Jaarboek vereniging Oud Monnickendam 2012

Vereniging Oud Monnickendam

j a a r b o e k 2 0 1 2

ve

re

ni

gi

ng

ou

d m

on

ni

ck

en

da

m j

aa

rb

oe

k 2

01

2


j a a r b o e k 2 0 1 2

Voorwoord 4InmemoriamDickOosterveld 6JaarverslagVOM2011 9JaarverslagpenningmeesterVOM2011 18VerslagalgemeneledenvergaderingVOM8juni2011 23JaarverslagStadsgidsen2011 28JaarverslagWaterlandsmuseumdeSpeeltoren2011 32JaarverslagCommissieStads-enDorpsbeheer2011 38JaarverslagStichtingIJsschuitenGouwzee2011 43Besturen 47

Een cisterciënzer rapiarium 48 Marieke Nijkamp, MA

Het bestuur van Monnickendam in de achttiende eeuw 58 drs J. Mewe-Reekers

Weezenland 70 Siem Koerse

Monnickendamse jongens in het leger van Napoleon (1812) 72 ds. C.A.E. Groot

IJspaleis met café en de radja van Lombok 94 Siem Koerse

Monnickendam een veilige stad? (slot) 108Wachtmeesters,nachtwakersen(rijks)veldwachtersindenegentiendeentwintigsteeeuw

ds. C.A.E. Groot

Het Hemmeland van 1879 146 Siem Koerse

Verslag van Leendert Hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren 1940-1945 148 met nawoord van Siem Altena

Oorlogshelden 163 Harry Voogel

Het postkantoor op het Noordeinde 169 Pieter Stegeman

De loodwitfabriek van Monnickendam (op de Oude Zijds Burgwal) 180 ds. C.A.E. Groot

Omslagfoto

Deprijs‘DeMonnick’,eenbronzenbeeld,

ontworpendoordeMonnickendamse

beeldendkunstenaarSilviaBergvelt.

Vice-voorzitter

KoertKraak

Bestuursleden

GarreltBont,EdWillms,KlaasRoos,

TonMeijerenFransRonchetti

Website

www.oudmonnickendam.nl

Voorzitter

JanKonijn

Secretaris

VincentKeesmaat

secretarisAoudmonnickendam.nl

WendelmoetClaesdochterlaan15

1141 jaMonnickendam

Penningmeester

BertienvanderKolk

penningmeesterAoudmonnickendam.nl

telefoon0299652580

Haringburgwal8

1141atMonnickendam

© 2012VerenigingOudMonnickendam

Redactie

DeredactievanhetJaarboekvande

VerenigingOudMonnickendamwasditjaar

inhandenvanVincentKeesmaat;metdank

aanLiseSchokking.

Grafische vormgeving

RolfHermsen,GITS[www.gitsamsterdam.nl]

Vereniging Oud Monnickendam Inhoud

4 54 5

v o o r w o o r d

Inhetvoorwoordvanhetjaarboek2013hoopikUtekunnenmeldendatmede

doorUhetledenaantalweergroeit!

OokditjaarishetjaarboekonderdebezielendeleidingvanVincentKeesmaattot

standgekomen.Hijisookdegenedieonzewebsiteheeftontwikkeldenbeheert.

Onderdeandereoudheidkundigeverenigingenencultuurhistorischeorganisa-

tiesvanNoord-Hollandheefthijdaarvoorgrotewaarderingontvangenenheeft

hijhenbruikbareadviezenkunnengeven.

NamenshetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendamdankikallevrijwil-

ligersvoorhuninzetvoorenbijdragenaanonzevereniging,stichtingenenwerk-

groepen.Wijhopennogvelejareneenberoepophentekunnendoen.

Wijhopendatuditjaarboekweermetveelplezierengenoegenzultlezenenno-

digenUvanharteuitvooronzejaarvergadering.

Metvriendelijkegroet,

NamenshetbestuurvandeVerenigingOudMonnickendam,

Jan Konijn, voorzitter

Monnickendam februari 2012

Voorwoord

Ookditjaarpresenterenwijmettrotshetnieuwejaarboek2012,metdaarininfor-

matieoverdeveleactiviteitenvanonzehistorischeverenigingendeaanhaarge-

lieerdestichtingenenwerkgroepen,zoalsdeStadsgidsen,deStichtingIJsschui-

tenGouwzee,dewerkgroepOralHistory,dewerkgroepArcheologieenhetWa-

terlandsmuseumdeSpeeltoren.

Verschillendeschrijversenonderzoekershebbenookditjaarweerhunuiterste

bestgedaanomueenaantalinteressanteartikelenenverhalenoverdeMonnic-

kendamsegeschiedenistepresenteren.Wijzijnhendaarzeererkentelijkvooren

hopennogvelejareneenberoepophentekunnendoen.

DenieuwbouwvanonsWaterlandsmuseumdeSpeeltorenstondin2011inde

schijnwerpersenheelveelvrijwillig(st)ershebbeneengrootdeelvanhunvrijetijd

hieraanbesteed.Wijzijndaaromookzeertrotsophetgeentotnutoeisgepres-

teerd.Erstaantweeprachtigegebouwenrondomonzegeliefdespeeltoren,een

echtmuseumwaardig.Ikkijkmetveelplezierenbelangstellinguitnaardedag

vandeopenstellingdienaarverwachtingmedio2012zalplaatsvinden.

Bijhetschrijvenvanditvoorwoordkreegikhetberichtdatonzeerevoorzitter

DickOosterveldopdonderdag2februari2012isoverleden.Wijhebbendaarom

inditjaarboekzijnfotoeneenstukjeoverzijntoewijdingvooronzevereniging

endestadMonnickendamgeplaatst.

Hetaantalactiviteitenvanonzevereniginggroeitenzoookhetaantalvrijwillig(st)

ers.Echter,onsledenaantalgroeitnietmeemaarlooptzelfsterug.Ditbaartmij

grotezorgenenwijzullenin2012meeraandachtmoetenbestedenaanhetwerven

vannieuweleden.Ookdehuidigeledenkunnenonsdaarbijhelpenenactiefwor-

deninhetwervenvannieuweleden.

Hoe?Doorvrienden,familieetc.teattenderendateigenlijkiedereendieinMon-

nickendamwoont lidmoetwordenvanonzevereniging.DeVerenigingOud

MonnickendamiservooriedereMonnickendammer!

6 76 7

i n m e m o r i a m d i c k o o s t e r v e l d

beginnen.Dickwas de spil

vanhetbestuureneenman

metvisieeninitatieven.Om

eenpaarvoorbeeldentenoe-

mendiehedentendagezeer

succesvolzijn:Hijwasdege-

ne,dienaar aanleidingvan

detipvanJoEngelvaarttij-

densdereünievanOudMon-

nickendaminaugustus1990,

datdeheerVandeAckerzijn

verzamelingijsschuitenwil

verkopen,meteen tot actie

overging.Dicknammeteen

hetinitiatief,gingmetenke-

lebestuursledennaarVande

Ackerenkochtdeijsschuiten

voorƒ42.500,-EenStichting

werdinnovemberopgericht

endeijsschuitenwerdenon-

dergebrachtbijVanWaveren(tegenwoordigdeFirmaLeguit&Roos)waarzenu

nogsteedseenprachtingonderkomenhebben.

OoknamDickhetinitiatiefvoordeverzelfstandigingvanhetmuseumende

nieuwbouw.Reedsin1990werdentekeningenenbegrotingengemaaktendeeer-

stecontactengelegdmetdegemeenteMonnickendamvoordenieuwbouwvan

hetmuseum.Nuin2012ishetnieuwemuseumgerealiseerdenikbenheelblijdat

Dickalsere-voorzittervandeVerenigingOudMonnickendamnogisuitgenodigd

omdeeerstesteenintemetselen.

Eenanderbijzondersuccesvolinitiatiefisdeoprichtingvandestadsgidsen.Dick

voorzagdebehoefteaanstadsgidsenengingmetdevoorzittervanOudHoorn

pratenhoezijdatdaaropgezethadden.Dickmaakteeendraaiboekhoehijdat

zagennodigdebelangstellendenuitopdeinformatieavond,waarinhijuitlegde

hoebelangrijkhetzouzijnvoorMonnickendamenhettoerismealserstadsgidsen

zoudenzijn.Enzomelddenzichplusminus35vrijwilligersdieeencursusgingen

volgengeorganiseerddoorMonnickendammerszelf.Hetiseengrootsuccesge-

wordenenjaarlijkskrijgenduizendenmensenmetveelpleziereenrondleiding

onderleidingvanervarengidsendoorMonnickendam.

In memoriam Dick Oosterveld

Opzaterdag4februariontvingikhetberichtdatDickOostervelddedonderdag

daarvoorwasoverleden.Opdatmomentschotenervelegedachtendoormeheen.

Zoals:

_ Gelukkigheefthijdebouwvanhetmuseumnogmeegemaakt!

_ Jammerdathijdeopeningvanhetnieuwemuseumnietmeekanmaken!

_ GelukkigisaanzijnlijdeneeneindegekomenenishijnubijJannyzijnvrouw

diehijzoergmiste.

DickOosterveldwaséénmetMonnickendam,metdeGroteKerk,metdeVereni-

gingOudMonnickendam,metdeStichtingIJsschuiten,metdeStadsgidsen,met

hetMuseumdeSpeeltorenetc.etc.Geborenalszoonvandehoofdmeester(zo

noemdemendattoentertijd)vandeChristelijkeschool,heefteengrootdeelvan

zijnlevenindienstgestaanvandegemeenschap.Hiervoorwerdhijzeergewaar-

deerdenwerdhijLidindeOrdevanOranje-Nassau.

IkkenhemvanafdetijddatikinhetbestuurkwamvandeVerenigingOudMon-

nickendam.Zo’n23jaargeledenin1989.Dickwasruim40jaarlidvanhetbestuur

vandeVerenigingOudMonnickendam,eerstalsbestuurslid,toenalspenning-

meesterendaarnasinds26november1984alsvoorzittertot9juni2004.Opdejaar-

vergaderingvan9juni2004namDickafscheidomdathijvonddathijteoudwas

gewordenomnogeentermijnuittedienen.Dickwerdbenoemdtotere-voorzitter

vanonzeverenigingenvervuldedezeerebaansamenmetPaulStoffelsmetverve.

Beideere-voorzittershebbeninhetnajaarvan2011nogdeeerstesteenleggingge-

daanvanonsnieuwemuseum.Datwaseenzeeremotionelegebeurtenisaangezien

wijallangetijdwistendatDickernstigziekwasennietmeerkongenezen.

OpdebestuursvergaderingenvanVerenigingOudMonnickendam,diestiptop

tijdopdeeerstedinsdagvandemaandwerdengehouden,hadDickaltijdzijn

‘schriftje’bijzich,waarinhijpuntennoteerdediehijmoestbesprekenennotities

maaktevandevergadering.Denotulenkwamenmeestalwatlaterindemaanden

danhadDickallebelangrijkezakeninzijn‘schriftje’staan,zodathijdaarmeekon

DickOosterveld•foto Ria Houweling

8 9

Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011

Hierondervolgt,naaronderwerpgerangschikt,eenverslagvandeactiviteitenvan

onzevereniging.

Bestuur, leden en organisatie

LiseSchokkingheefthaartaakalsbestuurslidneergelegdenindeAlgemeneLeden-

vergaderingisFransRonchettiaangesteldalshaarvervanger.Fransisvoormalig

gemeenteraadslidenheefttekennengegeveninteressetehebbenindeactivitei-

tenvanzoweldeVOMalshetWaterlandsmuseumdeSpeeltoren.

OverhetbeleidvandeVOMisinterndoorhetbestuurdiscussiegevoerd.Aanlei-

dingdaartoewarenopmerkingendathetbestuurinsommigegevallenteveelpo-

litiekzoubedrijven.Ditnaaraanleidingvanhaaropvattingenmetbetrekkingtot

hetverkeerscirculatieplanenhetparkeerbeleidindebinnenstadvanMonnicken-

damenhaarcommentaarnaaraanleidingvanhetonderwerp‘dichtregel’ophet

dakvanSwaensborch.Hetbestuuristotdeconclusiegekomendatergeenpoli-

tiekisbedreven.Hetbestuurzouhaarwoordenechtermeerselectiefkunnenge-

bruikenendaarwaarnamenshetbestuurennietnamensdeverenigingwordt

gesproken,ditookinhaarcommentaarkunnenmelden.Ookzalerbeteropgelet

moetenwordenwatwelennietoponzewebsitewordtvermeld.Wijmoetener

voorwakennietge(mis)bruikttewordendoordiverse(belangen)groeperingen.

Hetprimairedoelvanonzeverenigingis:‘hetbewarenenbevorderenvanhetste-

denschoonvanMonnickendamenomgeving’inderuimstezinvanhetwoord.

Hetbestuurvindtdat‘debruinevloot’behoorttothetcultureelerfgoedvanoud

Monnickendamendaarommoetwordenmeegenomeninhaarbeleidsvisie.Het

bestuur‘omarmt’denotitievan‘debruinevloot’enondersteunthetbeleiddat

ruimtegeeftaanhetbehoudenenfaciliterenvan‘debruinevloot’inMonnicken-

dam.

Hetbeleidsstuk‘VerhoudingenVOMenhaardochters’isdefinitiefdoorhetbe-

stuurvastgesteldenbesprokenmetallebetrokkenen.AangeziendeVereniging

DitzijnslechtsenkelevandevelezakendieDickvooronzeverenigingenstad

heeftgedaan.

