Jaarboek vereniging Oud Monnickendam

Vereniging Oud Monnickendam

j a a r b o e k 2 0 0 7

ve

re

ni

gi

ng

o

ud

m

on

ni

ck

en

da

m

ja

ar

bo

ek

2

00

7

VOM_jaarboek07_omslag 30-07-2007 10:48 Pagina 1

VOM_jaarboek07_TXT 30-07-2007 10:40 Pagina 120


j a a r b o e k 2 0 0 7



voorzitter

Jan Konijn

vice voorzitter

Koert Kraak

secretaris

Vincent Keesmaat

Wendelmoet Claesdochterlaan 15

1141 ja Monnickendam

telefoon 0299 6551 67

v.keesmaatAwxs.nl

penningmeester

Jaap Balvers

Rielant 63

1141 re Monnickendam

telefoon 0299 651938

leden

Garrelt Bont

Klaas Roos

Lise Schokking

Ed Willms

Ton Meijer

2


Inhoud

Voorwoord 4

Website Vereniging Oud Monnickendam 6

Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2006 7

Verslag algemene ledenvergadering 21 september 2006 11

De drooglegging van de Gouwzee Drs. J. Mewe-Reekers 17

Twee bekende Monnickendammers: Nicolaas Hoefnagel, Jacob Kroonenburg 31

Nicolaas Hoefnagel Ds. C.A. E. Groot 32

Jacob Kroonenburg Ds. C.A. E. Groot 66

Verslag van de penningmeester over het jaar 2006 91

Jaarverslag 2006 van de Stadsgidsen 95

Stichting Museum de Speeltoren – jaarverslag 2006 98

Commissie Stads- en Dorpsbeheer Gemeente Waterland 2005 107

3


Voorwoord

Het bestuur is verheugd u het Jaarboek 2007 van de Vereniging Oud Monnic-

kendam aan te kunnen bieden. Ook doen de diverse aan onze vereniging geli-

eerde stichtingen en groepen wederom verslag van hun activiteiten in het afge-

lopen jaar. En natuurlijk zijn er wederom diverse interessante artikelen over de

Monnickendamse geschiedenis in het jaarboek opgenomen. Ik verwijs u hier-

voor naar de inhoudsopgave waarbij u het artikel met de naam van de auteur

kunt vinden.

De vereniging heeft het afgelopen jaar haar aandacht geschonken aan verschil-

lende acties en vernieuwingen, zoals het gebruik maken van e-mail als commu-

nicatiemiddel, het opzetten van een eigen website, automatische incasso voor

het innen van de contributie en het opstellen van een vernieuwd verkeerscircu-

latieplan voor de oude binnenstad van Monnickendam. Hieronder worden deze

acties en vernieuwingen kort toegelicht.

Internet en e-mail

Vernieuwingen waren er o.a. in de vorm van het gebruik van internet. Ook aan

onze vereniging geeft het medium internet vele nieuwe communicatiemoge-

lijkheden met zowel leden als niet-leden.

Door onze secretaris is een geheel nieuwe website (www.oudmonnickendam.nl)

ontwikkeld, waarbij wij ons op een efficiënte manier kunnen presenteren en in-

formatie kunnen geven over Monnickendam en zijn historie. Velen hebben

onze website reeds benaderd en gebruik gemaakt van de informatie die via dit

medium beschikbaar is.

Ook wil onze vereniging in toenemende mate gebruik gaan maken van de mo-

gelijkheid direct per e-mail met onze leden te communiceren. Het is de bedoe-

ling, dat in de toekomst informatie en mededelingen grotendeels via de e-mail

naar onze leden worden verstuurd. Naast de snelheid van dit medium, bespaart

het ook veel werk en kosten. Degenen die niet beschikken over een computer of

4


5

e-mailadres, zullen uiteraard de informatie via onze gebruikelijke mailings

blijven ontvangen. Ons secretariaat heeft inmiddels een begin gemaakt met het

toevoegen van alle e-mailadressen aan de ledenadministratie. Echter, nog lang

niet alle leden hebben hun e-mailadres doorgegeven. Daarom verzoek ik u vrien-

delijk doch dringend dit, voor zover u dit nog niet hebt gedaan, op korte termijn

door te geven aan het secretariaat.

Automatische incasso contributie

Uw bijzondere aandacht wil ik vragen voor het verlenen van een machtiging om

de jaarlijkse contributie automatisch te laten incasseren. Al enkele jaren verzoe-

ken wij onze leden de betaling van de contributie via een machtiging voor auto-

matische incasso te laten plaatsvinden. Deze wijze van betaling is zowel voor de

vereniging als voor onze leden een eenvoudige en makkelijke manier om het

bedrag van de contributie over te maken.

Er zal een tijd komen dat zonder machtiging het jaarboek niet meer kan wor-

den verzonden. Onze penningmeester besteedt jaarlijks veel tijd aan het binnen

krijgen van de contributie.

VCP en aanpak parkeerproblematiek

Het afgelopen jaar stond voor een groot deel in het teken van het opstellen van

een vernieuwd Verkeerscirculatieplan (VCP) voor de oude binnenstad van Mon-

nickendam en hieraan gekoppeld een plan om de parkeerproblematiek aan te

pakken. En ook het komend jaar zal dit onderwerp prominent op de agenda van

het VOM-bestuur blijven staan. In februari 2007 heeft de vereniging haar leden

bijeen geroepen om van gedachten te wisselen over zaken zoals de verkeerscir-

culatie en de parkeerproblematiek in de oude binnenstad van Monnickendam

nu en in de toekomst. Op die avond is tevens een enquête onder de aanwezigen

gehouden, waaruit bleek dat een meerderheid van de aanwezigen in het alge-

meen positief is over de voorstellen zoals op die avond werden gepresenteerd.

Het bestuur is druk doende met het verwerken van de opmerkingen en sugges-

ties en de verdere ontwikkeling van haar voorstellen en hoopt nog voor de jaar-

vergadering enige concrete voorstellen op papier te hebben. Op korte termijn

zal het concept VCP ook op de website worden gepresenteerd.

Elk jaar is het samenstellen en verzamelen van het Jaarboek een heel karwei.

Ook dit jaar hebben wij het weer voor elkaar gekregen alle puntjes en komma’s


op een rij te zetten en daarom wil ik al diegenen bedanken die hebben mee-

gewerkt aan het tot stand komen van dit prachtige Jaarboek 2007.

Wij hopen dat u dit Jaarboek met veel plezier en genoegen zult lezen en als na-

slagwerk zult gaan gebruiken.

Met vriendelijke groet,

Namens het bestuur van de Vereniging Oud Monnickendam

Jan Konijn, voorzitter

Monnickendam, april 2007

6

Website Vereniging Oud Monnickendam

Sinds maart 2007 heeft de Vereniging Oud Monnickendam een eigen website!

Op de website kan men informatie vinden over de doelstelling en de activiteiten van de ver-

eniging. Ook kan men via de ‘beeldbank’ grasduinen in een verzameling foto’s van het

Monnickendam in vroeger tijden. Bovendien is er een archief opgenomen met daarin de ar-

tikelen zoals verschenen in de jaarboeken van de vereniging. Deze artikelen zijn via een

zoekterm, een jaartal of een auteursnaam gemakkelijk op te roepen. En natuurlijk is er nog

veel meer op de site te vinden zoals een lange lijst met interessante links, het laatste nieuws

rondom zaken die de vereniging aangaan en een lijst met artikelen die via de vereniging

kunnen worden aangeschaft.

Het adres van de website is: www.oudmonnickendam.nl (met introfilmpje)

of www.oudmonnickendam.nl/VOM.html (zonder introfilmpje).

De komende tijd zal er nog ver-

der aan de website worden ge-

bouwd. Er zal worden gepro-

beerd de informatie op de web-

site zo actueel mogelijk te hou-

den en waar mogelijk uit te

breiden. Suggesties voor aan-

passingen en uitbreidingen van

de website zijn van harte wel-

kom en kunnen aan de secreta-

ris kenbaar worden gemaakt.


Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2006

Het verslagjaar begon dramatisch door de ziekte van Cees Lagrand. Ed Willms

nam zijn taken over totdat wij een nieuwe secretaris hadden gevonden. Cees ver-

vulde meer taken dan alleen die van secretaris. Hij was actief voor het museum,

verzorgde met Lise het jaarboek en vervulde samen met zijn vrouw een voortrek-

kersrol bij de Stadsgidsen. Na enkele maanden zag het er niet naar uit dat Cees

de functie van secretaris nog zou kunnen vervullen en is gezocht naar een nieu-

we secretaris. Zo kwamen wij Vincent Keesmaat op het spoor. Na een uitvoerig

gesprek met hem verklaarde hij zich bereid de taken van Cees op zich te nemen

en werd hij in de jaarvergadering van september 2006 gekozen tot de nieuwe se-

cretaris.

Uitgifte boeken

De VOM heeft ook dit jaar weer een boek uitgegeven. Het boek over de Grote

Kerk, geschreven door Harry Voogel, is op vrijdag 27 oktober gepresenteerd in

de Grote Kerk. Vele genodigden en leden van de vereniging zagen de uitgave

met veel belangstelling tegemoet. Het boek telt 128 bladzijden met meer dan

170 foto’s. Bij zijn onderzoek heeft Harry gebruik gemaakt van het onderzoeks-

werk van Gerard Verloop. Dik Oosterveld, oud-voorzitter van onze vereniging

en sinds jaren zeer actief in de dagelijkse activiteiten van de Grote Kerk, schreef

het voorwoord.

De Vereniging heeft van het Prins Bernardfonds een financiële bijdrage ontvan-

gen voor de publicatie van het boek ‘Monnickendam in Waterland’, geschreven

door Addy van Overbeeke. Het verschijnen van het jaarboek 2006 ondervond

enige vertraging vanwege de situatie met Cees Lagrand. In plaats van in mei/

juni werd het jaarboek eind november 2006 naar de leden gezonden.

Excursies

Op 20 mei is er een succesvolle voorjaarsexcursie gehouden naar Hoorn met als

thema ‘de VOC periode’. Onze zustervereniging Oud Hoorn heeft ons ontvan-

gen en voor de gidsen gezorgd. Het was een zeer geslaagde dag in de bijzondere

maar vooral mooie stad Hoorn.

7


8

Rondvaart in Amersfoort (boven); Museum Flehite, Amersfoort (onder) foto’s Lise Schokking


De najaarsexcursie ging dit jaar op 30 september naar Amersfoort. Deze stad,

die menigeen voorbijrijdt op weg naar vakantie, is een heel bijzondere stad ge-

bleken met een lange historie. Een stad ook waar nog veel historische gebouwen

bewaard zijn gebleven. De rondvaart was voor menigeen heel bijzonder en werd

ervaren als het hoogtepunt van de dag. De stadswandeling was zeer uitgebreid

en de lunch, als altijd zeer belangrijk bij een dergelijke excursie, was naar ieders

wens, geanimeerd en goed verzorgd. Al met al een geslaagde dag.

Bezoek zustervereniging Historische Kring IJsselstein aan Monnickendam

Door ons contact met andere historische verenigingen is Monnickendam een

geliefde stad geworden voor een tegenbezoek. De gidsen verzorgden ’s morgens

de rondleidingen en na een lunch bij de Waegh werd door Klaas Roos uitleg ge-

geven over het leerbehang in het voormalige stadhuis aan het Noordeinde.

Daarna werd de middag na een bezoek aan de Lutherse Kerk afgesloten in de

Grote Kerk. In de Grote Kerk werd de geschiedenis met grote belangstelling ge-

volgd en was de Stichting IJsschuiten aanwezig met enkele IJsschuiten en een

doorlopende filmvoorstelling.

Samenwerking Areópagus

Ook dit jaar zijn enkele lezingen georganiseerd samen met Areópagus. Drie le-

zingen werden gehouden over de Grote Kerk over respectievelijk het gebouw,

het orgel en de gebruikers van de Grote Kerk. Lise, Koert en Jaap zijn de contact-

personen tussen VOM en Areópagus.

Werkgroepen

Naast de diverse werkgroepen is, buiten de WG Areópagus en de WG Stads- en

Dorpsbeheer (SDB), de WG website met succes opgestart. De website is in maart

2007 ‘online’ gegaan. De eerste resultaten zijn zeer positief en heel veel infor-

matie, jaarboekartikelen en oude foto’s zijn er nu op te raadplegen. Ook links

naar andere verenigingen en groepen zijn opgezet. Dankzij Vincent heeft de

vereniging een nieuwe vorm van communiceren met zijn leden en uiteraard

ook andere belangstellenden tot stand gebracht. Ik zou zeggen: bezoek onze

website eens, want die is zeer de moeite waard!!!

De WG SDB heeft dit jaar een gesprek gehad met Burgemeester en wethouders

over de bouwvoorschriften en de handhaving daarvan. In een open gesprek

hebben wij de ogen kunnen openen voor schrijnende gevallen waarbij de ge-

meente vele steken heeft laten vallen op het gebied van controle en handhaving.

Met een digitale presentatie van Ton Meijer zijn de diverse objecten getoond en

overhandigd aan Anne van Wijngaarden. Er is afgesproken dat regelmatig ge-

9

j a a r v e r s l a g v e r e n i g i n g o u d m o n n i c k e n d a m 2 0 0 6


sprekken gaan plaatsvinden met de gemeente, waarin de voortgang met betrek-

king tot handhaving en controle van de bouwvoorschriften en de naleving van

bouwvergunningen worden besproken. Helaas moeten wij constateren dat ‘re-

gelmatig’ als een ruim te interpreteren begrip wordt toegepast door de gemeen-

te Waterland. Want sinds het eerste gesprek is alleen nog een verslag ontvangen

waarin na een jaar nogmaals de zaken onder de loep worden genomen. Sinds-

dien is niets meer vernomen. Ondertussen is weer met de gemeente contact op-

genomen om toch de gesprekken regelmatiger te laten plaatsvinden, omdat

volgens de WG nauwelijks iets ondernomen is door de gemeente.

Verkeerscirculatieplan (VCP)

Een aanzet is gemaakt voor een nieuw Verkeerscirculatieplan met daarin het par-

keerprobleem als hoofdonderwerp. Het idee is om de binnenstad van Monnic-

kendam zoveel mogelijk parkeervrij te maken zodat onze mooie stad tot zijn

recht komt en de mooie plekjes niet door auto’s onnodig worden verborgen.

Het plan moet evenwichtig zijn en alle partijen moeten zich erin kunnen vin-

den. Nieuwe parkeermogelijkheden moeten worden gecreëerd en offers zullen

worden gevraagd van de bewoners in de binnenstad. Overleg en inspraakavon-

den zullen worden georganiseerd om voldoende draagkracht te kunnen ver-

krijgen, niet alleen van onze leden maar vooral van de inwoners en winkeliers

en ondernemers van de binnenstad.

Bij het tot stand komen van dit jaarboek zijn de plannen gepresenteerd en is een

enquête gehouden onder aanwezigen. De plannen zijn op grond van deze avond

en de informatie via de enquête verder ontwikkeld en wij staan aan de voor-

avond van een tweede presentatie.

10


Verslag algemene ledenvergadering 21 september 2006

Locatie: het Oude Weeshuis

Aanwezig: 8 bestuursleden en 23 leden; afwezig met bericht: mw. H. Slauerhof

1. Opening

De voorzitter verontschuldigt zich voor het feit dat de ledenvergadering een half

jaar later wordt gehouden dan normaal het geval is. Dit heeft verschillende oor-

zaken: de afwezigheid wegens zeer ernstige ziekte van de secretaris Cees Lagrand

en de eveneens ernstige gezondheidsproblemen van zijn vervangster Lise Schok-

king. Door deze betreurenswaardige feiten heeft ook het uitkomen van het Jaar-

boek ernstige vertraging opgelopen. De planning is nu dat het Jaarboek begin

december gereed zal zijn voor verspreiding onder de leden.

2. Notulen jaarvergadering d.d. 10 mei 2005

Er zijn geen opmerkingen. De notulen worden goedgekeurd.

3. Notulen ledenvergadering d.d. 23 mei 2006

Er zijn geen opmerkingen. De notulen worden goedgekeurd.

4. Mededelingen van het bestuur

a. Terugloop van het ledenaantal van de VOM

Er is bezorgdheid over de terugloop van het ledenaantal van de VOM. Dit punt

heeft blijvend grote aandacht binnen het bestuur. Er bestaan verschillende idee-

ën om dit probleem aan te pakken: 1. per wijk de bewoners benaderen (via en fol-

der in de brievenbus; hier is reeds mee gestart), 2. Het in de lucht brengen van een

aantrekkelijke website waarin de vereniging zichzelf en haar activiteiten presen-

teert (dit zou in het komende jaar z’n beslag moeten krijgen), 3. Het aanbieden

van een gecombineerd lidmaatschap met de zusterverenigingen Vereniging IJs-

schuiten Monnickendam en Gidsen Historische Binnenstad Monnickendam.

4. Het betrekken van de Monnickendamse jeugd door het ontwikkelen van les-

pakketten waar docenten op basis- en middelbare school mee kunnen werken.

11


b. Uitbreiding Museum de Speeltoren

De besluitvorming rond de uitbreiding van museum de Speeltoren is inmiddels

in een vergevorderd stadium. De laatste ontwikkelingen zijn positief. Klaas Roos

geeft een uitgebreide toelichting. De verwachting is dat na het doorlopen van alle

noodzakelijke (ambtelijke en technische) procedures de bouwvergunning over

ongeveer een half jaar wordt afgegeven. Pas als ook de financiering rond is geko-

men kan er met de bouw worden gestart.

c. Evenementen in Canada en Australië voor de vereniging IJsschuiten.

Er zijn verzoeken gekomen uit Canada en Australië betreffende de participatie

van de Vereniging Ijschuiten Monnickendam aan evenementen in de nabije toe-

komst. Hier valt echter nog weinig over te zeggen.

d. Boek Harry Voogel over de Grote of St-Nicolaaskerk te Monnickendam

Het nieuwe boek van Harry Voogel over de Grote of St-Nicolaaskerk te Monnic-

kendam is klaar en zal op 27 oktober worden gepresenteerd. Uiteraard in de

Grote Kerk. Alle leden van de V.O.M. en de vereniging Vrienden van de Hervorm-

de Kerk hebben hierover een schrijven ontvangen. De mogelijkheid bestaat vóór

in te schrijven voor dit boek. Men krijgt dan een kleine korting. Van elk verkocht

boek zal 1 euro worden geschonken t.b.v. de renovatie van de kerk. Harry heeft

bij de samenstelling van dit boek deskundige ondersteuning gekregen.

e. Najaarsexcursie 2006 naar Amersfoort

Aangezien deze excursie reeds over tien dag zal plaatsvinden, is de verloting van

twee gratis kaarten niet meer mogelijk. De excursie kent een gevarieerd pro-

gramma met o.a. een boottocht en een wandeling. Er zijn nog enkele plaatsen

vrij.

f. Bijeenkomst over de plannen voor een nieuwe bestemming van het Hemmeland

Het bestuur roept de aanwezige leden op om op woensdagavond 27 september

a.s. om 20.00 uur in de grote Kerk aanwezig te zijn bij de bijeenkomst over de

plannen voor een nieuwe bestemming van het Hemmeland. Het bestuur is van

mening dat eventuele vernieuwingen op het Hemmeland slechts dan gereali-

seerd mogen worden als er een goede balans wordt gevonden met de bestaande

situatie.

g. Discussie over de locatie van het nieuwe bedrijventerrein

De vereniging heeft nog niet echt actief aan deze discussie deelgenomen, ook

omdat deze nog amper op gang is gekomen. Het bestuur is van mening dat de

plannen eerst moeten uitventileren.

12


5. Jaarverslag V.O.M. 2005

Na verzoek aan de aanwezige leden direct op bepaalde punten te reageren, leest

de voorzitter leest het verslag voor. De volgende zaken komen achtereenvolgens

aan de orde:

a. samenwerking met Areopgagus: Er worden hierbij door sommige leden kantteke-

ningen geplaatst. Is het niet mogelijk dat de VOM weer op eigen initiatief lezin-

gen gaat organiseren? Men is bang ondergesneeuwd te raken onder het over-

weldigende lezingenaanbod van Areopgagus en de grote populariteit die deze

vereniging geniet onder de Monnickendamse bevolking. Het is nu niet duide-

lijk wat de plaats van de VOM is binnen het lezingencircuit. Het voorzitter zegt

toe dit punt binnen het bestuur aan de orde te stellen.

b. werkgroep Jeugd: vanaf dit najaar zullen er binnen het bestuur plannen worden

ontwikkeld om de jeugd meer te betrekken bij de rijke historie van Monnicken-

dam.

c. werkgroep ledenwerving: vooral in de buitenwijken zijn er nog weinig lidmaat-

schappen. Deze wijken moeten dus extra aandacht krijgen bij de werving van

nieuwe leden.

d. werkgroep website: het ligt in de bedoeling dat er binnen nu en een jaar er een in-

teressante, gebruiksvriendelijke en aantrekkelijke website van onze vereniging

in de lucht wordt gebracht.

e. werkgroep cruise: Lise ontvouwt haar ideeën om een deel van de (groeiende)

cruise-passagiersmarkt naar Waterland te lokken. Dit zou kunnen door een aan-

trekkelijk bootreisaanbod vanuit Amsterdam door de binnenwateren naar Broek

in Waterland en Monnickendam, waar een rondwandeling met gids zou kunnen

plaatsvinden en dan eventueel door naar Marken. Vervolgens gaat men met de

bus weer naar Amsterdam. Lise heeft inmiddels contact gehad over deze plan-

nen met de Stichting Promotie Waterland, de verschillende touroperators en de

Provincie maar de gesprekken bevinden zich nog in een prematuur stadium.

Achterliggende gedachte is ook om de bruggen en sluizen in en rond Monnic-

kendam te laten draaien.

f. werkgroep CSDB: Men vraagt waarom Klaas Roos hier geen deel van uitmaakt.

De voorzitter antwoordt dat dat niet mogelijk is vanwege de mogelijke schijn

van belangenverstrengeling.

De werkgroep is, wegens ontevredenheid over de activiteiten van de CSDB en de

betrokken gemeente-afdelingen begin dit jaar op zelf zoek gegaan naar achter-

stallig onderhoud en verkeerd uitgevoerde bouwvergunningen in de binnen-

stad en heeft hier foto’s van gemaakt. Deze zijn op CD-ROM aangeleverd bij de

gemeente, afdeling Bouw- en Woningtoezicht. Men heeft het idee dat de CSDB

13

v e r s l a g a l g e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g 2 1 s e p t e m b e r 2 0 0 6


als adviesorgaan te weinig daadkracht kan tonen. Het werkgebeid van deze

commissie breidt zich uit over een groot deel van Waterland waardoor de Mon-

nickendamse belangen misschien niet altijd even scherp op het netvlies staan.

En bij de gemeente blijkt handhaving van de regelgeving geen prioriteit te heb-

ben. De werkgroep bespeurt een gebrek aan bezieling bij de betreffende ambte-

naren als het gaat om de bescherming van het stadsgezicht van Monnickendam.

De gemeente heeft inmiddels wel via een officiële brief laten weten binnen een

jaar op deze foto’s te reageren. De leden sporen de werkgroep aan om de mid-

dels herinneringsbrieven aan de gemeente, de kwestie levend te houden.

Vraag uit de zaal: waarom is er geen werkgroep ‘Jaarboek’? En wie kunnen de

leemte na het wegvallen van dhr. L. Appel bij het schrijven van interessante arti-

kelen gaan vullen? Lise antwoordt dat in de persoon van dominee C. H. E. Groot

inmiddels een waardig opvolger van Leen Appel is gevonden. En er zijn momen-

teel meer personen die iets willen schrijven in het Jaarboek.

6. Financieel verslag van de Penningmeester over het jaar 2005

Koert Kraak licht het financiële jaarverslag toe. Enkele opmerkingen: Het voor-

nemen om het fonds Gouwzeewerf op te heffen en het vermogen aan het fonds

‘Museum de Speeltoren’ toe te voegen, zal in de volgende ledenvergadering in

stemming worden gebracht. Het is correct dat er twee keer een subsidie van het

Prins Bernhardfonds is ontvangen, nl. voor 2005 en 2006. Het begroot bedrag

van de contributie is iets verhoogd. De jaarcontributie is niet verhoogd. Met de

verkoop van het boek ‘Monnickendam in Waterland’ is in 2005 korte tijd verlies

geleden. Het duurt altijd even voordat er break-even wordt gespeeld. Dit verlies

is nu weer teniet gedaan.

Het verslag wordt goedgekeurd.

7. Verslag van de kascommissie

Afgelopen maandag zijn de boeken gecontroleerd door mw. Mulder, de heer C.

Karmelk en de heer J. Regeling. Men heeft kas en boeken op orde bevonden. Voor-

stel aan het bestuur is daarom om de penningmeester te herkiezen.

8. Benoeming nieuwe kascommissie

Dhr. Bekkers biedt aan om volgend jaar deze controletaak op zich te nemen.

Het is nog niet duidelijk wie het reservelid wordt.

14


9. Verkiezing/Samenstelling Bestuur

Zoals eerder aangegeven kan Cees Lagrand zijn taken als secretaris wegens zeer

ernstige gezondheidsklachten niet meer uitvoeren. Dit wordt zeer door de leden

betreurd. Zoals iedereen weet, heeft Cees zich jaren achtereen met een tomeloze

inzet op allerlei gebied verdienstelijk gemaakt voor de vereniging. Het bestuur

draagt nu Vincent Keesmaat voor als nieuwe secretaris. Vincent stelt zich voor

en vertelt dat hij Neerlandicus is, sinds twee jaar in de Markgouw woont en voor-

ouders heeft die vanaf de 17e tot en met begin 19e eeuw in Monnickendam heb-

ben gewoond. Lise en Koert hebben zich herkiesbaar gesteld voor een nieuwe

periode van drie jaar. De ledenvergadering gaat akkoord met de benoeming en

herbenoeming van bovengenoemde personen.

10. Rondvraag

Vraag 1: Wanneer kunnen de paaltjes in de Kerkstraat verdwijnen? Auto’s die

parkeren naast de paaltjes worden niet eens meer bekeurd!

Antwoord bestuur: Dit is een blijvend actiepunt van het bestuur. Net zoals het au-

tovrij maken van de binnenstad. De fietsers lopen nu te veel gevaar. Er zal echter

nog heel wat moeten gebeuren voordat dit zal worden gerealiseerd. Men denke

alleen al aan de parkeerproblematiek die hierdoor zou ontstaan.

De voorzitter stelt voor om een aparte avond met de leden te beleggen over de

verkeersproblematiek in de binnenstad om een duidelijk standpunt te bepalen.

Dit voorstel wordt positief ontvangen.

Vraag 2: Hoe staat het met de herbouw van Molen de Vriendschap?

Antwoord: Hier valt nog weinig over te zeggen maar het ingezamelde geld is

zeker niet verloren. Ook dit blijft een aandachtspunt.

