echter enkel Buckfast enigszins een ras daar deze term impliceert dat het organisme door de mens door veredeling is ontstaan. Carnica, zwarte bij, Italiaanse bij, ... zijn daarentegen ondersoorten van de Westerse honingbij (Apis mellifera) en zijn dus op natuurlijke wijze ontstaan volgens het evolutieprincipe. Binnen een ondersoort kunnen er door imkers wel rassen veredeld worden, zo heeft men binnen carnica bv. de rassen ‘Sklenar’, ‘Peschetz’ en ‘Troiseck’.3 Een gen is een erfelijke eigenschap.


Bij contacten met collega-imkers heb ik ondervonden dat er bij de imkers veel handige harry’s zitten. Ook bij de jongere generatie zullen er imkers zijn die graag zelf hun kasten maken; het is een aangenaam werkje bij slecht weer en zo krijg je identieke rompen die onderling gemakkelijk verwisselbaar en combineerbaar zijn. Daarom hierbij een beschrijving en een paar raadgevingen van een oude rot.

Tegenwoordig werken veel imkers met beperkte broedruimte. Ik zie dan ook geen reden meer om rompen voor 11 of 12 ramen te maken. Zelf heb ik altijd rompen voor 10 ramen gemaakt en nooit met halve hoogsels gewerkt om het eenvoudig te houden: één soort ramen en één soort rompen. Gebruik het beste materiaal, het werk blijft hetzelfde. Maak het zo sterk en toch zo licht mogelijk. Alles wordt geverfd, eerst met grondverf en daarna met lakverf (niet op waterbasis) omdat dat best beschermt tegen de weerinvloeden.

Materiaal• Multiplex- en triplexplaten:

okoumé (watervast verlijmd) zijn duurder dan de gewone platen uit de doe-het-zelfzaak maar ook veel duurzamer.- 18 mm voor de zijkanten- 15 mm voor de bodems- 12 mm voor de randen van de

deksels- 4 mm voor de voor- en

achterkanten van de rompen en de bovenkanten van de deksels

• Isolatie: polyurethaan 4 cm. Voor deksel en in de voor- en achterwand.

• Geschaafde latten in dennenhout, 44 x 18 mm, standaardmaat, te koop in de doe-het-zelfzaak of de houthandel.

• Latten (ongev. 12 x 22 mm) om rond de rompen te leggen

zaag ik zelf van afbraakhout (eik of meranti).

• Watervaste hout-lijm en nagels: alle onderdelen worden gelijmd en genageld; voor de nagels die zichtbaar blijven gebruik ik inoxnagels (om roestplekken te vermijden).

RompenVroeger zaagde ik alle onderdelen voor de rompen zelf op maat, maar het is eenvoudiger om de platen voor de zij- , voor- en achterkanten in de groothandelszaak te laten zagen.• zijkant: multiplex 18 mm: 474 x

224 mm (2 stuks per romp)• voor- en achterkant: triplex 4 mm:

- 379 x 200 mm (2 stuks per romp),- 416 x 224 mm (2 stuks per romp)

• kaders voor de voor- en achterkant (latten 44 x 18 mm): 379 x 20 mm.

Latten voor rond de rompen• Bovenste latten ( 12 mm onder

de bovenrand) zijn handig om de rompen te manipuleren en dragen het deksel.

• Onderste latten komen 5 mm onder de onderrand van de rompen en worden 5 mm hoog 2 mm uitgefreesd zodat de rompen gemakkelijk op elkaar passen en niet verschuiven.

Bodem• Multiplex 15 mm: 418 x 570 mm,

een opening zagen voor het rooster in inoxdraad.

• Bovenkant: aan de zijkanten latten van 8 mm dik en 20 mm breed, achteraan lat van 8 mm dik en 55 mm breed.

• Onderkant: draaglatten van ong. 15 mm dik.

Deksel• Randen: 65 mm hoog, multiplex 12 mm.• Bovenkant: triplex.• Binnenkant 4 cm isolatie

(polyurethaan).

Ten slotteUit 1 plaat multiplex (18 mm) kunnen 24 (25) zijwanden gezaagd worden; daarom maak ik 12 rompen ineens.Voor de afdekking van bovenste romp gebruik ik 2 delen plexiglas (5-6 mm dik):- een deel: 170 x 470 mm- een deel: 240 x 470 mm met

een afsluitbare gleuf kan de voederbak dragen (en past ook op een 6-ramer)

Voor verdere vragen steeds tot uw dienst: Frans Maenhout, [email protected]

Doe het zelfZELF BIJENKASTEN MAKENFrans Maenhout


Volgorde van de montage


De gebruikelijke methodeVoor bijen speelt hoogte en inrichting van hun kelderverdieping geen rol. Voor imkers wel. Dikwijls ziet de bodem er laag en gesloten uit, ‘zodat het op niets trekt’, volgens de kieskeurige imker. Sommige bodems zijn tot 30 cm hoog om schuiven, draaihoutjes en insteekplaten plaats te geven. Langs de voorzijde kan de vliegplank bevestigd worden en een vlieggatspie of rooster ingeschoven. Langs achter een klep zodat afstandsrooster, varroaplank of voederbak kan worden ingebracht. Om bij zoveel ruimte wildbouw te vermijden moet nog aan een bouwversperring worden gedacht.Aan nieuwe imkers wordt aanbevolen twee bodems per kast te voorzien: een hoge bodem voor laatzomer en winter en een lage voor lente en zomer tegen wildbouw. In het voorjaar is een wisseling van bodem zonder meer nodig, omdat bijen niet in staat worden geacht dode winterbijen zelf op te ruimen.

Het alternatiefEen bijenvolk heeft voldoende aan één enkele bodem, voor zover het de juiste is. Deze is zo eenvoudig mogelijk: een houten raam, met inox rooster en mazen van twee tot drie millimeter. Hoe groter de oppervlakte van het rooster, des te nauwkeuriger is de afvaldiagnose en des te beter de verluchting, waardoor schimmelvorming wordt verminderd.

Onderaan de bodem zijn twee smalle bakjes bevestigd uit hardhout of plastic. De geringe contactoppervlakte zorgt ervoor dat het hout snel droogt, zodat een bodem het tot 15 jaar zonder schilderen kan uithouden. Bovendien kunnen reisriemen gemakkelijk worden aangebracht en verschoven omdat de bodem slechts langs twee overliggende zijden de grond raakt.Langs de voorzijde heeft de bodem een grote vliegopening, die bij jonge volken wordt verkleind met schuimkunststof en met een muizenrooster die met vijf punaises winterbestendig wordt gemaakt.Langs de binnenzijde aangebrachte stijgmiddelen, aanvliegplankjes, deurtjes en schuiven zijn niet voorzien, evenals metalen grendels of insteekkleppen voor afsluiten van de vliegopening. Kleine onderdelen zoals vlieggatspieën passen perfect in nieuwe bodems, maar trekken

krom door vochtigheid en vragen voortdurend onderhoud.Complexe constructies belemmeren de imker bij reizen en reiniging. Langs achter kan onder het rooster een plastic schuif met rand goed passend worden ingeschoven. Deze schuif wordt slechts aangebracht voor afvaldiagnose en varroabehandeling met mierenzuur. Anders is de bodem steeds open.