NadatbijhemenkelejarengeledenkankerwerdontdektenhijooknogJanny

moestmissen,washetvoorDickergmoeilijk.Welhadhijnogvolopbelangstel-

lingvoorwaterzichafspeeldeinMonnickendamenindeverenigingen,maarje

zagaanhemdathijmoestlijdenendathijnietmeerkonwathijwilde.

WijzijnblijdatweDickvoorhetproject‘OralHistory’hebbenkunnenintervie-

wenmetvideo-opnamen.Hijverteltinditinterviewoverzijnleven,overzijn

werkzaamhedenvoordeGroteKerkenOudMonnickendam.

EenpaarmaandengeledenbeldehijnogopomdathijallekrantenvanhetNoord-

HollandsDagbladvanaf1945hadbewaard.Hijzei:‘misschienisdatwelwatvoor

OudMonnickendam.Komhetmaarophalenwantikmoethetkwijt.’Toenwede

laatstedoosbijhemvanzolderhaalden,deedhijerdelaatstgelezenkrantnogin.

ZowashijaltijdbetrokkenbijdeverenigingOudMonnickendam.

Dickwijzijnblijentrotsdatwijjehebbenmogenlerenkennen.Dankjewelook

namensallevrijwilligersenrustzacht.

Jan Konijn

voorzitter

10 11

J a a r v e r s l a g V e r e n i g i n g O u d M o n n i c k e n d a m 2 0 1 1

dam-Noordomdeexcursieinkortetijdsamentestellen.Volgendjaarzullenwe

proberenoptijdtezijn.

Denajaarsexcursievan17septemberwasditjaarnaardeHanzestadKampen.Een

verslaghieroveristelezenoponzewebsite.Veelindrukmaaktehetprachtigemu-

seummetwellichtenkelewaardevollesuggestiesvoordeinrichtingvanonsnieu-

wemuseum.

Hetaantaldeelnemersdatzichvoordenajaarsexcursieheeftopgegevenwas63

personenwatteleurstelde.Normaalligthetaantalop85à100personen.Nuwerd

éénbusbestelddiehelemaalvolwas.

EenVOM-liddeheerTolman (zoonvanTolmandearchitect)die inKampen

woont,hadaangebodeneenbootreisopdeIJsselteorganiseren.Hiervanwerd

doorvelengebruikgemaakt.

Projecten

1 _ Oral History

‘OralHistory’ofwelmondelingegeschiedenisishetinterviewenvanmensenover

hunlevenofoverbijzonderegebeurtenissendiezijhebbenmeegemaakt.In2010

isditprojectonderleidingvanKoertKraakgestart.VervolgenshebbenzichMar-

gitKniesmeijer,EllyBeintema,PetervanMaanenbergenPieternelRolzichbijdit

projectaangesloten.

InmiddelsiseentaakverdelinggemaaktwaarbijMargitKniesmeijerhetvoortra-

ject(opstellenvragenetc.)doet,EllyBeintemaneemthetinterviewaf,(zijisjaren-

langbijdeBBCbetrokkengeweestbijhetmakenvandocumentaires),Petervan

Maanenbergverzorgtdeopnamevanbeeldengeluidenbeheerthetverzamelde

materiaal,PieternelRolzorgtervoordatdeinterviewsuitgewerktwordenen

KoertKraakdoetdecoördinatie.

Metbehulpvaneengespecialiseerdbedrijfzalgetrachtwordenomhetmateriaal

zodanigtebewerkendatopthemaofonderwerpgezochtkanworden.Hiervoor

looptmomenteeleensubsidieaanvraagomditmogelijktemaken.Eendeelvan

hetmateriaalvanditprojectzalgebruiktwordeninhetnieuweWaterlandmu-

seum‘deSpeeltoren’.

Totenmetfebruari2012zijndevolgendepersonengeïnterviewd:DickOoster-

veld,AdriStam,JannieRuiter,StienMeijer-Holling,CorPoelenMaartenTessel.

Hetblijktdatgeïnterviewdenvaakooknaaraanleidingvanfotoalbumseenver-

haalkunnenvertellen.Hetideeiseenbeeldbanktemakenvandevelefoto’smet

daarbijdevermeldingvanplaats,datum,gebeurtenisenpersonen.

Eensamenwerkingistotstandgekomenmethet4meicomité,aangeziende

groeitenbloeitenerindeloopderjarenheelveelinitiatievenzijngeweest,zijn

eropditmomentveelstichtingen,werkgroepenenvertegenwoordigingendie

alleopdeeenofanderemaniereenbandhebbenmetofontstaanzijnuitdeVer-

enigingOudMonnickendam.Omvooriedereenduidelijkheidteverschaffenwat

derechtenenplichtenzijnbinnendezegrotefamilie,zijndeverhoudingendoor

BertienvanderKolkoppapiergezet.Hetgaatomdefinanciëleverhoudingen,de

overlegstructurenenhetonderlinguitwisselenvaninformatie.Eenbelangrijke

toevoegingwasdewerkgroep‘Vriendenvanhetmuseum’.Dezeisverantwoorde-

lijkvoorhetverzamelenvanfondsenvoordeaanschafvanmiddelenvoorhetmu-

seum.Dedefinitieveversievandenotitiezalopkortetermijndoordebetrokken

partijenwordenondertekend.

HetaantalaanwezigenindeAlgemeneLedenvergaderingvan2010vielergtegen.

Ongeveer30personenwarenaanwezigendatisvooreenverenigingvanbijna

1200ledenveelteweinig.Hetbestuurberaadtzichoverwaterkanwordengedaan

ommeerbelangstellingtecreërenvoordeALV.Hetaantalledenispersaldoin

2011teruggelopenmet8personen.

Lezingen

Opdinsdag22februariheeftdevoorjaarslezingplaatsgevondeninhetWeeshuis.

FroukjeWieringasprakoverdewatersnoodinWaterlandin1825.Debelangstel-

lingwasprimaenFroukjegafeenboeiendepresentatiewaarhetpubliekmetveel

interessenaarluisterde.Hetbestuurzalhaarvragenofzijmisschienindetoe-

komstookeenbijdragezoukunnenleverenaanonsjaarboekmiddelseenklein

artikeltje,toegespitstopdeMonnickendamsesituatie.

OpdealgemeneledenvergaderingheeftVincentKeesmaateenlezinggehouden

overenmetbehulpvandewebsite.Hijtoondeo.a.eenaantalafbeeldingenopde

zeeruitgebreidebeeldbankenlietziendatviahetarchiefdemeesteartikelendiein

dejaarboekenhebbengestaan,viaeensimpelezoekopdrachtopvraagbaarzijn.

Inonzenajaarslezingvan20oktoberheeftMariekeNijkampuitEnschedeeen

lezinggegevenoverdeverzamelingteksten(hetdiversorium)uitdebibliotheek

vanhetvoormaligekloosterKlein-Galilea.Erwaseengoedeopkomstbijdele-

zing.MariekeNijkamphadhetonderwerpmisschienietsuitgebreiderkunnen

inleidenwanterwerdnudoorhaareenbeetjeteveeluitgegaanvanvoorkennis

bijhetpubliek.Delezingwasgoedopgebouwdenzeerinteressant.VincentKees-

maatzalhaarvragendelezingomtezettenineenartikelvoorhetjaarboek.

Excursies

HetwasdebedoelingditjaareenvoorjaarexcursienaarAmsterdamNoordteor-

ganiseren.HelaaswashetnietmeermogelijkvoordekleinegroepuitAmster-

12 13


4 _ Gevelsteentjes

Inverbandmethetgrotesuccesvandeoudegevelsteentjes(koelkastmagneten)

zijnernieuwegevelsteentjesgemaaktdoordefirmaArtitecModelsenEurocas-

tingi.s.m.HermanvanElteren.OokallenieuwegevelstenenvanHermanvan

Elterenzijnnuinminiatuurteverkrijgen.ZezijnbeschilderddoorMathilde

Ooms.Deeersteserieszijninmiddelsgeleverdentekoopindehetinformatie-

puntenviahetsecretariaat/website.Detotaleinvesteringvoorditprojectisom

ennabijdeH2600.

Werkgroepen

1 _ Stadsgidsen

Hetaantalrondleidingenin2011wasweerenormmetrelatiefveelgrotegroepen.Er

isintensiefcontactmethetmuseumi.v.m.toekomstigegezamenlijkeactiviteiten.

Destadsgidsenzijnbezigzichzelfbijtescholenmetzelfontwikkeldcursusmate-

riaal.Deboot‘deCornelia’zoumisschieningezetkunnenwordenvoorrondlei-

dingenperboot.Ermoetwelbekekenwordenofdeboot,metdieselmotor,onder

allebruggendoorkan.Destaatendegeschiktheidvandebootzalwordenbeke-

kendoorKlaasRoosenzijnbroerPietRoos.Hetaantalrondleidingenvanplus-

minus1600geeftaandatdestadsgidseneenbelangrijkerolspeleninhethuidige

aanbodvoor toeristen inMonnickendam.SamenwerkingmetdeSPWenhet

Museumisvangrootbelang.

2 _ Website

DoorhetadverterenviaGoogleAdwords(viadecouponmetgratisadvertentiete-

goed)heeftdewebsitevandeVOMinjanuarieenrecordaantalbezoekersgehad

(1060).

VincentKeesmaatheeftdrieFacebookpagina’saangemaakt,nl.voordeVOM,het

MuseumdeSpeeltorenenvoordeStadsgidsen.ViadeapplicatieIssuukunnenop

dewebsiteeenaantaljaarboekenenookhetVCPenhetbeleidsplanvanhetmu-

seumals‘boek’doorgebladerdworden.

Ookheefthijeenpaarnieuwefilmpjesopdewebsitegeplaatst:‘StadsfeestenMon-

nickendam1923’,‘SlagopdeZuiderzee1973’,‘Rook,eendocumentaireoverde

Monnickendamsevisrokers’,endeHollywoodfilm‘Betrayed’dievooreendeelin

Monnickendamisgeschoten.Naastverschillendenieuweafbeeldingeniserook

eengroteverzamelingfoto’suithetarchiefvanPietJongertenopdebeeldbank

gezet.Hijheeftdeledenhierviaeene-mailopgeattendeerd.Hetbestuurvraagt

zichafofdedocumentaire‘Rook’overdeMonnickendamsevisrokersopdeweb-

sitekanblijvenstaan,aangezienhetdebedoelingisdatdezefilminhetnieuwe

museumvertoondgaatworden.Totdietijdzalhijwelblijvenstaan.

periode’40-45’ookregelmatigaandeordekomttijdenshetinterviewenvande

personen.TonMeijerenMartinVisserdoenvoorhet4meicomitéeeninterview

metNiekBloemsr.volgensdezelfdeaanpak.

Totnutoelooptallesvolgensplanningenhetbestuuriservanovertuigddatdit

projectnogjarenkandoorgaan,wantdelijstmethetaantalteinterviewenperso-

nenisnoglang.

2 _ Prijs ‘De Monnick’

Innavolgingvananderehistorischeverenigingenheefthetbestuureenprijsin

hetlevengeroepenwaarvoorpersonenofinstellingeninaanmerkingkunnenko-

mendiezichineenjaarhetmeestverdienstelijkhebbengemaaktvoorMonnic-

kendam.Deprijsmoetechtwaardehebbenendezeookbehouden.DoorSilvia

Bergveltiseenbeeldjeontworpenvaneenslanke(i.p.v.destereotypedikke)mon-

nik.AlsvoorbeeldheeftdeafbeeldingvaneenmonnikopdekaartvanDeWit

(1698)gediend.Hetbeeldisongeveer30cmhoog.Ermoetennogsokkelsworden

aangeschaftenplaatjeswaaropdenaamvandeprijsenhetjaartalmoetkomente

staan.Hetbestuurheefthetontwerpgoedgekeurdenbeslotendaterineerstein-

stantievijfbeeldenzullenwordengegoten.

Hetkandaterineenbepaaldjaargeenprijswordtuitgereiktalsergeengeschik-

tekandidatenzijn.Dewinnaarmoetalshetware‘vanzelfbovenkomendrijven’.

Iedereenmageenkandidaatofprojectvoordragen.Dejureringvandekandidaten

vindtplaats‘enpetitcomité’.IndeAlgemeneLedenvergaderingwordtdewin-

naarbekendgemaaktenhetbeeldjeuitgereikt.

3 _ Een Straatje Om in Monnickendam

Metdeinspanningvandeverschillendedeelnemersisereenbasisgelegdvooreen

nieuweuitgavevandepublicatie‘EenstraatjeO.M.’diein1998issamengesteld

doorPaulvan’tHof.DewerkgroepbestaatnaastPaulvan’tHofzelf,uitVincent

Keesmaat,BertienvanderKolk,WimvanLeeuwen,JanMeijer,AnkyMewe,Pie-

terStegeman,RinideWeijze,EdWillmsenGarreltBont.AddyvanOverbeeke

staatdewerkgroepmetraadendaadbij.Meniszichervanbewustdatdezeuit-

gaveaandedoordeVOMverlangdehogekwaliteitseisenmoetvoldoen.Dedui-

dingvaneennaamgevingvaneenstraat,water,brugofsteegblijktvaakeenzeer

gecompliceerdezaaktezijnwaarverschillendeopvattingenovermogelijkzijn.

Deproblematiekvandetoponymie(plaatsnaamkunde)blijktafentoeingewik-

kelderdanvoorafwerdgedacht.Overnamenals‘’tProoyen’of‘Pierebaan’valt

bijvoorbeeldweinigmetzekerheidtezeggen.Hetstrevenisomhetboekin2012

tekunnenpresenterenmaardatisgeenhardeplanning.