Vraag 3: Dhr. S. Koerse zou graag zien dat in het jaarverslag onder ‘Nieuwbouw

museum’ de zinsnede ‘negatieve reacties’ wordt veranderd in ‘afkeurende reac-

ties’.

Vraag 4: Komt er nog een financieel verslag van het Hoofdcomité Stadsfeesten?

Antwoord: De boeken worden gecontroleerd door een accountantsbureau. Daar

is echter nog niets van vernomen. Er zal een brief aan dit bureau worden opge-

steld.

11. Sluiting van de vergadering

De voorzitter bedankt de leden hartelijk voor hun aanwezigheid en hun deelna-

me aan de discussies en sluit de vergadering.

15

v e r s l a g a l g e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g 2 1 s e p t e m b e r 2 0 0 6


12. Lezing van dhr. S. Koerse

Na de pauze houdt dhr. S. Koerse een interessante lezing over grachten en sloten

in Monnickendam door de eeuwen heen. Eén en ander wordt geïllustreerd aan

de hand van een grote kaart van Monnickendam waar de gegraven en gedempte

sloten en grachten kunnen worden opgeplakt en afgehaald. Het wordt duidelijk

dat Monnickendam in vroeger dagen over nog veel meer sloten en grachten be-

schikte dan nu het geval is.

13. Volgende vergadering

De volgende vergadering wordt verwacht plaats te vinden in mei/juni 2007.

16


De drooglegging van de Gouwzee Hoe 40 jaar plannen maken uiteindelijk nergens toe leidde

Drs. J. Mewe-Reekers

Inleiding

In het begin van de 17e eeuw waren er veel droogmakerijen benoorden het IJ.

Het meest bekend zijn de Beemster, de Schermer en de Purmer. Maar ook de drie

Waterlandse meren, het Broeker-, Buiksloter en Belmermeer werden in die tijd

drooggelegd.

Al deze droogmakerijen waren door de bevolkingstoename, die eind 16e eeuw

begon en waarvoor meer voedsel nodig was en door een lang aanhoudende stij-

ging van de grondprijs, zeer lucratief. Niet voor de boeren, die waren arm, maar

voor de steden en hun kapitaalkrachtige bewoners.

De drooglegging van de Purmer

Op 6 december 1612 werd door de colleges van burgemeesters van de steden

Monnickendam en Edam octrooi aangevraagd bij de Staten van Holland en

West-Friesland voor het droogmalen van de Purmer.1 Steden en dorpen die zich

in hun belangen bedreigd zagen, m.n. Purmerend, Alkmaar, Katwoude, Purmer-

land, Ilpendam en ook het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen

dienden allen bezwaren in. In reactie op al deze bezwaren kochten Monnicken-

dam en Edam alle gronden onder het water van de Purmer op, zodat niemand

daar nog rechten op kon doen gelden.2 Alkmaar zag in de bedijking een gevaar

voor haar scheepvaart naar de Zuiderzee, aan dit bezwaar werd tegemoetgeko-

men door vaststelling van een zodanig peil van het boezemwater van de Purmer

dat de schepen konden blijven varen.

Het Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen vreesde een verkleining van zijn

waterberging, waardoor meer overtollig water moest worden afgevoerd. Door

het maken van een nieuwe sluis in Edam en het graven van een kanaal met stenen

sas werd hieraan tegemoet gekomen.3

Door tegemoet te komen aan deze bezwaren en ook door de vertegenwoordi-

ging van de gedeputeerden, meestal één of twee burgemeesters en de goede con-

tacten van hun stadsadvocaat, de pensionaris bij de Staten, had men directe en

positieve invloed op de besluitvorming. In juni 1617 verkregen Edam en Mon-

17


nickendam dan ook het octrooi voor de bedijking van de Purmer.4 In 1618 jaar

begonnen de werkzaamheden en in 1622 viel de nieuwe polder droog. Voor

Monnickendam waren de belangen bij de drooglegging groot. Zij kreeg als

hoofdingeland meer grond in bezit. In dit gebied kon zij daardoor inkomsten

verkrijgen uit de verhuur van grond, uit belastingen en uit het innen van boe-

ten, waarover zij de jurisdictie had. De producten die de eigen grond opleverde,

werden in de stad geleverd en de inkopen van de huurders van de percelen wer-

den gedaan bij lokale producenten. Ook Edam, Katwoude en Purmerend werd

grond in de nieuwe polder toegewezen.

Pieter Tedingh van Berckhout

Tot de hoofdingelanden van de Purmer behoorden ook een aantal particulie-

ren, waaronder twee telgen uit het geslacht Tedingh van Berckhout, Adriaan en

Pieter.5 Zij waren telgen uit het gelijknamige geslacht uit Hoorn.6

Van deze familie woonde al in 1579 een vertegenwoordiger in de stad Monnic-

kendam. In dat jaar namelijk vroeg Jan Pietersz Berckhout, brouwer, uitstel van

betaling voor de komende zes jaar.7 Zijn zoon Jan Jansz Teding erfde de brou-

werij en was in 1583 en 1584 vroedschapslid in Monnickendam.8 Een andere zoon,

de bovengenoemde Pieter Tedingh van Berckhout (1586-1656) zat in de vroed-

schap en was lange tijd officier in Monnickendam. Waarschijnlijk was Adriaan,

ook hoofdingeland, een broer van Pieter, hij overleed in 1620.

Door de gunstige ervaringen van Pieter van Berckhout met de drooglegging van

de Purmer liet hij zijn oog nu vallen op de Gouwzee. Dit water en diverse

meren, w.o. de Haarlemmer- en Starnmeer en diverse slikken en schorren ston-

den op een lijst die de Gecommitteerde Raden in Den Haag aan de Camer van de

Rekeninge hadden aangeboden met het voorstel deze te verkopen.9 De op-

brengst zou zeer welkom zijn gezien de slechte financiële situatie van ’s lands

kas. De verkopen zijn nooit doorgegaan, maar het geeft wel aan dat de Gouwzee

als een ondiep, onbelangrijk deel van de Zuiderzee werd beschouwd. Op dit ge-

bied had Pieter van Berckhout, zoals gezegd, zijn oog laten vallen.

Eerste octrooi-aanvraag voor de drooglegging van de Gouwzee

Op 21 november 1626 wordt het verzoek van Pieter Tedingh van Berckhout en

zijn medestanders om hen octrooi te verlenen voor de drooglegging van de

Gouwzee behandeld in de Staten van Holland en West-Friesland.10 De verte-

genwoordigers van de edelen in de Staten stelden voor het verzoek te zenden

naar de Camer van de Rekeninge voor advies. Hiermee werd het voorlopig op de

lange baan geschoven.

18


Vermoedelijk hoorden de vertegenwoordigers van de stad Monnickendam toen

voor het eerst van deze plannen want zij verzochten om een kopie van het oc-

trooiverzoek, zodat zij met de overige burgemeesters en de vroedschap konden

overleggen.11 Ook de gedeputeerden van Amsterdam, Edam en Hoorn vroegen

om een kopie. Deze steden hadden hun belangen op het oog en wilden niet ge-

confronteerd worden met voor hun stad negatief uitwerkende effecten. De Sta-

ten besloten dat deze vier steden een kopie van het verzoek tot drooglegging

van de Gouwzee zou worden toegezonden.12

Bezwaren van de hoofddorpen van Waterland

De burgemeesters van de zes hoofddorpen van Waterland, Broek in Waterland,

Zuiderwoude, Zunderdorp, Ransdorp, Schellingwoude en Landsmeer moeten

ook van de bedijkingplannen hebben gehoord, want op 16 januari 1627 reageer-

den zij hierop. En ook de burgemeesters van Purmerland en Landsmeer hadden

zich hierbij aangesloten. Zij allen voorzagen grote problemen voor Water-

land.13

Door de nieuwe dijk zouden de rietvelden voor de Waterlandse zeedijk verdwij-

nen. Deze rietvelden waren heel belangrijk, door het neerslaan van slib in deze

velden kon het verslibde riet gebruikt worden voor onderhoud van de dijk.

Grond was een schaars goed in Waterland. Na de dijkdoorbraken in 1625 bij

Durgerdam deed Waterland zijn naam eer aan. Goede grond was nergens te vin-

den. Voor het dichten van de dijk moest men grond halen uit de buitendijkse

hogere gronden van de Nes en het Hemmeland. Zij eisten dan ook dat voor de

dijk in de Gouwzee de bedijkers grond moesten halen buiten de ring van Water-

land.

Ook zou door het bedijken Waterland van haar twee beste plaatsen voor het uit-

wateren worden beroofd, de duiker bij de Poel en de sluis van Zuiderwoude. Bij

laag water en zuidwesten wind kon nu het overtollige water hier heel snel af-

vloeien.

Ter compensatie moesten de bedijkers zorgen voor watermolens op deze plaat-

sen. De kosten, ook voor de molenaars, zouden voor altijd betaald moeten wor-

den door de bedijkers. Bovendien wilde men voor de verdwenen sluis en duiker

f. 13.- vergoeding voor ieder dorp.

Ook voorzag men grote problemen als de bedijking, b.v. door oorlog, niet vol-

tooid zou worden en de nieuwe dijken weer zouden verdwijnen. Dan zou Wa-

terland heel kwetsbaar worden, zonder de rietvelden tot bescherming en onder-

houd van de Waterlandse zeedijk.

19

d e d r o o g l e g g i n g v a n d e g o u w z e e


Voordelen voor Monnickendam

Inmiddels was ook Monnickendam als belanghebbende in zicht gekomen.

Naast de grondaanwinning, de burgemeesters en de vroedschap wilden 1/5 á 1/6

deel van het nieuwe land in eigendom, zag men grote mogelijkheden voor het

verbeteren van de toegankelijkheid van hun haven. In het water tussen de dijk

van Katwoude en het Hemmeland, het gat van Monnickendam, lag de vaargeul

naar de stad die langzaam dichtslibde. Na het afsluiten van het Stinkevuil in

1401 was de schurende werking van eb en vloed verdwenen, die nodig was om de

vaargeul op diepte te houden.14 De Monnickendammer haven was alleen nog

maar te bereiken voor beurt- en marktschuiten. Door op goede diepte gemaakte

ringsloten aan de noorden zuidzijde van de nieuwe polder zou men een goede

verbinding met Hoorn en Amsterdam hebben. Voor grotere schepen was een

vaart vanaf de haven door het Hemmeland, door de nieuwe polder, dwars door

Marken en via een sluis op de Zuiderzee uitkomend, gepland.15

Overeenkomst met Waterlandse hoofddorpen

De stad sloot, samen met Pieter van Berckhout ‘burger en inwoonder’van Mon-

nickendam een overeenkomst met de burgemeesters van Purmerland ,Ilpen-

dam en de zes Waterlandse hoofddorpen ‘noopende’ de bedijking.16 De inwo-

ners van Waterland zouden alle vrijheden behouden die zij bezaten met betrek-

king tot het malen van de molens, de uitwatering door sluizen en duikers en het

vissen, die zij vóór de bedijking bezaten. De bedijkers zouden voor altijd de

nieuwe zeedijk, die vanaf de Zuiderpoort tot de Poel op het groene land, dus

achter de oude dijk zou komen, onderhouden. De rietlanden noch het Hemme-

land mochten verspit worden voor de nieuwe dijk. Zodra de drooglegging een

feit was en de eerste belastingen geheven zouden worden, moest Pieter van

Berckhout aan Monnickendam en de bovenstaande dorpen zeventienduizend

carolusguldens van XL grooten Vlaams geld betalen.

Het aangevraagde octrooi werd echter nooit verleend.

De plannen worden concreter

Maar zowel Pieter van Berckhout met zijn medebedijkers als Monnickendam

hadden er alle belang bij dat de bedijking van de Gouwzee zou worden gereali-

seerd. Er waren echter ook nadelen: de stad zou geruime tijd afgesloten zijn van

de waterweg naar de Zuiderzee en de risico’s bij het maken van een dijk in open

water met eb en vloed waren groot, veel groter dan bij het bedijken van een

meer. De voordelen wogen echter op tegen de nadelen. Monnickendam bleef

20


overleggen met Pieter van Berckhout. Het bestuur durfde echter lange tijd de

knoop niet door te hakken en meerdere malen beklaagde Pieter van Berckhout

zich hierover. Zijn opdrachtgevers drongen er op aan dat de stad een beslissing

nam. Op verzoek van de stad liet hij zes kaarten maken door landmeter Jan

Hagen van de mogelijkheden tot inpassing van een polder in de ‘Goutsee’.17

Ook werden de kosten per eventueel te maken polder begroot. Helaas zijn deze

kaarten verloren gegaan. Ook met de Waterlandse hoofddorpen werd regelma-

tig vergaderd. Zij waren nu ook overtuigd geraakt van de noodzaak tot bedij-

king van de Gouwzee.

Toen Pieter van Berckhout met zijn mede aanvragers medio 1637 opnieuw het

verzoek van octrooi voor de drooglegging naar de Staten van Holland en West-

Friesland zonden, stuurden zij een brief naar de Staten met het dringende ver-

zoek het octrooi toe te staan.18 Hierbij refereerden zij aan de negatieve gevolgen

die het afwijzen van de drooglegging voor hen zou hebben. Zij moesten veel

zware oude dijken, niet alleen aan de Gouwzee maar ook aan de Zuiderzee en op

het Y onderhouden. De vele kosten die dit met zich meebracht waren voor velen

niet meer op te brengen waardoor veel inwoners al ‘de spade van alle hare goe-

deren hebben moeten steecken’ d.i. hun gronden verlaten. Door de nieuwe dij-

ken zou de oude Waterlandse zeedijk geen last meer hebben van noordelijke en

noordwestelijke stormen, hoge vloed en ijsgang en zouden de onderhoudskos-

ten aanzienlijk dalen.

De burgemeesters van Monnickendam, de Waterlandse dorpen, Ilpendam en

Purmerland sloten een overeenkomst met Pieter van Berckhout over de nieuwe

polder in de Gouwzee. De oude dijk zou niet eerder worden doorstoken dan dat

de nieuwe dijk klaar zou zijn.

Voor de afwatering van Waterland moest in een totale breedte van 72 voeten aan

sluizen en sassen worden aangelegd.19 Op 28 juli 1637 sloot Zuiderwoude een

aparte overeenkomst met Pieter van Berckhout. Hij beloofde één jaar na de

drooglegging aan het dorp twaalfhonderd guldens te zullen betalen.20

Katwoude en Marken scharen zich achter het plan

Nu de plannen wat concreter werden, kwamen ook Katwoude en Marken in

zicht. Zij hadden ook een verzoek tot realisatie van de bedijking naar Den Haag

gezonden. Ook zij zagen voordelen voor hun arme dorpen. Het eiland Marken

moet vroeger groter zijn geweest, vooral aan de westkant moet in de loop der

tijd veel grond zijn afgeslagen.21 Marken had nooit een goede zeedijk gehad,

maar alleen een kadijk. Deze lage dijk bood het eiland weinig bescherming

tegen wester- en zuidwesterstormen. Ook bij hoog water liep het eiland onder.

De huizen stonden op terpen bijeen.

21



Op 19 juli 1637 sloten burgemeesters en regeerders van Marken met Pieter van

Berckhout een overeenkomst , waarin in de eerste plaats werd afgesproken dat

het eiland zo veel mogelijk binnen de geplande bedijking zou komen te lig-

gen.22 De volgende punten geven aan dat de bewoners van het eiland zeer arm

waren. De traktementen van de predikant, schoolmeester en vroedvrouw zou-

den voortaan door de bedijkers worden betaald, evenals het onderhoud aan de

kerk. Men deed afstand van alle kerkelijke goederen en inkomsten hieruit.

Beloofd werd op Marken geen andere ‘negocie, commercie, neringe of hand-

werk van wat soorte of soorten dselve so mogen sijn’, te laten beginnen naast de

vier huidige kramers, die het eiland nodig had voor zijn inwoners. Ook mocht

Monnickendam niet benadeeld worden, alleen met toestemming van deze stad

mocht op het eiland een nieuwe ‘negocie’ worden begonnen.

De burgemeesters en regenten van Katwoude sloten op 26 juli 1637 een overeen-

komst met Pieter van Berckhout.23 Voor het dorp waren de plannen ingrijpend,

de oude zeedijk zou op twee plaatsen doorsneden worden. Men zou beginnen

ten noorden van Monnickendam bij de buurt, die Vijfhuizen heette. Daar zou

de oude dijk worden doorgegraven, door het oude land zal de nieuwe dijk

komen in de vorm van een halve maan tot ‘besuijden de breeck daer Pouwels

Pietersz huis tegenwoordich is staande’. Daar zal de oude dijk opnieuw worden

doorgegraven voor de nieuwe dijk. Alle te maken kosten zouden voor de bedij-

kers zijn.

De arme inwoners zouden altijd het hooi op de nieuwe dijk mogen oogsten.

Zodra de dijk klaar zou zijn, moest voor de armen een som van ‘hondert couran-

te guldens’ worden betaald, dit ter compensatie voor de huur die zij nu voor de

oude dijk ontvangen. Voor de vermindering van haar grondgebied en vernieti-

ging van haar visserij zou het dorp elfduizend tweehonderd gulden ontvangen.

Zodra het werk voltooid zou zijn moest deze som betaald worden. Katwoude

van haar kant beloofde de werkzaamheden op geen enkele manier te zullen hin-

deren.

Tweede octrooi-aanvraag

Ook dit keer ging het echter niet voorspoedig met de plannen. Het octrooiver-

zoek werd op 23 juli 1636 door Pieter van Berckhout gezonden naar de Staten

van Holland en West-Friesland.24 Hij beschreef weer de noodzaak van de nieu-

we bedijking, 3500 roeden zeedijk zouden niet meer moeten worden onderhou-

den. De nieuwe dijk zou zeer sterk worden gemaakt met aan binnen- en buiten-

zijde voorzien plempwerken en paalwerken, per roede zouden de kosten min-

stens zeshonderd gulden bedragen. Door de te maken hoge kosten vroeg hij

voor vijftig jaar vrijstelling van belasting, vrijstelling van de tienden voor de

22


tijd van veertig jaar en voor alle middelen van consumptie voor twintig jaar.

Van deze octrooiaanvraag werd vanuit Den Haag een kopie gezonden naar

Haarlem, Amsterdam, Hoorn, Edam en Monnickendam. Op 5 augustus 1637

werd het octrooiverzoek besproken in een zitting van de Staten van Holland en

West-Friesland.25 Pieter van Berckhout had voorgesteld enige afgevaardigden

uit de vergadering een ‘inspectie oculair’ te laten houden. Ook de verzoeken van

de voorstanders, de zes Waterlandse dorpen, Marken en Katwoude waren gele-

zen, maar ook van de tegenstanders, Edam, Amsterdam en Purmerend.

Amsterdam was bang voor een verdere ‘verdrooginge van ’t Pampus’en het ver-

dwijnen van de schuilhaven aan de noord-oost zijde van Marken. Deze werd bij

storm gebruikt door schepen van en naar Amsterdam. Voor Edam en Purme-

rend zal een welvarend Monnickendam een bedreiging hebben gevormd.

In de Staten werd besloten dat ‘requirant’ d.i. Pieter van Berckhout eerst met

alle partijen overeenstemming moest verkrijgen voordat een beslissing kon

worden genomen. De pensionaris van Monnickendam, Anthonis de Wael, schreef

bijna een jaar later, op 8 maart 1638, dat de realisatie van de bedijking belangrijk

was voor de welvaart van Monnickendam, maar dat Edam en Amsterdam bleven

tegenwerken.26 Er werden pogingen gedaan om beide steden over de streep te

trekken, maar helaas is dat niet gelukt. Voor de tweede keer was een verzoek tot

bedijking van de Gouwzee gestrand. Ook deze keer weer door de tegenwerking

van derden.

Eerste poging verdieping vaargeul

Een aantal inwoners van Monnickendam liet het er niet bij zitten en kwam in

1643 met het voorstel de vaarweg in het Gadt van Monnickendam tot Jan Ha-

genhoek, de nu nog steeds zo genoemde oosthoek van de dijk bij Katwoude, te

verbreden en verdiepen. Men hoopte dat hiermee de handel zich zou verbete-

ren. Ook deze plannen zouden niet gerealiseerd worden.

Derde octrooi-aanvraag voor bedijking

In 1652 kwam Pieter van Berckhout met een nieuw plan, dit keer om de inham

van de Gouwzee te bedijken.27 Nu niet een bedijking die Marken voor groot

deel en Katwoude deels zou incorporeren, maar een polder met een dijk die in

rechte lijnen langs het Hemmeland zou gaan tot iets ten oosten van Jan Hagens

Hoek en vandaar in een rechte lijn onder Marken op de punt van de Nes en langs

de zuidzijde van de Nes naar de oude zeedijk. Vandaar deze zeedijk volgend tot

vlak voorbij de Poel, daar oostelijk van de oude dijk richting Hemmeland. (zie

kaart 1)28

23



24

kaart 1

Op een tweede kaart, die waarschijnlijk wat later is gemaakt, is de scherpe hoek

van de nieuwe polder aan de noordoostzijde wat gebogen getekend. (kaart 2)29

Hierdoor zou het opstuwende water bij een noordoostelijke storm minder scha-

de aan de dijk kunnen aanrichten. Op beide kaarten is de kerk van Marken gete-

kend, duidelijk is te zien dat sindsdien aan de westzijde veel grond is weggesla-

gen. De oude scheepvaartroute naar de haven van Monnickendam, het gat, tus-


sen de nieuwe polder en de dijk van Katwoude zou worden verdiept, waardoor

de stad voor grotere schepen weer veel toegankelijker zou worden.

Men hoopte dat de steeds slechter wordende economische situatie met deze be-

dijking en verdieping van de vaargeul zich ten goede zou keren. Begin 1656

overleed Pieter van Berckhout maar werden de plannen door burgemeester en

vroedschappen verder uitgewerkt.

25


kaart 2


Begin 1657 werden de condities waaronder de bedijking zou worden uitgevoerd

vastgesteld.

De toegang tot de haven van Monnickendam zou door de bedijkers worden ge-

maakt op een breedte van 60 roeden (ca 205 m)en 10 voeten ( 2.85 m) diep.30 Het

onderhoud en het op diepte houden zou voor altijd door hen moeten worden

uitgevoerd. Het bestuur van de nieuwe polder moest grotendeels uit inwoners

van Monnickendam bestaan.

Eerst werd besloten pas na verkrijgen van het octrooi met Zuiderwoude of an-

dere Waterlandse dorpen te spreken over de nieuwe plannen, maar later kwam

men hier weer op terug.31 De burgemeesters van de stad zouden met de regen-

ten van Zuiderwoude overleggen over de toezeggingen met betrekking tot ju-

risdictie en geldsom, die Pieter Berckhout met hen in 1637 had afgesproken. De

dorpen in Waterland zonden ook dit keer een verzoek naar de Staten van Hol-

land en West-Friesland sturen om toe te stemmen in het realiseren van de bedij-

king.32 De situatie was door zware stormen en hoog water verslechterd, de ka-

dijken van het Hemmeland en de Nes overstroomden regelmatig waardoor dik-

wijls ‘int schoonste’ van de zomer het hooi dat op de velden lag ‘comt wech’ te

drijven.

Wanneer beide buitendijkse landen zouden verdwijnen kwam de Waterlandse

zeedijk onbeschermd te liggen en zou bij een dijkdoorbraak niet alleen Water-

land, maar ook de dijkage van de Beemster, Purmer en Wormer gevaar lopen.

26

kaart 3: het Gadt van Monnickendam


Ook de drie Waterlandse meren zouden dan onder water komen.

De hoge kosten voor het onderhoud van de zware zeedijk waren voor veel boe-

ren haast niet meer op te brengen. Op 28 juli 1657 werd een nieuw contract met

Zuiderwoude opgesteld, de jurisdictie van dit dorp op de Nes en het water of

grond van de Gouwzee gingen over naar Monnickendam. In ruil hiervoor zou

Zuiderwoude binnen een jaar nadat de bedijking voltooid was 1200 gulden ont-

vangen.33

Een nieuwe diplomatieke strategie

Gezien de vorige slechte ervaringen in Den Haag besloten burgemeesters en

vroedschap van Monnickendam op 27 mei 1659 het octrooiverzoek eerst aan de

vertegenwoordigers van de steden van het Noorderkwartier, de Gecommitteer-

de Raden, en de Kamer van Rekeninge te zenden voor advies, voordat het naar

de Staten van Holland en West-Friesland zou worden gezonden.34 Pas eind 1660

reageerden de de Gecommitteerde Raden en de Kamer van Rekeninge. Beiden

reageerden zo positief, dat besloten werd het octrooi in Den Haag aan te vragen.

Met Edam werd later afgesproken dat de nieuwe dijk richting de Nes niet ooste-

lijker zou komen te liggen.35 Hierdoor zou immers de vaarweg van die stad naar

Amsterdam aan de westzijde van Marken niet meer goed bevaarbaar zijn.

Om de goedkeuring van zoveel mogelijk vertegenwoordigers van de steden in

de Staten van Holland en West-Friesland te verkrijgen werd enige omkoping

niet geschuwd. De stadsgedeputeerden kregen de opdracht om die vertegen-

woordigers, die hen ‘behulpelijk’ zouden zijn een stuk grond of water in eigen-

dom aan te bieden.

In 1661 vroeg het bestuur van Hoorn Monnickendam om bij realisatie van de be-

dijking een hoofdingeland en/of heemraad te mogen hebben in de nieuwe pol-

der. De regeerders verbaasden zich over dit verzoek en gingen er niet op in.36

Blijkbaar werd er nog steeds op het diplomatieke vlak geprobeerd toestemming

voor de bedijking te krijgen. Uiteindelijk bleken ook nu de tegenkrachten ster-

ker en gebeurde er weer niets.

Twee poging verdieping vaargeul

In juli 1663 werden in de vroedschap de klachten van enige Monnickendamse

burgers besproken. Zij klaagden over de slechte toegankelijkheid van de stad.

De geul van de haven naar de Zuiderzee was nu zodanig dichtgeslibd dat men

bang was dat die helemaal zou verdrogen (zie kaart 3). Soms was het zelfs onmo-

gelijk met een schip met lading de stad te bereiken.

Besloten werd dat de burgemeesters met een aantal vroedschapleden zouden

27



onderzoeken welke mogelijkheden er waren om de vaargeul te verdiepen. Ook

moesten zij bij vissers en ‘dijkers’ informeren.

De stadsgedeputeerde in Den Haag moest bij de vertegenwoordiger van Hoorn

informeren of men de stadsmoddermolen van deze stad zou mogen lenen. Uit-

eindelijk werd besloten zelf een moddermolen, met een aantal modderpramen

voor de afvoer van de modder, te laten maken.37 Voor de betaling van de bouw

hiervan, alleen al voor het benodigde hout was veel geld nodig, moest wel een

‘fons’ worden gevonden, men dacht aan een lijfrentelening aan de inwoners van

de stad van twaalfduizend gulden tegen 6 %.38

Uiteindelijk werd in 1665 de moddermolen gebouwd, maar daar de stadskas

bijna leeg was wilde men deze met toebehoren weer verkopen.39

In maart 1667 was de verkoop nog niet gelukt en werd de molen aan Enkhuizen

verhuurd.

