1

JoodsefamiliesinGeesKeesvanDijk,lidvandewerkgroeprijksmonumentenvandeHistorischeVereniging

Klenckerheugte,Oosterhesselen,GeesenZwinderen

InGeeshebbenalvroegjoodsefamiliesgewoond.VoordeTweedeWereldoorlogzijnzeallemaaluithetdorpvertrokken,maarde tekenenvanhunverblijf zijnernog:het Jeudenhoessie, het Joodsebegraafplaatsjeendeverhalen.Wehebbeninditdocumentdegeschiedenisvandefamilies,voorzoverwediehebbenkunnenachterhaleninboeken,artikelen,archievenengeheugens,opeenrijtjegezet.

1. EenbeknoptejoodsegeschiedenisinNederlandenDrenthe

EeuwengeledenzijndeeerstejodenwaarschijnlijkalskoopliedenenhandelarenEuropaingetrokkenmetdeRomeinen.IndestedenKeulen(in331naChr.)enParijs(582naChr)wordtalvroegmeldinggemaakt van joodse wijken. In Nederland komt de eerste melding uit Maastricht van 1295 en inGelderlandvan1325.Daarnawoneneralsneljoodsefamiliesinallesteden.InCoevordenwordtin1348vermelddatRoelofvanCoevordengeldschuldigwasaande joodsegeldschieterVivius, zoonvanIsaäkvanSchüttdorf(Bos,L.).

Inde14deeeuwhaddendejodenhetmoeilijk.ZewerdenverdrevenuitEngelandenFrankrijkenhetwasvooraldekerkdiehaatprediktetegen“demoordenaarsvanJezus”.Doordatberoepenverenigdwareninorganisatiesmeteensterkreligieuskarakterbleefervoordejodenweinigandersoverdande handel in tweedehands goederen of omop te treden als geldschieter. Toen de pest uitbrak inEuropa in 1349,werden zij als oorzaak gezien. Hele joodse gemeenschappenwerden uitgemoord.(Bos.L)Hoewelweinigendat rampjaaroverleefden,kwamenervanuitWestfalentochvrij snelweer jodennaarNederland.Maarookdatduurdenietlang.In1500isvrijweliedereenweerverdreven.Pasaanhetbeginvande16deeeuwkregengroepenjodentoestemmingzichtevestigenindegrotesteden.WeerafkomstiguitDuitslandenweeruitWestfalen.Vanafheteindevande18deeeuwstrekenindegroteplaatsenvanDrenthe,veel-vaakarmlastige–joden neer. Volgens een plakkaat van 1739 tegen landloperijwaren de joden toen voornamelijknog:“pakkedragers,goochelaars,liedjeszangers,schaarslijpers,quaksalvers,breukmeesters,kramersvan kleynigheden, hairkopers, handelaars in oude kleren en andere diergelijcke”. In Hoogeveenvestigde zich de eerste joodse koopman in 1691, in Coevorden in 1697, inMeppel in 1742, en inAssen in 1750. Kennelijk werd de grote aanloop de stadsbesturen te gortig, want al snel werd inMeppel,enHoogeveendeimmigratiebeperkt.De immigratie endebeperkingen gingenaan dedorpenophet plattelandniet voorbij. DoorhetcollegevanDrostenGedeputeerdenwerdde-in1782vastgestelde-vestigingsresolutieingevoerd.De resolutie bepaalde, dat er nietmeer dan drie joodse families toestemming kregen om in eenkerspel tekomenwonen.Datmochtendanzijn: eenslager,eenkoopmaneneenvilder.Devildermoestbuitenhetdorpwonenvanwegedestankoverlast.DejodenwerdeninheelDrentheactiefindevee-entextielhandel,deindustrieenzewerktenalsslager.Veelalternatiefwaserooknietwantzemochtennietveelanders.Na de Franse inval in de Nederlanden in 1795 grepen de patriotten de macht en werdenprinsgezindenuithunfunctiesgezetofzelfsverjaagd.DejodenindeNederlandenvoerenerwelbij.