Geen bodemwisseling nodigEen roosterbodem moet niet omgewisseld worden. Ook een bouwversperring is overbodig, omdat wildbouw niet wordt bepaald door de hoogte van de bodem maar door een foutieve bedrijfsmethode. De afstand tussen rooster en sponningvrije rand is 6 centimeter. Dat is hoog genoeg om in de winter, ook in dik ingesneeuwde volken,

Vele imkers zijn handige knutselaars en maken de kastbodems zelf. Soms complex met allerlei spitsvondigheden. We houden het eenvoudig en toch geniaal. Een bouwplan van de roosterbodem vind je op https://www.uni-hohenheim.de/fileadmin/einrichtungen/bienenkunde/Downloads/Imker/einfachbeute.pdf

PraktijkEENVOUDIG GENIAAL, GENIAAL EENVOUDIG*Pia Aumeier, vertaling Hugo Bes

Een eenvoudige bodem maakt het werk lichter.


voldoende luchtcirculatie te hebben tegen verstikken en beschimmelen. Het is ook voldoende om dode bijen in de winter bij grote volken op te vangen, zodat deze snel uitdrogen. De dode bijen kunnen in het voorjaar door de bijen zelf via de grote vliegopening verwijderd worden. Gedurende het reizen hebben de bijen voldoende plaats om een tros te vormen. Het grote rooster en de afstand tussen rooster en kastbodem verzekeren de volken tegen opbruisen, en dit zonder reisrooster,

verluchtingsdeksel of lege romp. Bovendien is een dergelijke bodem geschikt om een sterk pleegvolk in een enkele romp onder te brengen. Volken die eng zitten zijn belangrijk voor succesvolle koninginnenkweek. Langs de andere kant is de bodem voldoende laag om zeker te zijn dat het rooster door de bijen zuiver en doorlatend wordt gehouden. Ook het opruimen van dode bijen in het voorjaar kan vlot worden uitgevoerd. Zelfs een één-raam-aflegger, die in één romp wordt geplaatst, kan

het contact met de vliegopening behouden en bewaken.

*Bovenstaand artikel is verschenen in Deutsches Bienen Journal 12/2012. Met dank aan Pia Aumeier en de redactie van DBJ voor het verlenen van de toestemming het artikel te publiceren in het maandblad.

Bodems met veel toeters en bellen zijn omslachtig. De bijen houden gemakkelijk contact met het vlieggat.


Onderzoekingen hebben vastgesteld dat op waswafels in de handel heel wat schadelijke residuen aanwezig zijn. Daarom hebben wij besloten om zelf onze eigen was te recupereren en opnieuw te wafelen. In de maanden november of december staat dan ook in onze vereniging steevast het waswafel gieten op de agenda. De leden worden uitgenodigd om met hun gezuiverde was tot bij ons te komen, waar wij deze dan samen verwerken tot waswafels. Maar zoiets moet groeien, waar in het begin bijna alleen de bestuursleden aanwezig waren met hun wasblokjes, komen nu ook al verschillende van onze leden aandraven met hun gezuiverde was.

Oude raten smelten en zuiveren• We smelten de oude raten in

een stoomwassmelter of een zonnewassmelter. De was vangen we op in een of ander recipiënt.

• De was moet nu nog gezuiverd worden en we moeten die daarom nog een paar keer hersmelten. Dit doen we in een oude frietketel. Bij de was gieten we een koffietas water. We voegen er ook wat zuurstofwater of twee koffielepels oxaalzuur aan toe, zodat we mooie klare was krijgen De thermostaat van de frietketel zetten we op 80°C. Bij het smelten zakt het

vuil naar onder en kan je het gemakkelijk verwijderen.

• Als de was gesmolten is, gieten we hem in een lege milkbreak.

• Wanneer de was verhard is knippen we de doos open en snijden we het onderste vervuilde deel van de was af.

Waswafels gieten • De gezuiverde wasblokjes maken

we opnieuw vloeibaar en smelten hem daarom terug in de frietketel.

• We houden de temperatuur van de frietketel op 80°C, zeker niet hoger om verbranding van de was te voorkomen.

• We sluiten het waswafeltoestel aan op de waterleiding. Het apparaat moet zo koud mogelijk zijn, daarom is het een watergekoeld toestel.

• Met een borsteltje smeren we de buitenboorden van de mal in met wat fijne lijnzaadolie om te

voorkomen dat de wafel niet blijft haperen bij het uitnemen.

• Met een pollepel gieten we de vloeibare was op het waswafeltoestel. Een volle pollepel is voldoende voor een dadantwafel.

• Na ongeveer een halve minuut is de waswafel klaar. Dat is wel afhankelijk van de waterkoeling: hoe vlugger het water doorstroomt hoe vlugger de afkoeling. Ook de omgevingstemperatuur van het lokaal speelt een grote rol: hoe kouder hoe vlugger je de wafel er kunt uithalen.

• We halen de waswafel uit het toestel en snijden hem onmiddellijk op maat. Als hij te koud gesneden wordt, brokkelt hij gemakkelijker.

• Resultaat: zuivere waswafels van eigen huis, zonder residuen en andere ongewenste vervuilingen.

1. Oude raten smelten in de stoomwassmelter. 2. Wasblokjes in de frietketel. 3. Gezuiverde wasblokjes in milkbreaks.

PraktijkWINTERWERKJE: WASWAFELS GIETENRoger De Vos


4. Waswafel gieten. 5. Waswafel klaar en vervolgens bijsnijden.

Zoals elk jaar kan er ook dit jaar opnieuw Brandenburg- en/of Tubingenmengsel worden besteld op het Informatiecentrum voor Bijenteelt. Deze mengsels zijn een must voor wie bijen en bloemen een warm hart toedraagt. Niet alleen kleurt uw tuin van mei tot oktober constant anders, de bijen krijgen er een onontbeerlijke voedingsbron bij!Gelieve uw bestelling (per kg, 10 euro onder voorbehoud) te plaatsen bij Katrien (09-264.49.25 of [email protected]) vóór 31 januari 2016!

BLOEMEN (EN U) ZORGEN VOOR UW BIJEN!

BIJENFORUMHeb je vragen of bedenkingen in verband met bijen en bijenteelt?