Een jaar later werd besloten de molen in te zetten, maar dan moesten de burge-

meesters wel een goede plaats aanwijzen voor de opgebaggerde modder.40

Waarschijnlijk was de molen in Monnickendam tot die tijd nooit gebruikt. In

het najaar toonde Medemblik belangstelling en werd, uit puur geldgebrek,

door de regeerders besloten de moddermolen voor een goede prijs aan die stad

te verkopen.41 Hierna wordt het stil rond de Gouwzee, ruim veertig jaren plan-

nen maken, vergaderen en het inzenden van meerdere rekwesten hadden Mon-

nickendam en Waterland geen enkel voordeel gebracht.

1. Ongedrukte bronnen

Regionaal Archief te Purmerend

- oud-archief Broek in Waterland

- oud-archief Monnickendam

2. Literatuur

Aten (Diederik), Als het gewelt comt. Politiek en economie in Holland benoorden het IJ,

1500-1800. (Hilversum 1995)

Huurdeman (Piet), Drie en halve eeuw ‘De Purmer’. (Purmerend, z.j.)

Schmidt (dr C.), Om de eer van de familie. Het geslacht Teding van Berckhout 1500-1950.

(Amsterdam, 1986)

Woude (A.M. van der), Het Noorderkwartier. Een regionaal onderzoek in de demografische en

economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin

van de negentiende eeuw. 3 delen (Wageningen 1972)

28


3. Niet gepubliceerde stukken

Mewe – Reekers (J), De vergroting van de vrijheid van de stad Monnickendam in 1404. (januari

1981)

4 Illustraties

Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam (kaart 1)

Nationaal Archief, Den Haag (kaarten 2 en 3)

noten

1 Woude, A.M. van der, 1972, pp 47-48

2 Huurdeman, P., z.j., p 19

3 ibidem, p. 19

4 ibidem, p. 19

5 Aten, D., 1995, p. 72

6 Huurdeman, P., z.j., p. 127

7 Schmidt, C. dr, 1986, p. 19

8 SAW, OA Monnickendam, no. 1, 02-10-1579

9 SAW, OA Monnickendam, no. 1,

10 Stellingwerff, N., bewerkt door Haagman, E.C.M. e.a., 1989, 3655

11 SAW OA Monnickendam, no. 838

12 ibidem, no. 838

13 ibidem, no. 838

14 SAW OA Broek in Waterlan, no. 17/3

15 Mewe –Reekers, J., 1981, blz. 9

16 SAW, OA Monnickendam, no. 838

17 ibidem, no. 838

18 ibidem, no. 3, p. 95


20 ibidem, no. 838

21 ibidem, no. 838

22 Woude, A.M. van der, 1972, p. 39


24 ibidem, no. 838

25 ibidem, no. 838

26 Stellingwerff, N. bewerkt door Haagman, E.C. H. e.a., 1989, no. 147


28 ibidem

29 Bibliotheek Universiteit van Amsterdam, Kaartenkamer

30 Nationaal Archief, Den Haag, 4 VTH 2549, 1660

31 SAW OA Monickendam, no. 838

29



32 SAW OA Monnickendam, no. 7,blz. 24

33 SAW OA Monnickendam, no 838

34 ibidem

35 SAW OA Monnickendam, no 7, 03-12-1660

36 ibidem, 05-03-1661

37 ibidem, no 8, p. 1

38 SAW OA Monnickendam, no. 8, 19-08-1663

39 ibidem, 11-03-1664

40 ibidem, 24-10-1665

41 ibidem, 10-03-1668

42 ibidem, 12-11-1668

30


Twee ‘bekende’ Monnickendammers:

Nicolaas Hoefnagel en Jacob Kroonenburg

De nummers tussen haakjes verwijzen naar de noten aan het eind van het artikel.

Daar vindt u ook de geraadpleegde bronnen en enkele bijlagen.

Monnickendam heeft enkele opvallende persoonlijkheden voortgebracht.

Ik denk aan:

* Wendelmoet Claesdochter, de vrouw die haar geloof met de prijs van haar

leven moest betalen (1).

* Burgemeester Cornelis Dirksz die bekendheid kreeg vanwege zijn strijd

met de Spanjaarden tijdens de slag op de Zuiderzee (2).

* Capiteijn Jan Mauw, nog zo’n krijgsman uit de 17e eeuw (3).

* De doopsgezinde predikant Jan Nieuwenhuyzen, in november 1784 oprich-

ter van de ‘Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ (4).

* Schoolmeester Henk Gras die een aantal kinderboeken heeft geschreven (5).

Weliswaar niet in Monnickendam geboren, maar wel belangrijk voor het

kerkelijk leven is Ds. Petrus Nahuijs, predikant van de Gereformeerde ge-

meente in Monnickendam van 1723 tot 1766. Nahuijs die in 1743 een nieuw

lidmatenregister aanlegde, schreef twee boeken voor catechetisch onderwijs

die tot ver in de 19e eeuw werden gebruikt. Nog in 1854 verscheen er een acht-

ste druk van deel één en in 1863 een zevende druk van deel twee (6).

Maar er zijn in Monnickendam nog meer mensen geboren, die tot ver buiten

de stadsmuren bekendheid hebben gekregen. Een kennismaking met twee

Monnickendammers die allebei de pen ter hand hebben genomen, zij het

met verschillende intenties. De eerste is de vlugschriftschrijver Nicolaas

Hoefnagel, de tweede de dichter Jacob Kroonenburg, niet te verwarren met

de bekende organist Jaap Kroonenburg, die de muziek van Feike Asma zo

uitmuntend weet te vertolken.

Ds. C.A. E. Groot

Barneveld

31


32

Nicolaas Hoefnagel


Nicolaas (Klaas) Hoefnagel (1735–1784)

Ds. C.A. E. Groot

Nicolaas Hoefnagel leefde in de 18e eeuw, de tijd van de zogeheten Verlichting,

een periode in de Europese cultuurgeschiedenis. Meer in het algemeen heeft

het woord ‘Verlichting’ de betekenis van een op verstandelijk inzicht gebaseer-

de oordeelsvrije houding. Het is moeilijk aan te geven wanneer de Verlichting

als cultuurhistorisch tijdperk begint en eindigt, omdat veel kenmerken ook

vroeger en later voorkomen. Sommigen laten de Verlichting beginnen met de

Engelse Revolutie van 1688 en als einde de Franse revolutie van 1789, ruwweg

samenvallend met de 18e eeuw dus.

In de 18e eeuw ondergingen opvattingen over politiek, filosofie, wetenschap en

religie een grondige wijziging. Het belangrijkste principe van de Verlichting is

wel dat de rede (ratio) allesbepalend werd. Alles kon uitgelegd worden met be-

hulp van het gezonde verstand. Emoties waren niet belangrijk, het ging meer

en meer om kennen en weten (Rationalisme).

Dat deze manier van denken in conflict kwam met de bestaande gedachtepatro-

nen op politiek en religieus gebied, zal duidelijk zijn. Heel wat aanhangers van

het Verlichtingsdenken hebben dan ook, vanwege hun ideeën, in de gevangenis

gezeten of moesten vluchten.

De kennis op allerlei terrein nam geweldig toe. Er kwam een industriële revolu-

tie – de overgang van handwerk naar een productieproces met machines. Het

kontakt met andere volken, het ontdekken van nieuwe delen van de wereld, ar-

cheologische vondsten, allerlei uitvindingen, het speelde allemaal een rol in het

‘nieuwe denken’. Tussen 1751 en 1772 ontstond de eerste encyclopedie van de

hand van de Fransman Diderot en anderen.

Het Verlichtingsdenken speelde zich in eerste instantie in de hogere kringen af,

maar door publicaties op het niveau van de gewone man, drongen de ideeën

meer en meer in Europa door. De oprichting van de ‘Maatschappij tot Nut van

het Algemeen’ is daar, wat betreft Monnickendam, een voorbeeld van.

De literatuur uit de tijd van de Verlichting concentreerde zich vooral op actuele,

menselijke zaken, waarbij satire een belangrijk genre was om een bericht of op-

vatting aan de man te brengen. Broodschrijvers, al of niet getalenteerd, verdien-

den er hun boterham mee, ook al was dat vaak geen dik belegde boterham.

Het is tegen deze achtergrond, dat we Nicolaas Hoefnagel en zijn pennevruch-

33


ten moeten bezien. Een verhaal over afkomst, leven en werk van deze in Mon-

nickendam geboren schrijver, publicist van pamfletten en satirische stukjes in

diverse periodieken.

Onderzoekers die zich in zijn leven en werken verdiept hebben, noemen hem

een broodschrijver, ‘éen van de vruchtbaarste en vuilste pamfletschijvers’. De in

1941 in Monnickendam geboren André Hanou, die verschillende artikelen over

Hoefnagel gepubliceerd heeft, typeert hem als ‘éen van de grootste producenten

van politieke pulp in de jaren 1780-1784’ en noemt hem een 18e eeuwse boule-

vardjournalist (7).

Afkomst

Nicolaas Hoefnagel wordt in 1735 te Monnickendam geboren en op 18 septem-

ber van dat jaar in de grote kerk gedoopt met als doopgetuige Aaltje Tonning,

een zus van zijn moeder (8). Hij is een zoon van François (Frans) Hoefnagel die

op 8 november 1721 te Monnickendam in ondertrouw gaat met Maritje Heijns

van Sanen (9).

Vader Frans Hoefnagel komt uit

Haarlem waar hij op 4 augustus

1700 is gedoopt. Meer over de fa-

milie Hoefnagel in bijlage 1.

Bij de ondertrouw-aangifte wordt

de bruid terzijde gestaan door

haar voogd Aam Klaas Jongklaas.

De bruidegom heeft een brief van

zijn moeder bij zich, waarin deze

toestemming geeft tot het huwe-

lijk. Frans’ vader is dan vermoe-

delijk al overleden.

Als op zondag 23 november 1721

het huwelijk wordt gesloten, zijn

kort daarvoor, op 19 november bij

notaris Jacob Ketel, de huwelijks-

voorwaarden opgesteld (10).

Maritje van Sanen

De moeder van Klaas heet Maar-

tie (Maritje) van Sanen, geboren

in 1704 en op 6 maart van dat jaar

34

Doop van Klaas Hoefnagel


gedoopt in de grote kerk (11). Zij is een telg uit een bekend Monnickendams ge-

slacht, waarvan de oudste naamdragers al vóór 1600 in M’dam genoemd wor-

den. Meer over de familie van Sanen in bijlage 2.

Maritje is een voorkind van Heijn van Sanen die op 25 oktober 1704 in onder-

trouw gaat met Annetje Klaas Tonning (12).

Heijn Jacobsz van Sanen is op 7 november 1680 gedoopt en in 1708 lidmaat van

de Gereformeerde gemeente geworden. Hij is een zoon van Jacob Heijnsz van

Sanen die rond 1677 trouwt met Aaltje Claas.

Maritjes moeder, Annetje Claas Tonningh, is op 7 november 1680 gedoopt,

dochter van Klaas Semmes Tonning, begraven 12 november 1693 en Maritje Roe-

mers Cleijnsorg, begraven 11 januari 1683.

Annetje Tonning heeft maar kort voor haar kind kunnen zorgen. Zeven maan-

den na haar huwelijk wordt ze op 19 juni 1705 in de kerk begraven, grafrij 13,

graf 16 (13).

Heijn vindt een nieuwe vrouw. Hij ondertrouwt op 9 juni 1708 en trouwt op 24

juni van dat jaar met Neeltje Mens Cuijp, op 30 april 1682 gedoopt in de gerefor-

meerde gemeente, dochter van Mens Jansz Cuijp en Aafje Cornelis. Uit dit twee-

de huwelijk worden tussen 1711 en 1719 vijf kinderen geboren.

Standsverschil

Leden van het geslacht Van Sanen vervulden van generatie op generatie be-

stuurlijke functies in het maatschappelijke en kerkelijke leven. Sommigen

maakten deel uit van de vroedschap van Monnickendam.

Maritje kwam, gelet op het beroep van haar vader (koster en doodgraver), uit

een wat minder invloedrijk deel van de familie. Uit een passage in de huwelijks-

voorwaarden zou je kunnen opmaken dat er wel enig standsverschil tussen de

families Hoefnagel en Van Sanen was. ‘Eerstelick sal hij, Bruidegom, tot onder-

stant deses huwelijks niets (!caeg) inbrengen dan sijn clederen van Linnen en

Wollen ’t sijnde lijvs en gerijve behoorendt’. De voorwaarden gaan dan verder

met: ‘De bruid daarentegen sal tot onderstant deses huwelijkcks inbrengen

soodanigen goederen als bij specificatie daarvan te maecken sal blijcken’. (zie 10)

Als op 20 januari 1722 bij dezelfde notaris een testament wordt opgemaakt,

blijkt Maritje een erfgename te zijn van Eefje Roemers, de voormalige huis-

vrouw van Claas Semmes Tonning, afkomstig uit een niet onbemiddeld ge-

slacht (14).

Zowel Frans als Maritje konden schrijven, hetgeen blijkt uit de ondertekening

van diverse akten.

35

n i c o l a a s h o e f n a g e l


Heijn van Sanen op de vlucht

Over Maritjes vader nog dit. In september 1719 wordt zijn vijfde kind geboren,

dat de 24e in de Gereformeerde gemeente wordt gedoopt. Het kost zijn tweede

vrouw echter het leven. Ze wordt op 28 september 1719 in de kerk begraven,

grafrij 40, graf 4.

Het lijkt er op dat Heijn hierdoor totaal van slag is geraakt. Op 28 november

1719 melden de notulen van de Kerkenraad dat koster Heijn van Sanen voort-

vluchtig is. Hij heeft vier zilveren avondmaalsbekers bij de bank van lening ver-

pand en is er met de opbrengst vandoor gegaan. Twee ‘onnosele’ kinderen –

Jacob van 6 en Mens van 3 – zijn ouderloos achtergebleven. Ze zijn niet in het

weeshuis opgenomen maar ‘besteet’, dat wil zeggen, ondergebracht bij een

gezin (familie?) in de stad (15).

Het stadsbestuur moet een nieuwe koster zoeken. Dat wordt Cornelis Teunisz

Mol die op 29 november zijn aanstelling ontvangt.

Heijn heeft voor de vier bekers 72 gulden gekregen. De Kerkenraad weet niet

goed wie voor de kosten van het lossen van de bekers moet opdraaien, de Ker-

kenraad of de Diaconie. Het zijn uiteindelijk de diakenen die verantwoordelijk

worden gehouden voor het beheer en dus moet betalen.

Stadsomroeper en zilversmid

Op 4 november 1723 laten de burgemeesters notuleren: ‘Op voorstelling van

burgemeester Willem van Sanen is tot stadsomroeper aangesteld François

Hoefnagel in plaats van Pieter Pietersz Schalmer welke is overleden’ (16). De

laatstgenoemde is op 5 november begraven.

De vader van Nicolaas krijgt dus een aanstelling als stadsomroeper en is dat tot

aan zijn dood toe gebleven. Maar hij had nog een beroep. Op 17 april 1734 lezen

we in het Memoriaal van de burgemeesters: ‘Frans Hoefnagel, als nieuwgeko-

zen silversmidbaas bij ’t gilt gekozen sijnde, heeft den gerequireerden (vereiste,

caeg) eedt ingevolge ’t placaat op het Silversmidtgilt geëmaneert (voortvloeiend

36

Handtekeningen onder de huwelijksvoorwaarden


uit, caeg) van haar Ed. Gr. Mog. in dato 23 october 1733 in handen van de heren

Burgemeesters gedaan en afgeleijt’ (17).

Frans was dus omroeper én zilversmid. In 1738 en 1739 wordt hij als deken van

het gilde genoemd, in 1750 en 1752 als keurmeester. Zijn merk was H 1738 (18).

Vader Hoefnagel heeft zich, maatschappelijk gezien, dus wat opgewerkt.

Momenten uit het leven van Frans en Maritje

Frans en Maritje krijgen tien kinderen waarvan er negen jong overlijden! Zie

bijlage 3. Nicolaas, de enige die de volwassen leeftijd bereikt, heeft dus negen

broertjes en zusjes geboren zien worden en dood zien gaan. Wat doet dat met

een kind?

Op 27 februari 1729 wordt Frans als lidmaat van de gereformeerde gemeente

van Monnickendam aangenomen. Maritje volgt op 2 maart 1732.

37


Omroeper Aanstelling als zilversmid


Op 26 juli 1732 krijgt Frans’ moeder, de weduwe Elisabeth Snellinx, toestem-

ming om in Monnickendam te komen wonen. Ze moet echter wel vanuit Haar-

lem een zogeheten akte van borgtocht meebrengen ‘ingevalle desselve in ar-

moede mogte comen te vervallen’ (19). Omdat Elisabeth op 15 december 1736 in

Haarlem is begraven, is ze óf niet naar Monnickendam gekomen óf op een later

tijdstip weer teruggegaan. Ik vermoed het eerste, want er is ook geen kerkelijke

attestatie van Elisabeth.

Een welkome gift is ongetwijfeld de 100 gulden die Frans en zijn vrouw krijgen

uit de nalatenschap van de vrouw van Cornelis Joosten Bok in Enkhuizen, An-

netje Cleijnsorg.

De notariële akte dateert van 6 oktober 1736 (20).

Een jaar later (24 augustus 1737) tekent Frans een schuldbekentenis aan een ze-

kere Hendrik Pauw, koopman in kruidenierswaren te Amsterdam. Het ver-

schuldigde bedrag, 200 gulden, zal in porties van tien gulden per half jaar afge-

lost worden. Zijn huis is daarbij onderpand (21).

Op 7 november 1740 laten Frans en Maritje bij notaris Teerhuijs een langstle-

vende testament/acte van voogdij opmaken. De weesmeesters worden uitgeslo-

ten van voogdijschap. De wederzijdse ouders zullen bij overlijden de voogdij op

zich nemen (22).

38

Kerkstraat, hoek Kermergracht


In 1748 wonen Frans en Maritje met de dan 13-jarige Klaas in de Kerkstraat, het

rechterdeel van het huidige huis nummer 44, ter hoogte van de Kermergracht,

destijds verpondingsnummer 470. Eerder woonde daar Jan Bleus met zijn twee-

de vrouw Aaltje Bastiaans Blaubijl uit Edam. Wanneer Frans dit huis heeft ge-

kocht, heb ik niet kunnen achterhalen. Als buren worden genoemd: Pieter Gras

en weduwe Welmoet Pruijs (23).

Op tien januari 1750 vraagt Frans Hoefnagel aan het stadsbestuur of hij als slij-

ter wijn, brandewijn en gedistilleerde wateren ‘bij de clijne maet’ mag verko-

pen. Dat is akkoord mits hij zich gedraagt conform de ordonnantie. Het kost

hem dat jaar twaalf gulden impost, maar bij zijn naam staat aangetekend ‘niet

geaccordeert’. Daaruit valt op te maken dat de verkoop geen succes was (24).

Een half jaar later – 4 juli 1750 – krijgt Maritje van Sanen toestemming om

‘scheijn’ (bier, caeg) te mogen verkopen, mits ze zich gedraagt overeenkomstig

de daarvoor geldende bepalingen (25).

Frans Hoefnagel kan zich niet houden aan het akkoord met de burgemeesters

gesloten, ‘wegens de stadsimpost op de wijnen, brandewijnen, maar aannemende

wanneer bij hem eenige dranken werden ingeslagen den stadsimpost daar op ge-

stelt te zullen betalen’. Opnieuw laat de verkoop van drank en daarmee de in-

komsten blijkbaar te wensen over. Frans is niet de enige. Ook Jannetje Groot en

Jacob Appel kampen met het probleem. Datum 23 januari 1751 (26).

Frans Hoefnagel is 49 jaar als hij overlijdt. Hij wordt op 8 april 1752 in de kerk

begraven, grafrij 17, graf 8 (27). Maritje betaalt de begraafkosten, waaronder

drie gulden impost. Een week later wordt Roemer Pietersz Teerhuijs als nieuwe

omroeper aangesteld. Net als Frans is ook hij zilversmid.

Maritje van Sanen weduwe

Maritje blijft alleen achter met haar zoon Klaas. Een week na de begrafenis van

Frans vraagt ze aan de burgemeesters of zij, net als haar overleden man, als slij-

ter wijn, brandewijn, azijn en allerhande gedestilleerde wateren mag verkopen.

Dat is akkoord mits ze zich gedraagt overeenkomstig de daarvoor geldende or-

donnantie (28).

Tussen februari 1750 en april 1754 komen we Maritje tegen in het inkomsten en

uitgavenboek van het weeshuis. Ze levert behoorlijke hoeveelheden stroop en

krijgt daar uiteraard voor betaald. Op 24 april 1754 wordt 341 liter afgerekend,

waarvoor zij 28 gulden 6 stuivers en 2 penningen ontvangt.

39



Op 14 juni 1755 krijgt Maritje permissie om ‘coffie, thee en chocolade’ te mogen

verkopen. Ook nu geldt weer, mits ze zich daarbij houdt aan de regels (29). Zo

kan Maritje dus in haar onderhoud voorzien, maar erg breed zal ze het niet heb-

ben gehad, vermoed ik. In de diaconieregisters komt ze evenwel niet voor. Ze

heeft dus geen beroep op de kerk behoeven te doen voor steun in natura (turf) of

geld.

In 1761 zijn bij het stadsbestuur verschillende klachten binnen gekomen over

Pieter Mars. Hij zou regelmatig zijn vrouw (Niesje Jans Donker, caeg) slaan en

mishandelen. Besloten wordt om de buren te horen, Harmanus Keijser en Ma-

ritje van Sanen. Beiden bevestigen het bericht. Ze hebben ‘een en ander met

eigen ogen gezien en met eigen oren gehoord’. Het is voor de burgemeesters

aanleiding om Pieter een week op de gijselkamer te zetten. Daarna zullen ze

hem ‘horen’ (30). Tja, zo ging dat vroeger.

Volgens het Gereformeerd lidmatenboek zou Maritje van Sanen in 1768 zijn

overleden, maar haar naam komt in het begraafboek van Monnickendam niet

voor. Dat lijkt te kloppen met de volgende gegevens. Op 28 januari 1762 ver-

koopt Maritje van Sanen haar huis in de Kerkstraat voor 130 gulden aan Hen-

drik Litman. De buren zijn: Harmanus Keijser en de weduwe van Pieter Mars

(31).

Ze vertrekt naar Purmerend waar Maritje op 4 juni 1762 als gereformeerd lid-

mate wordt ingeschreven. Ze woont daar aan of bij de Steenen brug (32).

Omdat er geen begraafboek van Purmerend over die periode bestaat, valt niet

na te gaan of ze dáar wellicht in 1768 is overleden. In het gaardersregister van

Purmerend wordt ze niet genoemd. Het betekent dat ze ‘pro deo’ is begraven.

Het leven van Nicolaas Hoefnagel

Klaas is bijna 22 jaar als hij Monnickendam verlaat. Hij gaat naar Purmerend en

woont in de ‘Dubbele Buurt’. In Purmerend wordt hij, na belijdenis, op 3 juni

1757 als lidmaat van de Gereformeerde gemeente aangenomen (33).

Op 9 mei 1761 gaat Klaas in ondertrouw met Jacoba de Vaal uit Amsterdam, waar

ze op 8 juli 1739 in de Lutherse kerk is gedoopt. Ze is een dochter van Albertus

Vaal en Catharina Vermeulen.

Albertus Vaal is op 26 augustus 1712 in de Lutherse kerk van Amsterdam ge-

doopt, zoon van Albertus Vaal en Elsje Boom die voor 1690 in Amsterdam zijn

getrouwd. Albertus ondertrouwt op 2 mei 1738 in Amsterdam met Catharina

40


Vermeulen. Deze vrouw is na mei 1741 overleden, waarna Albertus Vaal op 25

juli 1749 ondertrouwt met Gesina Steenbergen.

Als Jacoba met Nicolaas trouwt, woont ze al in Purmerend. Na de drie onder-

trouw- afkondigingen in de kerk, op 10, 17 en 24 mei wordt op de 24e mei het hu-

welijk gesloten (34).

Jacoba is kort na haar huwelijk overleden, zeer waarschijnlijk in Purmerend.

Omdat er echter over die periode geen overlijdensregister bewaard is gebleven,

is de begraafdatum niet te vinden. Ook in het gaardersregister wordt Jacoba

niet genoemd.

Tweede huwelijk

Frans leert zijn tweede vrouw kennen: Jannetje Schuijt. Ze wordt op 8 juni 1759

in Purmerend als lidmaat van de Gereformeerde gemeente ingeschreven, geko-

men met attestatie van Alkmaar (35).

Jannetje, dochter van Klaas Jansz Schuijt, woont tot aan haar huwelijk in de

Hoogstraat. Ze is vermoedelijk op 10 mei 1716 in Oude Niedorp gedoopt en op 8

juni 1759 ingeschreven als lidmate van de Gereformeerde gemeente van Alk-

41


Twee ondertrouw-/huwelijksaktes


maar. Haar vader woont in Alkmaar op het Verdronkenoord en is op 22 mei 1740

getrouwd met Jannetje Cornelis Hille van de Achterdam aldaar. Jannetje Hille is

al weduwe wanneer ze op 3 juli 1780 wordt begraven.

De ondertrouw is op 21 augustus 1762. Klaas woont nog steeds in Purmerend,

maar het huwelijk wordt nadat de drie afkondigingen hebben plaatsgevonden

(22 en 29 augustus en 5 september), op zondag 5 september in Alkmaar gesloten

(36). Het paar gaat in Alkmaar wonen bij de Geester-, of Bergerpoort. Onderaan

de ondertrouwakte staat geschreven: ‘Aan deze personen Betoog verleent om

daarop tot Alkmaar of ergens elders te mogen trouwen, des zal van den trouw

behoorlijk moeten blijken.’

Hun beider vertrek naar Alkmaar wordt in het lidmatenregister van de kerk

niet gemeld.

Kinderen

In 1766 wordt een zoon geboren die François wordt genoemd. Het kind wordt op

5 oktober 1766 in de Gereformeerde gemeente gedoopt. Dit jongetje is echter op

31 augustus 1771 uit een raam gevallen en aan de gevolgen daarvan overleden.

Klaas schrijft later in ‘de Noordhollander’ dat hij twee kinderen had, een jonge-

tje en een meisje, maar dat hij alleen het meisje over had, ‘want het zoontje (dat

voor het kind gelukkig is) viel voor enige maanden doodt uit het venster daar hy

nu woont, een en ander nauw volgend op de toevallen van zijn vrouw’ (37). Je zou

uit dat zinnetje tussen haakjes op kunnen maken, dat de kleine François ziek of

42

Geesterpoort Alkmaar in 1787


gehandicapt was. Klaas weerspreekt in dat artikel uitdrukkelijk dat hij of zijn

vrouw schuldig zouden zijn aan het overlijden van hun kind. Over het dochter-

tje is verder niets bekend.