14 15


2 _ Taakgroep Versterking Monnickendam (TVM)

Indezewerkgroepisero.a.gesprokenoverbewegwijzeringmettoeristischein-

formatie,hetbedienenvandeMiddendamsluis,hettoeristischvaarbeheer,een

‘laad-enlosplek’voortoeristenbussenendeverplaatsingvandeweekmarkt.

EdWillmsheeftindevergaderingvan10januarihetpuntvandeverplaatsingvan

deweekmarktaandeordegesteld.Ditwordtnuserieusoverwogen.Tonheefteen

tekeninggemaaktwaaroppreciesstaataangegevenhoedemarktvooreengroot

deelnaardehavenkanwordenverplaatst.Dewethouderheeftgezegddathetplan

ookmetdemarktcommissiezalwordenbesprokenendatereenenquêtezalwor-

dengehouden.

ErisindeTVMookgesprokenoverdeparkeerproblematiek.

HetbestuurgeeftEdWillmsdeopdrachtombijdevolgendeTVM-vergadering

aantedringenopeenevaluatievanhetfunctionerenvandezetaakgroep,aange-

ziendeoorspronkelijkeopdrachtvandetaakgroepblijkbaarnietwordtuitge-

voerd.

Diversen

3 _ Bestemmingsplan binnenstad Monnickendam/gemeentelijk parkeerbeleid

Degemeenteheefteen‘discussienotabestemmingsplanbinnenstadMonnicken-

dam’latenverschijnen.Deeersteinspraakavondwasop18juliendereactieter-

mijnopdenotawerddaarnaverlengdtot15september.Dekaartwaaropdepan-

denstaanaangegevenwasnietcorrectenonvolledig.Op29augustusheeftereen

ingelastebestuursvergaderingVOMplaatsgevondenwaarindediscussienotaover

hetnieuwebestemmingsplanBinnenstadisbesproken.Doorhetbestuurisver-

volgenseenbriefgezondenwaarinhetstandpuntinzakedediscussienotaisweer-

gegeven(debriefisopwebsiteteraadplegen).Pratenoverhetnieuwebestem-

mingsplanwordtvolgensonzevertegenwoordigerbijdeCSDBpasechtinteres-

santalszakenconcreetingevuldgaanworden.

Doordegemeenteiseen‘actieplanparkeren’opgesteldwaarmeehetparkeervo-

lumemoetwordenuitgebreid.Erwordtgesprokenvaneen‘theoretischtekort

van350parkeerplaatsen’.Hetplanomvato.a.deontwikkelingvanparkeerplaat-

senaandeNieuwpoortslaan,eenherzieningvandeblauwezoneaan’tProoyen,

eenherzieningvandeparkeermogelijkhedenindeKerkstraat,eenonderzoek

naardeontwikkelingvaneenparkeergarageophetverenigingsplein(inmiddels

afgerond,niethaalbaar),hetefficiënterparkerenop’tBolwerk,hetevaluerenvan

gehandicaptenparkeerplaatsen,hetschuinparkerenindeteenvandeVestingen

hetcreërenvanparkeerruimteophetHemmelandbijgroteevenementen.Het

bestuurvindtdatereengoedbeginisgemaaktmaardatditlangnietvoldoende

DepaginavanhetWaterlandsmuseumdeSpeeltorenisaangepastenverfraaiden

dewebsitevoordeIJsschuitenisinmiddelstotaalvernieuwdenwordtin2012

overgedragenaandeStichtingIJsschuiten.HetisdebedoelingdatVincentKees-

maatsupervisiehoudtoverdewebsitesvandeVOMenvandeIJsschuiten.

3 _ Archeologie

MarcoFeenstraenArjanOuwehandhebbeneenoprichtingsdocumentvoorde

archeologischewerkgroepWaterlandgeschreven.Hetbestuurishierzeerver-

heugdoverenvindtdathetergoeddoordachtuitziet.

Eenenthousiastegroepgeïnteresseerdenwasaanwezigbijdeeerstebijeenkomst

vandearcheologischewerkgroep,intotaaltienpersonenmetdiverseachtergron-

den(eenafgestudeerdeindemediterranearcheologie,eenoud-econoom,eenkun-

stenaar,tweestudentenarcheologie,eeninformatiespecialist,eenamateurarcheo-

loog,eenmedewerksterMonumentenzorgGemeenteWaterlandentweegepensi-

oneerden).Dewerkgroepwil‘deogenendeoren’zijnvandegemeentebijsloop-en/

ofnieuwbouwactiviteitenbinnendegemeente.Bekekenmoetwordenhoehier

uitvoeraantegeven.StructureeloverlegmetdegemeenteWaterlandisnoodzake-

lijk.IneeneerderstadiumwasaloriënterendoverleggevoerdmetMariekeLeeve-

rink,beleidsmedewerkermonumentenzorgvandegemeenteWaterland.

Vanuitdegemeenteisergeensubsidiebeschikbaarvoordewerkgroep.Hetisde

bedoelingdatdezewerkgroepzich,netzoalsdestadsgidsen,zelfgaatbedruipen,

bv.dooropdrachtenaantenemenvanderdenvoorarcheologischonderzoek.De

aanloopkostenzijndoorBertienvanderKolkopgenomenindemuseumbegro-

ting.Infebruari2012komtdewerkgroepweerbijelkaar.

Vertegenwoordigingen

1 _ CSDB

DefusievandeCSDBmetdeCommissieKringWaterland(CKW)lijktgeennega-

tievegevolgentehebbenvoorhetgoedbewakenvanhetbeschermdestadsgezicht

vanoudMonnickendam.Indenieuwecommissie(naamwordtbinnenkortbe-

kend)zijnvertegenwoordigersvandebetrokkenoudheidkundigeverenigingen

aanwezignaasteenaantalprofessionelestedenbouwkundigen.Indecommissie

wordenalleplannenbesprokenmaarLodewijkDuymaervanTwist,onzeverte-

genwoordiger,hoeftalleendeplannenbetreffendeMonnickendambijtewonen.

Ditwerkteenstukefficiënter.

Hetbestuurisvanmeningdathetprocesvandesamenwerkingsverbandeninde

regioGrootWaterlandnauwlettendgevolgddienenteworden.Gevreesdwordt

datdelokalemonumententeweinigaandachtzullenkrijgen.

16 17


situatie(nieuwbouwmuseum)geenfinancieelrisicopermitteren.Inmiddelsis

HarryVoogelopdehoogtegesteldenheefthijtekennengegevenhetmanuscript

alsinformatiemateriaalaantebiedenaandestadsgidsen.Overigensblijvenwe

metHarryVoogeloverditonderwerpingesprek.

Jan Konijn, voorzitter

Monnickendam, februari 2012

is.Omdebinnenstadparkeerluwtemakenendetoekomstigeparkeerprobleem

optelossenmoetenerveelmeermaatregelenwordengenomen.Hetin2007door

eenVOM-werkgroepopgesteldeVerkeerscirculatieplangeeftdaarvanvolgenshet

bestuureengoederichtingenuitgangspunten.Op7februariwasereeninloop-

avondoverhetvoorontwerpvandegemeentelijkeparkeernota.TonMeijer,Koert

KraakenKlaasRooszijnhiernaartoegeweest.Klaasvroegzichvantevorenafof

opdezeavondookgediscussieerdzouwordenoverdegemeentelijkevisieopde

toekomst.Hijzougraagziendatdezediscussieopgangwordtgebracht.Volgens

KoertKraakmoetdatookindegemeenteraadgebeuren.Hijzalditdaaraankaar-

ten.

VolgensdewethouderisdesluiproutevanuitVolendam/Edaminmiddelsmet61%

afgenomen.Helaasisdehandhavingdoordepolitie(HetaantalBOA’sisgehal-

veerd)nogsteedsmarginaal.Hetblijfteenaandachtspunt.

DoordatveelvrachtwagensgebruikmakenvandeTomTom,wordenzijvaakon-

gewilddoordebinnenstadvanMonnickendamgeleid.Erwordtnugewerktaan

eenoplossinghiervoor.

JanKonijnisminderpositiefoverhetgemeentelijkeparkeerbeleiddathijmeer

zietals‘eendoekjevoorhetbloeden’,terwijleralleenmaarnogmeerauto’sde

binnenstadinwordengehaald.HetideevanTonomhetVOM-VCPnogeenkeer

goeduitteleggenbinnendeTVM,vindtbijvalbijhetbestuur.

OokinEdamisnueenVCPisopgestelddoorOudEdamdateenkopielijktvan

datvanMonnickendam.Hetbestuurkijktmetbelangstellingtoehoehetproces

inEdam/Volendamzalverlopen.

2 _ Manuscript H. Voogel

HarryVoogelheeftaanhetbestuurvanVOMhetmanuscriptover‘Detiengroot-

stemonumentenvanMonnickendam’vooreenmogelijkeuitgavevaneennieuw

boekgepresenteerd.Hetbestuurisonderdeindrukvandeenormehoeveelheid

informatiedieinditmanuscriptwordttentoongespreid.HetisduidelijkdatHar-

ryVoogelbuitengewoonveeltijdenenergieheeftgestokeninhetonderzoeken

hetoptekenenvanzijnbevindingen.Hijheeftgeprobeerdeenzoomvangrijken

gedetailleerdmogelijkverhaaltevertellenoverdeMonnickendamsepandenen

daarmeeoverstukkengeschiedenisvanMonnickendam.Nadateenaantalbe-

stuursledenhetmanuscriptgelezenheeft,isvooralsnogbeslotenhetboeknietuit

tegevenomredenenvankwaliteitenfinancieelrisicoomdathetbestuurverwacht

datervoorditboekteweinigkoperszullenzijnwaardoordeinvesteringookop

langeretermijnnietterugverdiendkanworden.DeVOMkanzichindehuidige

18 19

v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r o v e r h e t j a a r 2 0 1 1

Verslag van de penningmeester over het jaar 2011

Rekening van baten en lasten over 2011

2010 begroting 20112011

H H H

BatenContributies 15.011,48 14.500,00 15.195,50Opbrengst Stadsgidsen (netto) 775,80 5.000,00 463,54Bijdrage gevelsteen 0,00 0,00 0,00Giften 546,20 0,00 74,01Opbrengst loterij 3.000,00 0,00 0,00Saldo jubileumweek 1.310,04 0,00 0,00Interest 1.394,45 500,00 1.088,12Winst op verkopen 963,21 1.500,00 996,86Diversen 0,00 0,00 0,00Totaal baten 23.001,18 21.500,00 17.818,03

LastenBankkosten 247,01 0,00 243,63Bureaukosten (porti, kopieën,kantoorartikelen) 2.724,33 4.650,00 2.825,14Drukkosten jaarboek 5.356,91 5.650,00 5.961,82Drukkosten enveloppen 0,00 0,00 685,00Werkgroepen 0,00 1.000,00 520,00Assurantie 707,43 1.000,00 747,92Donatie Stg Museum de Speeltoren 3.177,00 3.000,00 3.176,46Toevoeging Fonds Stadsgidsen 775,80 5.000,00 463,54Toevoeging Nieuwbouw Museum 4.310,04 0,00 0,00Lidmaatschappen andere ver. en KvK 110,14 250,00 160,64Website 47,95 500,00 94,27Ledenactiviteiten 757,58 750,00 235,29Vergaderkosten, lief en leed 248,60 1.000,00 879,25Totaal lasten 18.462,79 22.800,00 15.992,96

14

2010 begroting 2012

2011

H H H

De baten bedroegen 23.001,18 21.500,00 17.818,03

De lasten bedroegen 18.462,79 22.800,00 15.992,96

Voordelig saldo 4.538,39 -1.300,00 1.825,07

Toelichting resultatenrekening

Er zijnminder giften specifiek voor de Ver. OudMonnickendam gegeven, omdat

demeeste giften voor hetmuseum bestemdwaren

De verkopen zijn aanzienlijk gestegen door de verkoop in het informatiepunt.

Dit is niet in de rekening te zien omdat we ook een bedrag van ruimH 2.000

besteed hebben aan de aankoop van nieuwe gevelsteentjes.

Onder bureaukosten vallen ook demailings aan de leden, inclusief de porti daar-

voor.

De werkgroepen oral history en boekenuitgavenmaakten in 2011 kosten.

De vergaderkosten zijn in 2011 hoog omdat, betaald, uitgewekenmoest worden

naar het informatiepunt.

Ook de vergaderkosten van hetmuseumheeft de VOMdit jaar betaald, omdat

wij anders altijd gratis in hetmuseum zaten.