2

OvereenkomstighetgedachtengoedvandeFranse revolutie (Vrijheid,GelijkheidenBroederschap)kondigdedeNationaleVergaderingop2september1796perdecreetafdat‘geenJoodzalwordenuitgeslootenvaneenigerechtenofvoordelen,dieaanhetBataafschburgerregtverknochtzijn’. In1806mochtenwoningenaanjodenwordenverhuurdenin1808bepaaltde landdrostvanDrenthedatertussendejodenenchristenengeenonderscheidmeerwas.NadeFransetijdstijgthetaantaljodensnelenvooralinDrenthekwamenzebinnenuitdeDuitsegrensgebieden,metconcentratiesinHoogeveen,CoevordenenMeppel.Vele jodenvestigenzichookophetplatteland inverbandmethunhandel.Belangrijkwasnatuurlijkookderelatievenabijheidvandesynagogen. Inde18eeeuwwareneralhuissynagogen inCoevorden,HoogeveenenMeppelen in1811hadDwingeloo eenhuissynagoge,gevestigd in een boerderij, gevolgd door Veenhuizen (1839), Smilde (1846) Beilen (1855), Sleen(1859)Emmen(1878),Zuidlaren(1884),Borger(1887)enNieuw-Amsterdam(1899).Dezogenaamdesjoeltjes in de dorpen waren uiterst bescheiden van bouw. In het kerspel Oosterhesselen is nietaantoonbaar een huissynagoge geweest en waarschijnlijk waren de families uit Gees lid inHoogeveen,CoevordenofSleen.Nadeburgerlijkegelijkstellingmochtendejoodseinwonersin1799inHoogeveenenMeppeleeneigenechtesynagogebouwen.In1840kwamAssendaaralsderdebij.In1940breekter, ook inDrenthe, een zware tijd aan voorde joodsegemeenschap,Nadeoorlogkeerdenvanderuim2000jodenermaar150terug.Vanechtjoodslevenisdangeensprakemeer.IndezealgemenejoodsegeschiedenisspeeltzichookdejoodsevestiginginGeesaf,meteenopkomstaanheteindevande18deeeuweneenverdwijnenvandejoodsegemeenschapnetvoordeTweedeWereldoorlog.DaarnaisookinGeesnooitmeersprakegeweestvaneenjoodsleven.

2. HoekwamendejoodsefamiliesinGeesterecht?Hetzalnietheelgekgeweestzijnvoordedorpsbewonersdaterzicheinde18deeeuwjoodsefamiliesvestigdeninhetdorp.AlvanafhetbeginvandeeeuwwarenerrelatiestussendeboerenvanGeesmetjoodsekoopliedenenbankiersuitCoevordenenvooraluitHoogeveen.“InGeeshebbenjoden‘woond;JaSimons.JadiehebiknogbestkendenJacobenSamenerwasernogéén,diewashoesholdster.Devrouvandeaolejeudehebiknooitkend”.“InZwinderenbintnooitgienjeudenwest”.IkweetnietaansasaoleMoosdiewaser.JeudenJacob,zeedenwijerdanlateraltied tegen. Woonde in de aolde school. Die luup ok met manufacturen., Later naar Coevorden.(Bejaardenvertellenovervroeger)DevooroudersvandegenoemdeMoosSimonswarenSoosmanDavidsenDavidSoosman.SoosmanDavids en zijn vrouw zijn wel de bekendste, maar niet de eerste joden in Gees. Iets voor hunaankomst in 1796 wordt in de Haardstedenregisters melding gemaakt van een Noach de Joode(NoachLevy).Noachwaszoarmdathijgeenbelastinghoefdetebetalen.HijwoontindebuurtvandehuidigeDorpsstraat60. Salomon Jacobskochtdeze woning in1797.Noachmagerdanblijvenwonen. Het lijkt erop dat deze Jacobs niet in Gees woonde maar pendelde tussen verschillendedorpen,metalsbasisHoogeveen.DedochtervanSalomonJacobsvanZuidentrouwdemetMozesKats,dielaterinGeeskwamwonenaandehuidigeOudeSteeg.DezeSalomonJacobsvanZuidenuitHoogeveen is waarschijnlijk familie van Salomon Jacobs, maar ook dat hebben we niet kunnenaantonen.Rond1797vestigt JudithLevy -weduwevanMozesLevy–zichookaandeDorpsstraat.DeLevy’szijndevooroudersvanKoopmansenBoesjes.Het relatief grote aantal joodse families in Gees betekende dat er zich, als gevolg van devestigingsresolutie van 1782, in het kerspel Oosterhesselen niet meer joodse families mochten

3

vestigen dan de al aanwezige in Gees. In Zwinderen enOosterhesselen hebben dan ook geen ofnauwelijksjodengewoond.Tot aan de Tweede Wereldoorlog zijn er gedurende korte periodes families bijgekomen envertrokken. Alle joodse families waren uit Gees weg voor 1935. Tijdens en na de TweedeWereldoorlogwoondener inGeesbehalvedeafstammelingenvande familieLevy–KoopmansenBoesjes-geenfamiliesmeermetjoodseoudersofvoorouders.Deverschillendefamiliesbehandelenwemetmeerdetailinhoofdstuk4.