Amsterdam

Het dodelijke ongeval met de bijna vijfjarige François vindt in Amsterdam

plaats, de stad waar Klaas en Jannetje in 1770 gaan wonen. Vermoedelijk kwa-

men ze toen uit Den Haag. Over deze periode schrijft Hanou: ‘Voor Hoefnagels

bezigheden in Den Haag, waar hij, naar zijn zeggen, tussen zijn verblijf te Alk-

maar en Amsterdam in gewoond zou hebben, ontbreken aanwijzingen. Moge-

lijk was hij in Den Haag een al te bekende figuur geworden en werd misschien

daarom zijn spectator ‘De Reizende Haagsche Advocaat’ om onopgehelderde rede-

nen op 23 juli 1774 juist in Den Haag verboden’ (38). Dat het paar in Den Haag

heeft gewoond, wordt bevestigd

door een kerkelijke attestatie voor

Klaas en Jannetje uit 1767. Het be-

vindt zich in het archief van de

Ned. Hervormde gemeente aldaar.

Uit het Gildenarchief van Den Haag

komt de volgende aantekening: ‘23

julij 1774. De gilde knegt rond ge-

sonde om uijt naam van de wel Ed.

Agtb. Magistraat van ’s Gravenhage

aan alle Boekverkopers te verbie-

den, het Drukken en verkopen van

‘de Reijsenden Advocaat’ en het geene er reeds van uijt is, niet meer te verkoopen’

(39). Blijkbaar was het stadsbestuur van Den Haag niet erg ingenomen met

Hoefnagels pennevruchten!

Nicolaas en Johanna hebben een jaar of twaalf in Amsterdam gewoond, op ver-

schillende adressen. Rond 1782 in de Reguliers Breestraat. Beiden zijn doopge-

tuige, in november 1773 (Oude kerk) en augustus 1781 (Amstelkerk).

In Amsterdam overlijdt Jannetje. Ze wordt op 9 april 1782 op het Leidsche en

Heiligewegkerkhof van Amsterdam begraven.

Testamenten

Eerder vertelde ik u dat Jannetje Schuijt een dochter is van Klaas Jansz Schuijt

en Jannetje Cornelis Hille. Van haar moeder Jannetje Hille, die een winkel

runde, zijn twee testamenten bewaard gebleven (40). De eerste dateert van de-

43


Andre Hanou


cember 1772. Daarin worden haar dochters Anna en Jannetje (de vrouw van

Klaas Hoefnagel dus) als universele erfgenamen genoemd of bij hun overlijden

hun kind of kinderen.

In dat testament is echter een merkwaardige bepaling opgenomen betreffende

de erfportie van haar dochter Jannetje: ‘dat soo hare tegenwoordige man op het

overlijden van de testatrice nogh in leven mogte sijn, zij dan als provisioneel zal

moeten afstaan en tevreden zijn met de naakte en blote legitieme portie haar na

scherpheijd van regten toekomende en dat het verdere en meerdere door de

natenoeme executeurs zal moeten worden bewaart ende geadministreert tot

het overlijden van deselve hare man, omme hetselve als dan en eerder niet, aan

haar of bij haar overlijden aan hare kind ofte kinderen in eigendom afgegeven

worden’.

Je kunt daar uit opmaken dat de moeder van Jannetje de nodige voorzichtig-

heid heeft betracht ten aanzien van haar schoonzoon, die er regelmatig blijk

van gaf nogal eens tegen de gevestigde orde te zijn en vermoedelijk ook wel eens

zonder geld zal hebben gezeten.

In het tweede testament van 31 mei 1780 worden alle voorgaande testamenten

ongeldig verklaard. Jannetje en Anna zijn opnieuw de universele erfgenamen

van hun moeder. De passage, zojuist geciteerd, staat er niet meer in.

Jannetje

In een anonieme brief uit 1771 geeft een tegenstander van Nicolaas, een ‘voor-

naam heer uit Noord-Holland’ de afkomst van Klaas’ vrouw toe en schrijft: ‘Op

zyn manier is hy getrouwt en zyn Wyf is van goeden huizen’. Deze anonieme

schrijver vervolgt dan: ‘Het scheelt haar nu en dan voornamentlyk somers in het

hoofdt’.

Klaas reageert furieus: ‘Hoe durft gy zeggen, ‘op zyn manier is hy getrouwt’? Is

dat niet zoveel gezegd, alsof ik met een hoer of slet huis hield? Absoluut ja, en

gy moet zeer slegt onderregt zyn van de wetten van ons Land; weet gy wel, dat

zoo wanneer ik Reprezailje zogt, dat gy daar slegt meeden zou staan’?

Dat zijn vrouw toevallen zou hebben, noemt hij onzin en de aanvaller wordt be-

titeld als eerdief, leugenaar, sullevaar, wreedaart, bloedhond, barbaar, reekel en

lafaard (41).

In een ander geschrift (‘De Reizende advocaat’) spreekt Nicolaas waarderend over

‘zij die bij hem woont’. Op een dag als hij in ‘slecht gezelschap is’ weigert hij

mee te gaan naar een stil huis. Waarom? ‘Hy heeft aan een Schepseltje beloften

van Kuisheid gedaan’. Dat ‘Schepseltje’ is zijn Jannetje (42).

44


Vurig patriot

In de laatste jaren van zijn leven

stort Nicolaas zich op de poli-

tiek. Er verschijnen allerlei pa-

triottische schotschriften van

zijn hand, waarin hij op wat

vulgaire manier de Orangisten

(aanhangers van de prins van

Oranje) te lijf gaat. Klaas is naar

Utrecht verhuisd, ‘toen de groei-

ende politiek patriotse agitatie

te Utrecht de markt voor broodschrijvers aldaar aantrekkelijk maakte’, aldus

Hanou en vervolgt dan: ‘Enig werkelijk politiek inzicht is hem vreemd. Uitzon-

deringen daargelaten bestaat zijn argumentatie uit schelden en verdachtma-

kingen. Hij heeft wel enig talent. Zo is hij in staat redelijk ingewikkelde en

soms planogrote (ongevouwen, folioformaat papier, caeg), tevens geïllustreerde

‘ begrafenisceduls’ te vervaardigen op bijvoorbeeld de ‘Ouderwetse Nederland-

sche Patriot’, waarin hij achter de lijkkist allerlei Orangisten (aanhangers van de

prins van Oranje) laat volgen’ (43).

De dood van Nicolaas Hoefnagel

In de strijd tussen de Oranje-aanhangers en de Patriotten werd aan het einde

van de 18e eeuw alles uit de kast gehaald om elkaar het leven zuur te maken.

Daarvoor werden wel zogeheten begrafenisceduls gebruikt. Hanou: ‘Men kan

tegenstanders laten overlijden; aanwijzen wie zijn vrienden zijn; hen tooien

met symbolen die indicatie zijn van immorele eigenschappen’ (44).

Zo’n begrafeniscedul hebben de tegenstanders van Hoefnagel aangegrepen om

hem, na zijn dood, nog een hak te zetten.

Hanou: ‘Het ziet er in dit geval naar uit dat Hoefnagel met deze begrafeniscedul

een koekje van eigen deeg toebedeeld krijgt (..) Deze satirische cedul komt

hoogstwaarschijnlijk van volks-orangistische zijde. De nogal espritloze (klein-

geestig, bekrompen, caeg) bewoordingen wijzen daar op en tevens rare spelvor-

men als Vaderlandslieffende en Franççiscus. Erg inventief (vindingrijk, caeg) is de

inventor niet. Hij vindt het waarschijnlijk wel grappig Hoefnagel te laten be-

graven op de 6e december. Dat verwijst immers naar het zogenaamde ‘Sint Ni-

colaasoproer’ van het Haagse gajes in 1782, waarover de patriotten, inclusief

Hoefnagel, zich geweldig hebben opgewonden. Hoefnagel wordt dus ‘begra-

ven’ op een betekenisvolle orangistische dag! ‘Leuk’ is ook in de naam van de zo-

genaamd overledene op te nemen het begrip s’ Jaco; verwijzing naar de bekende

45


Patriotten in Utrecht


46

Begrafeniscedul

Begrafenisbericht Hoefnagel


Amsterdamse bandiet en moordenaar

uit de Jordaan, Jaco (Sjako) Muller. De

implicatie (de bijgedachte, caeg) is:

Sjako en Klaas (de andere Amsterdamse

volksman) zijn beiden gevangenisgajes.

Schavuiten zijn het, allebei’ (45).

Overigens, zes december is niet de wer-

kelijke overlijdens- of begraafdatum.

Klaas is 49 jaar als hij op 24 november

1784 in de Utrechtse Buurkerk wordt

begraven. ‘Zijn begrafenis zou volgens

een orangistische bron bekostigd zijn,

deels uit de armenkas, deels uit de kas

van het exercitiekorps’ (46). Het begraafregister zegt het echter zó: Nicolaas

Hoefnagel in de Havenstraat, laatna geen vrouw of kinderen, begr. Door order

van het Gerecht deezer Stad’.

De werken van Nicolaas

In de periode 1500-1800 nam de hoeveelheid nieuws en belangstelling voor

nieuws enorm toe. Overheden waren dikwijls bang voor kritische persgeluiden.

Daarom probeerden zij zoveel mogelijk de berichtgeving te censureren, maar be-

nutten tegelijk de ‘pers’ voor eigen propagandistische doeleinden. Omdat er al-

lerlei vormen van berichtgeving ont-

stonden, was het echter niet altijd

even gemakkelijk de ‘media’ te beteu-

gelen. Kranten, pamfletten, periodie-

ken, toneelstukken en ballades wer-

den gebruikt om nieuws te versprei-

den en meningen over controversiële

onderwerpen te verkondigen. Tegen

die achtergrond kijken we naar de ge-

schriften van Nicolaas Hoefnagel.

In het algemeen weten we tamelijk weinig over wat er in de 18e eeuw werd ge-

schreven. Dat heeft, aldus Hanou, o.a. te maken met ‘het 19e eeuwse kiesheids-

syndroom, ten gevolge waarvan niet alleen bepaalde teksten, tijdschriften en

auteurs nooit reële aandacht hebben gekregen, maar ten gevolge waarvan ook

dikwijls aan onze aandacht ontsnapt naar welke teksten gezocht zou kúnnen

47



worden om een reëel inzicht in het 18e eeuwse tekstbestand te verkrijgen’ (47).

Hanou vervolgt: ‘J. Hartog bijvoorbeeld, die in de vorige eeuw als éen der eer-

sten de 18e eeuwse periodieken begon te inventariseren in zijn boeiende Specta-

toriale geschriften van 1741-1800, stelde daarbij zeer eigen normen. Buiten be-

schouwing hield hij staatkundige, godgeleerde, wijsgerige en toneelkundige

bladen’.

Hanou citeert Hartog opnieuw als deze vervolgens schrijft: ‘Evenmin reken ik

mij verplicht af te dalen tot de vuile blaadjes, ook al in dien vorm uitgegeven

door den beruchten N. Hoefnagel, van Monnickendam geboren. Ze zijn in den-

zelfden smaak als de bekende schotschriften van Jacob Campo Weijerman, maar

zo mogelijk nog grover en gemener. De Herbergspraat, de Mercurius, de Nederland-

sche Faam, de Nederlansche Echo, de Overweger (periodieken in de 18e eeuw, caeg), ze

gaan alle perken te buiten en zijn afschuwelijk. Geen wonder dat hem (Hoefna-

gel) een gelijk lot trof als Weijerman die in de gevangenis (Gevangenpoort Den

Haag, caeg) werd gezet, terwijl de regering zijn schimpschriften verbood. In dit

slijk te wroeten heeft niet het minste nut, aangezien het ons niet te doen is om

de chronique scandaleuse’ (48).

In het voorwoord van een in 2002 verschenen boek ‘Achter slot en grendel’ gaat

Hanou wat uitgebreider in op de geschriften van de 18e eeuw. De volgende ali-

nea is een korte samenvatting van dit voorwoord (49).

In de 18e eeuw kregen schrijvers allerlei beperkingen opgelegd die, als ze zich te

openhartig zouden uiten, een verblijf in een cel, verbeterhuis of iets dergelijks

zou betekenen. ‘Personaliseren’, d.w.z. het aantasten van een persoon in zijn

goede naam, door het bekend maken van allerlei gegevens over diens handel en

wandel, was verboden. Klachten van de kerk vormden dikwijls de basis van de

boekvervolging door de overheid. Achtergrond van dit alles was het zogeheten

Verlichtingsdenken waarbij de traditionele politieke en kerkelijke kaders niet

langer meer vanzelfsprekend waren. Het geloof verloor haar invloed en het ver-

stand stond centraal. De wereld werd bij wijze van spreken ‘ontdekt’ en dat

bracht veranderingen met zich mee, ook op het terrein van de letteren. Omdat

‘de wereld openging’ met daarbij allerlei nieuwe ‘vergezichten’, ontstond er een

nieuw fenomeen: de schrijver die van zijn pennevruchten probeert te leven. Je

kunt deze ontwikkeling zien als voorloper van de krant of het tijdschrift, want

het ging vaak over onderwerpen waar iedereen wel mee te maken had of zou

krijgen.

Toch gaf dat ook spanning, want enerzijds moest het schrijven geld in het laad-

je brengen, maar tegelijk moesten de auteurs voortdurend op hun hoede zijn

omdat er veel ‘gevaarlijke’ onderwerpen bestonden. Teveel politiek, erotiek of

teveel aan herkenbaarheid bij een beschreven persoon, het kon zo maar opslui-

48


ting betekenen. Sommige auteurs schreven daarom onder pseudoniem. Dat de

gevoeligheid van bepaalde themata voor de schrijver regelmatig een tekort aan

inkomsten met zich meebracht, laat zich raden. Broodschrijvers leefden regel-

matig aan de zelfkant van de maatschappij.

Ondanks deze ‘censuur’ is er nog wel een en ander te vertellen over de werken

van Hoefnagel, want er zijn zo’n honderd geschriften van onze Klaas bewaard

gebleven. Zie bijlage 4.

Het is niet de bedoeling om alles wat hij geschreven heeft de revue te laten pas-

seren. Ik maak een uitzondering voor een boek.

Het juichend Noordholland

In juli 1773 maakt prins Willem V

een plezierreisje door Noord-Hol-

land. Bezocht wordt o.a. Nieuwen-

dam, Buiksloot, Broek in Waterland

(50), Monnickendam en meer naar

het noorden gelegen plaatsen. Van

die reis die twee dagen duurt heeft

Nicolaas Hoefnagel verslag gedaan

in zijn boek: ‘Het juichend Noord-Hol-

land of Verhaal van de Reize van Zijne

Doorluchtige Hoogheid Willem den Vijf-

den, den 21 en 22 julij 1773’, uitgegeven

door Gerrit Bom, Amsterdam 1773.

In dat boek o.a. een overzicht van

alle erepoorten en bogen met diver-

se inscripties.

Mr. J. van Lennep schrijft daarover: ‘Van die Prinselijke kijkreis, welke twee

dagen duurde, gaf een jeugdig Monnickendammer en echte Noorhollander, die

er zich op beroemde, dat in heel Noord-Holland geen stad of dorp was waar hij

geen familie had wonen – Nicolaas Hoefnagel genaamd – een boek uit...(met de

titel zojuist genoemd). Van Lennep vervolgt: ‘De stijl van het boek is suikerzoet

en het geheel heeft veel van een boerekermiskoek vol bloempjes en rijmpjes. De

schrijver deelt niet alleen de rijmen mee die hij van de gezegde Eerenpoorten en

Boogen afgeschreven had, maar wisselt zijn zoetvloeiende proza telkens met

nog zoetvloeiender poësie van eigen maaksel af, nooit zonder een beleefde bui-

ging of een cierlijken draaiom’. Van Lennep geeft een voorbeeld: ‘Maar eer ik zo

ver koom zal ik de eer hebben om te zeggen:

49


Willem V


Omslag ‘Boek der Opschriften


Hier ziet men de zilverde eeuw,

Het is alles hier in vreeden,

het schaap rust bij de Leeuw,

Men ziet hier al de Leeden, enz.

‘Zeker’, aldus van Lennep, ‘de Monnikendammers zullen er wel trotsch op zijn

geweest dat zulk een Dichter uit hun midden was voortgekomen. Zelfs geeft

Klaas Hoefnagel al de namen op van de Noord-Hollansche meisjes – in zijn stijl

‘Mejuffers’ – al de Niesjes en Neeltjes, de Marrijtje en de Titia’s die de ere-

poorten vercierd en den prins met bloemen bestrooid hadden; en die daar toch

heel Noord-Holland familie van hem

was, zeker ook allemaal zijn nichtjes

waren’.

Spottend besluit van Lennep dan:

‘Natuurlijk kon Gerit Bom met de uit-

gave van dit boek geen kwaad; – heel

Noord-Holland moest het koopen; ’t

was een provinciaal familiestuk. En

wij geven bij deze gelegenheid tevens

aan alle uitgevers de raad, om ’t voor-

beeld van dezen Gerrit Bom na te vol-

gen, en alvorens een boek te laten

drukken, onderzoek te doen naar de

familiebetrekkingen van den Schrij-

ver, ten einde daarnaar de oplage te

kunnen regelen’ (51).

Over die familiebetrekkingen, waar

van Lennep het over heeft, schrijft

Hoefnagel in zijn boek: ‘Als men eens

nagaat, dat ik de eer heb, dat in geheel Noord-Holland geen Stad of plaats is, of

ik heb daar Familie wonen, zelfs geen een Stad, herzeg ik, of daar bevind zich

Familie van my, die in Staats, Stads en Kerkelyke Vergadering zitten, niet dat ik

dit zeg uit Glorieusheid, verre van my, maar om aan te toonen de naauwe be-

trekking die ik voor Noord-Holland heb’ (52). Ik ga er vanuit dat hij het vooral

heeft over het geslacht Van Sanen, de familie van zijn moeder die, zoals eerder

werd opgemerkt, inderdaad op bestuurlijk- maatschappelijk en kerkelijk ter-

rein hun bijdrage aan de geschiedenis van Noord-Holland heeft geleverd. Maar

er is wel sprake van ‘enige’ overdrijving.

51


Jacob van Lennep


Overigens heeft dit bezoek van de prins nog een vervelende nasleep gekregen.

Lees het artikel van de heer Appel in het jaarboekje van de vereniging 1995 blz.

63-69.

De mens Hoefnagel

Over zijn opleiding is niets bekend. Hij blijkt later wel Frans te kunnen spre-

ken/schrijven en misschien kende hij ook wat basis latijn.

Op het portret (begin van dit artikel) zit Nicolaas met een steek op. Op tafel lig-

gen de attributen van een schrijver – veer en inktkoker – en een exemplaar van

de bladen ‘Echoo’ en de ‘Overweeger’.

Over Nicolaas als persoon schrijft

Hanou: ‘In al zijn publikaties komt

Hoefnagel naar voren als een wat zor-

genloze, levenslustige figuur, een

vriendelijk type hackwriter, althans

voor hij zich in het politieke strijdge-

woel stortte.

Als de ‘Noordhollander’ hem in 1771 be-

schrijft als ‘kort van persoon, gaat

veele in het wit gekleet en een weinig

bukkende, ziet ‘er bleek gerimpelt en

verzopen uit’ is Nicolaas het daar niet

mee eens. Kort is hij ja, maar veel in ’t

wit? Sinds zijn achtste jaar niet meer.

Altoos heb ik andere Couleuren ge-

draagen. Een weinig bukkend? Dat

kan hy zagt Raaden, want die veel met

zyn harsens werkt loopt veel in ge-

dachten, maar dat ik booven ’t bleeke

nog gerimpelt zou zyn is een louter

leugen, want myne jaaren noch geen

Rimpels meede brengen; en dat ik er

verzopen uit zou zien, zulks is myn

niet eens de moeiten waart om dit te

wederleggen, alzo dit van alle die my

kennen beeter geweeten word’. In dezelfde weerlegging geeft hij aan zelden

sterke drank te gebruiken. Over dat laatste schrijft Hanou: ‘Dat laatste zou

nogal ongewoon zijn in 1770 en lijkt ook niet aangepast aan Hoefnagels reisbe-

schrijvingen, bij voorbeeld in de Reizende Advocaat; er wordt overvloedig ge-

52

Omslag ‘De Overweeger’


pauzeerd in ontspanningen en dergelijke. Nergens in zijn werk blijkt hij voor-

stander van een matig gedrag, maar zodra hij zich de kwestie bewust wordt, al

beschrijvende zegt hij zijn lezers nooit meer per dag te nemen dan een ‘half

Vlesje Wyn’(53).

Schilder

In zijn ‘Echte verantwoording’ verklaart Klaas de schilderkunst beoefend te

hebben, maar hoe serieus dat is geweest, is niet duidelijk. Zelf noemt hij zich

een ordinaire kladschilder die wat ‘stille waterstukjes’ produceerde (54). Wat

dat schilderen betreft had hij dus mogelijk enig talent van zijn grootvader van

vaders kant, Francois Snellinx, geërfd.

Oost-Indië

Er zouden, aldus Hanou, in 1769 plannen zijn geweest om naar Oost-Indië te

gaan. Misschien was Hoefnagel daartoe gedwongen of ging hij als gelukszoe-

ker. Maar Hoefnagels vrouw heeft dit tegengehouden. Zij wilde geen lange

scheiding. Hanou citeert in dit verband de eerder genoemde ‘Brief van een

‘voornaam Noorhollander’ die het volgende over Hoefnagel zegt: ‘Al van vroeg

af heeft hy zich tot niets goeds willen schikken; verwers knegt zynde zoals wy

hier zeggen, is hy nooit anders dan een luywammes geweest die altoos veel lie-

ver in de Kroeg dan by de Verwpot was. (..). ‘Voor maar een jaar of twee stondt hy

op het puntje van na Oost Inje te varen, want er was geen andere uitkomst voor

hem, alles was ‘er deur en zyn Ambagt verstondt hy niet; daarboven was hy geen

braaf mensch gezien; evenwel schynt het er niet toe gekomen te zyn, want hy is

zedert aan het zwerven geraakt en heeft hier en daar bankrot gespeelt, en heeft

zig te Alkmaar en hier en daar met lage dingen opgehouden, tot dat hy zig dan

eindelyk heeft opgeworpen tot een Schryver en dat wel een Schryver van den

laagste rang, en zo als ick hem UE heb voorgestelt een openbaar Pasquillemaker

(beledigend schotschrift in woord of beeld, caeg) die zyn pen verhuurt ten koste van het

fatsoen en de reputatie van alle eerlyke lieden die het ongeluk hebben onder

zyne Schimpzuchtige en verhongerde handen te vallen, een elendige Brood-

winning voorwaar, die hem en met redden de afschrik en gemeene veragting

van een igelyk op de hals moet halen’ (55).

Inkomsten

In het pamflet ‘Alle de Magistraatsgezinde schrijvers’ schrijft Hoefnagel dat hij

‘arm en beroijd in hun stad (Amsterdam) kwam. Dat sluit aan bij wat u zojuist

las. Arm was hij en wel deeglijk arm ook, want hoe wel hij als een Heer voor het

licht kwam, was doch alles schraaltjes’ (56). Toen hij echter op 12 november 1770

begon met schrijven in ‘Neerlandsch Echo’ veranderde zijn inkomen ten goede.

53



Nicolaas Hoefnagel en Monnickendam

Hoe was de relatie van Klaas met zijn geboortestad?

In zijn ‘Echte Verantwoording’ schrijft hij over Monnickendam: ‘daar is ’t bijna on-

mooglijk om drie Daagen te huisvesten of woonagtig te zijn, of ieder kent zo-

daanig een nieuweling; en hij is er zelden Veertien daagen geweest, of zy wee-

gen hem al op een aas na, hoe swaar dat hy is’ (57).

In ‘De solliciterende postmeester in het hembd’ (1782) komt de volgende zinsnede

voor: ‘Wat zoude ik zeggen, ik ben nooit gewoon te veinzen, myn Landaard en

voornamelyk de Waterlantsche boeren, in welke Hoofdstad ik de Eer hebbe ge-

booren te zijn, verstaan hun die kunst niet’ (58)

In het eerder genoemde ‘Juichend Noordholland’ vinden we evenwel een andere

toon. Bij zijn beschrijving van de intocht van Willem V noemt hij expliciet de

Wel. Ed. gestrenge Heer Hoofd-Officier, Mr. Hendrik Nahuijs en dan nog wel

voor de burgemeesters! Bij de andere steden doet hij dat niet. Misschien wilde

hij, door schade en schande wat wijzer geworden, de man van de wet te vriend

houden, suggereert Hanou (59).

Als in 1771, na een fikse rel, zijn weekblad ‘Neerlandsch Echo’ verboden wordt, ant-

woord hij éen van zijn aanvallers dat deze niets van Monnickendamse toestan-

den afwist: ‘Klaas was immers niet van gemene afkomst; zijn familie van va-

ders- en moederskant zaten op stads- en landskussens; zijn vader was eenen-

dertig jaar met zijn moeder getrouwd en had bijna veertig jaar in

Monnickendam gewoond, heette François en géén Klaas Pieterszoon, was bo-

vendien zilversmid en geen ‘Kladtschilder’ en verschillende malen Overman

van het Gild’ (60).

Nicolaas en justitie

‘Het vak van journalist, beroepsauteur en/of schandaaljager schijnt sinds de

achttiende eeuw enkele vaste gedragspatronen bij de schrijver met zich mee te

brengen, zoals een wat luiddruchtiger gezelschapsleven ( ) daar de stof voor

spektators en geschriften opgedaan moest worden in taveerne en pleisterplaats,

hetzij in de vele vaste Amsterdamse stamkroegen, hetzij bij het reizend op tallo-

ze plaatsen aanleggen – zoals gebeurt in Hoefnagels optreden als ‘Reizende Haag-

sche Advocaat’. Een dezer escapades eindigt zelfs met een nachtelijk opgebracht

worden door de politie, 3 maart 1772, overigens in pro- en contrageschriften

luidruchtig en genoeglijk beschreven’ (61)

De eerder aangehaalde J. Hartog schrijft, als hij Hoefnagel met een collega

–Jacob Campo Weijerman- heeft vergeleken: ‘Geen wonder dat hem een gelijk

lot trof als Weijerman, die in de gevangenis werd gezet, terwijl de regering zijn

schimpscheuten verbood’ (62).