Balans per 31 december 2011

31-12-2010 31-12-2011

H H

Voorraden 1,00

Vorderingen 1.907,23

Lening aan Museum 0,00

Banksaldo Stadsgidsen 17.662,47

Banksaldo Vrienden van het Museum 0,00

Kas en Bank 117.863,50

137.434,20

Vermogen 22.690,21

Resultaat 2010/2011 4.538,39

Lening aan Museum de Speeltoren, reservering 59.000,00

Fonds aankopen Museum de Speeltoren 21.091,29 18.967,66

Rekening Courant Museum de Speeltoren 9.460,83 5.187,49

›

15

2.434,18

1.498,83

59.000,00

18.126,01

2.020,42

49.335,81

132.415,25

86.228,60

1.825,07

0,00

20 21

v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r o v e r h e t j a a r 2 0 1 1

› 31-12-2010 31-12-2011

H H

Vrienden van het Museum, saldo _ 2.020,42

Fonds Stadsgidsen 17.662,47 18.126,01

Vooruitontvangen gelden 0,00 60,00

Schulden 2.991,01 0,00

137.434,20 132.415,25

Toelichting op de balans per 31 december 2011

2010 2011

Voorraden

In 2011 zijn 5 beeldjes gekocht die zullen worden

gebruikt als prijs ‘De Monnick’ per 2012

Vorderingen

Interest 1.907,23 1.389,14

Vooruitbetaalde assurantie premie 0,00 109,69

1.907,23 1.498,83

Kas en bank

Kas 27,50 33,80

ING 1.314,72 724,36

Rabobank 5.313,18 1.962,32

Rabobank spaarrekening 111.208,10 46.615,33

117.863,50 49.335,81

Vermogen

Per 1 januari 2010/2011 bedroeg dit fonds 81.690,21 27.228,60

Af/Bij: lening Museum de Speeltoren - 59.000,00 59.000,00

Bijgeboekt het voordelig/nadelig saldo 4.538,39 1.825,07

Het vermogen per 31 december 2010/2011 27.228,60 88.053,67

Fonds aankopenMuseum de Speeltoren


Aanschaffingen 0,00 2.360,00

Bijgeboekt aan rente 353,99 236,37

Het fondsvermogen per 31 december 2010/2011 21.091,29 18.967,66

16

31-12-2010 31-12-2011

H H

Rekening CourantMuseum de Speeltoren


Museum betaald voor VOM (2011) - 1.465,52 685,00

VOM nog te betalen aan Museum (2011) 1.310,04 176,46

Bij: opbrengst loterij 3.000,00 2.800,55

Bijgeboekt aan giften e.d. 4.992,00 -8.000,00

Bijgeboekt aan rente 158,79 64,65

Het fondsvermogen per 31 december 2010/2011 9.460,83 5.187,49

Schulden

Vooruitbetaalde contributies 75,00 0,00

Excursies, incl. vooruitontvangen bijdragen 0,00 60,00

Stichting Museum de Speeltoren 2.916,01 0,00

2.991,01 60,00

Begroting 2012

Rekening van baten en lasten

2011 2012

H H

Baten

Contributies 14.500,00 15.000,00

Netto opbrengst Stadsgidsen 5.000,00 500,00

Interest 500,00 500,00

Winst op verkopen 1.500,00 1.500,00

Totaal baten 21.500,00 17.500,00

Lasten

Algemene kosten, zoals drukwerk, porti,

kosten ledenvergadering, lezingen enz. 4.650,00 4.000,00

Drukwerk jaarboek 5.650,00 6.000,00

Bankkosten 0,00 250,00

Kosten werkgroepen 1.000,00 500,00

Kosten vertegenwoordigingen 250,00 200,00

Verzekering premies 1.000,00 750,00

Kosten website 1500,00 100,00

Toevoeging aan fonds Stadsgidsen 5.000,00 500,00

›

17

22 23

Verslag algemene ledenvergadering 8juni2011

Aanwezig: 5 bestuursleden en 25 leden

Afwezig met bericht: Anne Feenstra, Wim van Zaanen, Wiea Klok, Nard Jansen, Albert Mol, Ton Meijer en Klaas Roos

1. Opening

VoorzitterJanKonijnheetiedereenvanhartewelkomopdeze61ejaarvergadering

inhetbestaanvandeVerenigingOudMonnickendam.Aangezienerafgelopen

jaargeenbijzondereactiviteitenoffestiviteitenwaren,zullenditkeerslechtsde

standaardagendapuntenaandeordekomen.JanKonijnhooptdathettocheen

positievevergaderingwordt.

2. Goedkeuring van de notulen van de jaarvergadering d.d. 9 juni 2010

Erzijngeenopmerkingendenotulenwordengoedgekeurd.

3. Mededelingen van het bestuur

HelaaszijndebestuursledenKlaasRoosenTonMeijerwegensomstandigheden

nietaanwezigbijdezevergadering.OokvoorzittervandeStichtingMuseumde

Speeltoren,FransFontaine,moetversteklatengaan.BertienvanderKolkzalna-

menshemhetwoorddoen.

Hetbestuurisvanplaneenjaarlijkseprijstegaanuitreikenaaneenpersoonof

eeninstantiedieinhunogeneenbijzondereprestatieheeftgeleverd.Erzijnveel

historischeverenigingeninNederlanddieeendergelijkprijsuitreiken,denkaan

Edammet‘hetgelesteentje’.Hetwordteenprijsdiezeeraantrekkelijkwordtom

tewinnen.

4. Jaarverslag van de vereniging Oud Monnickendam over de

activiteiten in 2010

JanKonijnmeldtdaterhelaaseenpaarfoutjesinhetjaarverslagzijngeslopen.

NaaraanleidingvandezinsnedeinhetjaarverslagdathetToeristischInformatie

Punt(TIP)gevestigdopZuideinde2,tezijnertijdnaarhetnieuwemuseumzal

verhuizen,heeftNardJanseneenbriefaanhetbestuurgeschreven.Indeeerstvol-

gendeledenbriefzullendecorrectieswordenopgenomen.

› 2011 2012

H H










Ledenactiviteiten 750,00 250,00

Bijdrage aan informatiekantoor (VVV) 1.000,00 200,00

Bijdrage in exploitatie Museum de Speeltoren 3.000,00 5.000,00

Totaal lasten 22.800,00 17.750,00

De baten worden begroot op 21.500,00 17.500,00

De lasten worden begroot op 22.800,00 17.750,00

Begroot nadelig/voordelig saldo - 1.300,00 -250,00

Toelichting begroting 2012

De stadsgidsen zullen voortaan hun exploitatieoverschot grotendeels gebruiken

aan iets duurzaams.

Omdat er aan voorraad is aan papier en postzegels, zullen de kantoorkosten

lager zijn.

De bankkosten zijn in 2012 voor het eerst opgevoerd om een beter inzicht te

krijgen in deze kosten.

De bijdrage aan het VVV kantoor betreft de vergaderkosten van VOM en

museum.Waarschijnlijk inmei 2012 zullen de vergaderingenweer, gratis,

plaatsvinden in hetmuseum.

De bijdrage aan hetmuseumwordt per 2012 verhoogd, omdat de VOM een

beheervergoeding betaalt aan hetmuseum voor de collectie, en het beheren

daarvan in het nieuwemuseum tijdrovender wordt en ermeer uitgaven zullen

zijn voor tentoonstellen van de collectie.

› 2011 2012

H H










Ledenactiviteiten 750,00 250,00

Bijdrage aan informatiekantoor (VVV) 1.000,00 200,00

Bijdrage in exploitatie Museum de Speeltoren 3.000,00 5.000,00

Totaal lasten 22.800,00 17.750,00

De baten worden begroot op 21.500,00 17.500,00

De lasten worden begroot op 22.800,00 17.750,00

Begroot nadelig/voordelig saldo - 1.300,00 -250,00

Toelichting begroting 2012

De stadsgidsen zullen voortaan hun exploitatieoverschot grotendeels gebruiken

aan iets duurzaams.

Omdat er aan voorraad is aan papier en postzegels, zullen de kantoorkosten

lager zijn.

De bankkosten zijn in 2012 voor het eerst opgevoerd om een beter inzicht te

krijgen in deze kosten.

De bijdrage aan het VVV kantoor betreft de vergaderkosten van VOM en

museum.Waarschijnlijk inmei 2012 zullen de vergaderingenweer, gratis,

plaatsvinden in hetmuseum.

De bijdrage aan hetmuseumwordt per 2012 verhoogd, omdat de VOM een

beheervergoeding betaalt aan hetmuseum voor de collectie, en het beheren

daarvan in het nieuwemuseum tijdrovender wordt en ermeer uitgaven zullen

zijn voor tentoonstellen van de collectie.

25

Erzijnnugeenopmerkingenvandeledenoverhetjaarverslag.Weliserdevraag

wanneerhetstraatnamenboekwordtgepubliceerd.Antwoord:Hetstreven is

april2012.

5. Financieel verslag over het kalenderjaar 2010 en goedkeuring van het

budget 2011

PenningmeesterBertienvanderKolkmeldtdathetvoordepenningmeestereen

zeerprettigjaarisgeweestendathetmeteenpositiefsaldoisafgesloten.Ditis

volgensBertienvooraltedankenaandebelangelozeinzetvandevelevrijwilligers

tijdensdejubileumweek.HetbestuurvandeVOMhadzichgarantgesteldvoor

dekostenvandejubileumweekmaarishierduspositiefuitgesprongen.Voordit

overschotzaleenbestemmingwordengezocht,waarschijnlijkvoorhetnieuwe

museum.Decontributiezalkomendjaarnietwordenverhoogd.Welzouheterg

prettigzijnalsalleledenhunuiterstebestzoudendoen,nieuweledenaantebren-

genwantdoorverhuizingenoverlijdenverliestdeverenigingelkjaarplusminus

25leden.

Suggestievanmw.deVries-Wijchers:Hetzougoedzijnalswanbetalersineen

eerderstadiumzoudenwordenaangesprokendannuhetgevalis.Bertienvander

Kolkneemtditterharte.

BertienvanderKolkmeldtverderdatdekostenvoordeproductievandereeds

doorJanKonijnaangehaaldeprijs‘deMonnick’,eenbronzenbeeld,nognietin

debegrotingisopgenomen,envraagthiervoortoestemmingvandeleden.Metde

productievanvijfbeeldeniseenbedragvanH2000,-gemoeid.Deledengaanhier-

meeakkoord.Janmeldtnogdatdegevelsteen-koelkastmagnetenzullenworden

vernieuwdendaterookeennieuweseriezalwordengeproduceerd.

Hetfinanciëleverslagendebegrotingwordendoordeledengoedgekeurd.

6. Verslag van de commissie van onderzoek van de rekening en

verantwoording (kascommissie)

DeherenJanMeijerenJaapBoonvertegenwoordigdenditjaardekascommissie

enhebbendefinanciëleoverzichtenvandepenningmeestergecontroleerdenin

ordebevonden.Decommissieadviseertdaaromdéchargeteverlenen.

LiseSchokkingmerktopdatzijgraagzouziendatdefinanciëleverantwoordin-

genvandeverschillendestichtingenenwerkgroependieaandeVOMzijngeli-

eerd,apartwordenbeoordeeld.JanKonijnmerktnaaraanleidingvandezeop-

merkingopdatereenwerkgroep‘DeVOMenhaardochters’bezigiseendocu-

24

mentteproducerenwaarinderelatiestussendeverschillendestichtingenen

werkgroepenmetdeVOMhelderwordenomschreven,inclusiefdeonderlinge

rechtenenplichten.Debedoelingvanhetdocumentisdaterbeterwordtsamen-

gewerktengecommuniceerdtussendepartijenonderling.Aanditconvenantzul-

lendebetrokkenpartijenzichallenmoetencommitteren.Departijenbehouden

uiteraardhuneigenidentiteitendejaarverslagenzullenopgenomenwordenin

hetjaarboek.

7. Benoeming nieuwe kascommissie

DekascommissiezalvolgendjaarwordenvertegenwoordigddoordeherenJaap

BoonenMartinVisser.Alsreserve-lidzalJohanMengersoptreden.

8. Verkiezing/samenstelling bestuur

AftredendzijnditjaardeherenTonMeijer,EdWillmsenmevrouwBertienvan

derKolk.Zijstellenzichalledrieherkiesbaarvooreennieuwetermijn.Mevrouw

LiseSchokkingwilhaarbestuursfunctiebeëindigen.Ditheefttemakenmethaar

gezondheid.JanKonijnbedanktLiseSchokking,dievanaf2003bestuurslidwas,

namensiedereenvanhartevoorhaartomelozeinzetvoordeverenigingenmet

namevoorhaarinspanningenbetreffendedeproductievanhetjaarboek,waar-

voorzeheelveelwerkverrichtte.OndankshetfeitdatLiseSchokkingnuaftreedt,

wilzegraaghaarsteentjeblijvenbijdragenvoordejaarboekproductie.

VoordevacantefunctieinhetbestuurheeftzichFransRonchettizichaangemeld

alsmogelijkekandidaatenhijwordtbijdezedoorhetbestuurvoorgedragen.

FransRonchettikonhelaasvanavondnietbijdevergaderingaanwezigzijnen

daaromleestJanKonijndiensmotivatievoor.

DebenoemingvanFransRonchettiendeherbenoemingvanBertienvanderKolk,

EdWillmsenTonMeijerwordtdoordeledengoedgekeurdenmeteenapplaus

bezegeld.

9. Stand van zaken nieuwbouw waterlandsmuseum de Speeltoren

BertienvandeKolkdoetnamensFransFontainehetwoord.Zijmeldtdatereind

2010eenbelangrijkedoorbraakisgeforceerdinzakedenieuwbouwvanhetmu-

seum.Eindseptember2010gingdegemeenteraadakkoordmeteenfinanciële

garantieenop1december2010volgdehieropnoghetverlossendetelefoontjevan

GedeputeerdeStatenvoordeco-financiering.Hiermeewasdewegvrijominvol-

levaartaandeslagtegaan.Eriseenbouwcommissieingestelddievolgensge-

meentelijkeregelseenonderhandseaanbestedingheeftuitgeschreveneneenaan-

v e r s l a g a l g e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g

27

v e r s l a g a l g e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g

talgeslotenoffertesheeftontvangen.Degunningis,nagedegenoverleg,verleend

aanbedrijfLeguitenRooseninmiddelsisdeeerstepaalgeslagen!Deomwonen-

denwordengeïnformeerdoverdemogelijkeoverlastdiedebouwmetzichmee-

brengt.Erlooptnogeendiscussiemetéénbuuroverdeuitvoeringvandebouw.