Wil je op een amicale wijze van gedachten wisselen met andere imkers?Sluit je aan bij het Vlaams Bijenforum door een lege mail te sturen naar: [email protected]


Zuid-Korea, officieel de Republiek Korea, is een land in het noordoostelijke deel van het Aziatische continent op het zuidelijk deel van het Koreaans Schiereiland dat na de splitsing van het land Korea in 1945 officieel bekend werd als de Republiek Korea. Zuid-Korea grenst aan de gedemilitariseerde zone met Noord-Korea, de Gele Zee, de Straat Korea en de Japanse Zee. Zuid-Korea heeft ongeveer 3000 eilanden die met name voor de zuidelijke en westelijke kust liggen. Er wonen ongeveer 50 miljoen mensen in Zuid-Korea.

Op 14 september, mijn verjaardag, vertrokken we in onze nationale luchthaven richting Zuid-Korea. Na een zeer comfortabele en rustige vlucht van ± 14 u. kwamen we aan in Incheon. Dit is de belangrijkste luchthaven van Zuid-Korea. Voor de eerste maal vloog ik in een airbus A380 van de luchtvaartmaatschappij Emirates. Het was meteen een bijzondere ervaring.Het onthaal op de luchthaven door medewerkers van Apimondia was zeer vriendelijk en gemoedelijk. Alle opties ‘hoe in Daejeon geraken’ werden op een rijtje gezet, voor ons leek de de trein de beste keuze. Na 2 uur sporen en een korte taxirit konden we inchecken in het hotel.

Voor mij was dit mijn negende Apimondia congres, en iedere keer weer een belevenis om naar uit te kijken.

Wereldorganisatie voor imkersApimondia is de wereldorganisatie van en voor imkers. Deze organisatie verenigt de beroepsimkerij en hobbyimkerij en behartigt de belangen van beide op wereldniveau. Tijdens het congres (tweejaarlijks) wordt een Algemene Vergadering gehouden waar elk lid aanwezig is met stemrecht. Aan de afgevaardigden van de verschillende landen wordt goedkeuring gevraagd

over het financiel beleid (toestand) en de bereikte doelstellingen. Een werkplan voor de komende 2 jaar en een globaal overzicht van de actuele gang van zaken op wereldniveau worden door de voorzitter toegelicht.

Algemene VergaderingOp woensdag 16 september om 14.00 u. werd in Deajeon de Algemene Vegadering Apimondia onder voorzitterschap van Gilles Ratia geopend. Na een verwelkoming werd onmiddellijk overgegaan tot de agenda van de dag. Het gaat er een beetje aan toe zoals bij ons.• De aanwezigheden worden

opgenomen: Dit jaar zijn er 71 leden uit 54 landen aanwezig. Er kan dus geldig worden vergaderd.

• Nieuwe leden worden aanvaard en niet betalende leden worden uitgesloten. Vraag vanuit de vergadering of de niet betalende leden voldoende worden herinnerd aan het betalen van het lidmaatschap. De algemeen secretaris (AS) bevestigt dat er voldoende berichten werden ver-zonden en contacten ondernomen.

• Financieel verslag door de AS en voorlegging van het auditrapport over de jaren 2013 en 2014. Na toelichting van de verschillende posten en voorstelling van het budget 2016-2017 keurt de AV de resultaten en het budget goed.

ApimondiaVERSLAG 44STE APIMONDIA CONGRES IN DAEJEON ZUID-KOREAFrans Daems

Feestelijke openingsceremonie.

De voorstelling van de Apimondia resultaten gebeurt per 2 jaar omdat er een AV wordt gepland bij het Apimondiacongres.

• Een wijziging aan de vlag is de enige statuutswijziging die voorgsteld en goedgekeurd wordt.

• Bij elk congres worden de verschillende bestuurfuncties herbevestigd of worden nieuwe kandidaten verkozen.

o Wijzigingen in het uitvoerend comité:1. Mr. Gilles Ratia neemt ontslag

als voorzitter Apimodia en wordt opgevolgd door Mr Philip McCabe.

o Wijzigingen in wetenschappelijke werkgroepen: 1. Dr. C. Mateescu (Roemenië) wordt

nieuwe voorzitter werkgroep Apitherapie (Dr T. Cherbuliez)

2. Dr. J. Pettis (USA) wordt voor-zitter Bijengezondheid (Dr W. Ritter).

o Wijzigingen in de regionale werkgroepen:

1. Mr M. Cuevas Bravo (Chile) wordt voorzitter van de Amerika’s

2. Mr D. Pagani (Italië) wordt voorzitter van Europa

3. Mevr J. Goldsworthy (Australië) wordt voorzitter Oceanie

• Op voorstel van het uitvoerend comité wordt de firma ‘AIM international Group’ uit Milan (Italië) aangeduid om vanaf het Apimondiacongres 2019 op te treden als Congresorganisator. De verantwoordelijkheid om deze congressen zonder steun van professionelen te organiseren is te groot geworden voor de plaatselijke imkerfederaties. In Korea en Turkije doet het bedrijf de nodige kennis op om vanaf 2019 samen met de organiserende federatie het congres professioneel te begeleiden.

• Op voorstel van Sloveense Bijenhouders Organisatie wil de AV 20 mei door de Verenigde Naties laten uit roepen tot ‘Wereld Bijendag’. De AV steunt dit voorstel unaniem en vraagt Apimondia steun om de procedure hiervoor op te starten.

• De tweede fase van de Bijencam-pagne zoals besproken in Kiev wordt aangevat. Via sociale media zoals Facebook, Twitter You Tube en Google+ wordt het publiek en het bedrijfsleven aangesproken over de bijenproblematiek. Het belang en de noodzaak van bijen in onze

samenleving moet via de sociale media onze doelgroepen bereiken om extra steun te verkrijgen. De website Apimondia zal deze actie met reguliere updates ook daadwerkelijk ondersteunen.

• Voor de organisatie Apimondia 2019 dienen zich 2 kandidaten aan: The Canadian Honey Council (Canada) met locatie in Montréal en The American Beekeepers Federation met locatie Minneapolis

Op de afsluitsessie werd de kandidatuur van The Canadian Honey Council weerhouden voor 2019. Canada heeft 7.000 imkers met een totaal van 600.000 bijenpopulaties. De duurzame landen tuinbouw, het enorme aanbod natuur en de goed georganiseerde imkerij staan borg voor een succesvol gebeuren van 8 september tot 12 september 2019.

2017 Apimondia in TurkijeMet de overdracht van de ‘Congres Colar’ door Zuid-Korea aan Turkije wordt de vergadering gesloten. Volgende afspraak, bij leven en welzijn, vanuit Istanbul voor het 45ste Apimondia congres van 29 september tot 4 oktober 2017. Een congres in onze achtertuin, in een land van melk en honing (7 miljoen bijenkolonies), is zeker een reden om deel te nemen. Info: www.Apimondia 2017


Honey Queen Kyrgyzstan. Honey Queen USA. Honey Kings Vlaanderen.