3. HetgeldverkeerinGeesInCoevordenkrijgenLeviMarcusenLeviFrancoin1697hetverzoekvandestadomeenbankvanleningopterichten(Bos.L).Hijmag“sestienproconto(16%)”renteheffenenhijmagtelkens“ienstuverschrieffgelt”innen.Wie waren die geldleners uit Coevorden? In 1763 woonden er tien joodse families. Van de tienfamilieswarenertweefamilievanelkaar,IsakMosesenLevyIsraël.Zewarenzwagersengetrouwdmet de dochters van de vermogende Salomon Jacob van Raalte (Bos.L). Beide families waren rijkdankzij hun schoonvader. Ze werden de belangrijkste joodse kooplieden van Coevorden met eenhandelenwinkelinmanufacturen.DekinderennamendeachternaamvanCoeverdenaan.Aanheteindevande18deeeuwleendenzowelIsakMosesalsLevyIsraëlgeldaanboerenvandorpenrondom Gees (Schultengerechten van Dalen/Oosterhesselen). Met Gees hebben we geen directerelatiegevonden,maardiezalerzekerzijngeweest.OokdaarwaskapitaalnodigendathaddendejoodsefamiliesinCoevorden.DegeldrelatiemetCoevordenveranderdetoenSalomonJacobsinGeeskwamwonen.Salomonnamaan het einde van de 18de eeuw de financiële markt in Gees en omstreken over. Hij moet definancierzijngeweestvanveleactiviteiteninenrondomGees.Hijleendezelf,omzijnactiviteitentefinancieren,tussendef.400enf.1000vanderijkejoodsefamiliesHendrikdeJongeenAbrahamW.BenjaminuitMeppel, eneneJosephArensuitWesterbork.Voordietijdwarendatgrotesommengeld. Hoewel er geen bewijs van is zal dat geld in het dorp of de dorpen rondom zijn uitgeleend.Salomonleendetegeneenrentepercentagevantussende3en4%,metjaarlijkseaflossingen.Ook Soosman Davids heeft veel geld geleend. Dat heeft hij voor een deel gedaan van SalomonJacobs.DieleningenwarennoodzakelijkomdeactiviteitenvanLevyBeerends,zijnschoonzoon,enhemzelfinGeestefinancieren.Eensoortwerkkapitaalvoorhunwinkel,handelenslagerij.Hoewel er veel relaties waren met Hoogeveen, hebben we niet een directe geldverkeer relatiekunnenontdekken.Hoogeveenwasweleendorpmeteengrote joodsegemeenschap.Veelvandewinkels hadden joodse eigenaren en veel van hen hadden manufacturenzaken (Hes, M). Debloeiendeveemarktwerdvooreengrootdeelbeheerddoordejoodsehandelaren.HetlijkteropdatGeesmetCoevordeneenbelangrijkegeldrelatiehadenmetHoogeveeneenveelmeerophandel–vooralvee-gerichteband.

4. DefamiliesHet uitzoeken van de eerste geschiedenis van de joden in Gees is lastig. In de Doop, Trouw enOverlijdensboekenvandeHervormdeKerkinOosterhesselen,deenigeregistratievanbewonersenhunkinderenvan voor1811, zijn zenauwelijks terug te vinden.Dat lijkt ookwel logischwanthetmoetvoorjodennietgemakkelijkgeweestzijnomzichteregistrerenbijeenHervormdeKerk.Voorhetachterhalenvandefamiliegeschiedenissenaanheteinde18deeeuwenbeginvande19deeeuw

4

zijnwe afhankelijk van informatie uit secundaire bronnen, zoals de belastingregisters, kadaster ofschultengerechten. Als er vanaf 1811 een bevolkingsregister wordt ingesteld, verandert dat. Hetbeschrijvenvanderelatieswordtnogbemoeilijktomdatheelveel“ingetrouwd”werd.DekeusvanjoodsepartnerszalnietgrootzijngeweestinderelatiefkleinegroepinDrenthe.Vaaktrouwdenneefennichtmetelkaar.

4.1 DefamilieSoosman/Davids

SoosmanDavids -Jode en Coopman - komtmet zijn vrouw rond 1790 inAaldenwonen.Hij is dangetrouwdmetBelloMeijerenheefttweedochters,EstherenSara.Hijkomtop10januari1792metJanLubbertsinAalden(SchultengerechtenZweeloo)overeenomeenstuklandtekopenwaarhijeenhuisopmagtimmeren.HetgezinheeftnietlanginAaldengewoond.In1796zijnzevertrokkennaarGees en het huis in Aalden is toen overgedaan aan zijn dochter en schoonzoon Philip IJsaäc, ookkoopman.DemoedervanPhilip,Evavan64jaarwoonterbijinen“haarsoongeefthaardecost”.InGeesbetrektde familie SoosmanDavidsnaaankomst tijdelijkhuis86 - nuOudeSteeg27 - enrond1797hebbenzeinGeesweereeneigenwoninggebouwd(huisnr79,later313,B118IenII)hetJeudenhoessie, dehuidigeOudeSteeg11-13. Hij heeft in1796degrondvoordathuisje gekochtvoorf.35,-,metgelddathijhadgeleendvanSalomonJacobs.9 januari1796Salomon Jacops, joodscoopman teGeesgeeftaanaangekogtmetSosemanDavijtsmeedeteGeestehebbeneengorentriemeedeteGeesvoorf35,-de40stepenningbedraagt0-4-8.(Rekeningenvandeschultevande30steen4stepenningen1785-1801)Aanheteindevande18deenhetbeginvande19deeeuwontwikkeltzicheengecompliceerdefamiliegeschiedenis,dieweniethelemaalhebbenkunnenontrafelen.