Voordeinrichtingvanhetmuseumzijnvierwerkgroepeningestelddieelkeen

ruimtegaaninrichten.Hetbetreftruimtesvoor:deWaterlandsenatuur,DeWa-

terlandsegeschiedenis,ModerneKunst,enhetzichtbaarmakenvanhetcarillon,

o.a.doormiddelvanwebcams.Erisookeenwerkgroepeducatieopgerichtdie

activiteitenvoordejeugdgaatorganiseren.

DefinanciënvoordebouwzijndusrondmaarvoordeinrichtingisnogH 200.000,-

nodig.Omditgattedichtenzaldepromotiecommissieverschillendedonateurs-

actiesgaanorganiseren,zowelvoorMonnickendammersalsniet-Monnicken-

dammers.

Vragen uit de zaal:

Hoeveelsuppoostenkomenerinhetmuseum?Antwoord:Erzullencirca25vrij-

willigesuppoosteninhetmuseumgaanwerken.

Komtereenaparteruimtevoorarcheologischevondsten?Antwoord:Hiervooren

ookvooractiviteitenvandewerkgroeparcheologiezalinhetmuseumruimtezijn.

VerhuisthetToeristischInformatiepuntnaarhetmuseum?Antwoord:Tenzijde

StichtingPromotieWaterlandzelfnaarhetmuseumwilverhuizen,blijftTIPop

hetZuideinde2gehuisvest.

Hoeveelinschrijvingenwarenervoordeonderhandseaanbesteding?Antwoord:

erwarendrieinschrijvingen.

WordtdegevelsteenvandeNoordeinderpoortteruggeplaatstophetnieuwemu-

seum?Antwoord:ditzalindebouwcommissiewordenbesproken.

10. Rondvraag

Vraag:Hoestaathetmethetoverlegmetdegemeenteoverhetverkeerscirculatie-

planzoalsdoorhetVOM-bestuuropgesteld?

Antwoord:Ditoverlegloopt,maarnietzovoorspoedigalswasgehoopt.Eriséén

keerperhalfjaareenoverleg.Degemeentelijktzichtewillenconcentrerenophet

creërenvanmeerparkeerplekkenmaarnietophetmeerautoluwmakenvande

binnenstad.DeSchapenweiisdoordegemeenteraadvoorlopigafgewezenalsmo-

gelijkeplekwaareenparkeerplaatskanwordenaangelegd.Derijrichtingblijft

voorlopigookhetzelfde.Erloopteendiscussieomdemarktteverplaatsennaar

hethavengebied.

Vraag:KomtereenpublicatieoverhetarcheologischonderzoekbijdeSpeeltoren?

Antwoord:Ditisnognietbekend.

26

Vraag:HeeftdesamenvoegingvandeCommissieStads-enDorpsbeheermetde

CommissieKringWaterland(CKW)negatieveconsequentiesvoordecontroleop

deverbouwactiviteiteninMonnickendam?

Antwoord:DevertegenwoordigervandeVOMindezecommissie,deheerLodewijk

DuymaervanTwist,zaldezakenalertblijvenvolgen.Hetmankeertbijdegemeen-

tevaaknogaantoezichtenhandhavingbetreffendedeverbouwactiviteiten.

Vraag:IserophetWeezenlandonder‘PlanKlok’eenschuilkeldergevonden?Ant-

woord:hieroverisbijhetbestuurnietsbekend.MisschienkanditaanDolfSlui-

terswordengevraagd.

_ pauze _

NadepauzegeeftsecretarisVincentKeesmaateenpresentatie,metbeeldenge-

luidoverdewebsitevandeverenigingOudMonnickendam.Hijtoonto.a.een

aantalafbeeldingenopdezeeruitgebreidebeeldbankenlaatziendatviahetar-

chiefdemeesteartikelendieindejaarboekenhebbengestaan,viaeensimpele

zoekopdrachtopvraagbaarzijn.Mededankzijhetdigitaliserenvandeartikelen

doorCeesLagrandisditmogelijkgeworden.

Verderkanmenfilmpjes‘uitdeoudedoos’bekijkenoververschillendeonderwer-

pen,bv.destoomtramenishetklokkenspelvandeSpeeltorentebeluisteren.Ver-

derzijnerheelveellinkstevinden,enuiteraardooknaardewebsitesvandeaan

deVOMgelieerdestichtingenenwerkgroepen.Tevenspubliceerthetbestuural

haarbrievenaandegemeenteopdewebsite.Zowilhetbestuurmetdewebsite

zorgenvooreengoedepresentatievandeverenigingentevensinformatiegeven

aandeledenoverdeveleactiviteiten.

29

Jaarverslag stadsgidsen 2011

Hetjaar2011waseengoedjaarvoordestadsgidsen.Ondanksderegenachtigezo-

merhebbenweeengrootaantalrondleidingenverzorgd.

OokditjaarbegonnenweweermeteendrietalbijscholingsavondenindeKosterij

vandeGroteKerk.Injanuaribekekenweopverzoek,zeernostalgisch,deindeja-

ren’70inMonnickendamopgenomensinterklaasfilm‘EenhuisvoorAnnabel’.

Infebruaribeantwoord-

denwe30vragenoverbe-

namingen in Monnic-

kendam en inmaart 30

algemenevragen.Opde

jaarvergaderingvan2011

in december bespraken

we de invulling van de

avondenin2012.

Anne Lagrand enHarry

Voogelzettenzichinvoor

deopleidingvandenieu-

westadsgidsen.

Door omstandigheden

zijnereenpaarcursistenafgevallenenzijneropditmoment10deelnemers.In

april2012hopenwedecursusafteronden.

Vandefolderdiewein2009lietenmakenineenoplagevan3000exemplaren,

lietenweerin2011nog1000exemplarenbijdrukken.ZewerdenverspreidinMon-

nickendamenomringendegemeenten,enopverzoektoegestuurd.Degratisvrij-

dagavondwandelingstondookditjaarwekelijksindeevenementenkalenderen

wehaddenhethelejaardoorelkeweekeenkleineadvertentieinPrettigWeekend.

Ookindeanderehuis-aan-huisbladenstondenweeenaantalkerenmeteenwer-

vendstukje.Wekregenditjaarweerveelaanmeldingenviadewebsitevande

VOMwww.oudmonnickendam.nl/stadsgidsenenviarondleidingenAoudmon-

nickendam.nl.Verderkregenweaanmeldingenviawww.gilde-nederland.nlwaar

j a a r v e r s l a g s t a d s g i d s e n 2 0 1 1

28

webijaangeslotenzijn,enviaonsnieuweToeristischeInfoPuntopdeMidden-

damwww.vvv-waterland.nl.

WewerktenopverzoekvandeGemeenteWaterlandenhetToeristischInforma-

tiepuntmeeaaneenvirtueletoerdoorMonnickendamvanBureauToerismeLaag

Holland,dathettoerismeinWaterland/Purmerend/Zeevangbevordert.Zeont-

werpendezogehetenLaaglanders,datzijnallerleiarrangementenenaanbiedin-

genvooreendagjeuit,ziewww.laagholland.com.Verderwerktenwehetafgelo-

penjaarmeeaandemonumentendag.

JoopKlaverenPieterStegemanbezochteninhetvoorjaareenjubileumdagvan

hetGildeinRotterdamenkregendaareenrondleidingenmaakteneenboottocht

doordehavens.

RinideWeijzebezochtdevergaderingvandeprovincieNoord-HollandinAlk-

maar.

DelandelijkedagvandeWandelgildenwerdditjaarinDeventergehoudenen

werdbezochtdoorRinideWeijzeenJoopKlaver.Hetisinteressantennuttigte

horenhoestadsgidseninandereplaatsenvormgevenaanhunwerk.Monnicken-

damtrektverhoudingsgewijsveelbezoekers.

Wehaddenditjaar1624bezoekers.Hieronder,opverzoekvanhetSteunpunten

hetMuseum,eenrondleidingaaneenpaargroepenstudentendieonderzoekde-

denendoeninMonnickendamenrondleidingenbijdeheropeningvandeGrote

Kerk.Deaanvragenvooreenrondleidingwerden,evenalsinvoorafgaandejaren,

vooralindemaandenmei,juni,juli,septemberenoktobergedaanmaarliepen

ditjaarlangerdoordaninvoorgaandejaren.

Omeenindruktegeven:weontvingeninhetvoorjaardeRoverclub,waarbijoude

auto’suitheelEuropatezienwarenmethuneigenaars,enweeenrondleiding

gavenindiversetalen.Wehaddeneenpaaruitstapjesvanbedrijven,dieeenstads-

wandelingcombineerdenmeteenboottochtvanWaterlandRecreatie.Verderveel

bedrijfsuitjes,familie-uitstapjes,vriendengroepen,reünies,tweegrotegroepen

Duitstaligetoeristen,eengroepdieallehistorischekerkenvanNederlandbe-

zoekt,eenkerkelijkwerkeruitDrachtendieeensponsortochtmaaktelangsalle

GroteKerkenvanNederlandomgeldteverzamelenvoordekerkinDrachten,de

geheelgesluierdevrouwvandeSaoedischeministervanonderwijs,HetHisto-

rischGenootschapMiddenbeemster,Vluchtelingenwerk.

Devrijdagavondenindemaandenmeitotenmetseptember,waaropiedereen

gratisvanafhalfachtvanafdeSpeeltorenmeteengidseenwandelingkanmaken,

werdenalsvanoudsgoedbezocht.Omdatdeeerstevrijdagvanmeiin2012op

30 31

j a a r v e r s l a g s t a d s g i d s e n 2 0 1 1

4meivalt,startenwehetkomendeseizoenop11meimetonzevrijdagavondwan-

deling.

Wezijnbezigonsteoriënterenopderondleidingenvan2012.

Weleverdeneenfinanciëlebijdragevan2500euroaanhetSpeeltorenmuseumom

eenAartsengelteworden.Wehopeninhetnieuwejaarmeerinzichttekrijgenin

hetKlokkenprojectvandekosterijvandeGroteKerkwaaraanweonzefinanciële

medewerkinghebbentoegezegd.

Innovembermaaktenweonsjaarlijksegidsenuitstapje,nietvervanhuisditkeer:

wegingennaarBroekinWaterland.Hierwerdenweenthousiastontvangenende

Broekersbezorgdenonseenleukemiddag.Inhetvoorjaarvan2012hebbenwe

henuitgenodigdvooreentegenbezoek.

Ikwilermeeafsluitenallegidsentebedankenvoorhuninzetin2011enmeteen

uitnodigingaanalle(nieuwe)ledenvandeVerenigingOudMonnickendamdie

nognooiteenstadswandelingmaakten:loopin2012opvrijdagavondtussenbe-

ginmeieneindseptembereensmetonsmee!

Greetje de Haan-Rundervoort (voorzitter stadsgidsen)

december 2011

›

Financieel verslag Stadsgidsen december 2010 tot december 2011

Beginsaldi

Rabobank deposito H 14.000,00

Bedrijfstelerekening H 2.271,65

Rabo Verenigingsrekening H 1.297,00

Kas H 95,82

Totaal beginsaldo december 2010 H 17.664,47

inkomsten uitgaven

Kosten Rabobank H 16,62

Adv. Prettig weekend H 28,56

Rini deWeyze H 75,05

Herman van Elteren onkosten

steen Gruttersteeg H 230,00

Stichting Philadelphia weeshuis H 119,70

Greetje de Haan onkosten 2011 H 75,00

Bankkosten H 0,30

Gilde Nederland H 140,00


Vergaderingen Grote Kerk H 455,00

De Zwaan nieuwe stadsgidsen H 22,00

Onkosten Rini H 11,10

Kosten Rini H 10,00




Drukken folders Ditems group H 661,44

Adv. PrettigWeekend H 34,81


Reiskosten naar gilde Deventer H 47,00


Witte Swaen uitje

Broek inWaterland H 38,00

Bankkosten H 18,62

Grote Kerk vergaderingen H 108,00

Museumde Speeltoren H 2.500,00

Rente Depositorekening

+ bedr. Telerek. H 401,95

Rondleidingen H 4.063,00

Giften H 738,60

Totalen H 5.203,55 H 4.742,01

Saldo H 461,54

Eindsaldi




Kas H 247,32

Nog te ontvangen H 108,00

Totaal eindsaldo december 2011 H 18.126,01

29


Beginsaldi




Kas H 95,82


inkomsten uitgaven








Bankkosten H 0,30






Kosten Rini H 10,00









Witte Swaen uitje


Bankkosten H 18,62






Giften H 738,60

Totalen H 5.203,55 H 4.742,01

Saldo H 461,54

Eindsaldi




Kas H 247,32



29

›


Beginsaldi




Kas H 95,82


inkomsten uitgaven








Bankkosten H 0,30






Kosten Rini H 10,00









Witte Swaen uitje


Bankkosten H 18,62






Giften H 738,60

Totalen H 5.203,55 H 4.742,01

Saldo H 461,54

Eindsaldi




Kas H 247,32



29


Beginsaldi




Kas H 95,82


inkomsten uitgaven








Bankkosten H 0,30






Kosten Rini H 10,00









Witte Swaen uitje


Bankkosten H 18,62






Giften H 738,60

Totalen H 5.203,55 H 4.742,01

Saldo H 461,54

Eindsaldi




Kas H 247,32



29

32 33

Jaarverslag 2011 Waterlandsmuseum de Speeltoren

HetwaseenbijzonderjaarvoormuseumDeSpeeltoren,latenwedatvooropstel-

len.EenjaarwaarinweooksteevasthetwoordWaterlandaanonzenaamtoege-

voegdhebben.Eentoevoegingomdathetnieuwemuseumovermeerdanalleen

Monnickendamzalgaan.