Bijenweide/drachtplanten

MALUS EN TILIA: TWEE TOPPERSAntoine Combes

Dat de bomen zeer belangrijke drachtplanten zijn, zowel wat nectar als stuifmeel betreft, hoeft geen betoog meer. De concentratie aan bloemen per boom, bijvoorbeeld bij een volwassen lindeboom, is heel groot. Voor onze bijen is dit een geschenk, het bespaart hun heel wat vliegenergie. Dat we voor een zo ruim mogelijke diversiteit moeten zorgen, zal ook iedere imker beamen en niet het minst onze bijen. Diversiteit komt de gezondheid van de bijen ten goede daarenboven spreidt ze de bloeiperiode over een langere periode. Met dit doel voor ogen wil ik uw aandacht vestigen op een assortiment, binnen twee genera of geslachten, nl. Malus en Tilia, de appelbomen en de lindebomen. Dit assortiment heeft heel wat te bieden voor onze bijen en hebben tevens een grote sierwaarde. We overlopen hier enkele taxa van beide genera, daarbij grootte bomen voor wie de ruimte heeft maar ook kleinere bomen die meer geschikt zijn voor de steeds kleinere tuinen.

Malus – AppelEerst het geslacht Malus. We kunnen dan ook niet anders dan onze eetappels Malus domestica en al zijn variëteiten te promoten. Onze voorkeur gaat de oude rustieke gezonde soorten, bv. de RGF selectie van Gembloux, op hoogstam. Zie ook de site van onze Nationale Boomgaardenstichting, zij bieden een zeer ruime keuze aan zowel laagstam als hoogstam variëteiten. Heel wat van deze variëteiten zijn resistent tegen kanker, witziekte en schurft. Een hoogstamboomgaard is een streling voor het oog, en biedt niets dan voordelen, prachtige bloei, beste honing en een lekkere appel vol vitaminen voor de winter.Maar het genus Malus heeft meer te bieden, daarom wil ik u graag enkele botanische soorten, soorten die in het wild voorkomen, en die ook

een zeer aantrekkelijke sierwaarde hebben, voorstellen. Uiteraard zijn het ook uitstekende drachtplanten, bovendien zijn ze diploïd en leveren ze goed stuifmeel voor onze eetappelsoorten.• Malus bacata, dit is een

sierappel afkomstig uit China. Ieder jaar opnieuw draagt hij een massa witte bloemen in mei. De helderrode vruchten, ook kersappeltjes genoemd, blijven tot in het voorjaar aan de boom hangen tot groot genoegen van de vogels. In de herfst kleuren de bladeren geel. De habitus is breed bolvormig. Interessante selecties zijn M. bacata ‘Gracilis’ en Malus bacata ‘Jackii’.

• Malushupehensis, ook afkomstig uit China, gezonde boom, kan zowel als hoogstam als grote struik gesnoeid worden. De licht roze knoppen bloeien

begin mei open tot witte bloemen. Ook deze boom draagt in het najaar massa’s kleine rode kersappels. De bladeren kleuren in de herfst in oranje gele tinten. Jongen planten verdedigen zich met zeer scherpe juveniele sporen die verdwijnen bij de volwassen bomen.

• Malus floribunda, dit is een topper uit Japan. Gezonde boom, de bloei einde april is prachtig, massa’s rode roze knopen die open bloeien tot mooie wit roze bloemen. De habitus van de boom is mooi rond en compact. In de herfst kleuren de bladeren geel. Veel gebruik in kruisingen voor het bekomen van nieuwe soorten. Een echte sierboom voor de tuin.

• Malus sargentii is een kleine tot middelgrote struik afkomstig uit Japan. De ornamentale waarde is gekend maar spijtig genoeg

Malus sargentii tina Malus floribunda


Tilia insularis Tilia henryana

te weinig geplant. De habitus is rond bolvormig. De bloei, begin mei, is zeer rijk en zoals de vorige roze-wit. De kersappeltjes zijn donker rood en melig, het zijn kleine vitamine C bommetjes. De bladeren kleuren geel in de herfst. Niet te vergeten de selectie M. sargentii ‘Tina’. Zeer compacte groei en zeer rijke bloei. Een hebbedingetje. Wie een origineel haagje wil planten kan ik deze Malus ‘Tina’ sterk aanbevelen.

Tilia – LindeOver naar de volgende suggesties, de Lindebomen, zij behoren tot de lievelingsbomen van de imkers en terecht. Maar als we goed nakijken is het huidige aangeplant assortiment niet zo groot. Om die reden is het nuttig eens te kijken wat het genus Tilia te bieden heeft. Uit de talrijke soorten, botanische en hybriden heb ik er enkele uit gestipt die voor de imkers zeker interessant zijn. Eerst een woordje uitleg over de meest voorkomende soorten.• Tilia x Europea dit is een kruising

tussen Tila cordata en Tilia plathyphylos of liever, de Hollandse linde is een kruising tussen de winterlinde en de zomerlinde. De Hollandse linde is een grote boom, wordt heel veel geplant als laanboom ook in de parken. De bloei is rijk en vroeg, het is goede en geliefde drachtplant.De tuiltjes bestaan uit 4 à 10 bloempjes Hij heeft een nadeel, de veelvuldige wortelscheuten kunnen vervelend zijn.

• Tilliaplatyphylos of zomerlinde, ook een grote en veel voorkomende linde in onze steden en parken. Heeft ook een rijke bloei in juni begin juli. Tilia platyphylos ‘Lacinata’ is de beste selectie voor de bloei. De bloei kan zo overweldig zijn dat er geen blad meer te zien is. Spijtig maar niet alle exemplaren van deze cultivar zijn mooie bomen.

• Tilia cordata of meestal klein-bladlinde genoemd. Het blad is hartvormig zoals de naam cordata aangeeft. Deze linde is inheems en van de drie is deze de rijkste bloeier. De bloei is iets later dan bij de twee vorige, wat een voordeel is, twintig en meer bloempjes per tuiltje zijn geen uitzondering. De boom is meestal kleiner dan de twee vorige. Deze linde verdient meer aandacht, zij is wat in de vergeethoek geraakt en hopelijk zal men inzien dat ze de ideale laanboom is.

• Tilia insularis, weinig of onbekend, origine Zuid Korea. Kleine tot middelgrote boom. De bloei, in juli is effenaf spectaculair, tot 60 sterk geurende bloemen per tros! Een echte aanrader voor de imkers. Spijtig is deze boom niet gemakkelijk te vinden. Tilia japonica wordt vermeld in de literatuur, maar is zeer gelijkend op T. insularis. Voor de meeste botaniekers is er geen verschil.

• Tilia kiusiana, origine Korea en Japan, eerder kleine boom, de bloei is rijk maar de bloemen zijn klein en zeer sterk en aangenaam geurend.

• Tilia miqueliana, origine China, wordt ook weleens tempellinde genoemd omdat hij eeuwenlang bij Boeddhistische tempels wordt aangeplant. Zeer interessante kleine linde vanwege zijn geurige bloei tijdens de tweede helft van juli.