5

Soosmanwas,toenhijinGeesaankwam,al50jaaroud.ZijndochterEsthertrouwtin1801inGeesmet Levy Beerends. Levywas in Gees koopman enwinkelier. Bij het huwelijkwordt een contractafgeslotendat Levy en zijn vrouwEsther inGees in het nieuwehuis aandeOude Steeg 13 zullenkomentewonenenerwordtovereengekomendatzijnanderedochterenschoonzoonPhilipIJzaäcrecht houden op het huis in Aalden, ook als de ouders komen te overlijden. (SchultengerechtenDalen/Oosterhesselendeel3folio535 ).HetrechtvanLevyopdieerfenisenophethuis inAaldenwordtafgekochtmetf.100,-AlsnelnahethuwelijkmoetmoederBellozijnoverleden.SoosmanisenkelejarennahetoverlijdenvanBelloopnieuwgetrouwdmetdeveeljongereHenderinaGodschalk(1770-1842)uitSchuettdorf,Hannover.Hetnieuweechtpaarwoontdaneersteenpaar jaar inSleenenkrijgtdaar in1804hun

enigezoonDavid.De kinderen van Soosman Davids, Levy Beerends enEstherhebbenvanaf1801,en inde tijddatSoosmanDavidsinSleenwoonde,ophethuisgepastenhijlijkthet te hebben gekocht of had het in bruikleen,wantop14maart1805kooptSoosmanhetzelfdehuisterugvan Levy voor f. 425. (SchultengerechtenDalen/Oosterhesselen; 40ste penning). In 1805 is defamilieSoosmanDavidsdusteruggekomennaarGeesenhebbenzehunoudehuis,hetJeudenhoessie,weerbetrokken. Levy Beerends en vrouw Esther zijn,

samenmethunzusterSaraenzwagerPhilipIJzaäcsuitAalden,vertrokkennaarDuitsland.Deondertussen60-jarige SoosmanDavidswas koopmanen slachterenhad in1807, éénmorgenland en één rund. Dat is zelfs voor Gees een heel klein bedrijf. Zijn belangrijkste bronnen van

inkomsten moeten dewinkel, die door zijnvrouwwerdbeheerd,deslagerijendehandelzijngeweest. SoosmanDavids overlijdt in 1823en zijn zoon DavidSoosman neemt allesover.DeweduweDavidsblijft tot haar dood bijheninwonen.Van de daarop volgendebewoner, SamuelSoosman, de zoon vanDavid Soosman engetrouwd met een Jettevan Zuiden uitHoogeveen weten weniet veel. Van hun vier

kinderen zijn hun dochters Saartje en Betje Maria in Gees geboren, de overige kinderen inHoogeveen.In1874isdefamilievertrokkennaarHoogeveen.SaartjeblijftinGeeswonenentrouwtmetMozesSimons(ziefamilieSimons).MetderegistratievandekinderenSaartjeenBetjeMariaisiets vreemds aan de hand. In alle registers vinden we de namen dubbel met een andere

6

geboortedatum. Dit staat ook zo in het bovenstaande schema van de familie Samuel Soosmanaangegeven,maarwehebbenergeenverklaringvoor.De families Soosman Davids en David Soosman moeten goed geïntegreerd zijn geweest in degemeenschap van Gees, want de namen komen in allerlei akten van de marke terug en bijbegrafenissen en geboortes van hun kinderen draven de buren vaak op als getuige en keurnoot-getuige.