Hetjaarbegonmetdeverhuizingvandecollectie.Eenverhuizingdieweookaan-

grepenomordeopzakentestellen.Uithoekenengatenkwamencollectiestukken

diesomsnoggeennummerhaddenofnooitgefotografeerdwaren.Zorgvuldig

werdallesgeregistreerd,verpakteningenummerdedozenopgeborgen.Kwets-

barecollectieswerdenkosteloosdoorKortmannArtpackersenShippersgehaald

enopgeslagen.Minderkwetsbarecollectiesgingen,ookzonderkosten,naarCJ

HendriksVeembedrijveneneenkleindeelnaarhetTropenmuseumwaarheteerst

invriescellentegenhoutluisbehandeldwerd.Ditallesalsgenereuzeencollegiale

sponsoring.

Deaanbestedingvanhetbouwprojectwasonderhands,drieaannemersuitderegio

waaronderuiteraardookLeguitenRoos.Omelkeschijnvanbelangenverstrenge-

lingtevoorkomen,vroegenweindebeoordelingscommissieeenvertegenwoordi-

gervandegemeente,PeterScheuldermann,eenonafhankelijkebouwkundigeen

HepkoWink,eenMonnickendammermeteentopfunctieenonomstredenrepu-

tatiebijdegemeenteAmsterdamomdegeslotenenveloppenendeberekeningen

tebeoordelen.LeguitenRooskwamalslaagsteuitdebus.Ennatuurlijkwarenwe

daarheelblijmee,geziendegoederelaties.Hetwaseenuitslagwaarweopgehoopt

hadden,daarkunnenweeerlijkinzijn.Juistdaaromwaseenzuivereencontro-

leerbareprocesgangzobelangrijk,dus‘honisoitquimalypense’.

Op21februariverrichtteonzewaarnemendburgemeesterCornelisMooijdeeer-

stesloophandelingenkonhetgrotewerkbeginnen.Nadesloopontstonderver-

tragingomdaterplotselingnieuweinzichteninhetdelicateprocesvandetoren-

funderingwaren.Uiteindelijkwerddoordegemeentevooreenanderdange-

plandsysteemgekozenwaardoorookdemuseumfunderingaangepastmoest

j a a r v e r s l a g 2 0 1 1 W a t e r l a n d s m u s e u m d e s p e e l t o r e n

worden.Deonvoorzienemeerkostenwerdendoordegemeenteelegantafgehan-

deld.Daarnaisdebouweigenlijkzeervoorspoediggegaan.HermanvanElteren

maakteinoverlegmetdearchitectBoschvanDrakesteinenKlaasRoosdemodel-

lenvoordeornamentenindeVingboonsgevel;OrnamentendieinChinaverder

uitgehaktworden.

Natuurlijkwarenerkleineproblemen,eenfoutjeineentekening,eennoodzake-

lijkebouwkundigeaanpassing,maarallesbleekoplosbaar.ZokonDickOoster-

veldop23septemberdeeerstesteenleggenvoorhetpandMiddendam.PaulStof-

felsmochtdatop18novemberdoenvoorhetpandNoordeinde.Beidenwerden

toterevoorzittersvanhetnieuwemuseumbenoemd,eengenoegendatDicktoch

nogenigetijdheeftmogensmakenvoorzijnoverlijdenbegin2012.

Helaasheeftervrijwelhethelejaareenonaangenaamconflictmetdeeigenaarvan

eenbuurpandgespeeldmetsteedsterugkerendebeschuldigingendateropzijn

grondgebouwdwerd,niettegenstaandedeuitslagenvandekadastralemetingen.

Eenconflictwaarbijbouwstopswerdenaangevraagdenadvocatenultimatumsstel-

denzowelaanonsalsaandegemeente.Aanheteindvan2011lijktéénenanderin

eenvooronsrustigervaarwatergekomentezijn.Bouwstopswerdenafgewezenen

zokonhetgebeurendatrondKerst2011aldeeersteopleveringvanhetcascokon

plaatsvinden.Nogvoorheteindevanhetjaarwarendebinnenschildersalbezig,en

werktendeliftendeverwarming.Wekondenzodeeersterondleidingenvoorge-

nodigdenorganiseren.Eenwaarrecordinmuseumland!GrotebroerszoalshetSte-

delijkenhetRijkskunnenjaloersoponszijn!Deeersteindrukkenvanonzegasten

warenallemaalzeerpositief.Degroottevanhetpandmaarookdefraaietrappartij

langsdetorenmuurendedoorgangnaarhetspeelmechaniekoogsttengrotebe-

wondering.Deruimeopzetvandebovenverdiepingdeedonsbesluitenomdezol-

derverdiepingvandeMiddendameennieuwebestemmingtegeven,wemakener

nueenspeciaaljuniormuseumvoorkinderenvan4-12jaarvan;de‘KID/T´szaal’.

Uiteraardwas2011ookhetjaarwaarinwedelaatstegaten(200.000H)indebegro-

tingmoestendichten.DatwasookzogeplandwantdonateuractiesbinnenWa-

terland,metnamebinnenMonnickendam,lekenonsalleensuccesvoltekunnen

zijnalsdebevolkingookechtzouziendathetgebouwerdaadwerkelijkkomt.

Onzeeerstesponsorbriefzettewattehooginenrichttezichmeteenalopgoede

gevers(‘torenengelen’)diewel1000Hzoudenwillenstorten.Laterzijnwedoor

schadeenschandewijsenookwatdiscreterinonzeactiesgeworden.Datheeftons

geenwindeierengelegd.In2011kregenweuiteindelijk6aartsengelen(2500H),

19engelen(1000H),21torenridders(500H)en79steunpilaren(100H).Daarnaast

34 35

warenerveelcreatieveactiesals ´draageensteentjebij ´,buitenlandsevalutaen

guldenactiesendebeschrevendakpannen.Zebrachtengeldopmaarzorgdenook

voorpubliciteit,voorreuringenvooralvoorgoodwill.Aldieactieshebbenveel

werkgekost;BertienvanderKolk,TakeDammenmaarookKlaasRoosenvele

vrijwilligestandwerkershebbenhardgewerktomonzedroomwaartemaken.Ik

hebergoedeherinneringenaan,standwerkenmaakteookinmijeenluidruchtige

marktkoopmanlos.

Mensendievoorheengeenideehaddenwaterrondomdetorengebeurde,werden

zomeegezogeninonsonstuitbareenthousiasme.Zelfsdekritischeaarzelingbij

velenoverhet´gele´steentjeenhetontwerpvoordeMiddendamgingoverineen

mildebewondering:‘tochwelmooi’!Hettotalebedragdataangiftenbinnenge-

komenwas,bedroegeind2011netietsmeerdanH100.000.Dehelftvanhettotale

begrotetekorthaddenwedusbinnengehaald!

Tegenheteindevan2011begonookhetinhoudelijkewerkmeeraandachttekrij-

gen.Degroepvrijwilligersdiehetmuseuminhoudelijkvormmoetgaangeven

groeide.Erwerdenwerkgroepenperzaalgeformeerd;WaterenLand,hedendaag-

sekunst,historie,KID/t´sentoren/carillon.Degehelecollectiewerdinsubthema´s

opgedeeldenmetfoto´sopcd-romsgezetvoordewerkgroepleden.Endaarmee

werddebasisgelegdvoorhetvelewerkdatonsin2012nogrestwantzoalsonze

laatstecampagnesloganluidt:‘Eenkaalgebouwmaaktnoggeenmuseum’!

Frans Fontaine

Voorzitter Waterlandsmuseum de Speeltoren

St. Museum de Speeltoren

FransFontainevoorzitter

BartKuilmansecretaris

BertienvanderKolkpenningmeester

leden:

Paulvan’tHof

LouisPonsioen

FransRonchetti

GarreltBont

NellekePersoons

ArjanOuwehand

St. Beheer Waterlandsmuseum de Speeltoren

FransFontainevoorzitter

BertienvanderKolksecretaris/penningmeester

KlaasRooslid

Raad van Toezicht museum de Speeltoren

JanKonijnenKlaasRoos

Jaarrekening Stichting Beheer Waterlands Museum ‘de Speeltoren’

2010 2011

H H

Inkomsten

Gouwzeefonds 11.015,26 0,00

Sponsors–algemeen 37.000,00 10.350,00

–Gem.Waterland 0,00 659.663,16

–Prov.NoordHolland 50.000,00 110.000,00

–Particulieren 5.101,00 8.386,00

Rente 0,00 80,40

103.116,26 788.479,56

Uitgaven

OprichtingskostenStichting 511,55 0,00

Voorbereidingskosten 36.357,85 0,00

Leges 0,00 11.565,08

Verhuiskosten 617,88 174,71


Aannemer 0,00 615.000,00

Architect 0,00 6.400,00

Kostenbuurpanden 0,00 5.042,00

Gas/Licht/Wateraansluitingen 0,00 670,00

Diversen 56,04 723,19

37.546,50 639.585,34

Toevoegingaanvermogen 65.569,76 148.894,22

›


36 37


› 2010 2011

H H

Balanspositie

Betaalrekening 66.014,20 1.070,13

LeningVer.OudMonnickendam 0,00 -59.000,00

Nogtebetalen -444,44 0,00

Nogteontvangen 0,00 54.313,45

Spaarrekening 0,00 218.080,40

Vermogen 65.569,76 214.463,98

Toelichting

Hetnogteontvangenbedragbestaatuitteontvangenomzetbelasting(BTW).

VandetoegezegdesubsidievandeProv.NHdientnogH40.000teworden

ontvangen.

Jaarrekening 2011 exploitatie Waterlands Museum ‘de Speeltoren’

H

Inkomsten

Gem.Waterland 250,00

Ver.OudMonnickendam 3.117,46

OmroepWaterland 845,68

Rente 963,98

Sponsoren 19.350,00

Giftenviavrienden 63.790,31

Stenenactie 5.438,00

Dakpannenactie 4.070,00

Buitenlandsgeldactie 2.497,59

Kerstballenactie 505,50

100.828,52

Uitgaven

Gas/licht/water 993,25

Belastingen 619,96

Bankkosten 135,81

Verzekeringen 141,11

Lidmaatschappen 415,67

Telefoon 241,40

›

› H

Internet 120,00

Alarm 266,50

Huur 226,44

Representatie 270,71

Publiciteit 65,00

KvK 45,14

Diversekosten 509,66

Verhuiskosten 625,51

Aanschaffingen 4.688,55

9.364,71

Toevoegingaanvermogen 91.463,81

Verloopvermogen

Vermogenper1/1/2011 12.668,00

Bij 91.463,81

Af:vriendenrekeningnaarVOM -2.020,42

Vermogenper31/12/2011 102.111,39

Balanspositie 2011

D C

H H

Voorzieninginventaris 28.278,00

Vermogen 102.111,39

Inventaris 1,00

Voorraden 1,00

Rabobank 6.008,58

Spaarrekening 118.072,34

R.C.VOM 5.187,49

R.C.Beheer 785,00

Vorderingen 1.903,98

Totaal 131.174,39 131.174,39

Toelichting

Devoorzieningaankopencollectieisper2011samengevoegdmet

devoorzieninginventaris.

DeR.C.VOMwordtverklaardbijdejaarrekeningvandeVOM.

Jaarverslag Commissie Stads- en DorpsbeheerGemeente Waterland 2011

In2011heeftdecommissie66plannenbehandeld,waarvan28binnendehistori-

schekernvanMonnickendam.Ditisevenveelalsinhetvorigejaar,maardelijst

wasminderspectaculair:erwerdenrelatiefmeerkleineplannenzoalsdakramen,

kozijnene.d.ingediend.Daarnaastkwamenverschillendegrotereplannen–zo-

alseeningrijpendeverbouwingofhetgeheelvernieuwenvaneenwoning–nahet

eersteoftweedeoverlegnietmeerterugindecommissie.Mogelijktekenendat

weineconomischmoeilijkervaarwaterzitten.

Voordeingediendeplannenkonindemeestegevallen(somsnameerderezittin-

gen)eenpositiefadviesafgegevenworden.Indriegevallenwerdenhieraannog

voorwaardenverbonden.Zesplannenwarennietakkoord,deelsookomdathet

laterinhetjaaraantijdontbrak.Mogelijkkomendezevolgendjaarnogeenkeer

terug.

Ook2011kendeweereenpaarinteressanteontwikkelingen,hierondervolgenen-

keleplannendieindecommissiebehandeldzijn.

_ Weezenland 18

HetplanvoorditrijksmonumentopdehoekvanhetWeezenlandendebrugnaar

deSchoolstraatbehelstdeuitbreidingvandewoningd.m.v.eenbijgebouw,naast

hethoofdgebouwaandestraatgelegen.

Uithistorischonderzoekisgebleken,datschuinachterhetwoonhuisinhetver-

ledeneenschuurheeftgestaan.Hetingediendeplanrefereerdeaandezeschuur

doorhetgebouwinhoutuittevoeren–echtermetuitzonderingvandegemet-

seldevoorgevelaandestraat–endooreenwatlandelijkedetaillering.