• Tilia henryana ‘Arnold select’, ontegensprekelijk de meest opvallende exotische linde vanwege het prachtige blad met borstharige bladtanden en de zeer late, augustus, september, geurige bloei. De bloemtrossen kunnen tot 100 bloempjes per tros bevatten. De habitus of vorm van deze cultivar, ontdekt door Philippe de Spoelberg, is recht opgaand en rijkbloeiend.

Uiteraard zijn er nog andere lindensoorten die interessante drachtbomen zijn, maar die zijn naar mijn mening meer geschikt voor onze parken waar ze de ruimte hebben om zich volop te ontwikkelen.De meeste van deze bomen zijn verkrijgbaar bij de meer gespecialiseerde boomkwekers, adressen te verkrijgen op de redactie.

Foto’s: De Belgische Dendrologie, internet, en eigen foto’s.

Bronnen: - Belgische Dendrologie, Jaarboek 2005. - The Hillier Manual of Trees and Shrubs.


De schaarse schorzijdebij (Colletes halophilus) is een belangrijke bij en dan met name voor de instandhouding van één van zijn broedparasieten. Dat is de zeldzame schorviltbij (Epeolus tarsalis ssp. rozenburgensis). Schorzijdebijen (fig. 2) zijn sterk gebonden aan een zout milieu en de plant waarop ze foerageren: de zeeaster (Aster tripolium). Die astersoort wordt ook wel zulte genoemd en bloeit pas eind augustus, met een piek omstreeks half september. Deze bijen komen dus ook laat tevoorschijn, want ze zijn daarop aangepast. Bij gebrek aan voldoende zulte vliegen ze ook wel op andere composieten, zoals kleine leeuwentand, zeeakkermelkdistel en bezemkruiskruid (fig. 3).

Figuur 2: vrouwtje schorzijdebij (Colletes halophilus)

De schorzijdebij heeft enkele bijen als broedparasieten. Dat zijn de gewone viltbij (Epeolus variegatus, fig. 7) en de schorviltbij (fig. 3 t/m 6). Die laatste gebruikt de schorzijdebij als enige waardbij. Daarmee zijn ze veel kwetsbaarder dan de gewone viltbij, die op meerdere zijdebijen parasiteert. Dat effect wordt nog versterkt door de scheve getalsverhoudingen tussen die koekoekssoorten bij de schorzijdebij: gemiddeld 80-85% variegatus en 15-20% tarsalis. Zonder waardbij kan de parasiet niet bestaan. Het voorkomen van de parasitair levende viltbijen is dus een zeer sterke indicatie dat het met de (zeldzame) gastheer ook goed gaat. De schorviltbij wordt echter nog maar sporadisch in Nederland aangetroffen en deze koekoeksbij wordt beschouwd als uiterst zeldzaam. Alleen in de Zeeuwse en Zuid-Hollandse delta komt de bij nog in kleine aantallen voor, de meeste langs de Westerschelde-oevers en in Kwade hoek (Goeree). In kleine aantallen worden ze tussen die plekken ook nog gezien.

Figuur 3: paringspoging van schorviltbijen (Kaloot 2006)

Dat zijn de enige leefgebieden van de schorviltbij in Midden-, West- en Noord-Europa. Het zijn biotopen die een voortdurende bescherming behoeven.Het zijn mooie bijtjes van 8-11 mm lengte. De vrouwtjes zijn rood gekleurd op het schildje, de vleugelschubben, de ogen en delen van de poten. Het vrouwtje heeft slechts één witte breedtestreep op de zijkanten (aan de achterrand) van de eerste tergiet (achterlijfsegment) en dus niet de dubbele streep zoals bij het mannetje (fig. 6) en de mannetjes en vrouwtjes gewone viltbij (fig. 7). Het mannetje is grijsachtig (fig. 5). De zijkant van de thorax en het gezicht zijn grotendeels grauwwit. Dat laatste is een gemakkelijk geslachtskenmerk. Een beslissend kenmerk van de schorviltbij, dat in het veld niet zo gemakkelijk te zien is, is een knobbel tussen de antennen, dus op de onderkant van het voorhoofd.

Figuur 4: vrouwtje schorviltbij (Epeolus tarsalis)

Figuur 1: slufter de Kaloot, Borssele

Insecten


Verslag Algemene Vergadering van de KonVIB 14 maart 2015Verslag Algemene Vergadering van de KonVIB 14 maart 2015

Figuur 5: mannetje schorviltbij (Epeolus tarsalis)

Figuur 6: mannetje schorviltbij (Epeolus tarsalis)

Figuur 7: vrouwtje gewone viltbij (Epeolus variegatus)

Bij deze soort overlappen de zijkanten van die knobbel voor een deel de antennebasis. Andere viltbijen hebben wél enige knobbelvorming tussen de antennen, maar dan zonder die overlappende punten.

De schorviltbij wordt het ernstigst bedreigd door ver-nietiging van biotopen van zijn waardbij. Eerder werd reeds De Beer ‘opgeruimd’: de Maasvlakte (het voor-malig eiland Rozenburg) slokte alles op. Nu is met de WCT-plannen de Kaloot (Borssele) aan de beurt om te verdwijnen en dit kleine duinsluftergebiedje is een belangrijke vindplaats van deze zeldzame bij. Waar-schijnlijk ondervindt de soort ook enigszins last van concurrentie van de gewone viltbij, zie hiervoren. De

instandhouding van de zeer schaarse huidige biotopen is daarom extra belangrijk (fig. 1, 8 en 9). Ook al wordt een klein gebied gespaard van havenbouw, dan nog is de verstoring door extra activiteiten in de omgeving funest voor dergelijke kwetsbare populaties. Het is daarom de grootste misstap van deze eeuw voor Zeeland als de plannen voor de WCT (Westerschelde Container Terminal: contai-neroverslaghaven en -kades) doorgang zullen vinden. Europa zit daarop niet te wachten, want de havencapaciteit van Rotterdam, Antwerpen, Zeebrugge en Hamburg is meer dan voldoende, ook voor de toekomst. Er is met de nieuwe Maasvlakte 2 erbij zelfs sprake van aanzienlijke overcapaciteit. Zeeland krijgt er dan alleen maar lawaai, milieuvervuiling en verkeersellende bij. Wanneer gaat men eens echt Europees denken?

Nieuw bedachte natuurgebieden in de buurt van de Kaloot kunnen nooit een vervanging zijn van de kostbare huidige biotopen. De natuur laat zich niet dwingen om te verhuizen, vooral niet als het soorten betreft, die gebonden zijn aan zeer specifieke plekken direct grenzend aan de zee, zoals de enige waardbij van de schorviltbijen, de schorzijdebij. Het is een volkomen naïeve gedachte van sommige politici dat dit een oplossing zou kunnen zijn voor verlies van natuurwaarden.

Tekst en foto’s: Albert de Wilde

Figuur 8: nestaggregatie schorzijdebij op de Kaloot in 2006

Figuur 9: begin van het Kalootstrand met duinvorming nabij de koelwateruitlaat van de kerncentrale.