4.2.DefamilieSalomonJacobsEengoedeintegratiegeldtveelmindervoordefamilieJacobs.DegeschiedenisvandefamilieJacobsis niet te achterhalen, omdat ze de geboorte van hun kinderen niet hebben laten registreren inOosterhesselen.Wewetenalleendat zeacht kinderenhadden.Het volgende is gebaseerdopeenaantalveronderstellingengedestilleerduitdeschaarsebeschikbare informatie.Hij isgetrouwdmetSaartjeCohen(1754-1824).SalomonisgeboreninRudelsheimenzijinKassel,Hessen.Salomon Jacobs (1740-1808) heeft een eigenhuis aan de huidigeDorpsstraat 60 gekocht in 1791,maarhijwoonternietofgedeeltelijk.NoachdeJoodeofNoachLevy,eenarmoezaaier,woontalopditadresenmagervanSalomonblijvenwonen.Salomonkocht“hethuisenhoff,meedegelegenteGees…enzoalshetdoorNoachLevynogwordebewoont”vanJanIjbing,zijntoekomstigebuurman.Merkwaardigisdathijachterhethuisook“eenijzerenboomachterindenhoff”koopt.Wehebbengeenideewaaromenwaarvoor.In1807hadSalomonJacobshetvolgendebezit:éénmorgenland,tweerunderenentienschapen.

We vermoeden dat Salomon Jacobs (1792-1886) die in Hoogeveense registers (Hes, M) wordtgenoemdweleenszijnzoonzoukunnenzijn.DieSalomonJacobsnoemtzichdaarSalomonJacobsvanZuiden.Hij trouwtmetJudith(JudikMannes)Wijnberg(1796-1873)uitDiever.JudithisweerdezustervandevrouwvanDavidSoosman(ziedefamilieSoosman).DochterSara(1824-1884)vanSalomonJacobsvanZuidenen Judith trouwt latermetMozesKats,die inGeesgaatwonen,opdehoekDorpsstraat-OudeSteeg.(ZiefamilieKats).

Bijna iedere joodse familie in Gees wordt zo familie van elkaar en om het nog ingewikkelder temaken trouwde de dochter Jette van Zuiden (1832-1919) van Salomon Jacob’s broer GodschalkJacobs van Zuiden (1783-1863), ook uit Hoogeveen, met Samuel Soosman de zoon van DavidSoosman.Jetteiseerdergetrouwdgeweest.

4.3.DefamilieSimonsSaartje Selinawas de oudste van devijf kinderen van David Soosman(haar oudere zuster was gestorven).Ze trouwde met Mozes Simons uitOotmarsum. Het gezin woonde inGees.Mozes is na zijn huwelijkmetSelina-dieeigenlijkSaartjeheette-bij zijn schoonouders David enSaartje Soosman ingetrokken. DoordeoudebewonersvanGeeswerdzeSalie Soos genoemd. De beidegezinnenwarenstraatarm.

7

David Soosman en zijn schoonzoonMozes waren allebei kleinvee koopman. Vooral “Moos” deednogaleensvanzichspreken.Hijhandeldevoornamelijkinkalverenenkleinegeitjes,waarbijhijhetvooralvoorzienhadopdebokjes.Moos kocht bokkies op veur eendubbeltie.Hij kocht ok kalver op vandeboeren.Daar gaf hij eengulden veur. En datwas nogal veul. Hij gung naor demarkt in Hoogeveenmet de hondekar; eenhondekarmetvierhondenerveur.Jadatgungwalhad.JurdanendiehadeenzuenedatwasJacobendiedochterdatwasSaraenRoosienook.Diewuurdenwelopneumenindegemeenschap.JoppiewasaltiedbijKlaasTietema.Zatenvaoktekaorten.(Bejaardenvertellenovervroeger)Albert Eising hef er een maol west die had ok een bokkien mar die mug minder doen dan eendubbeltien.Diegungopdefietshén.Datisgiendubbeltienworden.Hijhadnoggiendubbeltienzege.ToenhefehumnietverkochtenisemetdefietsenDaolengaon.Daorwarenokjeudenendaorkreegiewaleendubbeltien.MoosenJeudenJoppiehaddenokeenmanufacturenhandel..(Bejaardenvertellenovervroeger)Hetbedrijfkwamin1874opnaamtestaanvanMozesSimons.Hetwordtdoorhenvoortgezet. In1889isergrondigverbouwd.Jacobkooptin1916deerfenisvanhethuis–Jeudenhoessie-afvanzijnnogenigelevendezusterSuzanna.HethuisistoenovergegaanopnaamvanJacobSimons,dezoonvanMozesenSaartjeSelina.In1919isMozesoverleden.Deovergeblevenfamilievertrokrond1916naarHoogeveen.DedochterSaartjevanSamuelSoosmanenJettevanZuiden is latergetrouwdmetdezoonJacob1van Mozes Simons en Saartje Selina Soosman, wat weer de dochter was van David Soosman enSaartjeWijnberg.MozesSimons,SelineSoosmansendedochterRoosjeliggenbegravenopdejoodsebegraafplaatsinGees.