54


Ontwikkeling

Er is in de geschriften van Hoefnagel een ontwikkeling waar te nemen. Hanou

schrijft daar dit over: ‘Opvallend is dat voor eind 1771 een groot deel van zijn

werk een wat serieuzer karakter droeg. Aangevallen bij het gedwongen beëindi-

gen van zijn Neerlandsch Echo somt hij in de Echte en ware verantwoording (begin

1772) al zijn tot dan toe geschreven werken op (..). een niet onaanzienlijk oeu-

vre; maar toch moet het hem financiëel weinig opgeleverd hebben, als hij pas

goed uit de zorgen was door het schrijven van de Echo en diens opvolgers. Uit

zijn andere satirieke werkjes moet hij begrepen hebben welk type lektuur op de

grootste afzet mocht rekenen en in overeenstemming daarmee ook welk bedrag

daarvoor door uitgevers betaald werd (..). In het nummer van Neerlandsch Echo

beschrijft hij, hoe, toen hij bij het aankomstpunt van een trekschuit een groot

aantal mensen zich zag verdringen bij een aantal spraakmakende geschriftjes,

hij zich realiseerde waar geld te krijgen was – hij was immers platzak (..). ‘Dat

dit werkje, aldus Hoefnagel, van ‘my ondernoomen werd, is eindelyk en ten

laatsten niet anders als om myn lezers te vermaaken en om die mooie bekoorly-

ke schyven, Alias ’t geld die groote magtigen Godin, daar de Dominees meeste

part om preeken, de Doctoors om praktizeeren en geheelen Turfmanden vol

Latyn voor uytkomen te braaken, daar de Heeren Advocaten vry wat voor op

haar Conscientien neemen, en daar menig een mooi Meisje die anders eerlyk

zou gebleeven hebben een hoer om word, en haar dikwils een braaf man om in

een Schelm veranderd’ (63).

Na het meer serieuze werk dus de satire etc. om te eindigen met het schrijven

van schotschriften in de patriottentijd. Daarover merkt Hanou nog op: ‘Ver-

mindering van aandacht kan ook voor Hoefnagel gegolden hebben, die na 1780

misschien meer uit winstbejag dan uit politieke overtuiging in de patriottische

pamflettenslag beland was’ (64).

Niet correctief

Tot besluit nog wat notities. Nicolaas zou wat driftig en mogelijk ook ‘stijfhoof-

dig’ zijn geweest ‘want dat zo niet zynde zoude hy als geen eerst meester in de

Nederduitsche Taal zynde, toestaan, dat zyn Werk gecorrigeerd wierd van Spel-

fouten, maar neen, zoo men hem dat onder het oog brengt zegt hy die het niet

leezen kunnen moogen het leggen laaten, ik heb Schryven geleerd, laaten zy

Leezen leeren, ik Schryf voor Cordaten Lieden en geen Fitters’ (65)

Zingen

‘Zingen daarentegen kan hij niet, volgens zijn zeggen: ‘ECHO is blydt dat hy

niet zingen kan, ’t heugt ECHO nog dat hy zingen zou leeren, maar wanneer

zyn Meester en een andere dieciepel behalve ik ECHOIBUS, onze stemmen lie-

55



ten horen, sturve de katte van schrik’. Hanou merkt daarover op: ‘Dit is enigs-

zins merkwaardig, omdat hij met voorliefde liedjes en wijsjes noemt, en hem

ook verschillende volksliedjes toegeschreven worden’(66).

Kleedgewoonten

Hoefnagel had de merkwaardige gewoonte om geheel verschillend gekleed te

gaan. Hij zou wat ‘Glorieus in Kleeding’ zijn. De Naakte waarheid deelt in 1782

mee: ‘die knaap heeft van jaren herwaards een wonderlyke rol bij ons (te Am-

sterdam) gespeeld, dan was hy boer, dan weer van Heer een kruyer, vandaag zag

men hem langs straat loopen met een deegen op zyde, een goud boordzel om

den hoed; weinige dagen naderhand kon men hem als oppasser in een hoerhuis,

met een wit sloofje voor, ontmoeten, en dat is zoo gebleven tot heeden toe;

thans is hy er boven op en speelde den gebraden haan’ (67).

Slot

Er zou over deze kleurrijke figuur uit de achttiende eeuw, geboren Monnicken-

dammer, nog meer te vertellen zijn. Wie meer wil weten, verwijs ik naar de ge-

schriften van Dr. Hanou.

Wat u las is een schets van een man die met zijn pen heel wat overhoop heeft ge-

haald.

Het verhaal over het leven en werk van Nicolaas Hoefnagel (1735-1784) laat op

bescheiden wijze iets zien van het gedachtegoed en de omstandigheden in Hol-

land in de tweede helft van de 18e eeuw. Het moet (ik herhaal) vooral gelezen

worden tegen de achtergrond van de ‘Verlichting’, een nieuwe manier van den-

ken die tot op vandaag doorwerkt. Het is ook het verslag van van de 18e eeuw dat

zal uitlopen op de grote omwenteling van 1795: de Franse Revolutie. Zowel de

Verlichting als de Franse Revolutie laten tot op vandaag hun sporen na!

56


Bronvermelding

Hoefnagel met daarachter de aanhaling in het notenapparaat:

* Jaarboekjes Oud-Monnickendam (OM)

* Historisch Monnickendam, W. Lamm (HM)

* Doop-, trouw-, begraafregisters (DTB) van Monnickendam, Purmerend, Alkmaar en Amster-

dam

* Lidmatenregister (Gereformeerd) van Monnickendam, Purmerend en Alkmaar (LG).

* Memorialen van de burgemeesters van Monnickendam (MB).

* Hanou, A, Een 18e eeuws broodschrijver: Nicolaas François Hoefnagel I in: Spektator 2

(1972/73), blz. 62-81 (Hanou 1)

* Hanou, A, Een 18e eeuws broodschrijver: Nicolaas François Hoefnagel II in: Spektator 2

(1972/73), blz. 535-548 (Hanou 2)

* Hanou, A, Bibliografie Nicolaas Hoefnagel (1735-1784) in: Documentatieblad Werkgroep 18e

eeuw nr. 18, jan. 1973 blz. 21-43 (Hanou 3)

* Hanou, A, idem vervolg in nr. 21, sept. 1973, blz. 15-38 (Hanou 4)

* Hanou, A, ‘Een dood van Klaas Hoefnagel’ in: MedJCW (2004) 35,36 (Hanou 5)

Noten

1. OM 1978, blz. 43-48; OM 2000, blz. 132-137

2. De slag op de Zuiderzee, L. Appel, 1973; OM 1977 blz. 51-54; 1987 blz. 60

3. HM blz. 23,24

4. HM blz. 22,23; OM 1984 blz. 89, 92 (afbeelding); OM 2000 blz. 104

5. OM 1991 blz. 93-98

6. OM 1991 blz. 34-36

7. Dr. Andreas Johannes Antonius Maria Hanou is op 13 april 1941 in Monnickendam geboren.

Hij is een zoon van Christiaan Jozef Hanou, geboren in Bussum, in Velsen getrouwd met Ida

Jeanette Bertha van Dongen, geboren in Amsterdam. Het echtpaar komt 4 maart 1927 in

Monnickendam wonen. Daar worden twee meisjes en drie jongens geboren.

André Hanou is mede-oprichter van het tijdschrift Spektator (1971), van de stichting Jacob

Weijerman (1977) en uitgeverij Astraea (1994). De stichting Jacob Weijerman heeft als doel het

bevorderen van studie en onderzoek van de 18e eeuwse cultuur in de breedste zin.

Publicaties van Dr. Hanou over Nicolaas Hoefnagel vindt u bij de bronvermelding. Daar aan

toegevoegd kan worden:

* De ‘kleinzoon van Campo: Nicolaas Hoefnagel in: MedJCW (Mededelingen Stichting Jacob

Campo Weijerman) ‘8 (1985), 17-25. (Dit verhaal over Hoefnagel heb ik helaas niet onder ogen

gehad).

* Voorwoord in: ‘Achter slot en grendel’. Schijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800

onder redactie van Anna de Haas, Walburg pers, Zutphen 2002, p. 11-14. In dat voorwoord gaat

het om losse gedachten over schrijvers in de eeuw van de Verlichting. Het boek zelf gaat in op

schrijvers die in de 18e eeuw vanwege hun werk of anderszinds gevangen hebben gezeten.

57



Meer algemeen is het werk: ‘De andere achttiende eeuw’. Het gaat over mensen die het nieuwe

medium van hun tijd – het tijdschrift – gebruikten om de aandacht te vestigen op nieuwe en

oude ontwikkelingen.

8. DTB M’dam 3B blz. 400

9. DTB M’dam 24 blz. 25A en 35 blz. 54

10. Not. Archief M’dam 3455

11. DTB M’dam 1 blz. 225


13. DTB M’dam 11D blz. 575

14. Not. Archief M’dam 3455. Het testament verwijst naar een ouder testament d.d. 5.10.1705

(not. D. Admiraal) en naar een testament d.d. 26.10.1785 (not. F. Thamis)/

15. OM 1999 blz. 141 en 142 en MB 34 d.d. 29.11.1719

16. MB 34 blz. 350

17. MB 35 blz. 9

18. OM 91/109. Zie ook blz. 110 Roemer Pietersz Teerhuijs, de opvolger van Frans als omroeper

en zilversmid.

19. MB 34 blz. 463. Een acte van borgtocht, ook wel acte van Indemniteit genoemd, zorgde er

voor dat de stad van herkomst zes jaar garant stond voor ondersteuning, voor het geval een

man, vrouw of gezin in een nieuwe woonplaats tot armoede zou vervallen en dus geldelijk af-

hankelijk werd.

20. Not. Archief M’dam 3484, not. Claas Pranger acte 304

21. ORA M’dam 3577 d.d. 24.8.1737

22. Not. Archief M’dam 3475, not. Claas teerhuijs, d.d. 7.11.1740

23. Overzicht inwoners M’dam rond 1747 en verpondingsboeken.

24. MB 35 blz. 278 en 293

25. MB 35 blz. 297

26. MB 35 blz. 311, 312


28. MB 35 blz. 348

29. MB 35 blz. 457

30. MB 36 blz. 235

31. ORA M’dam 3578 d.d. 28.1.1762

32. Lidmaten Purmerend Greformeerd, PU 134.

33. Idem, PU 133

34. DTB Purmerend 53 blz. 170 = PU 110

35. Lidmaten Purmerend Gereformeerd, PU 134

36. DTB Purmerend 58 blz. 194 = PU 125

37. Hanou 1 blz. 66

38. Hanou 1blz. 68. Een ‘spectator’ is een opmerker, iemand die waarneemt wat er ver weg en

dichtbij gebeurt. De naam is vooral bekend als titel van weekbladen met een moralistisch/di-

58


dactische strekking sinds de eerste helft van de 18e eeuw.

39. Hanou 1 blz. 68

40. Hanou 1 blz. 67, 68

41. Hanou 1 blz. 66

42. Hanou 1 blz. 66

43. Hanou 5 blz. 35

44. Hanou 5 blz. 35

45. Hanou 5 blz. 36

46. Hanou 5 blz. 36

47. Hanou 1 blz. 63

48. Hanou 1 blz. 63

49. Voorwoord, blz. 11-14 (zie bibliografie Hanou onder 7)

50. Broeker Bijdragen 1980-1987, blz. 153vv (uitgave: Oud Broek in Waterland). Zie voor het be-

zoek aan Monnickendam de Vroedschapsresoluties en de Memorialen van de Burgemeesters

van juli 1773.

51. Het boek der opschriften. Een bijdrage tot de Geschiedenis van het Nederlandsche Volksle-

ven, mr. J. van Lennep en J. ter Gouw, herdruk door M.A. Seijen, Leeuwarden 1974.

52. Hanou 1 blz. 65,66

53. Hanou 1 blz. 73, 75

54. Hanou 1 blz. 69

55. Hanou 1 blz. 69,70

56. Hanou 1 blz. 70,71

57. Hanou 1 blz. 70

58. Hanou 1 blz. 65

59. Hanou 1 blz. 70

60. Hanou 1 blz. 65

61. Hanou 2 blz. 535

62. Hanou 1 blz. 63

63. Hanou 1 blz. 71

64. Hanou 1 blz. 64



67. Hanou 2 blz. 536, 538

Bijlage 1: Het geslacht Hoefnagel

Cornelis Cornelisz. Hoefnagel, gedoopt in Breda op 23 mei 1667, is tussen 1708 en 1721 overle-

den, vermoedelijk in Haarlem. Hij is een zoon van Cornelis Hoefnagel en NN.

Cornelis trouwt op 25 september 1689 in Haarlem met Elisabet Snellinx, gedoopt in Haarlem

op 8 april 1665, dochter van Franciscus Snellinx en Clementia van der Sprang, overleden 15

december 1736 in Haarlem.

59



Elisabeths vader, Franciscus of François Snellinx (het geslacht komt vermoedelijk uit Belgie),

geboren in Haarlem op 25 augustus 1627, was in zijn tijd een bekend figuur. Hij was dichter en

lid van de Rederijkerskamer ‘De wijngaertrancken’ van Haarlem die als lijfspreuk had: ‘Liefde

bovenal’.

Gedichten van deze Francois zijn te vinden in werken als: Klioos-Kraam, Apollo’s harp en Bloe-

menkrans.

Francois (Franciscus) Snellinx werd ook geroemd als schilder. Op 24 februari 1669 is deze veel-

zijdige man in zijn geboortestad Haarlem overleden. Misschien is hij familie van de beroemde

Belgische schilder Jan Snellinx.

Kinderen van Cornelis Hoefnagel en Elisabeth Snellinx:

* Cornelius, dp. 20.12.1691, tr. 27.8.1713 met jd. Johanna Akersloot uit Hillegom. Kinderen:

Martinus, dp. Haarlem 4.8.1715, Cornelia, dp. 1.9.1716 en Cornelis, dp. 5.10.1717.

* Margaretha Clementia, dp. 25.3.1693, overl. M’dam voor 11.1757 (ontbreekt een deel begraaf-

register), trouwt (1) Haarlem 24.12.1713 met Jan de Wit; trouwt (2) 7.1.1731 met Jacob Gouwe

Leeuw, begr. M’dam 13.7.1767.

* Francois, dp. 19.6.1695, jong overleden

* Johannes, 6.8.1697, begraven 21.11.1703

* Francois (Frans) 4.8.1700, de vader van Klaas

* Simon, 26.6.1709, begraven 3.7.1717

Mogelijk zijn er nog meer kinderen geboren want er wordt ook een kind begraven op 23 mei

1718.

Bijlage 2: Het geslacht van Sanen (zie ook OM 1990 blz. 40-42)

Stamvader is ene Jan... van Sanen.

Kinderen:

1. Jacob Jansz (v) Sanen, begr. 3.12.1637, voor 1623 getrouwd met Claasje IJsbrands

Kinderen:

* Jan, dp. 3.9.1623, zie 6.

* Ijsbrand, dp. 19.4.1626, zie 7

* Jacob, dp. 12.11.1628, begr. 30.11.1637?

* Heijn, dp. 5.5.1633, zie 8

* Lutgertje Jacobs Sanen, trouwt maart 1641 met Barend Jacobs Spangiaart (Not. 3413 d.d.

23.3.1641)

* Pieter Jacobs v Sanen, schuldbekentenis in december 1648 met zijn broers Jan en IJsbrand als

getuigen (Not. 3418 d.d. 4.12.1648)

2. Claas Jansz (v) Sanen, begr. 10.6.1636, ontvanger, notaris, voor 1625 getrouwd met Eefje Pie-

ters.

60


Kinderen:

* Jan, dp. 27.4.1625, zie 9

* Pieter, dp. 21.12.1627, zie 10

* Jacob, dp. 19.12.1632

3. Cornelis Jans v Sanen, trouwt ca. 1635 met Trijntje Frederiks (Not. 3411 d.d. 6.11.1635 en 3441

d.d. 7.12.1669).

4. Aaltje Jans van Sanen, genoemd als mogelijke erfgename in het testament van haar broer

Cornelis d.d. 6.11.1635

5. Pieter Jansz v Sanen, burg. begr. 16.9.1681

Een zoon Aam trouwt 4.11.1646 met Grietje Frederiks

6. Jan Jacobs v Sanen, dp. 1623, trouwt 28.10.1646 Maritje Heijmans

Kinderen:

* Maritje, zie 11

7. Ijsbrand Jacobs v Sanen, geb. 1626, trouwt 6.10.1647 Aaltje Jans (Edam)

8. Heijn Jacobs v Sanen, geb. 1633 trouwt 13.2.1656 Neeltje Arends

Kinderen:

* Jacob, dp. 20.8.1656, begr. 4.4.1657

* Jacob, dp. 6.1.1658, zie 12

* Arent, 15.4.1660, zie 13

9. Jan Klaasz Sanen, geb. 1625, tr. 26.11.1645 Aaltje Dirks Hagen, begr. 25.3.1683

10. Pieter Klaas Sanen, advocaat. otr. 20.9.1654 Stijntje Pieters Lakemans

Kinderen:

* Claas, dp. 29.4.1655

* Meijnsje, dp. 18.5.1659, lidm. 1724 (att. v Den Haag), ovl. 1727. Zij otr. met advocaat Mr. Sijmon

Admirael

* Eefje (Eva), dp. 18.9.1661, lidm. 1685, otr. op 11.10.1682 met wedn. Pieter Willemsz Houting.

11. Maritje Jans v Sanen, trouwt 14.7.1661 met Pieter Florisz Bloem, zoon v capt. Floris Florisz

Bloem en Sijbrich Pieters Wrocht

12. Jacob Heijns v Sanen, geb. 1658 trouwt ca. 1677 Aaltje Klaas

Kinderen:

Heijn, dp. 9,10.1678, begr.

61



Heijn, 7.11.1680, zie 14

13. Arent Heijnsz v Sanen, geb. 1660, apotheker, lidm. 1684 begr. 24.8.1716, graf 54/19, otr. voor

1684 Jannetje Willems Hagen, lidm. 1684, begr. 29.3.1730. (Not. 3451 d.d. 21.9.1693)

Kinderen:

* Willem, dp. 12.10.1684, zie 15

14. Heijn Jacobs v Sanen, geb. 1680, koster, lidm. 1608, otr. 25.10.1704 Annetje Klaas Tonning,

dp. 7.11.1680, begr.19.6.1705, dr. van Klaas Semmes Tonning en Maritje Roemer. (Not. 3447 d.d.

19.12.1704).

Kinderen:

Maritje, dp. 6.3.1704, lidm. 1732, ovl. 1768 otr. 8.11.1721 Frans Hoefnagel

Heijn otr. (2) 9.6.1708 Neeltje Mens Cuijp, dp. 30.4.1682, lidm. 1708, begr. 28.9.1719, zws als ge-

volg van de geboorte van het laatste kind Jan, dochter van Mens Jansz. Cuijp en Aafje Cornelis

Kinderen uit het 2e huwelijk:

Jacob, dp. 1.3.1711, begr. 25.3.1711

Jacob, 13.7.1713, zie 16

Mens, 23.7.1716

Jan, 10.2.1718, jong overleden

15. Mr. Willem Arents v Sanen tr. met Catharina Gansneb Tengnagel, dr. v Mattheus Gansneb

Tengnagel, dp. Catharina Amsterdam.

Kinderen:

* Catharina, dp. 2.10.1710 x 18.5.1738 Hendrik Dirksz Boon

* Arent, dp. 15.6.1721, zie 17

* Cornelia, dp. 27.1.1726 x Jan Roos

16. Jacob Heijnsz van Sanen, geb. 1713, begr. 14.1.1777, otr. 16.5.1742 Maretje Meeuwis. Vertrek

naar Beemster.

In 1772 worden Jacob en Maretje aangesteld als vader en moeder van het weeshuis, zie OM 2003

blz. 130vv.

17. Mr. Arent Willems van Sanen, geb. 1721, lidm. 1745, begr. 20.6.1781, otr. 13.5.1747 Clasiena de

Leeuw, begr. 22.7.1752 (graf 54/19), dr. van

Kinderen:

* Catharina Wilhemina, dp. 4.2.1749, lidm. 1746 otr. 16.9.1770 Jan Kloek uit Amsterdam, lidm.

1771 zn v mr. Willem Kloek en

Helena Koster. Zij vertrekken 1794 naar Alkmaar

* Elisabeth Margaretha, dp. 8.4.1751, lid, 1766, otr. 16.9.1770 Jacob Jansz Teengs, Edam, zn v Jan

Jacobsz Teengs en Grietje Pieters van der Leij. Zij vertrekken 1770 naar Edam.

62


Bijlage 3: De kinderen van Frans Hoefnagel en Maritje van Sanen

Frans en Maritje krijgen tussen 1722 en 1744 tien kinderen waarvan er negen vroegtijdig over-

lijden.

Kinderen:

* Annetje, dp. 24.9.1722, begr. 29.10.1722

* Cornelis, dp. 28.11.1723, begr. 27.1.1745,

* Klaas, dp. 7.4.1726, begr. 22.9.1728

* Klaas, dp. 23.1.1729, begr. 3.5.1729

* Klaas, dp. 18.9.1735, zie onder

* Aam, dp. 18.10.1736, begr. 21.6.1738

* Jacob, dp. 22.5.1738, begr. 24.10.1738

* Aam, dp. 24.11.1739.

* Annetje, dp. 5.8.1742.

* Annetje, dp. 29.3.1744.

Op 15.3.1743, 11.6.1744 en 23.1.1747 wordt er een kind van Frans begraven. Dat zijn de drie laatst

geboren kinderen. Al deze kinderen worden in een kerkelijk graf begraven, waarbij Frans voor

de meesten van hen drie gulden impost betaald, voor zijn zoon Cornelis (ongehuwd) zelfs zes

gulden.

Bijlage 4: Publikaties van Nicolaas Hoefnagel

In het Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw 1973, nr. 18 en 21 staat van de hand van Dr.

Hanou een bibliografie van Nicolaas Hoefnagel. Hij schrijft: ‘Voorzover is na te gaan, zijn

thans een honderdtal geschriften op zijn naam te verenigen: satyrische spectators, romans, to-

neelstukken, vele, vele politieke schrifturen, enzovoorts’, blz. 21,22

De bibliografie is ingedeeld volgens enkele hoofgroepen: 1. Romans, 2. Spectators, 3. Beschrij-

ving van historische gebeurtenissen, 4. Herstruktureringsplannen, 5. Pamfletten over a. inte-

ressante voorvallen, b. politieke schotschriften, c. andere; 6. Verweerschriften, 7.Toneel en an-

dere; 8. Overige.

Van elk wat voorbeelden. (Een vollediger overzicht Hanou 3 en 4)

Romans

De beedelende edelman of de Edelmoedige beedelaar.

Het wonderlijke lotgeval van twee broeders en éen zuster, zijnde geboren Hagenaars

Spectators

* Neerlandsch Echo of Weerklank van Klugtige, schertsende, Raare, Snaaksche, Ver-/liefde, Ga-

lante, bespottelijke, Schelmachtige, Listige zoo stille als openbaare Gerugten (1770/1771)

* Nederlandsche Overweeger (1771/1772) met als ondertitel: overweegende: de bespottelyke, on-

geregelde, Verliefde, Galante, Schelmägtige, Listige, zoo stille als openbaare Geruchten.

* Iets over alles of Vertoog aller Vertoogen (1772)

63



* Mercurius ( 1772/1773)

* De Naamlooziana of Vertoog zonder naam, over vraagen zonder vinding(1772)

* De Onmondige ofr Het kind spreekt de waarheid (1770-1782)

* De vrolijke Onzigtbare

* De reiznede Haagsche Advocaat. Verhandelingen wat hij tijdens zijn reizen hoort en ziet van

deze en gene passagiers, in trekschuiten, veerschuiten als postwagens, herbergen, logemen-

tenb en coffiehuizen

Beschrijving van historische gebeurtenissen

* Het juichend Noord-Holland of verhaal van de reis van prins Willem V in Junij 1773, Amster-

dam

* Het verheugd Friesland of verhaal der reis van prins Willem V van den 4 Julij tot den 3 Augus-

tus 1773, Amsterdam

Herstruktureringsplannen

Staat en uitrekening der enorme grove winsten, welke getrokken worden door de Heeren capi-

teins, eerste schrijvers en doctors, varende op des lands schepen van oorlog

Pamfletten over interessante voorvallen

Hoeren en boeven

Zielverkopers en ronselaars

De Hollandsche faam. Vliegende over de Amsterdamsche kermis

Politieke schotschriften

De ware aart des geschils tusschen de regenten van Holland en den hertog Lodewijk van Bruns-

wijk

Goed Staats, goed prins, goed Magistraats

Verweerschriften

Herbergspraatje. Over het Wekelijkse blaadje genaamt Den Echo, waarin de schrijver voor zijn

vuil en lasterlijk heekelen, op een geetsige wijs afgerost en zijn Persoon en Caracter aan ’t pu-

bliek opentlijk ten toon gestelt.

Antwoord van N Hoefnagel aan vier eerdieven.

Toneel en andere

* De huichelaars op het Leydsche eeuwfeest: ten huize van de geklopte kastelyn, of de listen van

waard Kochel en zyn vrouw Mager en Kwaat ontdekt, kluchtspel, ca. 1775. Het behandelt een

bekend 18e eeuws thema, nl. dat van de hypocrisie van de vromen. Een verhaal van een over-

spelige verhouding.

* De gestrafte Comptoirnar of het bedrogen juffertje, kluchtspel, 1775

64


Overige

* De drie boeken der Antichrist

* 1783 Antwoord op de memorie van Z. Pruyssische Majesteit

* 1782 Luzifer in zyn biegtstoel, hoorende de biegt van den hertig en veertien van zyn mede-

vloekgenoote

* 1782 De vrolyke Walon met de rarekiek-kas.

* 1782 Elk vogeltje zingt na het gebekt is

* 1782 Aller oogen wagten op uw, o Heeren, Hoogmogende Heeren Staaten Generaal

* 1782 Rondborstige en vinnige spoorslag voor de heeren Curtenius, Hubert, van Herwerden

etc

* ’t Geheim van de mis, of bril voor de gemeene eenvoudige man; waardoor men een bevatting

van de tegenwoordige oorlog kan krygen enz. Toneelstukje, 1781.

* De mislukte begrafenis, van de ouderwetse Nederlandsche patriot, of de vervoering door

Luzifer; en twaalf van zyn by naam genoemde swarte engelen; met het lyk door de schoorsteen,

’s avonds op den 31 Dec. 1781. Zinnebeeldig kluchtspel, 1781, herdruk in 1782

* Den ouderwetschen Nederlandschen patriot ontmaskert, of de bedroge verwagting van som-

mige kwalykgezinden. Blijspel 1782, herdruk ca. 1783

* De bedrogen verwachting, of ’t Haagsche oproer. ca. 1783

* Gedimitteerde zee-capitein Andries de Bruijn, de militaire dienst deezer landen ontzegt; of

de matroozen rechtbank. Toneelspel, ca. 1781.