Wilt u ook adverteren in ons maandblad?

Inlichtingen bij: Koninklijke Vlaamse Imkersbond

Tel. 015-22.49.19 of 0475-36.22.76

[email protected]

Zoals reeds vermeld in het meinummer van dit jaar werd op de Raad van Bestuur van februari beslist de ledenadministratie van de KonVIB online te plaatsen met de bedoeling de werkbelasting voor de verschillende geledingen van de KonVIB te verminderen. Midden juni was het programma ter beschikking, zodat kon gestart worden met de opleiding van de lijstenhouders van de afdelingen, na demonstratie van de applicatie aan de provinciale opleidingsverantwoordelijken. Vanaf 15 november 2015 worden de leden voor 2016 ingeschreven in de Konvib Online LedenAdministratie of kortweg KOLA.

Wat zijn de belangrijkste kenmerken van KOLA?

• Het inschrijven en aansluiten van leden in KOLA wordt uitgevoerd door de lijstenhouders van de respectievelijke afdelingen via een internetverbinding. Geen speciale software moet hiervoor geïnstalleerd worden, een browser zoals Internet Explorer, Firefox, Chrome of dergelijke voldoet. Wat wel nodig is een specifieke en strikt persoonlijke gebruikersnaam en paswoord, die toegang geven tot de ledenlijst van de overeenkomstige afdeling. De toegang tot KOLA wordt per afdeling beperkt tot twee personen en kan worden aangevraagd via de provincie.

• Daar het invoeren en beheer van de ledenlijsten nu wordt uitgevoerd door de afdelingen wil dit zeggen dat eventuele adreswijzigingen of problemen, zoals het niet ontvangen van het maandblad, in de eerste plaats moeten gemeld aan de lijstenhouder van de betrokken afdeling en niet meer aan de lijstenhouder van de KonVIB.

• De gegevens van een lid hoeven slechts eenmalig in KOLA worden ingevoerd en dit bij de eerste aansluiting. Daarna moeten enkel aanpassingen aan bijvoorbeeld adressen worden ingebracht.

Naast gewone leden kunnen ook bijleden in KOLA worden ingeschreven.

• Het systeem berekent in functie van het aantal en het type van de aangesloten leden bij een afdeling welk deel van het lidgeld moet overgedragen worden aan provincie en KonVIB. De samenstelling van het lidgeld, bestaande uit een deel afdeling, een deel provincie en een deel KonVIB, worden per afdeling en per provincie jaarlijks ingesteld door de beheerder van KOLA.

In de praktijk• Omtrent 15 oktober werd door

KOLA de jaarwisseling uitgevoerd. Alle aangesloten leden van het lopende jaar worden opgeslagen en worden potentiële leden voor het volgende jaar of jaren. Inschrijvingen voor het volgend jaar kunnen dan starten onmiddellijk na de jaarwisseling.

• Iedere afdeling heeft de mogelijkheid aan te geven wie de voorzitter, secretaris, penningmeester … van de afdeling is. Informatie die interessant is voor andere gebruikers van KOLA, zodat wijzigingen snel kunnen worden gecommuniceerd naar alle verenigingen van de KonVIB.

• De adressen beschikbaar in KOLA worden elke maand gebruikt voor het samenstellen van de adressenlijst voor de verdeling van

de maandbladen via de post naar alle aangesloten leden en voor het nazenden van maandbladen naar nieuwe leden. Een goede reden om het invoeren van adressen met de nodige zorg en nauwkeurigheid uit te voeren. Om foutieve adressen zoveel mogelijk te vermijden worden enkel die adressen door KOLA aanvaard die gekend zijn door Google maps; uitzonderingen zijn echter steeds mogelijk.

• Om het werken met KOLA vlot en efficiënt te laten verlopen zijn een aantal hulpfuncties beschikbaar, zoals een globale zoekfunctie, die zoekt naar trefwoorden in alle informatie waartoe de gebruiker toegang heeft, en een detail zoekfunctie, die zoekt naar trefwoorden in de data op het scherm. Ook kan de informatie die men op het scherm wenst te zien aan de hand van een aantal criteria worden gefilterd en gesorteerd. Uiteindelijk kan alle informatie op een scherm, hoe klein of hoe groot ook, als Excel-bestand worden gedownload.

MededelingKONVIB ONLINE LEDENADMINISTRATIE (KOLA)Hugo Bes

HERFSTMENU Het wildseizoen komt er aan en de natuur past zich aan, daar moeten wij van profiteren.

ReceptenPEREN GESTOOFD IN HERFSTVRUCHTENGELEIBenodigdheden12 kleine winterpeertjes * 2 eetlepels rietsuiker * 1 kaneelstokstok * fijngesneden sinaasappelschil * 5 eetlepels honing * 1 eetlepel vers citroensap * 1 vanillepeul * 2 eetlepels kweepeergelei * 1 zakje vruchtenthee (b.v. rozenbottel)

BereidingWe zetten de geschilde peertjes rechtop in een diepe pan.We voegen het water toe tot ze net onderstaan.We snijden de vanillestok overlangs door en schrapen het merg er uit en voegen het bij de peren.We voegen de suiker toe en laten zachtjes koken tot die gesmolten is.We laten een tiental minuten sudderen tot de peertjes zacht worden.Wanneer het mengsel niet meer kookt, voegen we de honing en kweeperenjam toe. We halen de peertjes uit de pan en laten het theezakje enkele minuten er intrekken. We laten de siroop afkoelen en gieten ze weer over de peertjes.We zetten het geheel minstens één nacht in de koelkast.Voor het opdienen verwijderen wij de vanillepeul, de kaneelstok en de sinaasappelschil.Voor het opdienen lichtjes verwarmen en serveren met eendenborst of ander vederwild.

Het kan ook koud worden gegeten met kaas of als dessert met yoghurt of slagroom.(De kweeperenjam kan vervangen worden door veenbessen – of andere herfstvruchten jam.)

EENDENBORSTBenodigdheden4 eendenborstfilets * een weinig olijfolie * peper en zout * kalfsfond * enkele peperbessen

WerkwijzeWe kerven het vel van de eendenborsten in en bakken de filets in een klein beetje olie op de velkant (het vel bevat normaal gezien genoeg vetstof om te bakken) gedurende enkele kleine 10 minuutjes.We draaien de filets om en bakken het vlees rosé.We kruiden met peper en zout en laten het vlees rusten onder aluminium folie.We roeren de bakresten los met de kalfsfond en laten lichtjes indikken.We garneren met rode peperbessen.