De woning van Mozes en SaartjeSelina werd dus eigendom van hunzoon Jacob Simons. Zewoonden erniet. Het huis is in 1916 verhuurd.Selina, de dochter van Jacob enSaartje, die ook in 1916 wasvertrokken is teruggekomen in het

Jeudenhoessie in 1929. Haar tante Suzanna was de enige die er nog woonde. Selina wasonderwijzeres inGees. Zewoondebij haartanteSuzannaintussen1929-1932.Selinagafbehalveles,ookbijlesinhetdorp.Rond1930heeftbehalvedetweevrouwenookeenJanGossengewoond.HethuisisdoorJacobSimonsvoordeoorlogverhuurdaandefamilieKamps.Indeoorlogishethuisgevorderd. Het beheer door de gemeente is in 1945 weer opgeheven. In 1952 is de woningdefinitiefverkochtaandetoenmaligebewonersTrijntjeBuls,weduwevanAlbertKampsenzoonJanKamps.JacobSimonsheeftin1916deoudeschoolaandehuidigeDorpsstraat37gekochtvandegemeente.De gemeente bouwde namelijk in dat jaar een nieuwe en grotere school aan de toenmaligeSchoolstraat. JacobSimonsenzijngezin hebben indeoudeschoolgewoond tothunvertreknaar1InderegistersvindenwetweemaalJacobSimonsenSaartjeSoosman.Datlijktniettekloppen.

8

Coevordeneindjarendertig.Hetgebouwisdaarnaverhuurdenindeoorloggevorderdenverplichtverkochtaandetoenmaligehuurder.In1948heefter“rechtsherstel”plaatsgevondenenwordterinhetkadastermeldinggemaaktvandeafwikkelingmeteenfamilieSimonsuitLeiden.

4.4.DefamilieKatsDe familie Kats uitMeppen is rond 1845 inGees komenwonen. Zewoonden eerst aan deOudeSteeg3(huis37a)daarnaopdeOudeSteeg4.Zezijnin1856vertrokkennaarSleen

VandefamilieKatswetenweniets.MozesKatsenSaartjevanZuidenliggenbegravenopdejoodsebegraafplaatsinSleen-Diphoorn.SaartjewaseennichtvanDavidSoosman.

4.5DefamilieLevij-Koopmans

JudithLevij is inGeeskomenwonenrond1797. Zewasweduweenhadtweekinderen.HaarmanwasMozesLevy.Mozeswaskoopmanensmid.Judith isookkoopvrouw;hunzoonhebbenzenietLevy genoemd, wat logisch zou zijn, maar ze geven hem de nieuwe naam Feith Koopmans. DeweduweLevywoondein1804inbijHendrikSchuringaandeDorpsstraat17.Ofzeerwerkte,meegetrouwdwasofmeesamenwoondeverteltdehistorieniet.

9

FeithKoopmans trouwde in1816met JantjeOldenepping,eenHervormdmeisje.HunzoonRoelofKoopmanswerd timmermanenmolenmaker.RoelofKoopmanswoonde inhethuiswaarvoordiendeweverLambertDolfingwoonde.(Schoolstraat2-OudeSteeg27).RoeloftrouwdemetGeertruidaKaptijn.JanBoesjestrouwdemetdedochtervanRoelofKoopmansenGeertruida.Hijwaseigenaarvandemolen aan de Holtweg (de meul van Boessies). Hun zoon Frits Boesjes was winkelier, kapper endanszaalhouderaandeOudeSteeg24.Het verhaal gaat dat leden van de familie nogwel bang geweest zijn dat in de oorlog hun joodseroots zoudenwordenontdekt.Het isdanookwelwrangdater inhethuis vanFritsBoesjes indeoorlog enkele Duitsers gelegerd zijn geweest. In de oorlog heeft de zaal van Boesjes ook alsdistributiekantoorvanetensbonnengediend.

4.6.OverigefamiliesKorte tijd heeft rond 1875 een familie Machiel Conen (1834-1892), getrouwd met Gonda vanCoeverden (1842-?) in Gees gewoond. Gonda kwam uit Coevorden enMachiel uit Hoogeveen. Zekregenerdriekinderenenvertrokkenvrijsnelweer.Het zelfde geldt voor de familie Salomons Frank, die rond 1800 een poosje in Gees heeftdoorgebracht, evenals de Duitse joodse koopman Simon Neuwelter die een aantal jaren in Geesheeftgewoondenin1853naarHoogeveenisvertrokken.VangeenvandezefamilieshebbenweinGeesverdereinformatie.InhetGeeserveldenhetZwinderscheveldhebbeninverschillendenperiodesaanhetbeginvande20ste eeuw families Kats of aangetrouwde families gewoond. Ze hebben daar gewerkt alsveenarbeider. Hoewel de naam joods is en ze dat waarschijnlijk ook van afstamming wel waren,warenzedattoenniet(meer).ZezijngeregistreerdalsNederlandsHervormdofGereformeerd.