* De zeven wyse en twaalf dwaase maagden, 1782

* Historiesch verhaal aangaende het tweede eeuwgetey der Leydsche Hooge Schoole, 1775

* Goed staats, goed prins, goed magistraats, 1780

* Lyk-dicht op de Ouderwetsche Nederlandsche Patriot, 1781

* Het testament ofte uyterste wille van den nu overleedene Ouderwetsche Nederlandsche

Patriot.

65



66

Jaap Kroonenburg, juli 1935


Jacob Kroonenburg (1901–1938)

Ds. C.A. E. Groot

De tweede ‘bekende’ Monnickendammer leeft in de eerste helft van de twintig-

ste eeuw. Het is de dichter Jacob Kroonenburg die, naast wat proza, ook een

roman heeft geschreven.

Zijn pennevruchten worden wat meer inzichtelijk als we zijn leven bezien tegen

de achtergrond van de eerste helft van de 20e eeuw. Een tijd die o.a. door Geert

Mak in zijn boek ‘De eeuw van mijn

vader’ zo uitmuntend is verwoord.

Jacob Kroonenburg is op kerkelijk

gebied gekleurd door zijn Gerefor-

meerde achtergrond. Een kerkver-

band dat in 1892 is ontstaan.

Een tweede achtergrond is de econo-

mische crisis van de jaren dertig met

veel werkeloosheid en armoede. De

verstedelijking nam toe, waardoor

velen van het platte land naar de

grote stad verhuisden, met alle con-

sequenties van dien.

Maar vooral de ziekte TBC, die zich in

zijn tienertijd openbaarde, heeft zijn leven en werk gekleurd. Dat zal bij het lezen

van het nu volgende verhaal en werk wel duidelijk worden.

Jaap, vernoemd naar zijn grootvader Jacob Esselman, wordt op dinsdag 21 mei

1901 om twee uur ’s middags op Overleek, in de gemeente Monnickendam, gebo-

ren. Vader Hendrik doet een dag later de aangifte van de geboorte, in gezelschap

van een broer van zijn vrouw, de 45-jarige boerenarbeider Jacob Esselman.

Ouders

Jaap groeit op in het landbouwgebied Overleek, in het miljeu van eenvoudige,

hardwerkende mensen. Nuchter en vroom, maar in een wereld waar gevoelens

niet of nauwelijks geuit worden. Zijn moeder noemt Jaap wel eens ‘mijn jongen’.

Daar zou je iets van zorg en tederheid en misschien ook wel bezorgheid in kun-

nen horen.

67

Geboorte akte Jacob Kroonenburg


Jaap is een zoon van timmerman

(eerder kastelein) Hendrik Kroon-

enburg, op 24 juli 1855 in Purmer-

land (Ilpendam) geboren. Als hij

op 28 mei 1891 in Ilpendam

trouwt, is hij al weduwnaar. Meer

over het geslacht Kroonenburg in

bijlage 5.

Jaaps moeder Eefje komt op 23

oktober 1859 ter wereld. Ze is een

dochter van landman Jacob Essel-

man en Eefje Jans Schokker Eefje

stamt uit een van oorsprong Duits

geslacht. Haar voorouders zijn

rond 1750 vanuit het gebied

rondom Hannover, naar Nederland gekomen en in Monnickendam neergestre-

ken. De meeste ‘Esselmannen’ zijn lid van de Evangelisch-Lutherse gemeente,

maar Hendrik en Eefje, eerst lid van de Hervormde gemeente, sluiten zich na

1896 aan bij de in 1892 ontstane Gereformeerde kerk.

68

Huis Overleek 5


Wees

Jaap is pas vier jaar, als op 16 november 1905 zijn vader sterft en een tiener als

zijn moeder, Eefje Esselman, op 5 februari 1918 op 58-jarige leeftijd overlijdt. De

diaconie van de Gereformeerde kerk ontfermt zich over hem. Waar Jacob na de

dood van zijn moeder heeft gewoond, blijft onduidelijk. De gezinskaart van

Monnickendam over de periode 1900-1940 geeft aan, dat Jacob op 11 juli 1919 bij

zijn ooms Jan Esselman (1852—1924) en Willem Esselman (1864-?) in huis is geko-

men. Op de boerderij – Overleek nr. 5 – woont ook nog een tante van Jaap, Aafje

Esselman (1853-1921) en Grietje Visser (geboren 1875 Kwadijk), de vrouw van

Willem met wie deze op 10 juni 1909 is getrouwd.

Volgens de gebroeders Theo (Monnickendam) en Just (Purmerend) Kroon die op

Overleek hebben gewoond, hadden de Esselmannen twee bullen waarmee koei-

en konden worden gedekt (1).

School

Op de lagere school zit Jaap in de klas bij Neeltje Snieder, een zus van de latere

vroedvrouw Maria Kaars-Snieder (2). Jaap en Neeltje mochten elkaar wel en

zouden elkaar beloofd hebben om samen te trouwen. Maar tot een huwelijk is

het niet gekomen. Het ene bericht spreekt over een verbod van de vader van

Neeltje. Een ander bericht zegt dat Jacob Neeltje niet wilde opschepen met een

zieke man.

Neeltje is verpleegster (psychiatrie) geworden en werkte o.a. in een sanatorium

in Bussum.

Dat er tussen de twee een goede verstandhouding is geweest, blijkt wel uit een

gedicht dat Jacob speciaal voor Neeltje Snieder heeft gemaakt. Er staat boven:

Die donkere lucht, zonder licht, zonder eene ster is mijn hemel, Nely Snieder.

Het begint zó:

Donkere lucht zonder sterrengeflonker,

Zonder het licht van de lichtende zon,

Gij zijt mijn lust en mijn vreugde, mijn hemel,

Sinds gij’ t voor mij van de dageraad won.

Dan volgen nog negen coupletten. Je krijgt een kijkje in het hart van Jaap. On-

duidelijk is wanneer hij dit gedicht in een keurig handschrift, voor Neeltje

heeft geschreven.

Het gedicht eindigt met de zin: ‘Ook ik ben een mens in ’t diepst van mijn ge-

dachten.’ Jaap ondertekent met J. K. B.

69

j a c o b k r o o n e n b u r g


Handel

Na de lagere school probeert Jacob met een bescheiden handel de kost te verdie-

nen. Hij trekt met ket en kar door de Streek. Maar een infectieziekte maakt het

hem onmogelijk om nog langer met zijn ‘kettekar’ (een wagen met een klein

paard er voor) groenten uit te venten, hoewel hij het heel lang volgehouden

heeft.

TBC

Als Jaap zestien is, openbaart zich de longziekte die bepalend zal blijken te zijn

voor de rest van zijn leven. Hij krijgt tuberculose, een ziekte die in het begin van

de 20e eeuw veel voorkomt en wel de ‘gesel van zijn tijd’ werd genoemd (3). Zijn

ziekte maakt werken onmogelijk.

70

Kettenkar


Sanatorium

Omdat zijn ziekte besmettelijk is, wordt

Jacob op 10 juli 1918 met een botter naar het

sanatorium Sonnevanck in Harderwijk ge-

bracht, een sanatorium voor TBC patienten

op de Tonsel 34, midden in de bossen. Dat zou goed voor de longen zijn was de

leidende gedachte in de medische wereld van toen (4). Een patientenkaart be-

vestigt zijn verblijf aldaar.

Als de directeur van Sonnevanck Jacob voor het eerst ziet, zegt hij: ‘Dit is geen

patient voor Sonnevanck, die jongen is erg ziek’. Maar Jacob mag toch blijven.

Hij is meerdere keren geopereerd. Hij werd ‘het wonder van Sonnevanck’ ge-

noemd.

Terwijl de gemiddelde tijd van opname ongeveer vier/vijf maanden is, brengt

Jacob een jaar of zes in Sonnevanck door. In 1924 gaat hij terug naar Overleek en

wordt opnieuw ingeschreven op adres Overleek 5.

Over het verblijf in een sanatorium schrijft Dr. Werkman: ‘Ieder volkssanatori-

um was toch wel overgeleverd aan een ‘nivellerende invloed naar beneden.

Doordat mensen die zich eigenlijk niet ziek voelden niets te doen hadden dan

liggen en rusten. De meesten wenden snel aan hun luie situatie. De wilskracht

verminderde in het algemeen en de energie smolt weg. Wachten was het ant-

woord, wachten op de maaltijd, op de arts, op bezoek, op het slapengaan’ (5).

Hoe Jacob zijn ziek-zijn heeft beleefd, kun je opmaken uit een gedicht dat niet

in zijn bundel is opgenomen. Het is verschenen in het tijdschrift ‘Opgang’.

71


Sonnevanck


Ziekenkamer

De kale kamer stond vol zon;

De zieken lagen peinzende te wachten

Alsof de lichte dag iets brengen kon,

Iets dat het leed van jaren zou verzachten.

Ze lagen stil en klaagden niet,

Alleen hun oogen deden niets dan vragen

En als ze zongen, schreide in hun lied

De weemoed, om ’t verloren gaan der dagen.

Ze lieten stil de uren gaan

En zagen ’t zonlicht langzaam weer verdwijnen.

De lichte dag had niets gebracht; een traan

Deed d’ oude wonden smartelijker schrijnen.

Toen heeft een hand de pijn verzacht;

’t Geloof deed hen de handen biddend vouwen

En door het venster van den lijdensnacht

In wijde verten van Gods liefde schouwen.

Diakonale zorg

In die periode van de geschiedenis is er nog nauwelijks sprake van sociale voor-

zieningen. Jacob is zodoende geheel aangewezen op hulp van de diaconie. Tus-

sen 1918 en 1939 wordt dat diakonale werk van de Gereformeerde kerk beheerst

door de zorg die men op zich heeft genomen voor de kinderen van Hendrik

Kroonenburg en zijn vrouw en voor de aan tuberculose lijdende Jaap Kroonen-

burg. De drie kinderen zijn bij gastgezinnen geplaatst. De diaconie betaalt de

verblijfkosten in Harderwijk.

De financiële lasten die dat alles met zich meebrengt, drukken zwaar op de be-

groting. Maar met veel inspanning lukt het om tot aan de dood van Jaap Kroon-

enburg en tot de dag dat de drie wezen meerderjarig worden de benodigde bij-

stand te verlenen.

Extra inkomsten voor de diaconie

Uit het kerkblad van 3 maart 1927 komt het volgende bericht: ‘De meisjesver-

eniging onder leiding van mevrouw Koppenaal besluit, vanwege de langdurige

uitgaven ten behoeve van Jacob in het sanatorium, een bazar te houden. In ge-

bouw Samuel worden zelfgemaakte goederen uitgestald en verkocht. De bazar

72


wordt druk bezocht. De weinige materialen die

nog over zijn, worden verloot’. Het levert het voor

die tijd enorme bedrag van ruim 1300 gulden op!

Bijzondere ontmoeting

Als Jacob op een dag door de gang van het sanato-

rium loop, ontmoet hij juffrouw Nieveen, gewe-

zen onderwijzeres in Monnickendam. Jaap heeft

bij haar in de klas gezeten en herkent zijn juf on-

middellijk, maar zij hem niet. Op school was Jaap

een bedeesd en schuchter jongetje en nu staat hij

als een volwassen, grote man van circa 1.85/1.90

voor haar. Juffrouw Nieveen bezoekt een vriend

die ook patiënt is. Ze worden aan elkaar voorge-

steld en dat heeft voor Jaap enorme gevolgen.

Deze man is leraar Nederlandse taal en letterkun-

de en bevriend met Meindert Boss, een lotgenoot,

die onder het pseudoniem J. K. van Eerbeek naam heeft gemaakt als romanschrij-

ver. Meindert Boss had tijdens zijn militaire dienst een longaandoening opgelo-

pen waardoor hij, net als Jacob, moest kuren (6).

73


Meindert Boss,

alias F. K. van Eerbeek


Tussen dit drietal ontstaat een hechte vriendschap. Als kind was Jaap nogal ver-

legen, maar wel leergierig. De leraar geeft hem Nederlandse les en met z’n

drieën lezen ze veel, om dat vervolgens met elkaar te bespreken. In die tijd gaan

Jaaps ogen open voor de schoonheid van onze Nederlandse taal. Hij geniet veel

van deze vriendschap en overleeft beide mannen.

Jacob als schrijver

Sonnevanck heeft een maandblad ‘Contact’ waarin maandelijks een brief van

Jacob wordt opgenomen. Zo’n brief ondertekent hij met de woorden: ‘Je vriend

Fre’. Pas na zijn dood komt men er achter dat die ‘vriend’ Jacob Kroonenburg is.

De brieven zijn voor velen een bron van troost. Brieven, soms vol humor maar

meestal met een ernstige ondertoon. Immers Jacob en zijn lotgenoten weten dat

de dood nooit ver weg is.

Meindert Boss

Tijdens de vriendschap tussen deze mannen, die tot hun dood toe is gebleven,

ontpopt Jacob zich voor het eerst als dichter. De Groot (over hem later meer)

merkt daarover op: ‘Ik weet niet of Van Eerbeek tijdens hun gezamenlijk ver-

blijf in een sanatorium invloed heeft gehad op de ontwikkeling van Jaap Kroon-

enburgs dichterschap. Wel vertelde de laatste van zijn vriendschap met Van Eer-

beek en het plezier dat ze samen konden maken, ondanks het feit dat ze de

onafwendbaarheid van een vroege dood kenden. Het mag dan ook wel als zeker

worden aangenomen dat Jaap Kroonenburg een goed deel van zijn schrijver-

schap te danken heeft aan de omgang met een man als Van Eerbeek die van pro-

fessie onderwijzer was’.

Hoe dichtbij de dood was, daarover schrijft Dr. Werkman: ‘Als Meindert in het

bos achter het hoofdgebouw wandelde, trof hij onder de kruinen een verse

rechthoek aan: een begraafplaatsje voor patiënten en personeelsleden’.

Over Jacob schrijft Werkman nog: ‘Kroonenburgs poëzie gaat over schuld, be-

rouw en vergeving en nog meer over isolement, eenzaamheid en dood, onder-

werpen waaraan Meindert zich verwant voelde’.

Terug naar Monnickendam

Jacob is 23 jaar als hij op 10 juli 1924 weer in Monnickendam wordt ingeschre-

ven. Hij staat in het Bevolkingsregister genoemd op adres Overleek 5, hetzelfde

adres waar hij als wees ook al woonde: bij de Esselmannen.

Over de jaren 1924 tot 1928 heb ik geen informatie kunnen vinden. Misschien is

Jacob nog in een ander sanatorium (in het Gooi?) opgenomen geweest, zoals

Jan. H de Groot in zijn Inleiding schrijft.

74


Broek in Waterland

Op 19 mei 1928 verhuist Jaap van Overleek naar

Broek in Waterland waar hij de 22e wordt inge-

schreven. Hij woont bij Nicolaas Stolk en zijn

vrouw, wijk 1 nr. 360, later nr. 437. Een echtpaar

zonder kinderen dat door Jacob met ome Klaas

en tante Mina werd aangesproken. Ook nu zal

de diaconie van de Gereformeerde kerk financië-

le steun hebben gegeven. Echter, omdat het ar-

chief van de kerk, op het moment dat ik dit arti-

kel schreef, helaas niet toegankelijk was, blijft

dat gissen.

Veenarbeider Nicolaas Stolk

is op 11.2.1877 in Nieuwer

Amstel geboren. Hij trouwt

in Baarn op 23.9.1904 met

Wilhelmina Schouten, geb.

in Baarn in 1883.

Vanwege het grote besmet-

tingsgevaar woont Jaap in

een huisje of op het erf van

de familie Stolk. Medicatie

was in die tijd voor TBC-pa-

tienten niet voorhanden en

dus werden deze mensen

buiten de gemeenschap ge-

houden. Jaap heeft met vrij-

wel niemand contact dan al-

leen zijn hospita, tante Mina, zo vertelt Jan H. de Groot later. Een dappere vrouw,

die Jaap tot aan zijn dood heeft verpleegd.

Uit een telefoongesprek dat ik had met de literatuurcriticus Dr. Hans Werkman

bleek, dat Jacob destijds enig kontakt had met een boerenknecht, Andries Prins,

geboren in 1907. Hij is in 1925 in Broek in Waterland komen wonen en trouwde

met Wil Catsburg. Dr. Werkman heeft tussen 1990 en 2000 regelmatig telefoni-

sche gesprekken gehad met deze Andries Prins. Uit die gesprekken kwam naar

voren, dat Prins Jacob geld zou hebben gegeven om van dokter Grafhorst fles-

sen tonicum te kunnen kopen. De dokter gaf uit sympathie voor de vrienden-

75



dienst korting op een doos flessen. Prins beweert dat hij het leven van Jaap met

dertien jaar verlengd heeft door die tonicum voor hem te kopen. Over die laat-

ste notitie heb ik zo mijn twijfels, maar vind het toch belangrijk om van deze ge-

sprekken melding te maken.

Jaap als dichter

Eind 1934 stuurt Jacob het ge-

dicht ‘De eenzame’ naar de re-

dactie van het jongerentijd-

schrift ‘Het korenland’, een

maandblad voor cultuur en

jeugdvorming. Het wordt in ja-

nuari 1935 geplaatst.

Het gedicht gaat over een man

met een bochel, maar je kunt het

lezen als een ‘zelfbeeld’ van de

dichter. In de gedichtenbundel

‘Mens en Nood’ staan trouwens

meer gedichten waarin de dich-

ter iets van zichzelf prijs geeft.

Ik noem: ‘Aan een moeilijke ver-

trooster’, ‘Rebellen’, ‘Onwaardig

bidden’ en ‘Vrees voor de dood’.

Jan Hendrik de Groot (7)

Een tweede persoon, naast Mein-

dert Boss, die een belangrijke rol

in Jaaps leven heeft gespeeld en

met wie hij, zij het maar kort,

76

Jan H. de Groot


zeer bevriend was, is Jan Hendrik de Groot. Hij debuteert in 1924 in het tijd-

schrift ‘Opwaartsche wegen’ met het gedicht ‘De karakiet’

De Groot heeft Jaap eind juli 1937, dus pas in de laatste fase van diens leven voor

het eerst persoonlijk ontmoet en daarbij iets ervaren van zijn eenzaamheid,

maar vooral ook van zijn vreugde om een vers dat hij schrijven mocht.

Om de dichter Kroonenburg wat beter te leren kennen luisteren we wat De

Groot over Jacob heeft geschreven in het voorwoord van de bundel ‘Mens en

Nood’. ‘Jaap hield van critiek op-de-man-af en wenste niet gespaard te worden,

zelfs niet toen hij nauwelijks meer in staat was zich op te richten en elke adem-

haling een worsteling was. Niemand wist ook beter de beperktheid van zijn

dichterlijk vermogen dan Jaap Kroonenburg zelf’ (...).’Hij was een zoon van het

Noord-Hollandse boerenland en zijn vak was boerenknecht. Niets meer en niets

minder. Maar geen mens zal het feit betwisten, dat in deze levenskring niet in

de eerste plaats de voorwaarden gevonden worden, waaronder dichters tot

grootheid komen. Zijn ontwikkeling was klein, zijn leven hard en naar de aarde

gericht’ (...).’Eerst in de laatste vier jaar openbaarde zich de dichter. Hij heeft

zich de beheersing van de taal zelf en alleen eigen gemaakt en met alle hardnek-

kigheid van zijn Noord-Hollandse boerenaard heeft hij volgehouden, tot hij

een vers schreef, dat eenvoudig en oprecht was’. De Groot vervolgt met: ‘Jaap

Kroonenburg toonde in gesprekken met mij een openheid over zijn leven, zijn

gedachtenwereld en zijn dichterlijke ambities die strijdig leek met het karak-

terbeeld van de Gereformeerde Waterlandse boerenarbeider. De verklaring

moet wel gevonden worden in de omstandigheid dat hij in het dagelijks leven

met niemand over zijn werk kon praten. Wanneer er dan eens een belangstel-

lende collega op bezoek kwam, stortte hij zijn hart uit. Maar niet met klachten

over het uitblijven van belangstelling voor zijn werk of over zijn gezondheids-

toestand. Nee, hij sprak over verzen die hij gelezen had of boeken, zoals van

Randwijks ‘Burgers in Nood’, een titel die op zichzelf al weerklank bij hem

vond (9).

Jaaps gedichtenbundel

Over de gedichtenbundel merkt De Groot het volgende op: ‘Het werd een keus

die de dichter zelf nog bepalen kon. Misschien was een strengere selectie wense-

lijker geweest indien literaire overwegingen waren gevolgd, maar het wilde

hem beter voorkomen zich vollediger te geven, met alle gebreken en tekortko-

mingen van zijn dichterlijk werk. De kleine wereld waarin hij leefde, heeft hem

de stof geschonken voor zijn poëzie. De mensen van zijn dorp, de gebeurtenis-

sen uit zijn omgeving, de nood en het onrecht die hij ervoer, het wereldge-

77



78


beuren uit de krant, zijn eigen moeilijk innerlijk leven, zieleworsteling, twijfel

en overwinning en dan vooral het land waarop hij leefde en dat hij liefhad, het

Noord-Hollandse land vlak ten noorden van de hoofdstad’. Op 2 augustus 1937

schrijft Jan H. de Groot aan uitgeverij Kok dat Jaap Kroonenburg gedichten

heeft gepubliceerd in de volgende tijdschriften: Opwaartsche Weegen, De Werk-

plaats; de Libel; De Vriend des Huizes; Elckerlijc, Opgang en De Jonge Vrouw.

Dat klopt met wat ik aan kopieën onder ogen heb gehad van wijlen mevr. Snieder.

Crisis in ‘Opgang’ 1934

Verloren Zoon, De Libel 1935

Bekentenis, De Libel sept. 1935

Contrasten, De Libel nov. 1935

Gods vrijmacht, juli 1936

Ook dit, Elckerlijc, juni 1938

Auto-ongeluk, Elckerlijc, november 1938

Smokkelaar, Korenland, 1938

Ds. J. J. Buskes

Toen in 1958 de vierde druk van Jaaps gedichtenbundel verscheen, uitgegeven

door Ds. J. J. Buskes, kreeg de bundel een andere naam: ‘Zij hebben witte klede-

ren aan’.

Buskes zelf schreef een inleiding. Hij gaat in op de sfeer die de gedichten uit-

stralen en zegt daarover het volgende: ‘Het leven van Jaap Kroonenburg is hard

en moeilijk geweest. Hij was een eenzame, stugge, gesloten figuur en het groot-

ste deel van zijn leven was hij ziek. Telkens weer moest hij in een sanatorium

worden opgenomen. Tot de nood van de mensen rekende Jaap Kroonenburg

ook de zonde, de verkeerdheid van heel ons bestaan, onze afkeer en onze ver-

vreemding van God. Ook die nood heeft hij gekend en meer nog dan aan zijn

eenzaamheid en zijn ziekte heeft hij ervaren dat wij niet God zoeken, maar dat

God ons zoekt’.

Buskes gaat dan verder met: ‘De verzen van Jaap Kroonenburg zijn niet mooi.

Ze zijn nuchter en strak als het land van Noord-Holland. Al het overtollige ont-

breekt. Ook al wat naar sentiment zweemt. De dichter kende de beperktheid

van zijn dichterlijk vermogen, maar zijn verzen zijn eerlijk, eenvoudig, sober,

niet altijd gaaf, soms onbeholpen en stroef, een enkele keer ruw, maar altijd

voor iedereen en direct verstaanbaar. Hij is geen mooiprater. Wij herkennen zijn

geluid als waarachtig en zuiver op de innerlijke klank’ (10).

Of Ds. Buskes Jacob persoonlijk heeft ontmoet heb ik niet kunnen achterhalen,

maar zijn typering van de gedichten van Jacob zijn, wat mij betreft, heel her-

kenbaar.

79



Ook De Groot geeft zijn visie op

Jaaps gedichten als hij schrijft: ‘Zijn

poëzie is helder van eenvoud, realis-

tisch van observatie en bewogen om

het dikwijls benarde lot van ande-

ren. De nood van de medemens en

die van de dichter zelf – in zijn niet aflatend zondebesef – staan centraal. Hij ge-

tuigt van het eeuwig tekort dat voor ieder mens anders, maar onvermijdelijk is

(..). Zijn poëzie ontroert en doet vragen naar de diepe bevlogenheden die in het

werk van deze dichter schuilen (..). Zij die voor poëzie gevoelig zijn, voelen zich

verrukt om een plotseling geluk dat zij ervaren, een ontroering die zij onder-

gaan, die zij nauwelijks meester zijn en waar geen woorden voor te vinden zijn.

Ook Jaap Kroonenburg heeft zulke verrassende verzen geschreven. Zijn talent

was beperkt. Hij wist dat zelf, maar zijn inspiratie, zijn bevlogenheid was van

een zuiver gehalte’.

Proza en een roman

‘Jaap Kroonenburg heeft ook enig proza nagelaten. In het augustusnummer

van ‘Elckerlyc’ 1937 schreef hij een korte impressie van de Merijntje Gijzen-

film, onder de titel ‘Een film draait’. Het fragment gaat over het verdriet van

Merijntje die treurt omdat zijn vriend de ‘Kruik’ in de gevangenis is terechtge-

komen. Het einde van de film toont het knaapje snikkend tegen de muur van de

80

Omslag en eerste pagina van de roman ‘De Groote Zondaar’


gevangenis. Jaap schrijft daarover: ‘Eén moment is het mij of ik daar zit, achter

éen van die getraliede vensters en alsof mijn moeder ergens om mij zit te schrei-

en’. Hij vervolgt: ‘Ik zit in de gevangenis. En het is een verdiende plaats’. Maar:

‘Als tot besluit van deze impressie in de bioscoop de lichten aangaan, ga ik als

een vrij man naar buiten’.

Misschien geïnspireerd door Van Randwijk heeft Jaap ook een roman geschre-

ven ‘De grote zondaar’, een boek van 207 pagina’s, evenals zijn gedichtenbundel

uitgegeven door C. J. Terwee in Putten, Gelderland. Het verhaal speelt zich af in

de tijd dat het fabrieksleven mensen van het platteland naar de grote stad lokt.

Niet iedereen kon met dat nieuwe bestaan en de daarmee gepaard gaande ver-

leidingen goed overweg.

De Groot: ‘Het verhaal biedt meer dan de avonturen van Jan Geelhof. Het weer-

spiegelt ook de periode waarin de economie stagneerde, de jaren dertig. Fabrie-

ken sluiten, de crisis ontreddert de gemeenschap, de werkeloosheid groeit en de

armoede staat op het erf van de kleine man, de boerenarbeider. Een eentonig

verhaal van telkens terugkerende situaties en telkens terugkerend zondebesef’.

De roman geeft een goed beeld wat het in die tijd betekende werkeloos te zijn.