William Vanhemlrijck

KIP MET SCHORSENEREN EN HONING (4 personen) • boter • 2 kaneelstokken • 10 kardemompeulen• 1 blad laurier • 60 gram geplette gember • 60 gram geplette knoflook • 500 g schorseneren • 4 halfgaar gebakken kipfilets en kipbouten • 2 deciliter room • 1 eetlepel honing • gefrituurde rode uiringen • zout

Smelt boter in een pan. Voeg kaneel, kardemom en laurier toe en laat 30 seconden bakken. Roer er de knoflook- en gemberpasta onder en bak verder. Voeg repen schorseneren toe, kruid met zout. Stoof halfgaar. Voeg gebakken kip, één deciliter water, room en honing toe, laat vijf minuten sudderen. Serveer met gefrituurde ui. Smakelijk!

Bron: Honingrecepten en ‘wistjedatjes’ over honing, een uitgave van LIB vzw. Te verkrijgen bij de auteur A. Vandijck: [email protected]


Cursussen

Aankondigingen voor activiteiten en cursussen dienen twee maanden vooraf overgemaakt te worden aan de redactie.

VerenigingslevenDatumUur

04/12/201519.30 u.

13/12/201510.00 u.

AfdelingTelefoonnummer

Kon. VerenigingDe Kraïner-Bieënvrienden Wijgmaal016-29.29.49

Kon. Bijenbond van Bekkevoort en Omstreken013-31.35.32

OnderwerpLesgever

Hygiëne van de bij helpt ziekten bestrijden.L. Sinnaeve

Varroa-arm imkeren het jaar door.Georges Caubergs

LocatieOpmerking

Café Onder de torenAarschotsesteenweg 531, 3012 Leuven

HageveldStaatsbaan 225, 3460 Bekkevoort

Beginners

Beginners

Data

Vanaf 13/12/159-12 u.

10 lessenVanaf 28/02/169-12 u.

AfdelingInfo

De liefhebbers van ’t Zoet [email protected] 0493-08.40.08

De Westerbie [email protected]

Locatie

Zaal ’t KloosterGasthuisstraat 20, 2520 Ranst

AvowestSchipvaartweg 10, 8970 Poperinge


Verslag Algemene Vergadering van de KonVIB 14 maart 2015

Buc-Carbie uit Heist o/d Berg in Muhlbach, OostenrijkOp de uitstap naar Oostenrijk stond ook ditmaal een bezoek aan een plaatselijke professionele imker op het programma. Deze jonge imker had alles goed voor elkaar. De bijen waren even ‘gemudlich’ als de imker zelf. Als ware speurneuzen wilden we elk ‘geheim’ van deze imkerij boven tafel krijgen. Varroabestrijding? Alleen met een 3,5% oxaalzuuroplossing bij een overschrijding van de mijtenval van 3/5/10 mijten einde mei/juni/juli. Verder geen behandeling. De rondleiding door de imkerij en de bezichtiging van het honinglokaal, werd afgesloten met een proeverij van bijenproducten. Nadat iedereen zijn Bourgondische inborst had bevredigd, werd het bezoek afgesloten met een dankwoord in ‘Hoogduits’ door de reisleider.

Zonder draadjes.

Index 101ste JAARGANG – 2015


Activiteiten 02/27; 03/28; 04/29; 05/20; 06/30; 07/30;

09/30; 10/28ApitherapieRoyalactine als verjongingskuur 02/17Bestuursmededelingen en – initiatievenVan de redactie: 01/03; 02/03; 03/03; 04/03; 05/03;

06/03; 07/03; 08/03; 09/03; 10/03Nieuwjaarsboodschap 2015 01/04Tweede week van de bij 1–7 juni 2015 01/26; 04/28COLOSS-enquête seizoen 2014-2015 01/26; 02/22Een belangrijke wissel 03/08Buitengew. Raad van Bestuur 03/02/15 04/27Verslagen: VBVI vzw 15/10/14 01/29 VBVI vzw 18/02/15 05/30 KOVIV vzw 20/10/14 01/30 09/02/15 04/30 KonVIB vzw 14/03/15 05/30 Vlaams bijenteeltproject 05/18Lidmaatschap KonVIB 2016 09/07KonVIB online ledenadministratie 10/26Bijengezondheid – ZiektenbestrijdingOmgaan met bijensterfte in de praktijk 01/09Systematisch darrenbroed uitsnijden 02/13Kan de verdwijnziekte vermeden worden? dl 1 02/18 dl 2 03/16Vuilbroed dl 1 03/13 dl 2 04/10 dl 3 05/08Varroamijt doeltreffend bestrijden 03/18Zeker en eenvoudig 06/14Eco-imkeren en varroabehandeling 07/12Weerstand van honingbijen 07/14Over varroaresistente bijen 08/08BijenproductenHoninganalyse 2015 03/24Bijenweide – DrachtplantenKoolzaad 01/24Klein Hoefblad 02/23Heeft Brugge een bijenplan? 03/21Noorse esdoorn 03/25 Help de bijen, zaai een bloemenmengsel 03/29Brem heeft het voor hommels 04/23Een bruikbare pollenkleurengids 05/12Phacelia tanacetifolia 05/20Wat kunnen steden en gemeenten doen voor bijen 06/08Wilgenroosje 06/25Herfsttijloos 07/23Bestuiving van Amerikaanse bosbes 08/18Ethiopische mosterd 09/26Malus en Tilia: twee toppers 10/22BijenwetenschappenGewone spekkever – Dermestes Lardarius 01/22Lieveheersbeestjes 02/24Oliekevers 03/26Bijvliegen – Erestalis 04/24Roodgatje- Andrena haemorrhoa 05/21Crossocerus annulipes 06/26

Glasvleugelvlinders –Synmanthedon formicaeformis 09/27Hommels en DWV 07/24Royalactine als verjongingskuur 02/17Natuurlijke schikking van de raten 02/20Bouwontwerp van de bijenraat 06/24Bijenbiologie in een notendop dl 1 07/08 dl 2 08/10Voorkeur of toeval? 08/16Effect v/d nassanovklier 09/08Begaafde bijen 10/08Rassenkruising en bijenagressie dl 1 10/11De schorviltbij 10/24Congressen, cursussen, markten, studiedagen,tentoonstellingenBijenmarkt Helchteren 02/28Bijenmarkt Oelegem 02/29Bijenmarkt Haasdonk 02/29Bijenmarkt Oud-Turnhout 02/30Brabantse bijenmarkt Baal 02/30West-Vlaamse plantendag 1/27; 02/30Oost-Vlaamse plantendag 01/27Buc-Carbie plantenruildag 01/27; 02/29Bloemen- plantendag Tessenderlo 02/29Plantenruildag Heverlee 03/29Opendeurdag De Averegten 04/28Natuurmarkt Helmond 05/2344ste Apimondiacongres 06/22Symposium: Wetenschap voor Imkers 06/28; 08/29Symposium Wageningen 07/14Herfstsymposium – Zutendaal 09/2922ste AVB Imkersdag 09/30Verslag 44ste Apimondia congres 10/20Studiedag Buckfast Vlaanderen 10/28Cursus beginners Leuven 24/01/15 01/28 Peizegem 13/09/15 05/26 Woumen 20/09/15 08/30 Heist o/d Berg 18/10/15 08/30 Ranst 13/12/15 10/28 Poperinge 28/02/16 10/28Cursus gevorderden: Bekkevoort 24/01/15 01/28Maandpraatjes