10

Inhetbegin/middenvande20steeeuwkwamereenfamilieDavidsinGees.Wiehetprecieszijnenwaar ze vandaan komen is niet helemaal duidelijk, maar we hebben hieronder een reconstructiegemaaktopbasisvangegevensvandeHistorischeKringEmmenendeverhalenvanoudebewonersvanGees.DavidDavids(1897-…)geboreninValthermondwaseenzoonvanJanDavidsenHenderikaBeekman. Hij trouwde in 1922met Jantje Fidder. Uit het huwelijkwerden vijf kinderen geboren.DavidDavids lietdemanufacturenzaakbouwenaandeDorpsstraat60 inGees.2 DeoudeGeeserskennendewinkel,alsdewinkelvanLuth.LuthkochtwaarschijnlijkdewinkelvanDavids.Volgensde informatieuitEmmenwasde familieDavids joods. InGeesvertellendeouderendatde familieDavidsvoordeoorlogkerkteindeGereformeerdeKerk.Waarschijnlijkzijnbeidevermeldingenwaar.In1935vertrokDavidDavidsvanuitGeesnaarEmmen,omsamenmetzijnzwagerKlaasFiddereenmanufacturenzaak te beginnen aan de Hoofdstraat. David besloot in 1939 om een eigen zaak testarten aandeNoordbargerstraat.Hij doorstonddemoeilijkeoorlogsjarenen in 1953hebben zijnzoonshetpandvanJacobsdeZonaangekocht.Datwerd laterDavids-deZon. In1958werdereennieuwpandaandeHoofdstraatgebouwdenveranderdedenaaminDavidsmode.VerderwaserinGeesnogsprakevaneenfamilieHoniguitMeppel,maarhetisnietduidelijkofdateenjoodsefamiliewas.Honigkwameenmaalindetweemaandenlangsmetstoffen.HijzatdanincaféNijenhuis,dehuidigeZwerfkei.Vanzijnvoorbeeldstalenkondenbijhemstoffenwordenbesteld.DegekochtewaarwerdvervolgensmetdetraminpakjesbijNijenhuisafgeleverd.Diegingdanzelfhetdorprondomaantekondigendatde”pakkiesvandewolkammer”warenaangekomen.VandefamilieHonigwetenweverderniets.HermanPolak,waarschijnlijkuitHoogeveen,woondenietinGeesmaarkwameenmaalindemaandmet“hetpak”.Hijverkochtmanufacturen.DefamiliePolakisomgekomenindeoorlog.

5. DesynagogeendebegraafplaatsWewetennietwaardejoodsefamiliesvan Gees naar de synagoge gingen.Een deel zal in Sleen zijn gegaan enanderen naar Hoogeveen enCoevorden.Welhebbenwegevondenin een akte in de SchultengerechtenvanZweeloo,datSoosmanDavidsuitGees en zijn schoonzoon Philip Izaäcsuit Aalden in het jaar 1798, 50Carolingische guldens leenden van deSchulte Mensingh “om deselven totonze Joodsche Kerk ofKerkgereetschappen te gebruiken”.Haddenzewellichteenhuissynagoge?In1797kochtSoosmanDavidshetbegraafplaatsjevandeboerenopdeGeeseres.8febr.1797:geeftSosemanDavytsJoodscoopmanteGeesdatop17januarihaddenaangekogteen

2GedurendedeoorlogisdezaakgevorderdgeweestalsstandplaatsvoordeLandwacht.NadeoorlogwoondeJopieLuthinzijnmanufacturenzaak.Dewinkeliseentientaljarengeledenafgebroken,maarhetterreinisnogeigendomvandefamilieLuth.

טפ"HierrustMozesSimonOverl.teGees24febr.1919SelineSoosmanOverl.teGees7april1887RoosjeSimonsOverl.teGees8april1914"הבצנת

11

hoekjen velt van de boeren van Gees tot een kerkhofje vor f. 3. De 40ste penning is f 0-1-8(Rekeningenvandeschultevande30steen4stepenningen1785-1801)DeJoodsebegraafplaatsvanGeesiseenbegraafplaatsaandeGeeseres, waardeJoodsebevolkingvanGeesvoor1920werdbegraven.Opdebegraafplaatsisnogslechtsééngrafsteentevinden.HetisdegrafsteenwaarophetechtpaarMozesSimonsenSelinaSoosmanenhundochterRoosjeSimonswordenvermeld (zie tekstvaken foto). Inhet kadaster van1832kunnenwedebegraafplaatsnietvinden,welisdanopdeplekvandebegraafplaatseenbosjegeregistreerd.VolgensdeouderebewonersvanGeesmoetenervroegerdriezerkenzijngeweest.Datklinktooklogisch want in de periode tot 1920moeten daar zeker nog Soosman Davids en vrouw en DavidSoosmanenvrouwenenkelekinderenzijnbegraven.Niemandweetwaardeoverige tweezerkenzijngebleven.Welweetmendaterveertigjaargeledeneenvandezerkenhelemaalinstukkenwasgebroken. De gemeente Oosterhesselen heeft het begraafplaatsje voorzien van een hekje. HetNederlands Israëlitische Kerkgenootschap liet echter aan de gemeente Oosterhesselen weten dataan het kerkhof zo weinig mogelijk onderhoudmoest worden verricht. De rust van de stoffelijkeoverschottenisheilig.(KnapzakrouteGees)VolgenshethuidigekadasterishetJeudenbossiebezitvanNatuurmonumentenendebegraafplaatsvanhetNederlandsIsraëlitischGenootschap.