Jacobs dood

We luisteren nog een keer naar Jan H. de Groot. ‘Er is wel eens door critici in de

krant geschreven dat Jaap Kroonenburg bang is geweest voor het sterven. Alsof

dat iets bijzonders zou zijn en in strijd met zijn groot Godsvertrouwen. Ik heb

Jaap niet gekend in zijn jonge en jong-volwassen jaren. En geconfronteerd met

de kennis van een dodelijke ziekte zal hij met bange afkeer naar de toekomst

hebben uitgezien. Het zou mij zelfs niet verwonderen als hij momenten van pa-

niek heeft moeten overwinnen. Maar in de jaren van zijn dichterschap, de vier

laatste jaren voor zijn dood, toen ik regelmatig met hem correspondeerde, heb

ik nimmer iets van stervensangst gemerkt.

Het jaar voor zijn overlijden is Jaap zeer produktief geweest. Verscheidene ver-

zen zijn gemaakt in het jaar van zijn dood, vroeg in 1938, evenals zijn proza. Ik

herinner mij dat ik hem in zijn laatste dagen eens vroeg of hij nog wel eens

nieuwe verzen schreef. Hij keek mij verdrietig aan: ‘Nee’, zei hij, ‘dat kan ik niet

meer’. Ik ben daarvan geschrokken. Het drong tot mij door dat het ziekteproces

bezig was hem van zijn laatste krachten te ontdoen.

De eerdergenoemde Andries Prins vertelde via de telefoon aan Dr. Werkman dat

Jaap de Kerst (het jaar wordt niet genoemd maar het moet 1937 zijn) doorbracht

bij een vriend, de koster van de Hervormde kerk aan de Kattenburgstraat in

Amsterdam. Na het eten zei Jacob: ‘Ik heb lekker gegeten’. Hij rekte zich uit

waardoor zijn long barstte. Een week of zeven later is Jacob overleden.

81



De Groot: ‘De laatste dag van zijn leven (zijn hulp had mij opgebeld dat het niet

lang meer kon duren) zat ik naast zijn bed. Zijn grote handen lagen doelloos op

het laken. Ik vroeg hem zachtjes: ‘Jong, ben je bereid om in te gaan?’ Toen hak-

kelde hij met zijn laatste kracht: ‘zij hebben witte klederen aan’. In dat visioen is

hij gestorven.

Gedicht

Jan de Groot heeft over de laatste momenten van Jacobs leven een gedicht ge-

schreven dat als eerste is opgenomen in de bundel ‘Zij hebben witte klederen

aan’ onder de titel: ‘Jaap Kroonenburg sterft’.

Hospita

Ik schreef het al eerder, met veel waardering schrijft De Groot over de vrouw die

Jacob tot het einde toe heeft verzorgd: Tante Mina. Hij zegt: ‘Ik heb in de jaren

van onze vriendschappelijke omgang nimmer gemerkt dat hij binnen zijn milieu

contact had met een ander, een vriend, een buurtgenoot, die enig begrip toonde

voor zijn leven en werk’. (Noot: Hoe deze opmerking te rijmen valt met de vriend-

schap van de heer A. Prins, is me niet duidelijk, caeg).

Dat had tenminste twee redenen. Ten eerste het enorme besmettingsgevaar. Tu-

berculose was toendertijd volksvijand nummer éen. Maar er was nog een ande-

re reden. Voor gelovigen met een calvinistische achtergrond waren artistieke

creaties niet belangrijk. Dat was de mening van de bekende theoloog Dr. Abra-

ham Kuijper. En als ‘Abraham de geweldige’ zoals hij wel werd genoemd, zoiets

zei of schreef dan volgde de goegemeente gehoorzaam.

De Groot vervolgt: ‘Alleen met zijn hospita onderhield hij een vriend-

schappelijke verstandhouding. Ik heb herinnering aan haar pronte verschij-

ning, aan de klank van haar stem als ik haar bij mijn bezoek ontmoette. Daarom

en daarom alleen heb ik het gevoel behouden, dat zij in Jaap Kroonenburg en

82


zijn werk meer zag dan de zieke

boerenjongen die zij moest verple-

gen. Er sprak enig ontzag uit haar

houding. Zij heeft hem met grote

toewijding tot aan zijn dood toe

verzorgd’.

Begrafenis

Jacob Kroonenburg is nog maar 37

jaar, als hij op zondag 20 februari

1938 om kwart voor twaalf ’s avonds

in Broek in Waterland sterft op

adres Galggouw 437, nu nummer

10. (Het oude huis is vervangen door nieuwbouw!). De aangifte van zijn overlij-

den wordt een dag later gedaan door de 45-jarige veenarbeider Jan Jacob Hoet-

mer uit Broek in Waterland, akte 2. Geen rouwadvertentie in een krant, alleen

een notitie van Jacobs overlijden in de Waterlander van 26 februari (kopje: Bur-

gerlijke Stand).

Over zijn begrafenis schrijft Jan de Groot: ‘Op woensdagmiddag 23 februari

1938, een kille, donkere winterdag, hebben enkele buurtgenoten hem ten grave

gedragen, letterlijk. Jaap Kroonenburg is zonder enige plichtpleging van de

armen begraven. Ik heb hem aan het open graf herdacht. Er was een groepje

mannen en vrouwen samengekomen. Mensen met onbewogen, gesloten ge-

zichten. Hij, de dichter Jaap Kroonenburg, was

in dit milieu een vreemdeling, een eenzame.

We hebben dit woord bijna als Leitmotiv geko-

zen voor het totale beeld van leven en werk van

Jaap Kroonenburg. En toen ik dat groepje

mensen overzag, bleek mij dat hij niet alleen

door zijn ziekte op zichzelf teruggeworpen

was, maar ook gemeden werd omdat hij verzen

schreef. Een vreemde aandoening. Hij was een

vijandige figuur in deze gemeenschap van on-

wetenden. Lieden die van hun geestelijke lei-

ders hadden gehoord dat het schrijven van ge-

dichten als wereldgelijkvormigheid geoordeeld

diende te worden. Een zondige bezigheid. Ik-

zelf, die het woord ter nagedachtenis nam, werd

bijna met vijandige kilheid bejegend. Er was

83


Overlijdensakte Jacob Kroonenburg

Jan H. de Groot


geen predikant die het ‘Onze Vader’ bad. De man zou op slag zijn aanzien heb-

ben verloren. Jaap heeft er ook niet om gevraagd. Alleen een heilssoldaat in uni-

form bevond zich onder de omstanders. De profeet mag in eigen land niet geë-

erd zijn, in dit land is de dichter het evenmin’.

Deze woorden schreef de inmiddels 89-jarige Jan H. de Groot kort voor zijn

eigen overlijden op 1 december 1990 (11). Hij besluit zijn inleiding op de bundel

met: ‘Vijftig jaar na zijn dood heb ik de dichter Jaap Kroonenburg wederom in

de aandacht van de tegenwoordige mensengemeenschap mogen plaatsen. Zijn

bescheiden oeuvre weerspiegelt helder zijn complete lichamelijke en geestelij-

ke structuur. Helder als glas. Onophoudelijk vragend naar de bedoelingen van

God de Vader en de Zoon, in Wie hij met kinderlijke vroomheid geloofde. Jaap

Kroonenburg spreekt nog nadat hij gestorven is’.

Ik weet niet of het Jacobs woorden zijn, maar op de achterkant van de foto waar-

in hij in zijn ‘huisje’ in Broek in Waterland zit, staan de woorden: ‘Wie veel gele-

den heeft, weet hoeveel de mensch te hopen heeft’!

Naschrift

U hebt het verhaal gelezen van twee totaal verschillende ‘bekende’ Monnickendammers.

De eerste uit de 18e eeuw, de tweede uit de 20e eeuw. Beiden namen de pen ter hand, maar met

geheel verschillende intenties. Beiden maakten deel uit van hun wereld en hun tijd.

Met dank aan:

* De medewerkers van het Waterlands Archief Purmerend

* De mannen/vrouwen die via internet gegevens hebben aangeleverd

* De dames Pronk, Monnickendam

* Dhr. Dr. H. Werkman, Amersfoort

* Mevr. Boertien, Zaandam

* Fam. Stolk, Broek in Waterland.

* De gebroeders Theo en Just Kroon

* Dhr. Bark (Overleek 4)

84


Bronvermelding

Jacob Kroonenburg

* Inleiding van Jan H. de Groot in de gedichtenbundel ‘Mens en nood’, Kok, Kampen 1992, aan-

gehaald als ‘Inleiding’.

* Inleiding Ds. J. J. Buskes in dezelfde gedichtenbundel (1958) die dan heet: ‘Zij hebben witte

klederen aan’.

* ‘De haven uitgediept’, proefschrift over het leven van Meindert Boss, alias F. K. van Eerbeek,

een lotgenoot van Jacob Kroonenburg, hoofdstuk 13, Dr. H. Werkman, Amersfoort 2004.

* Aantekeningen van gesprekken van Dr. H. Werkman met dhr. A. Prins uit Ruinerwold, vol-

gens zeggen destijds een vriend van Jacob Kroonenburg.

* Notities uit het archief van de Gereformeerde kerk van Monnickendam

* Eigen onderzoek in het Waterlands-archief te Purmerend.

Noten

1. Telefonische informatie

2. Zie jaarboekje Oud Monnickendam 2006, blz 155v)

3. Tuberculose (TBC) is een infectieziekte die veroorzaakt wordt door een bacterie en kan lei-

den tot ernstige aantasting van met name de longen. Omdat patiënten met een longtubercu-

lose door bijvoorbeeld hoesten of niezen besmettingsgevaar op leveren voor de omgeving, wer-

den ze geweerd uit de samenleving.

In het begin van de 20e eeuw was meer dan 10% van de Nederlanse bevolking besmet met TBC.

Het aantal dodelijke slachtoffers was enorm. Op een bevolking van ca. 800.000 mensen zijn er

ongeveer 7500 overleden.

TBC werd gezien als een ‘armeluisziekte’ die het meest voorkwam bij mensen die leefden in

mindere hygiënische omstandigheden (slechte behuizing, slechte voeding etc.)

4. In 1905 werd de Vereniging tot Christelijk Hulpbetoon aan Tuberculoselijders opgericht. In

sanatorium Sonnevanck te Harderwijk kuurden tussen 1907 en 1974 tienduizend tuberculose-

patienen, soms jarenlang, om van hun gevreesde ziekte af te komen.

Meer over dit sanatorium in het boek ‘Honderd jaar Sonnevanck’ geschreven door Theo Bakker

en Gerri Hoveling.

5. Notitie uit hfst 13 van H. Werkman ‘De haven uitgediept’.

6. Van Eerbeek (Meinard Boss dus), onderwijze van beroep, is geboren op 22 juli 1898 in Zwolle

en daar overleden op 5 november 1937. Hij is een van de belangrijkste, maar weinig op de voor-

grond tredende schrijvers uit de Protestants-christelijke literaire beweging die in 1923 allure

kreeg met de uitgave van het christelijk letterkundig tijdschrift ‘Opwaartsche wegen’. Een

ander pseudoniem van Meinard Boss is ‘M. van Kempen’.

Dr. Hans Werkman is gepromoveerd op een studie over Meinart Boss. Zijn proefschrift is uitge-

geven onder de titel: ‘Een haven uitgediept, 2004.

7. Jan H. de Groot is op 13 maart 1901 in Alkmaar geboren (was dus twee maanden ouder dan

Jaap) in, zoals hij zelf zegt ‘een harmonieus gezin uit het gereformeerde huis van cultureel ver-

85



lichte ouders (zang, dans en snarenspel), geneigd tot liefde voor toneel, beeldende kunst en

oratoria’. Zijn eerste dichtbundel verschijnt in 1927.

In ‘Opwaartsche wegen’ publiceert hij in het kerstnummer van 1938 een felle aanklacht tegen

Hitler. Zijn verhaal is tevens een pleidooi om de Nederlandse grenzen voor Duitse Joden open

te stellen.

Tijdens de oorlog zijn Jan de Groot en zijn vrouw Nel nauw bij het verzet betrokken en bieden

o.a. hulp aan onderduikers.

De oorlog betekent een ommekeer in zijn denken. De moord op miljoenen joden brengt hem

in conflict zijn visie op een almachtig God. Hij breekt met zijn protestantse verleden maar

blijft wel lid van de Hervormde Kerk.

Jan H. de Groot blijft ook bijdragen aan protestants-christelijke literaire tijdschriften, o.a. aan

Woordwerk, dat, opgericht in 1984, nog steeds bestaat.

De dichter, oud-verzetsman en journalist overlijdt, negenentachtig jaar oud, op 1 december

1990 te Zeist. Een geëngageerd persoon, betrokken bij de mens en zijn tekortkomingen en be-

perkingen, zoals hij laat zien in zijn betrokkenheid bij het laatste deel van het leven van Jaap

Kroonenburg.

De aanhaling komt uit zijn inleiding op de gedichtenbundel van Jacob Kroonenburg.

8. Het christelijk letterkundig tijdschrift ‘Opwaartsche wegen’ heeft bestaan van 1923 tot 1940.

Annie M.G. Schmidt debuteerde in 1938 in dit tijdschrift met gedichten. Ook Henriette Holst

en Meinert Boss schreven bijdragen.

9. Het boek ‘Burgers in nood’ uit 1936 bevat een verhaal dat zich afspeelt in de economische cri-

sis voor de Tweede Wereldoorlog. De schrijver/onderwijzer H.M. van Randwijk is 1909 gebo-

ren en in 1966 in Purmerend overleden. In de crisisjaren ontwikkelde hij linkse opvattingen,

waardoor hij moeite had een school te vinden. Door bemiddeling van Ds. Buskes lukte dat en

werd hij onderwijzer op een school in de Jordaan. In de oorlog behoorde van Randwijk tot het

86

H.M. van Randwijk


verzet. Met anderen richtte hij ‘vrij Nederland’ op. Op het Weteringplantsoen in Amsterdam,

tijdens de oorlog fusilladeplaats, is een monument opgericht dat gesierd wordt door de be-

roemd geworden dichtregels van Van Randwijk: ‘Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer

dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht’.

10. Ds. Johannes Jacob Buskes, geboren 16 september 1899, was Nederlands Hervormd predi-

kant. Een markant figuur die regelmatig op de TV verscheen en op de radio te horen was. Grote

bekendheid kreeg hij na een intervieuw met Mies Bouwman op de TV.

Hij schreef een aantal boeken die een brede verspreiding kregen. Tijdens de Tweede Wereld-

oorlog was Buskes een man van het verzet, op de kansel, in pamfletten en in daden. Hij werd

gearresteerd en op transport gesteld naar Dachau, maar onderweg uit de trein gehaald, waar-

door hij in een kamp te Sint Michielsgestel belandde.

Hij werkte lange tijd in Amsterdam, met name onder de arbeiders. Buskes staat bekend als de

‘rode dominee’ omdat hij zich aangetrokken voelde tot het socialisme. Hij was lid van de SDAP

die na de oorlog is opgegaan in de PvdA; aktief in de beweging ‘Kerk en Vrede’. Hij overlijdt op

9 maart 1980 in Dachau!, maar is in Amsterdam (Zorgvlied) begraven.

11. Voorwoord van de bundel ‘Mens en nood’, Kok Kampen, 1992

Bijlage 5: Het geslacht Kroonenburg

1. Klaas Gerrits (de oude) Kroonenburg, woont aan de Jisperweg te Beemster, tr. ca. 1680 met

Meijnou Jans.

2. Cornelis Claas Kroonenburg, dp. de Beemster 8.7.1695, begr. Ilpendam 10.1.1780, tr. Ilpen-

dam 5.3.1719 Claasje Pieters Mulder, dp. Ilpendam 14.3.1696.

3. Jan Cornelisz. Kroonenburg, tr. ca. 1755 (Ilpendam?) met Grietje Gerbrants Stalenboog. Vier

kinderen waaronder

4. Gerbrant Jansz Kroonenburg, geboren op 9 december 1764 te Ilpendam, ovl. Ilpendam

8.10.1821 (57 jaar), zoon van Jan Cornelisz Cronenburgh en Grietje Gerbrants Stalenboog.

Gerbrant trouwt op 5 juni 1792 met Klaartje Jans Oosterling. Zij krijgen acht kinderen, waar-

onder

5. Jan Gerbrandsz Kroonenburg, op 12 januari 1801 te Ilpendam geboren. Hij was eerst boeren-

knecht en later herbergier.

Jan trouwt op 14 maart 1821 in Ilpendam met Ariaantje van den Berg, op 8 mei 1795 in Gronin-

gen gedoopt, dr van Hendrik van den Berg en Negje Lucas van Hees. Zij krijgen zeven kinde-

ren, waaronder

6. Jan Jansz Kroonenburg, timmerman, geboren op 13 februari 1829 in Ilpendam, overleden na

1891, trouwt op 13 mei 1852 in Ilpendam met Antje Doets, geboren in de Beemster op 8 oktober

1828, dochter van Hendrik Doets en Jannetje de Geus.

Als Antje Doets op 21 juli 1883 in Ilpendam overlijdt (52 jaar), trouwt Jan (2) op 10 augustus

1899 (hij is dan 70 jaar) in Ilpendam met de 41-jarige Maartje Beets, geboren in Ilpendam rond

1858, dr. van Meindert Beets en Trijntje Haan, weduwe van Jan Hijn.

87



Er worden uit het eerste huwelijk acht kinderen geboren waarvan Hendrik de oudste is.

7. Hendrik Jansz Kroonenburg, timmerman, later kastelein, geboren op 25 juli 1855 in Ilpen-

dam. Hij trouwt op 25 maart 1883 in Krommenie met Mijntje Kakes, geboren in Krommenie op

22 juni 1851, dochter van timmerman Jan Kakes en Maartje van Vliet.

Hendrik was bepaald niet honkvast. Op 16 juni 1884 wordt hij, samen met zijn vrouw Mijntje

Kakes, als lidmaat van de Hervormde gemeente van Monnickendam ingeschreven, met attesta-

tie gekomen van Oost-Knollendam (gemeente Wormer). Hij is dan kastelein en gaat aan de

Kloosterdijk wonen. Op 21 maart van dat jaar koopt hij voor f 5000,- het huis en erf van kaste-

lein Gerrit la Farge aan de Kloosterdijk, wijk 5 nr. 62. vergunning 20.3.1884 (op 1.1.1886 Hen-

drik Bakker), daarvoor Gerrit Lafarque. Zie OM 81 blz. 92 en 89 blz. 76-90.

Maar Hendrik redt het niet en gaat een jaar later al failliet. Op 26 november 1885 wordt de her-

berg publiekelijk verkocht. Met een verlies van meer dan f 2500,- gaat het pand over in handen

van koopman Cornelis de Moes.

Hendrik wordt in 1886 uitgeschreven vanwege vertrek naar Zaandam.

Kinderen

Vader Hendrik had uit zijn huwelijk met Mijntje Kakes enkele kinderen. Op 30 mei 1884 wordt

In Monnickendam Jan geboren (dp. 22 juni), die echter al na 17 maanden, op 18 november 1885,

overlijdt. Op 4 oktober 1885 volgt Maria, eveneens in Monnickendam. Het meisje wordt op 24

januari 1886 gedoopt. Deze Maria trouwt op 13 oktober 1909 in Zaandam met houtwerker Jan

Esselman, geboren in 1887 in BiW, zoon van Pieter Esselman en Jannetje Ordeman.

Een kleine twee jaar later komt op 21 juli 1887 in Sloten Antje ter wereld. Ze is huishoudster als

ze op 3 maart 1910 in Monnickendam trouwt met weduwnaar en veehouder Willem Reijnders,

geboren in Warder in 1868, zoon van Klaas Reijnders en Grietje Ubbels.

Daarna volgt de geboorte van Jan op 1 oktober 1889 te Krommenie. Hij wordt houtwerker en

trouwt in Zaandam op 12 oktober 1910 met Trijntje Esselman, geboren in BiW in 1889, dr van

Pieter Esselman en Jannetje Ordeman.

Overlijden Mijntje Kakes

Een half jaar later, op 13 april 1890, overlijdt in haar geboorteplaats Krommenie Mijntje Kakes,

39 jaar oud, dus geboren in 1851. Hendrik is dan timmerman.

Tweede huwelijk

Op 28 mei 1891 trouwt Hendrik in Monnickendam met Eefje Esselman, geboren op 23 oktober

1859, dochter van landman Jacob Esselman (1827-1881) die op 20 januari 1850 trouwt met Eefje

Jans Schokker uit Edam (1824-1901)

Op 4 oktober 1892 heeft Hendrik zich opnieuw als kastelein in de gemeente Monnickendam

gevestigd, gekomen van Ilpendam.

Uit dit tweede huwelijk wordt op 10 januari 1899 in Monnickendam een jongetje geboren. Het

88


wordt Jacob genoemd maar dit ventje overlijdt op 21 november 1900.

Vader is dan geen kastelein meer, maar zoals voorheen timmerman. Dat beroep wordt ook ver-

meld als in 1901 Jacob wordt geboren, de man wiens levensverhaal u hebt gelezen.

Bijlage 6: Overzicht van de gedichten van Jacob Kroonenburg

De kolommen verwijzen naar respectievelije 1e, 4e, 5e en laatste druk (zie onder).

De getallen verwijzen naar de pagina waar het gedicht te vinden is.

Te laat 11 31 27 23

Onwaardig bidden 12 32 28 24

Heer, ontferm u 13 47 41 25

Gods vrijmacht 14 22 20 26

Hulp 15 33 29 27

Vrees voor de dood 16 34 30 28

Inzicht en uitzicht 17 49 43 29

God laat niet los 18 11 09 30

Schemeruur 19 25 21 31

Herfstavond 20 13 11 32

Lentedag op kerkhof 21 26 22 33

Amerikaans kerkhof 22 27 23 34

Twee menschen 23 14 12 35

Eentonig liedje 24 15 13 36

De zwarte wagen 25 161 14 37

(In ‘Zij hebben..’ is het opschrift ‘In memoriam’)

Auto-ongeluk 26 17 15 38

Verloren zoon 27 48 42 39

Laster 28 28 24 40

Moeilijke vertrooster 29 35 31 41

Kruisdragers 30 12 10 42

Hypocriet 31 36 32 43

Crisis 32 45 44

Tijdbeeld 33 29 25 45

Stempelaar 34 24 46

Marie 35 51 45 47

Onder het oordeel 36 52 48 48

Smokkelaar 37 53 49

Overgave 38 50 44 50

Te elfder ure 39 54 46 51

Als ze ouder wordt 40 18 16 52

De eenzame 41 55 47 53

89



Vader en Zoon 42 19 17 54

Een blinde 43 30 26 55

Judas 44 46 56

Orpa 45 37 33 57

Ook dit 46 38 34 58

Rebellen 47 39 35 59

Dualisme 48 20 18 60

Anderen en wij 49 23 61

Een kind klaagt 50 21 19 62

De jeugd getuigt 51 40 36 63

Kerkgang 52 41 37 64

Late kerstboodschap 53 42 38 65

U behoort ons hart 54 43 39 66

Zegepraal 55 44 40 67

Jaap Kroonenburg sterft 08 06

De gedichten zijn opgenomen in de bundel ‘Mensch en Nood’, in 1939 uitgegeven door drukke-

rij Terwee in Putten (Gld), waar in 1940 een derde druk verscheen. In 1958 heeft Ds. J. J. Buskes

uit Amsterdam op persoonlijke titel de vierde druk uitgegeven en daarvoor een inleiding ge-

schreven. De bundel kreeg toen een andere naam: ‘Zij hebben witte klederen aan’, een regel uit

het eerste (toegevoegde) gedicht. De Vereniging tot verspreiding van de Heilige Schrift heeft

daarna onder dezelfde naam de productie en verspreiding op zich genomen (5e druk). Het

voorwoord van Ds. Buskes, iets bijgewerkt, bleef gehandhaafd.

Zes gedichten uit de oorspronkelijke bundel werden weggelaten. Toegevoegd werd het gedicht

‘Jaap Kroonenberg sterft’. In 1992 is de bundel door uitgeverij Kok in Kampen opnieuw uitge-

geven onder de oorspronkelijke naam ‘Mens en nood’. De inleiding, geschreven door een goede

vriend van Jaap, Jan H. de Groot, geeft bijzonderheden over Jaaps leven waar ik dankbaar ge-

bruik van heb gemaakt, zonder overigens steeds expliciet naar deze bron te verwijzen.

Een aantal van deze gedichten wordt door Jan H. de Groot besproken in zijn inleiding op

‘Mens en Nood’, van Kok, Kampen

Het gedicht ‘Ziekenkamer’ is niet in deze bundel opgenomen. Het is gepubliceerd in ‘Opgang’.

90


Verslag van de penningmeester over het jaar 2006

Rekening van baten en lasten over 2006

2006 begroting 2005

2006

Baten H H H

Contributie 12.414,80 12.600,00 13.265,74

Subsidie Gemeente Waterland – – –

Giften 338,08 – 661,87

Interest 1.655,03 1.700,00 1.704,42

Winst op verkopen 2.580,01 - 2.500,00 - 3.761,04 -

Totaal baten 11.827,90 11.800,00 11.870,99

Lasten

Algemene kosten, zoals drukwerk,

portikosten, ledenvergaderingen

en lezingen 4.085,97 4.000,00 3.836,24

Drukkosten jaarboek 5.334,42 5.000,00 5.043,57

Assurantie 481,50 500,00 481,50

Donatie Stichting Museum

de Speeltoren 3.177,00 3.177,00 3.177,00

St. Vrienden van de Grote en

Lutherse Kerk 398,00

Activiteiten 650 jaar stadsrechten 261,40

Totaal lasten 13.476,89 12.677,00 12.799,71

De baten bedroegen 11.827,90 11.800,00 11.870,99

De lasten bedroegen 13.476,89 12.677,00 12.799,71

Voordelig saldo 1.648,99 - 877,00 - 928,72 -

Toelichting: De winst op verkopen is in 2006 nadelig uitgekomen wegens de uitgave van het

boek De Grote Kerk van Monnickendam. Het merendeel van de aangeschafte boeken was eind 2006

nog niet verkocht. De bijdrage aan de Stichting Vrienden van de Grote en Lutherse Kerk betreft

een gift van H 1,00 per verkocht boek.