01/06; 02/05; 03/05; 04/05; 05/05; 06/05; 07/05; 08/05; 09/05; 10/05

MediaBoeken: Bijen houden, een compleet overzicht 01/20 Gloob & Theo 01/20 100 Kindervragen: bijen 07/26DVD: Het universum van de honingbij 01/21PraktijkOmgaan met bijensterfte in de praktijk 01/09Parkeerplaats voor zwakke volken 01/14Tussenaflegger als starter moerteelt 01/17Maken van een bijenkast simplex 12 ramen 01/18Arrestkooi praktischer dan arrestraam 02/10Systematisch darrenbroed uitsnijden 02/13Aan het werk meisjes! 03/06


Een raampje wordt een volk 04/08Geselecteerd nageslacht 04/09Bijsturen van de biotechnische methode 04/15Een vluchtweg voor bijen 05/10De flow hive 05/15De zuigeling 05/16Jonge moer, sterk volk 07/18Bedenkingen bij het inwinteren 07/21Wasmotten te slim af zijn 08/14Deze dames bevriezen niet 09/11Invoerkooitje versus namaakdop 09/12Eenvoudig geniaal 10/16Waswafels gieten 10/18SelectieTussenaflegger als starter moerteelt 01/17Geselecteerd nageslacht 04/09Ko-teelt in verzamelbroedaflegger 04/13Overlarfproject 2015 04/18Moertelers selectiewerkgroep 2015 04/20Eenvoudige koninginnenteelt 04/22Moerteelt anders bekeken 06/19VariaActueel 01/05; 02/04; 03/04; 04/04; 05/04; 06/04; 07/04; 08/04; 09/04;10/04Recepten 01/25; 02/26; 03/28; 04/26; 05/22; 6/30;07/28; 08/28; 09/29; 10/27Vraag en aanbod 01/28; 03/30; 04/28; 05/23; 06/30;

07/30; 08/30Hoe naïef een man van 62 kan zijn 03/00Doctoraat over sluipwespengif 04/27Ervaringen bij een prof.-imker in Canada 06/12Cursief: Een bij …zomaar 06/27Lezersbrief – Antwoord v.d. redactie 06/29Lezersbrieven 07/27; 08/25Testen wasvervanger 07/22Verhaal: donderzwerm 07/25Doe het zelf: raampjes maken 09/15Apicentrische bijenteelt 09/16Cort verhael 09/18Bijenbaard 09/24Zwerm om 21.45 uur 09/28Zelf bijenkasten maken 10/14Index 2015 10/29VerenigingslevenGepromoveerden Rosse Bie Turnhout 02/28Bijenvriendelijke gemeente Boechout 05/23Zaadverdeling 2015 Vlaams-Brabant 05/24Bestuivingsnamiddag AVIB vzw 05/25Hubert Swinnen 06/16Beroepsimker Herman Torfs 07/16Week van de bij 07/29Westerbie Poperinge op uitstap 07/30Honderdste lid in Herentals 08/30Buc-Carbie uit Heist o/d Berg op uitstap 10/28OverledenDe Smaels, N.,Westerbie Poperinge 09/30Peeters, V., Zoerselse Imkersver. 02/28Sarens, J. Imkersgilde, Neerbrabant 07/30Schuurmans, H., St-Ambro Overpelt 01/28Van Dam, G., St-Ambro Vorselaar 01/29Vandenschrieck, J., Layenskring Wespelaar 09/30

AuteursAsperges, M. 01/22; 05/01; 05/12; 08/18Aumeier, P. 02/13; 03/14; 04/08; 04/09; 05/11; 06/14; 07/18; 08/14; 09/11;10/16Backs, M. 09/18Behets, C. 06/27Beuckelaers, J. 09/28Bes, H 01/14; 02/13; 03/04; 04/08; 04/09; 05/04;

05/11; 05/27; 06/14; 07/04; 07/18; 08/14; 09/04; 09/11; 10/16; 10/26Beyers, J. 06/27Boecking, O. 02/13Coolen, J. 04/12Combes, A. 10/22Cristael, D. 01/06; 02/01; 02/05; 03/05; 04/05;

05/05; 06/05; 07/05; 08/05; 09/05;10/05 Cuylaerts, M. 06/12; 06/24; 07/16Daems, F. 06/16; 10/20Dauw, C. 01/04De Croock, R. 04/15de Graaf, D. 05/18De Haes, W. 02/16Demeester, W. 01/18; 02/18; 03/16De Roeck, G. 01/09; 02/04; 04/04; 06/04; 08/04;

08/08; 10/04Desmadryl, D. 01/03; 01/20; 02/03; 02/20; 03/03; 03/04;

05/0305/15; 06/03; 07/03; 08/03; 09/03; 10/03Detienne, G. 02/16Devos, L. 03/09De Vos, R. 03/0; 01/04; 06/01; 07/01; 09/24 ; 10/18De Waele, M. 01/30; 04/30de Wilde, A. 02/24; 03/26; 04/24; 05/21; 06/26;

07/24; 07/27; 08/26; 09/27; 10/24; 08/26; 09/27Ernst, U. 02/16; 08/25Elen, D. 10/11Franck, F. 01/24; 05/20Goorix, P. 07/14; 07/22Informatiecentrum 03/24Liebig, G. 02/13; 03/15Maes, H. 01/08; 09/03Maenhout, F. 04/22; 07/21; 09/15; 09/26; 10/14Nijs, N. 01/16; 02/10; 03/18; 06/24; 08/06; 09/12Nosenzo, P. 07/25Pintens, L. 09/16Pijpers, P. 01/01Rotthier, B. 04/20Schoofs, L. 02/16Schotanus, A. 01/21; 03/13; 04/10; 05/8; 05/16; 06/19; 06/22; 07/08; 08/11; 08/16; 09/08;10/08; 10/29

Schouteden, N. 07/12Swinnen, H. 04/20Tautz, J. 07/08; 08/10Temmerman, L. 02/16Trappeniers, H. 01/29; 05/30Vandepoele, B. 06/08Van Derbeken, A. 03/21Vandijck, A. 01/21; 01/25; 02/23; 02/26; 03/25; 03/28; 04/23; 04/26; 05/22; 06/30; 09/29; 10/27Van Hemelrijck,W. 01/25; 02/26; 03/28; 04/26; 05/22; 06/30; 09/29; 10/27Willems, W. 09/18

Opgemaakt door Alois Schotanus

Kantoor van afgifte: Gent X Maandblad van de Vlaamse ... · PDF [email protected]...

Documents

Transcript of Kantoor van afgifte: Gent X Maandblad van de Vlaamse ... · PDF [email protected]...