6. NadeTweedeWereldoorlogDejoodsegeschiedenisvanGeeseindigteigenlijkalvoordeoorlogmethetvertrekvanSimons,KatsenDavids.DaarnaisernooitmeersprakegeweestvaneenjoodsleveninGees.Indeoorlogwarenerwelwatjoodseonderduikersbijboerenondergebracht.Hoeveelisnietduidelijk.De joden die na de oorlog in Gees langskwamen waren vooral de veehandelaren en demanufacturenverkopers. DebekendsteisJosefdeLevie,geboreninBeerta,getrouwdmetEvelineCohenenwoonachtiginHoogeveen.HetneefjeJosephSekkeldeLevieisbijdeoudeJosefinkomenwonentoenhijeenhalfjaaroudwas.Datbevielzogoeddathijerisblijvenwonen.ZewerdendedeaoleLevieenJopiegenoemd.JoopleerdehetvakvanveehandelaarvanJosef.JosefkochtveeinGeesenZwinderenenJoopkochtinMeppenenAalden.DeoudedeLevievondzijnstiefzoongeengoedehandelaar(hiekochtveulsteduur).DeaoledeLeviewaseenbekendengewaardeerdmaninhetdorpenwaseenscherphandelaar.(Uit:Bejaardenvertellenovervroeger). JosefwerdelkedagdoorJopieinZwinderenafgezetofhijkwammetdetramofmetdebus.InZwinderenstondzijnfietsbijBertusLanting.Opdefietsginghijelkedag,deboeren langsvoordeaankoopvanvee. InGeeswas hij altijd te vinden bij Jan Abbing aan de Dorpsstraat 52. Dat kwam goed uit, want Janwasbestuurslidvanhetveefonds.In café Anninga aan deOosterhesselerbrug kwam elkeweek de “juede”Hekscher op de fiets uitCoevorden. Hij dronk dan wat in het café en fietste naar Gees. Hij “luupmet ‘t pak”, de koffervooropdefiets,waaruithijmanufacturenverkocht.HekscherhadeenwinkeltjeinCoevorden.ZonuendankwamerooknogeenSanderCohen langs, ook veekoopman.DiekwamevenalsdeLeviesuitHoogeveen.Ook dat is allemaal verleden tijd. Gees heeft nu alleen nog het Jeudenhoessie, de joodsebegraafplaatsendeverhalen,alstastbareenzichtbareherinneringenaanhaarjoodsegeschiedenis..

12

GebruikteInformatieeninformatiebronnen• Specialedankaan:FokkoKuipers-Aalden,WillemAnninga-OosterhesselenenHuibMinderhoud

Dalen.• Verderpersoonlijke communicatie van:HenkYdens-Sleen,BertusEuving-Gees,KlaasTietema -

Gees,TiniNaber-Boesjes-Dalen,H.Bos,-Hoogvliet.• www.alledrenten.nl• www.joodsebegraafplaatsassen.nl• websiteJoodsHistorischMuseum,Assen• websiteHistorisch-emmen.nl• Encyclopedie van Drenthe• Wikipedia• WerkgroepFotoboekOosterhesselen;Kenjezenog…deHesseler?1981.• Hes.M. de, Land loopt niet weg: drie eeuwen Joods sociaal-economisch leven in Hoogeveen;

1994.• HuizingL,Braber,J.JoodsleveninHoogeveen;DeVeenmol(1998,jrg15nr1p14-23)• Bos,L.DeJoodseGemeenschapinCoevorden.Coevordercahiernr5• KnapzakrouteGees;VerenigingBredeOverleggroepKleineDorpeninDrenthe• Minderhoud,H.Mo(nu)mentje46en47vanHuibMinderhoud• Minderhoud,H.Coevordenstadenheerlijkheid• Schultegerechten;kerspelDalen/Oosterhesselen;40stepenning• BuistG,Bejaardenvertellenovervroeger;Oosterhesselen1986