AangezieneendergelijkevermengingvanstijlenatypischisvoorMonnickendam

vroegdecommissieomeenduidelijkekeuzetemakentusseneenstedelijkeofeen

landelijkearchitectuurendezekeuzeconsistentertoetepassen,zowelinmateri-

aalkeuzealsindetaillering.Bijdekeuzevooreenstedelijkearchitectuurkanhet

gebouwopderooilijngeplaatstwordenmeteengemetseldevoorgevel.Indien

gekozenwordtvooreenlandelijkeuitstralingdandienthetgebouwalseenbij-

38 39

j a a r v e r s l a g C o m m i s s i e s t a d s - e n d o r p s b e h e e r g e m e e n t e W a t e r l a n d 2 0 1 1

gebouwduidelijkachterdevoorgevelrooilijngeplaatsttewordenendegevelin

houtopgetrokken.Deindienerheeftdesuggestiesopgepaktengekozenvooreen

stedelijkebenadering.Tijdensdeverdereuitwerkingishetplannogmeermaals

teruggeweestindecommissieenwerdop13septemberakkoordbevonden.

_ Molenstraat 1

Ditplanvoordeverbouwingvandevoormaligedrukkerijtotwoningenenate-

lierskwam1februaribijdecommissieoptafel.

Decommissiestaatpositieftegenoverdezeontwikkelingenziethierineenver-

sterkingvanhetstraatbeeld.Inhetplanblijvendegevelszoveelmogelijkintact,

40 41

j a a r v e r s l a g C o m m i s s i e s t a d s - e n d o r p s b e h e e r g e m e e n t e W a t e r l a n d 2 0 1 1

_ Hakvoort

Aangezienhethuidigebestemmingsplannietmeervoldoetaandeontwikkel-

wensenvandeindeloopderjarentoteeninternationaleonderneminguigegroei-

descheepswerfHakvoort,zijninhetverledenopprojectbasisdiverseontwikke-

lingentoegestaan.DehuidigeambitievanHakvoortmaaktverderegroeinood-

zakelijk,wateengroteingreepinhetsilhouetvandestadmetzichmeebrengt.

MethetoogophetnieuwebestemmingsplanheeftdegemeenteHakvoortver-

zocht,meteenvisietenkomenvoordeontwikkelingvanhetbedrijfindekomen-

de20à30jaar.DaaropheeftHakvoorteenmasterplanoplatenstellendoorW3

architecten.Omdezeplannengoedtekunnentoetsenheeftdegemeentevanhaar

kanteenstedenbouwkundigprogrammavaneiseninopdrachtgegevenbijHZA.

Hetisdebedoelingdatdezerandvoorwaardenvervolgensgeïntegreerdworden

inhetnieuwebestemmingsplan.

Inditstedenbouwkundigeprogrammavaneisenvindteenzoektochtenafweging

plaatsnaarhetmaximale‘laadvermogen’vandelocatie,oftewelnaareenverant-

woordeontwikkelingdoorhetaangevenvanhetmaximalebouwvolume.Aan-

sluitingvandebebouwingopdeomgevingenparkeerproblematiekspelenhier-

bijnaastandereaspecteneencentralerol.

Eind2011iseenconceptprogrammavaneisenookaandecommissievoorgelegd,

vooreventueleopmerkingen,aanvullingenofanderesuggesties.Decommissieis

positiefoverditconcept.Hetuitwerkenvandedefinitieveversiezal–aangezien

masterplanenstedenbouwkundigprogrammavaneisenuiteindelijkgoedopel-

kaarmoetenaansluiten–naarverwachtingnogenkelemaandentijdvergen.

Handhavingsbeleid

Nietaltijdwordteenvergunningaangevraagdwaarditwelvereistis.Ook2011

kendeweereenfrappantvoorbeeldwaartoeditkanleiden:deschuttingomhet

grondstukBurgemeesterVersteegstraat11.Hoogte,materiaalenkleurtartenhier

–vanverafzichtbaar–alleredelijkeeisenvanwelstand.Degemeenteheefteen

handhavingsproceduregestart,vooralsnogechterzonderzichtbaarresultaat.

EenandergevalbetreftdeschoeiingaanhetwaterbijWeezenland1,onderdeel

vanhet‘PlanKlok’(oftewel‘DeMeubelmakerij’).Voordeaanlegvanparkeer-

plaatsenishierextragrondopdeoeveraangebrachten–afwijkendvandeinge-

diendetekeningen–eenmeterhogeschoeiingbovenopdebestaandeschoeiing.

DeverenigingOudMonnickendamheeftinnovemberineenbriefaanhetCol-

legebezwaargemaakttegendezeschoeiïngdieinstrijdismetwelstandsnota

(schoeiïngendienentraditioneeltewordengedetailleerd,watinhoudtdatop

dezelocatiedeaanwezigelagehoutenschoeiïnginzijngeheeldooreenhogere

openkeleramenna,omredenenvanprivacyenbrandveiligheid.Omhetindus-

triëlekaraktervanhetgebouwtebehouden,washetvoordecommissieessentieel

datdezeraamopeningennietdichtgezetworden.Decommissieheeftdaaromge-

vraagd,naareenalternatieftezoeken.

Hetplanwerdophoofdlijnenakkoordbevonden,maarissindsdienhelaasniet

meerteruggeweest.

_ Nieuwezijds Burgwal 33-34

HetbetrefthierdeverbouwingvandevoormaligeRabobanktotwoningeneneen

kantoorvandewoningbouwverenigingopdebeganegrond–eenwelkomeuit-

breidingvanhetwoningaanbodinMonnickendam.Denieuweindelingbracht

geennoemenswaardigegevelwijzigingenmetzichmeeenwerdindecommissie

danookakkoordbevonden.

Tijdensdebouwwerddespeelsedakbeëindigingaandeachterkantechterplotse-

lingstrakdoorgetrokken,wathiereenoptischeschaalvergrotingvanhetcomplex

totgevolghad.Opdeachterafingediendetekeningvandezewijzigingvolgdedan

ookeennegatiefadviesvandecommissie.HetcollegevanB&Wvolgdehetadvies

inditgevalniet.

_ Haven 3

Ditiseeninteressantvoorbeeldvanderegelmatigterugkerendediscussiesover

hetplaatsenvandakkapellen.

Hetgemeentelijkewelstandsbeleidzoalsverwoordindewelstandsnota,isgericht

ophethandhaven,herstellenenversterkenvanderuimtelijkekarakteristiekvan

dehistorischekernvanMonnickendam.Hetdaklandschapisdaareenbelangrijk

onderdeelvanenwasoorspronkelijk–afgezienvandedakvlakkenaandestraat-

kant-grotendeelsonaangetast.Nieuwedakkapellendienendanookonderge-

schikttezijnaanhethoofddak.Indewelstandsnotazijneenheelaantalconcrete

beleidsregelsopgenomenomdittewaarborgen.

VoorHaven3werden,naastdebestaandedakkapel,nogdrienieuwedakkapellen

aangevraagd.Doordeliggingaandehaveniservanafdeopenbareruimtezeer

goedzichtopdedakvlakken.Decommissiezaginhetgroteaantaldakkapellen

danookeentegroteaantastingvanhetdaklandschapinMonnickendam,enwas

vanmeningdatdedakkapellenookdoorhunafmetingenenliggingvrijhoogin

hetdakvlak(inditgevalbepaalddoordekapconstructie)nietondergeschiktzijn

aanhethoofddak.

Metééndakkapelminderenietskleinereafmetingenisvervolgenstegemoetge-

komenaandegenoemdebezwaren.

42 43

Jaarverslag 2011 Stichting IJsschuiten Gouwzee

Naeenkortezeilwintermetveelsneeuwenslechtijsishetnieuwejaarmetdooi-

weeringezet.

Deschuitenwordeninafwachtingvaneeneventuelevoortzettingvandewinter

opdekantgeplaatst.Alsdewinteruitblijft,wordendeschuitenweeropzolder

gezet.

Zoalsgebruikelijknaeenzeilperiodevolgtweerhetnodigereparatiewerk.

Op9januariisdegebruikelijkenieuwjaarsreceptiediegoedisbezochtdoorvrij-

welallevrijwilligers.

Eindmaartisdejaarvergaderingdiehetijszeilseizoenofficieelafsluit.

Op3aprilvindthetjaarlijkseevenement‘Monnickendammaritiem’plaats.Ook

hierisdestichtingIJsschuitenGouwzeevertegenwoordigd.De‘IJsvogel’wordt

opgetuigdneergezetaandehaveneneristevenseendemonstratieknopenen

schiemanswerk,dieverzorgdisdoordevrijwilligers.

De‘IJsvogel’staatopgetuigdgedurendedezomerperiodeindeGroteKerken

trektveelbelangstelling.Gedurendedezomerwordtdoorenkelevrijwilligers

gewerktaandeschuiten,hetbetreftvoornamelijkschilderwerkaandeschuiten.

Op13julioverlijdtéénvanonzedierbareengewaardeerdevrijwilligersDonald

Gillissen.

Eengepassioneerdijszeilerenschippervande‘Emma’.Zijnhelmstokwordtin

overlegmetdefamilieovergedragenaanTimoBoven,eenijszeilervandejongere

generatiewaarmeedeEmmaweeringoedehandenis(foto’s1en2).

Op19juliisderuwevormvanhetboekgereedoverhetijszeileninMonnicken-

dam,gemaaktdoorJanSchildermetbehulpvandiversevrijwilligers.Hetboekis

metveelaandachtenkennisvanzakentotstandgekomenenzalverderworden

bewerktvoordedefinitieveeerstedruk.

vervangenzoumoetenworden,zoalsgebruikelijklangsdegrachtenindebin-

nenstadvanMonnickendam).

Totophedenheeftdegemeentenietgereageerdopditbezwaarschrift.

Wijze van vergaderen

DoordeinvoeringvandeWABOeind2010heeftdeCSDBin2011voorheteerst

eenheeljaarlangmettweecommissieskunnenwerken:naastdegrotecommissie

dieeensindevierwekenbijeenkomt,ooknogmeteenkleinecommissiediealle

14dagenvergadertendekleinereplannenbehandelt.Hierdoorisindegrotecom-

missiealletijdbeschikbaargekomenvoordegrotereplannen,terwijldekleine

plannendankzijdetweeweeksevergaderfrequentiesnellerafgehandeldkonden

worden.

Daarnaastwordeningediendeplannennietmeereerststedenbouwkundigge-

toetst,voordatzeindecommissiekomen,maarbeideprocedureslopennuparal-

lel.Hierdoorwordtnietalleendeprocedureingekortmaarkunneneventuele

suggestiesvandeCSDBooknogindestedenbouwkundigetoetsingmeegenomen

worden.

Dezebeidevernieuwingenwordenzoweldoordecommissiealsdoordeindieners

positiefervaren.

Vanaf 2012

SindsjaarendagkentdegemeenteWaterlandtweeadviescommissiesvoorwel-

standenmonumenten:deCommissieStads-enDorpsbeheer(CSDB)voordehis-

torischekernen,endeCommissieKringWaterland(CKW)voordeoverigegebie-

den.

Per1januari2012zijndezetweecommissiessamengevoegdtotééngeïntegreerde

monumenten-enwelstandscommissievoorWaterland.Daarbijisdecoördinatie

overgegaanvandegemeentenaardeStichtingWelstandszorgNoord-Holland

(WZNH).

Deinbrengvandeoudheidkundigeverenigingenviahunvertegenwoordigeris

ongewijzigdgebleven.Meerhieroverdusinhetjaarverslagvan2012.

Lodewijk Duymaer van Twist

lid van de Commissie Stads- en Dorpsbeheer in de gemeente Waterland

1 maart 2012

44 45

j a a r v e r s l a g 2 0 1 1 s t i C h t i n g i j s s C h u i t e n g o u W z e e

Op1oktoberisdeopeningvanhetseizoen

enwordtereenstartgemaaktmetdezolder-

activiteiten. Erwordt een inventarisatie

gemaaktvandebelangrijksteklussenaan

deschuitenwaarmeekanwordengestart.

Derestauratievande‘Poolvos’,degrootste

enzwaarsteijsschuitvandevloot,begint

vormtekrijgen.Halfnovemberwordteen

afweginggemaaktofderestauratievande

vitalepuntennumoetplaatsvindenofna

dewinter.Ditinverbandmetdemogelijke

winterdiealsstrengwordtvoorspeld.Bij

hetvoortzettenendemonterenvanvitale

steunpunten indeschuit,kanerdit sei-

zoendefinitiefnietmeewordengezeild.Erwordtbeslotenomderestauratie

voorttezetten(foto3).

Op3decemberisvindtereenoverlegplaatsoverdeeventuelekomstvandeijs-

schuit‘Finta’.

HetisdeschuitvanCorKonijndiezijnlevenlangde‘Finta’heeftgekoesterden

goedheeftonderhouden.Hetiseenlastigebeslissingvoordefamilieenuiteinde-

lijkisdeoverdrachtvandeschuiteenfeitop17december.Deschuitheefteen

plaatsgekregenopdewerkzolderenisdaarmeebehoudenvoorMonnickendam.

Tweegelijkeschuiten,de‘MarisStella’ende‘Fram’staanalopdezolderenzijn

zogenaamde‘zusterschuiten’.

Allen zijn omstreeks 1925-1929 ge-

bouwd.

Op8decemberwordt eenartikelge-

plaatstinhetStreekbladoverdewerk-

zaamhedenvandevrijwilligers.

Op10decemberwordteenprijsover-

handigddieooitgewonnenisdoorde

‘Poolvos’.Deprijsisgewonnenin1954

enisgeschonkendoordezustersvande

neefvandhr.vanGoor,diedestijdsde

schipperwasvande‘Poolvos’(foto4).

Op11decemberisdejaarlijkseopendagdiebezochtisdoorvelebelangstellenden.

Erstondendiverseijsschuitenopgesteldenookhetkoekenzopieontbrakniet.