91


Balans per 31 december

31-12-2006 31-12-2005

H H

Voorraden 1,00 1,00

Vorderingen 3.313,33 5.977,68

Kas en Bank 103.858,19 106.419,94

107.172,52 112.398,62

Vermogen 65.446,48 67.095,47

Fonds Museum de Speeltoren 20.880,29 26.558,08

Fonds Gouwzeewerf 10.284,85 10.037,26

Schulden 10.560,90 8.707,81

107.172,52 112.398,62

Toelichting op de balans per 31 december 2006

Vorderingen

Interest 2.557,72 2.587,54

Verkopen 755,61 1.090,14

Subsidie Prins Bernhard Cultuur Fonds 2.300,00

3.313,33 5.977,68

Kas en bank

Kas 117,68 31,28

Postbank 3.277,99 2.744,60 Ra-

bobank 407,22 1.426,30 Ra-

bobank rendementrekening 100.055,30 102.217,76

103.858,19 106.419,94

Vermogen

Per 31 december 2006/2005 bedroeg het vermogen 67.095,47

68.024,19

Bijgeboekt het nadelig/voordelig saldo 2005/2004 1.648,99 - 928,72 -

Het vermogen per 31 december 2006/2005 65.446,48 67.095,47

›

92


› 31-12-2006 31-12-2005

H H

Fonds aankopen Museum de Speeltoren

Per 31 december 2005/2004 bedroeg dit fonds 26.558,08 25.911,72

Aankoop schilderij W. B. Tholen, twee botters

op helling te Monnickendam 6.332,89 -

Bijgeboekt aan rente 655,10 646,36


Fonds Gouwzeewerf


Bijgeboekt aan rente 247,59 244,28


Schulden

Ontvangen in 2006/2005 aan contributie 2007/2006 2.811,08 2.317,00

Overschot excursies 1985 t/m 2006 2.020,40 2.001,40

Algemene onkosten 1.000,00 1.000,00

Stichting Museum de Speeltoren 3.177,00 3.177,00

Af te dragen gelden inzake restauratie stoepen 212,41

Stichting Vrienden van de Grote en Lutherse Kerk 398,00

Te betalen drukkosten Jaarboek 2006 1.154,42

10.560,90 8.707,81

93

v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r o v e r h e t j a a r 2 0 0 6


Begroting 2007

2007 2006

H H

Rekening van baten en lasten

Baten

Contributies 12.500,00 12.600,00

Subsidie gemeente Waterland – –

Interest 1.700,00 1.700,00

Winst op verkopen 1.000,00 2.500,00 -

Totaal baten 15.200,00 11.800,00

Lasten

Algemene kosten, zoals drukwerk,

porti, kosten ledenvergadering,

lezingen enz. 4.000,00 4.000,00

Drukwerk jaarboek 5.500,00 5.000,00

Stichting restauratie Grote Kerk 398,00

Verzekering premies 500,00 500,00

Ontwikkelkosten website 1.000,00

Kosten Verkeerscirculatie en parkeren 1.500,00

Bijdrage in exploitatie Museum de Speeltoren 3.177,00 3.177,00

Totaal lasten 16.075,00 12.677,00

De baten worden begroot op 15.200,00 11.800,00

De lasten worden begroot op 16.075,00 12.677,00

Begroot nadelig/voordelig saldo 875,00 - 877,00 -

Toelichting: Voor 2007 verwachten we geen nieuwe boeken uit te geven. Vandaar dat een

positief resultaat wordt begroot. De ontwikkelkosten website betreft het opstarten van de

website van de vereniging. De kosten verkeerscirculatie en parkeren betreft te maken kosten

voor het ontwikkelen van een alternatief plan voor een aantrekkelijk, veilig en bereikbaar

Monnickendam.

J. Balvers, penningmeester

Monnickendam, maart 2007

94


Jaarverslag 2006 van de Stadsgidsen

Ook het jaar 2006 van de stadsgidsen was succesvol, hoewel we natuurlijk zeer

aangedaan waren door de ziekte van onze collega Cees Lagrand.

Met 1091 gasten haalden we weliswaar niet het aantal van 2005, maar in dat jaar

zijn in het kader van de stadsfeesten, ook een paar honderd schoolkinderen rond-

geleid.

Wij doen dit gidsenwerk nu al weer twaalf jaar met veel plezier. Door de oplei-

ding van vorig jaar van zeven nieuwe gidsen is de continuïteit van ons korps ook

niet in gevaar.

Wij mochten in 2006 41 keer een groep rondleiden. Terwijl we het hele jaar rond-

leidingen geven, waren de maanden mei, juni en september de uitschieters.

De gratis vrijdagavond rondleidingen waren niet zo’n succes. Daarom nogmaals

een extra pleidooi voor de vrijdagavond in de maanden mei tot en met septem-

ber.

95


Men hoeft zich niet van tevoren aan te melden; een van ons staat om 19.30 uur

bij de Speeltoren en de rondleiding is gratis.

Wellicht is het ook niet algemeen bekend dat u met onze gidsen de toren van de

Grote Kerk kunt beklimmen. Waarvan akte!

Wist u trouwens dat u, behalve in onze eigen taal,ook in het Frans, Duits, Engels

en Italiaans een rondleiding kunt krijgen?

Door de ziekte van Cees Langrand kwam er dit jaar niets van de bijscholingen

terecht, maar het in oktober uitgebrachte boek over de Grote Kerk fungeert mede

als studieboek.

Nieuwe voorzitter

Toen Cees Lagrand in januari 2006 ziek werd heb ik het voorzitterschap van

zijn vrouw Anne weer op mij genomen. Anne en ondergetekende hebben bei-

den het voorzitterschap zes jaar vervuld en hebben 1 januari jongstleden het

roer overgegeven aan Greetje de Haan. Bij haar kan dus in het vervolg een rond-

leiding worden aangemeld, telefoon 0299-653904.

Harry Voogel, waarnemend voorzitter

96


Stadsgidsen Monnickendam – financieel verslag 2005-2006

Eindsaldo 2005 H 8868,71

Ontvangen over 2005/2006

Rondleidingen H 2685,50

Rente H 138,81

Giften H 285,00

H 3109,31

Subtotaal H 11978,02

Onkosten H 1143,03

Netto saldo H 10834,99

Saldo rendementrekening H 9066,61

Saldo betaalrekening H 1603,28

In kas H 165,10

Netto saldo H 10834,99

Joop Klaver, penningmeester Stadsgidsen

8 november 2006

97

j a a r v e r s l a g 2 0 0 6 v a n d e s t a d s g i d s e n


98


Stichting Museum de Speeltoren – jaarverslag 2006

Tentoonstelling in 2006

NZH: Niet Zo Haastig

De wisseltentoonstelling van 2006 stond in het teken van de Waterlandse tram,

die vijftig jaar geleden – op 30 september 1956 – zijn laatste rit maakte. Hij ver-

dween daarmee uit het Waterlandse landschap maar niet uit de harten van de

Waterlanders. Het 50-jarig jubileum van dit afscheid plus de schenking van een

schaalmodel van de tram door de heer Woestenburg, was de directe aanleiding

voor de keuze van dit onderwerp. Gezien de werkzaamheden aan de Noord-

Zuidlijn in Amsterdam-Noord is het ook een actueel onderwerp.

Wij beschikken slechts over een kleine collectie foto’s en ‘trammemorabilia’.

Maar dankzij genereuze bruiklenen van een aantal inwoners en het NZH-Ver-

voermuseum in Haarlem kon een interessante tentoonstelling samengesteld

worden met bewegende beelden en geluiden.

Voor kenners zijn er in het landschap nog stille getuigen van de tram te vinden.

In een kleine fotopresentatie ‘sporen van het spoor’ hebben wij dit laten zien en

voor de geschiedenis vastgelegd.

De belangstelling en waardering van zowel locale bezoekers als toeristen was

boven verwachting. Bij de eerste groep was de kreet ‘O ja, da’s waar ook’ niet van

de lucht en het zoeken naar bekenden op de uitvergrote foto van het feestelijk

uitluiden van de tram in 1956 was een populair tijdverdrijf.

Gedurende de openingstijd van het museum van 8 april tot en met 15 oktober

2006 was de tentoonstelling te bezichtigen.

Voortgang nieuwbouw Museum de Speeltoren in 2006

Naast de vele kleine en soms trage bewegingen op het papieren vlak zijn er afge-

lopen jaar ook echte concrete vorderingen gemaakt. De architect Bosch van Dra-

kenstein kreeg tijdens de bijeenkomst van Areopagus (21 september 2005) een

duidelijke voorkeur vanuit zaal en bestuur voor zijn historiserende aanpak. Dat

resulteerde in een opdracht van het bestuur de Speeltoren.

99


In het voorjaar 2006 werd door Bosch van Drakenstein een nieuwe ‘oude’ façade

gepresenteerd, links van de toren een Vingboonsgevel en rechts een klassiekere

gevel met lijst. In de daarop volgende periode zijn de beide gevels en het reeds

bestaande binnenplan door de architect en Klaas Roos op papier verder op el-

kaar aangesloten.

Met deze tekeningen in de hand kon het bestuur de omwonenden uitnodigen

voor een avond waarin alle plannen uitgelegd werden en de knelpunten en be-

zwaren van de buren besproken

werden. Veel werd besproken en

opgelost. Een paar discussiepun-

ten over de poortbreedte ná of

vóór aftrek van de deurposten

van elk 7,5 cm en het eigendoms-

recht van een klein stukje grond

achter de gevel, bleken bij een van

de buren op onoverkomelijke be-

zwaren te stuiten. Aangezien de

Speeltoren niet gaat over grond-

rechten maar de gemeente, ligt de

oplossing van het probleem niet

bij ons. Vooralsnog kan aan die

twee eisen niet worden voldaan

en dat is ook meegedeeld aan de

betrokkene.

Vervolgens werden de bouwteke-

ningen ingediend bij de gemeen-

te Waterland ter behandeling.

Ondertussen is het bestuur in het najaar begonnen om zich te buigen over de

nieuwe inrichting en vooral over de inhoudelijke keuzes: welke verhalen willen

we vertellen, voor wie, waarom en hoe. Dat zijn de steekwoorden. Het is immers

alleen met duidelijke plannen en doelen dat de externe fondsen voor subsidies

benaderd kunnen worden.

In de laatste maanden zijn discussiestukken geproduceerd en kleine historische

onderzoekjes gedaan. Langzaam begint duidelijk te worden welke onderwer-

pen in de toekomstige Speeltoren behandeld zullen worden. Een belangrijk ge-

geven is dat het bestuur zich realiseert dat Waterland meer is dan Monnicken-

dam en dat Waterlandse subsidies ook uit de zakken van de andere kernen

komen. Museum de Speeltoren wil in de toekomst dan ook aandacht besteden

aan de historie en betekenis van de andere kernen. De ontstaansgeschiedenis van

100


Monnickendam zal zich gaan mengen met de grotere geschiedenis van Water-

land. Dat alles uiteraard zonder het mooie Marker Museum met hun eigen ver-

haal te gaan dupliceren.

Zo gaan we stap voor stap verder op deze lange weg maar we blijven in ieder

geval in beweging!

Aanwinsten

De tentoonstelling over de Waterlandse tram bracht enkelen ertoe om nog

‘tramartikelen’ bij ons in te brengen.

De heer J. Nienhuis schonk een tweetal geëmailleerde tekstbordjes, afkomstig

van de balkons van tramwagens. De heer L.A. D. F. Meens te Diemen bracht di-

verse papieren herinneringen aan de tram, waaronder kopieën van affiches. En

een onbekende bezoeker schonk een foto van de tram.

Enkele van deze voorwerpen konden nog in de tentoonstelling worden geëxpo-

seerd.

De overige aanwinsten gedurende het afgelopen jaar waren:

Een drietal grote blokken (katrollen), afkomstig van de voormalige scheepswerf

aan ’t Prooyen waar ze dienden om schepen de helling op te trekken. Deze zijn

door het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem aan ons museum overge-

dragen.

De heer K. Tolman bracht ons uit zijn archief een tweetal tekeningen van het in-

middels niet meer bestaande Gouwzee museum aan de Haringburgwal.

Mevr R. Maas-Hoogland schonk enkele herinneringen aan de feesten in 1955

rond de viering van 600 jaar stadsrechten.

Mevr. Van Driel schonk een album met foto’s en andere herinneringen aan de

feesten in 1973 rond de herdenking van de Slag op de Zuiderzee die in 1573

plaatsvond.

Van mevr. Rood kregen we een rijwielbelastingplaatje (met gaatje) uit 1939.

Tenslotte kregen we het boek

dat de oud-Monnickendammer

Herman Steur schreef ter gele-

genheid van 25 jaar ‘Holland Sri

Lanka Family Help Programme’

Alle schenkers hartelijk dank.

101

s t i c h t i n g m u s e u m d e s p e e l t o r e n – j a a r v e r s l a g 2 0 0 6


Bezoekers

Het museumbezoek in 2006 kon de vergelijking met voorgaande jaren door-

staan. Het aantal bezoekers in het hoogseizoen was niet spectaculair maar voor-

al in het naseizoen kwamen nog opvallend veel bezoekers speciaal voor onze

tentoonstelling over de Waterlandse tram.

De aantallen bezoekers die wij dit jaar en in voorgaande jaren mochten verwel-

komen zijn:

Jaar 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000

Bezoekers 1464 1689 1279 1488 1127 1501 1350

Stichting Museum de Speeltoren – financieel verslag 2006

Balans 31-12-06 31-12-05

H H

Activa

Inventaris 1 1

Voorraden 1 1

Vorderingen 3.476 2.765

Subtotaal 3.478 2.767

Liquide middelen 38.481 32.916

Totaal activa 41.959 35.683

Passiva

Vermogen 13.514 13.371

Voorzieningen

Gebouw en inventaris 16.197 12.547

Collectie 12.131 9.721

Totaal voorzieningen 28.328 22.268

Kortlopende schulden 117 44

Totaal passiva 41.959 35.683

102


Exploitatierekening 2006 2005

Baten H H

Entreegelden 1.028 1.163

Subsidie gemeente Waterland 250 250

Bijdragen Vrienden van het museum 6.407 6.618

Donaties en bijdragen 3.632 3.557

Verkoop artikelen 555 595

Verhuur bakkerskar 0 115

Rentebaten 617 486

Diverse baten 66 106

Totaal baten 12.554 12.890

Lasten

Presentatiekosten 741 901

Bureaukosten 585 423

Collectie 2.460 1.376

Gebouw en inventaris 3.779 1.405

Aankoop artikelen 0 111

Vaste lasten 4.791 4.613

Diversen 57 5

Totaal lasten 12.412 8.864

Exploitatiesaldo 143 4.026

Toelichting algemeen

De grondslagen voor de waardering van de activa en de passiva en de bepaling

van het exploitatieresultaat zijn gebaseerd op historische kosten.

Voor zover niet anders is vermeld, worden de activa en de passiva opgenomen

tegen nominale waarde. De baten en lasten zijn zoveel mogelijk toegerekend

aan het jaar waarop zij betrekking hebben.

Inventaris en voorraad

De inventaris en de voorraad zijn gewaardeerd op het symbolische bedrag van

H 1,-. De baten worden verantwoord op het moment van verkoop. De kosten

zijn ten laste van het resultaat gebracht op het moment van inkoop.

103



Toelichting op de balans

H

Vorderingen

Vereniging Oud Monnickendam 2.421

Te vorderen BTW 183

Overige vorderingen w.o. rente 872

3.476

Liquide middelen

Kas 248

Rabobank 35.588

Postbank 2.645

38.481

Vermogen

1 januari 2006 13.371

Dotatie exploitatieresultaat 2006 143

31 december 2006 13.514

Voorzieningen voor gebouw en inventaris

1 januari 2006 12.547

Dotatie 2006 3.650

31 december 2006 16.197

Voorzieningen voor collectie

1 januari 2006 9.721

Dotatie 2006 2.410

31 december 2006 12.131

Omdat met de nieuwbouwplannen weer een stap voorwaarts kon worden gezet

zijn de dotaties aan de reserveringen voor gebouw, inventaris en collectie be-

langrijk verhoogd t.o.v. voorgaande jaren. Dit is ook doorgezet in de begroting

voor het volgende jaar.

Toelichting op de exploitatierekening

Entreegelden

Van de 1464 bezoekers die het museum gedurende het jaar 2006 hebben bezocht

is een bedrag ad H 1.028 aan entreegelden geïnd. De toegangsprijzen bedroegen

gedurende 2006 H 1,50 voor volwassenen en H 0,50 voor kinderen. De toegang is

104


gratis voor houders van een museumkaart en voor de Vrienden van Stichting

Museum De Speeltoren met hun introducées (zie informatie elders in dit Jaar-

boek).

Subsidie

Van de gemeente Waterland heeft de Stichting in 2006 een bijdrage van ontvan-

gen van H 250. Deze subsidie gold ook al voor het jaar 2005 en is door de ge-

meente vastgesteld als een ‘waarderingssubsidie’ die jaarlijks wordt verstrekt

mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan.

Donaties en bijdragen H

Vrienden van het museum (zie apart hoofdstuk) 6.407

Vereniging Oud Monnickendam 3.177

Stichting Museumkaart 255

Gift 200

10.039

Het van de buurtvereniging van de Markgouw ‘Gouwe Troeters’ ontvangen be-

drag, groot H 200, is geheel toegevoegd aan voorziening voor gebouw en inven-

taris. Hartelijke dank voor deze gift.

Verkopen

De verkopen via de museumwinkel hebben gedurende 2006 geleid tot een bate

van H 555.

Presentatiekosten H

Suppoosten 262

Publicatie, presentatie en website 204

Diversen 275

741

Bureaukosten

Telefoonkosten 308

Diversen 277

585

Vaste lasten

Gas, water en elektra 1.553

Huur 2.540

OZB, rioolrecht, verontreinigingsheffing 378

Diversen 320

4.791

105



Vrienden van Museum de Speeltoren

Dit jaar mochten we van 709 vrienden een bijdrage ontvangen, in de jaren ’05,

’04 en ’03 waren dit er respectievelijk 757, 669 en 683. Het totaal van de ontvan-

gen bijdragen was H 6.407 (’05 H 6.618, ’04: H 5.562 en ’03: H 5.577).

Vrienden hartelijk dank. Uw bijdragen zijn nodig voor behoud en uitbreiding

van de collectie en de exploitatie van het museum. Het moment waarop we be-

langrijke uitgaven zullen moeten doen i.v.m. de aanschaf van inventaris voor

het vernieuwde en vergrote museum is weer dichterbij gekomen. Uw steun

wordt dus hoe langer hoe meer nodig. We hopen daarom ook in de komende

jaren op u te mogen rekenen.

Men kan vriend van Museum De Speeltoren worden door minimaal H 5,00 over

te maken op giro 4461088 t.n.v. Vrienden van Museum De Speeltoren te Mon-

nickendam, of door middel van de acceptgirokaart die de Vereniging Oud Mon-

nickendam bij de rondzending toevoegt.

Men krijgt dan een vriendenkaart die een jaar lang gratis toegang geeft tot ons

museum voor de vriend en zijn/haar introducées.

De Vereniging Oud Monnickendam verloot elk jaar onder de vrienden twee gra-

tis deelnames aan de najaarsexcursie. De verloting vindt plaats tijdens de jaar-

vergadering van de vereniging.

106


Commissie Stads- en Dorpsbeheer Gemeente Waterland 2006

De commissie is in de loop van 2006 13 maal bijeen geweest om de plannen bin-

nen de beschermde stads- en dorpsgezichten te beoordelen. In dit verslag be-

perk ik mij tot datgene wat zich in de oude binnenstad van Monnickendam

heeft afgespeeld. Voor de beoordeling van de individuele plannen verwijs ik

naar de lijst, die zoals gebruikelijk is bijgevoegd. Indien u belangstelling heeft

voor de wijze waarop de commissie daarover geoordeeld heeft, dan verwijs ik u

daarvoor naar het desbetreffende verslag dat bij de gemeente of op de website

van de gemeente te allen tijde is in te zien.

Eerst een paar opvallende bouwplannen, die in de stad aan de orde geweest zijn

en daarna een paar specifieke punten, die zijn beoordeeld in de openbare ruim-

te, zoals de terrassen en muurgedichten.

Rozendaal 10

In de loop van 2006 zijn de werkzaamheden begonnen en hier en daar nog wat

aangepast. In februari en in mei was het daarom in de commissie nogmaals ter

bespreking. Het resultaat kan een ieder nu zien en beoordelen. Ik durf de stel-

ling wel aan, dat, zoals ik vorig jaar al veronderstelde, er een aanvaardbare toe-

voeging van het stadsgezicht is ontstaan.

Bloemendaal 2

De stolpwoning op deze plek, waarvoor in 2005 al een procedure in gang is

gezet, loopt nog steeds en er zijn derhalve nog geen activiteiten te bespeuren.

Vanwege de grote ingreep in de bestaande situatie hebben B&W een advies aan

de Raad gevraagd en is het plan daarna ook aan GS van Noord-Holland ter be-

oordeling voorgelegd (een zo genaamde zware artikel 19 procedure in het kader

van de wet ruimtelijke ordening).

107


Zuster Bloemstraat 24

Op een open plek in deze straat wordt binnenkort een nieuwe woning ge-

bouwd, waarvoor een plan ter beoordeling is voorgelegd. Weliswaar valt dit

deel niet direct onder het beschermde stadsgezicht, maar het naoorlogse deel

van de binnenstad, valt wel onder de competentie van de commissie. De com-

missie heeft zich vooral bezig gehouden met de stedebouwkundige inpassing

in relatie tot de directe omgeving. Ook vond zij de gevelindeling weinig even-

wichtig en de plaatsing van de ramen in eerste opzet niet goed passend. Na een

aantal fundamentele veranderingen is de commissie accoord gegaan met het

bouwplan

Grote Kerk, Zarken 2

Zoals bekend is er een grootscheepse restauratie van de Grote Kerk aan de gang

waar de commissie uiteraard bij betrokken wordt. Er is ondermeer een voorlo-

pig oordeel gevraagd over een verlichtingsplan binnen in de kerk en een belich-

tingsplan voor de buitenzijde. Vooralsnog vindt men het nog te overdadig voor-

al bij de belichting van de toren en de kerk. Een eindoordeel zal pas later plaats-

vinden. Verdere initiatieven om de grote kerk beter bruikbaar te maken voor

veelsoortige evenementen zult u elders in dit of het volgende jaarverslag aan-

treffen.

Terrassen in de binnenstad

Het zal niemand ontgaan zijn dat het terras van Middendam 6 aanleiding is ge-

weest voor een pittige discussie. De commissie acht het tot haar taak goed aan-

dacht te besteden aan de inrichting van de openbare ruimte in de binnenstad. Het

aanvankelijk plan voor een voorlopige vergunning van de gemeente, werd door

de commissie dan ook negatief beoordeeld, omdat het niet voldoet aan de uit-

gangspunten van de welstandsnota inzake dit soort voorzieningen in bescherm-

de stadsgezichten en omdat het bovendien elementen bevat, die vast aangebracht

zijn aan een rijksmonument, zonder dat daarvoor de vereiste vergunningen zijn

verleend. Het gemeentebestuur heeft echter toch gemeend toestemming te moe-

ten verlenen voor de komende zomer. Daarmee wordt vooruit gelopen op een

binnenkort nog vast te stellen terrassenbeleid, dat in een verordening zal worden

geregeld. Dat leidt dus tot een precedentwerking voor vergelijkbare situaties.

Deze handelwijze is voor het bestuur van onze vereniging daarom aanleiding ge-

weest om bezwaar tegen deze vergunning aan te tekenen; de procedure daarvan

loopt op dit moment nog. We houden u van de afloop op de hoogte.

108


Muurgedichten van Areopagus

De commissie heeft van een aantal gedichten de uitvoering en kleurtoepassing

beoordeeld in de beschermde gebieden. Ze moeten tenslotte ook een verrijking

van de openbare ruimte zijn!

Lijst van bouwprojecten behandeld in de CDSB in 2006

Datum Bouwaanvraag Bouwplan

januari 2006 Gooische Kaai 16 alternatief voorstel voorgevel

januari 2006 De Zarken 29 uitbreiding woning en realiseren

dakterras

februari 2006 Noordeinde 66 oprichten schuur

februari 2006 Haringburgwal 6 plaatsen luifel voorgevel

februari 2006 Rozendaal 10 wijz. voor- en achtergevel en maken

kelders

februari 2006 Weezenland 17 verlengen bijgebouw

februari 2006 Nieuwe Zijds Burgwal 54 maken van een berging

maart 2006 Herengracht 3 plaatsen dakvensters

maart 2006 Vesting 6 plaatsing dakvensters

maart 2006 Oude Zijds burgwal 45 uitbreiding woonhuis achterzijde

maart 2006 Oude Zijds Burgwal 5 uitbreiding woonhuis achterzijde

maart 2006 Haringburgwal 6 wijzigen voorgevel

april 2006 Fluwelen Burgwal 10 verhogen dakconstructie bijgebouw

april 2006 Middendam 6 terrasafscheiding

april 2006 Zonnepad 7 plaatsen dakopbouw woonhuis

april 2006 Oude Zijds Burgwal 2 beoordelen steenmonster gevel

april 2006 Herengracht 3 dakvensters in stolp (herhaalplan)

april 2006 Haven beoordeling palen stroom-

voorziening

april 2006 Weezenland 16 plaatsing bijgebouw als schuur

mei 2006 Noordeinde 7 aanbouw achtergevel woonhuis

mei 2006 Middendam 6 beoordelen terrasafscherming

mei 2006 Rozendaal 1 wijzigen gevel en woningindeling

mei 2006 Zuideinde 10 wijzigen van dakkapel

mei 2006 De Zarken 2 Grote kerk herstel interieur van de kerk

mei 2006 Zuster Bloemstraat 24 bouwen van een nieuwe woning

mei 2006 Niesenoort 10 vergroten bijgebouw

109

c o m m i s s i e s t a d s - e n d o r p s b e h e e r g e m e e n t e w a t e r l a n d 2 0 0 6


mei 2006 Niesenoort 13 nieuwe voorgevel en vergroten dak-

kapel

juni 2006 Kerkstraat 12 wijzigen voor- en achtergevel

juni 2006 Haringburgwal 5 wijzigen gevels

juli 2006 Bloemendaal 2 beoordelen materialen nieuwe stolp

augustus 2006 Havenstraat 1 restauratie en verbouw gemeentelijk

monument

Havenstraat 1 aanvraag restauratiesubsidie

hiervoor

september 2006 ’t Zand 1 beoordelen stenen voor bijgebouw

september 2006 Zuideinde 48 plaatsen van een schuur

september 2006 Noordeinde 85 uitbreiden woonhuis achterzijde en

plaatsen van een schuur

oktober 2006 Oude Zijds Burgwal 55 verbouwen gemeentelijk monument

oktober 2006 Haringburgwal 4 plaatsen van een hek

oktober 2006 Zuster Bloemstraat 24 nieuwe woning (herhaalplan)

november 2006 Herinrichting Vesting gemeente: wegindeling en parkeer-

plekken

november 2006 Nieuwe Niesenoort-

burgwal 13 deur in de voorgevel

november 2006 Zuster Bloemstraat 24 nieuwe woning (hernieuwde beoor-

deling)

december 2006 Noordeinde 19 subsidie herstel orgel RK-kerk

december 2006 Haringburgwal 11d herstel van de gevel en aanbrengen

houten frontplaten. (komt terug in

2007)

Maarten Verwey, lid van de Commissie Stads- en Dorpsbeheer

mei 2007

110



j a a r b o e k 2 0 0 7

ve

re

ni

gi

ng

o

ud

m

on

ni

ck

en

da

m

ja

ar

bo

ek

2

00

7

VOM_jaarboek07_omslag 30-07-2007 10:48 Pagina 1

Jaarboek vereniging Oud Monnickendam

Documents

Transcript of Jaarboek vereniging Oud Monnickendam