2

1 3

4

46 47

VerslagvandepenningmeesterStichtingIJsschuitenGouwzeeJaargang21,boekjaar1oktober2010–30september2011

Rekeningbatenenlasten 2010/2011 Begroting 2009/2010 Begroting 2010/2011 2011/2012 H H H H

BatenGiften 1.000,00 3.500,00 1.000,00 3.500,00Rente 224,23 300,00 325,61 250,00DonatiesVrienden 3.548,50 3.400,00 3.497,42 3.500,00Overigeinkomsten 66,45 50,00 25,21 0,00Totaalbaten 4.839,18 7.250,00 4.848,24 7.250,00

LastenOnderhoudijsschuiten 3.334,19 4.800,00 1.329,00 4.500,00Beheerskosten 628,18 500,00 455,50 500,00Opslagkosten 1.000,00 1.000,00 1.000,00 1.000,00Verzekeringen 256,06 225,00 223,72 250,00Bankkosten 76,54 350,00 337,63 400,00Overigeadministratiekosten 458,65 375,00 370,10 427,00Totaallasten 5.753,62 7.250,00 3.715,95 7.077,00

Debatenbedroegen 4.839,18 7.250,00 4.848,24 7.250,00Delastenbedroegen 5.753,62 7.250,00 3.715,95 7.077,00Saldo -914,44 0,00 1.132,29 173,00

Balansper30september2011 30-09-2011 30-09-2010 H H

IJsschuiten 22.773,60 22.773,60RekeningcourantBank 987,47 94,43RendementsrekeningBank 12.487,39 14.073,16Kas 2,85 104,45Schulden -190,00 -69,89Vermogen 36.061,31 36.975,75

Toelichtingopdebalansper30september2011IJsschuitenzijnopgenomenindebalanstegendeoorspronkelijkeaankkoop-prijs.

Overzicht besturen

Bestuursleden VOM

Voorzitter: JanKonijnSecretaris: VincentKeesmaatPenningmeester: BertienvanderKolkVice-voorzitter: KoertKraakLeden: GarreltBont EdWillms KlaasRoos TonMeijer FransRonchetti

Bestuur Stichting Museum de Speeltoren

Voorzitter: FransFontaineSecretaris: BartKuilmanPenningmeester:BertienvanderKolkLeden: NellekePersoons Paulvan’tHof GarreltBont ArjanOuwehand

Bestuursleden Stadsgidsen

Voorzitterenorganisatorvanderondleidingen:GreetjedeHaan-RundervoortPenningmeester: InekePlat-PauwsPubliciteit: RinideWeijze

Bestuursleden Stichting IJsschuiten Gouwzee

Voorzitter: KlaasRoosSecretaris: BertJonkerPenningmeester: JanKonijnBestuursleden: TonMeijer NicoLammers HenkKalshoven

48 49

Een cisterciënzer rapiarium

Marieke Nijkamp, MA

1 Ic, Florencius

‘Endeicflorenciusliepoverijsteburmerlant(...)’ZoschrijftFlorijsClaeszoon,

alshijzijnrelaasvaneenrechtszaakin1514overlandeigendommenendenalaten-

schapvaneenbroederoptekentinhetnotitieboekjedathijjarenlangbijhoudt.

HijlooptoverhetijsnaarPurmerend,omdaarenemeesterJacoboptehalen,die

kangetuigenvanafsprakenoverhetland.FlorijsClaeszoon,dehoofdpersoonvan

eenuniekekijkinhetkloosterleveninMonnickendamindevroegezestiende

eeuw.

OphetmomentvanderechtszaakishijtweejaarcellerariusvanKlein-Galilea,te

Monnickendam.Hetiseencisterciënzerklooster,datzichverbondenheeftaan

deidealenvandeModerneDevotie.Alscellerarius,ofkeldermeester,isFlorijs

beheerdervandevoorradenvanKlein-Galilea.Hijisverantwoordelijkvooreen

grootaantaladministratieveoverzichten,debriefwisselingenmetanderekloos-

ters,endeverzamelingvancontractenenoorkonden.Geenlichtetaak,vooreen

gemeenschapdietijdenshaarhoogtijdagenmeergrondbezatdanhetjuridisch

territoriumvandestadenhetschependomMonnickendamzelf.TochvondFlo-

rijsdaarnaastdetijdalleswatmaarenigszinsvanbelangkonzijnvoorhetwelen

weevanhetklooster,bijtehouden.Rechtszaken,pestepidemieën,wintersen

oogsten.Deontstaansgeschiedenisvanhetkloosterzelf.Enveel,veelmeer.

Florijsisdeschrijvervanhethandschriftdatlaterbekendiskomentestaanalshet

‘DiversoriumvanGalileaMinor,teMonnickendam’,zogenoemdnaareenaante-

keningvaneenarchivarisdiedebonteverzamelingvanteksteninhethandschrift

onderogenkrijgt.

NaastadministratievetekstenschrijftFlorijsdebiografieënvandemonnikenvan

hetklooster,vanafhetmomentdatzijintrededoen,tothetmomentdatzester-

ven.Hijneemtverschillendereligieuzeteksteninhetdiversoriumop,zowelin

hetLatijnalsinhetMiddelnederlands:vancitatenvandekerkvadersenbrieven

vanvroegchristelijkeschrijverstottraktatenoverdebiecht,pauselijkeprivileges,

50 51

e e n C i s t e r C i ë n z e r r a p i a r i u m

eengedichtoverdecisterciënzerorde.Eriseenhistorieliedoverhetmisluktebe-

legvanhetkasteelPoederoyendoordeHollanders,eenberijmdesamenspraak

overhetTurkengevaareneengedichtdatdelezeraanspoortverstandigmetzijn

geldomtegaan.

Hetiszondertwijfeleenbonteverzamelingvanteksten,maarhetisookbijuit-

stekeenpersoonlijkdocument,omdathetmerendeelvandetekstensamenge-

brachtisdoordieenecellerariusophetijsrichtingeenrechtszaak.

2 Deze goede broeder schrijft

HetrechtbankrelaasisslechtséénvandeweinigekerendatFlorijszichzelfdaad-

werkelijkalsschrijveridentificeertinhetdiversorium.Gelukkigneemthijzijn

overzichtvanmonnikeninKlein-Galileaserieusenneemthijnietalleendele-

vensbeschrijvingenvananderemonnikenop,hijschrijftookzijneigen–zijhet

korte–biografie.

‘Dezegoedebroeder’,zoschrijftFlorijs,tradtoetotGalileaMinoromdaartegaan

wonen.HijtradachtdagenvoorPasentoetothetkloosterenbleefdaartotzijn

dood.Naeenjaarwerdhijgeprofest,subdiaken,diakenentenslotteooktotpries-

tergewijd.Florijsvermaaktealzijnbezittingenendeerfenisvanzijnoudersaan

hetklooster,enschreefveleboeken,sommigevoorgebruikinhetconvent,som-

migevoorverkoop.HijisnietdeenigebroederinGalileadieopdezemanierbij-

draagtaanhetklooster.Inhetdagelijksleven,zalhetvervaardigenvanboeken

éénvandebelangrijkstetakenvandekloosterlingenzijngeweest.

Inhetdiversoriumwordtgesprokenovermonnikendieeenvaardigheidhadden

metbetrekkingtothetvervaardigenvanboeken:‘gloriosusilluminator’eenbe-

roemdboekverluchter,‘satisartificialisscriptor’eenredelijkeschoonschrijver,

‘bonusscriptor’eengoedeschrijver,‘ligatorlibrorum’boekbinder.

GedurendezeventienjaarwasFlorijsbursarius,gevolgddooreenlangeperiode

alssubprior.Uiteindelijkzouhijweersubpriorworden,maarophetmomentdat

hijzijndiversoriumschrijft,isFlorijsvooreenperiodevanvijfjaarcellerarius.

Eénvandeeerstedingendiehijdoet,behalvehetbijhoudenvandeadministratie,

ishetoptekenenvandegeschiedenisvanhetklooster.

3 Galilea te Monnickendam, Klein-Galilea genaamd

OphetmomentdatFlorijsbegintmetdesamenstellingvanhetdiversorium,

bestaathetkloostereenkleinetachtigjaar.Zoalsvrijwelalleandereinformatie

bekendoverKlein-Galilea,isdeontstaansgeschiedenisvanhetkloostervanhem

afkomstig.

Galileawerdin1431opgerichtalseenlekenklooster,behorendetotdederdeorde

vanSt.Franciscus.In1465besloothetmerendeelvandemonnikenechteromde

regelsvandecisterciënzerordeteomarmen.Hetlijkteropdatdittemakenheeft

gehadmethetverlangennaareenstrengerelevenswijze.Erwerdencontactenge-

legdmethetkloosterGalileainhetOverijsselseSibculo.TweemonnikenvanSib-

culokwamennaarMonnickendam,entegelijkmetdeovergangnaardeCisterci-

ënzerorde,slootGalileazichaanbijdeColligatievanSibculo.Ditverbandvan

eentwintigtalkloostersvormdeeenschakeltussendeCisterciënzerordeende

ModerneDevotie.

Ditbetekendeeenuniekkruispuntvantradities.DekloostersvandeColligatie

vanSibculoonderscheiddenzichvananderecisterciënzerabdijendoordathun

statutenenkelebijzondere,veelalstrengere,bepalingenkenden.Zozagende

kloostersafvaneenstatusalsabdij,maarwareninplaatsdaarvanpriorijen,onder

leidingvaneenbenoemdeprior,nieteendoorhetconventzelfvoorhetlevenaan-

gesteldeabt.Dezepriorskondenafgezetworden.Ineenjaarlijksevisitatiewerd

onderzochtofdepriorzijnwerkgoeddeed.Erwaseensterkideevanwederzijd-

sehulp,waardoordekloostersvandeColligatievanSibculoinhechtesamenhang

metelkaarstonden.Onderlingevisitatieswarenverplicht–iederepriormoest

tenminsteéénkeerperjaardeaanhemtoegewezenkloostersbezoeken,enop

straffevandriedagenbroodenbiermoesthijbinneneenmaanddenoodzakelijk

geblekenveranderingenaanbrengen.

VanafhetmomentvantoetredingtotdeordeendeColligatie,wordtFlorijs’

kloosterGalileaMinorofKlein-Galileagenoemdomhetteonderscheidenvanhet

kloosterinSibculo,datbekendzalkomentestaanalsGalileaMaior.

4 De pestepidemie ‘duerde een weynich in die herfsts’

Indeeerstedecenniana1465ginghetGalileaMinorvoordewind.Hetaantal

kloosterlingensteegalsnelnaar44in1471enin1475bezathetkloostermeer

gronddanhetjuridischterritoriumvandestadenhetschependomMonnicken-

damzelf.JongebroedersenkandidatenwerdennaarHarderwijkenZwollege-

stuurdomdaarindehuizenvandebroedersvanhetGemeneLeventelevenen

studeren.Dezebroedersleefdenonderleidingvaneenrector.Sommigenhadden

eengeestelijkewijding,maarnietallemaal.Integenstellingtotdemonnikenuit

Monnickendam,warendebroeders(enzusters)vanhetGemeneLeven,nietaan

52

Lubberts‘scriften’.Daarnaastschrijfthijoverdetakenvandekeldermeesteren

zijnwerkzaamhedenbijbijzonderegelegenheden.Hijneemtdelevensmiddelen-

rekeningopendeonderhoudsplichtvandedijkenenwegeninhetbeheervanhet

klooster.Hijneemtvijftiende-eeuwseoorkondenopbetreffendedegeestelijke

rechtspraak,aldannietmetdirectebetrekkingtotGalileaengebruikthetpapier

vanouderetekstenomnietsverlorentelatengaan.

Deadministratieveoverzichtenwordendaarnaastgevolgddooreenbriefcollectie.

Evenminongewoon,warehetnietdathethieromallebrievenschijnttegaandie

ookmaarenigszinsrelevantzijnvoorKlein-Galilea.Endathetombinnengeko-

menstukkengaatenafschriftenvandaadwerkelijkebrieven,inplaatsvanbij-

voorbeeldformulierenvooruitgaandebrieven,zoalsgebruikelijkwas.

DezebrievenleverenechterweleencompleterbeeldvanFlorijs’leefwereld.Ineen

briefgedateerd4maart1515vraagthijbijvoorbeelddesermonesvanBernardus

deBustiteleenvaneenzekerebroederReynerus.Uithetzelfdewerkciteerthij

vervolgensfragmentendieinhetdiversoriumterugtevindenzijn.

EndanisernogdebriefvanabtArnoldusvanMonnikendam.Debriefisnietspe-

cifiekaanGalileaMinorgericht,maaraandeHollandseCisterciënzerkloostersin

hetalgemeen.IndebriefwordtmeegedeelddatdeabtvanCîteauxzeerontstemd

isoverdekloosters,omdatzijzichonvoldoendeaandecisterciënzergebruiken

conformeren,maardestatutenvandeeigenColligatievolgen.

Ditroeptuiteraarddevraagop,ofFlorijsaldietijdineenboekwerkschreefofdat

zijnlossepapierennazijndoodbijeenzijngebracht.Ofmisschienzelfseencom-

binatievanbeide.Hetisonmogelijkhiereeneenduidigantwoordoptegeven.Het

diversoriumzoalsdatnualsarchiefstukinhetWaterlandsArchiefligt,iseenin-

gebondenboekwerk,maardatisnietdeoriginelebinding.

Echter,ookophetmomentdatFlorijszijnstukkenschrijft,moethetmanuscript

ingebondenzijn.Eenargumenthiervoorisdatopsommigeplaatsenzijnschrift,

naarmatehetdebinnenmargenadert,onduidelijkerwordt.Dependrukwordt

geringerenonregelmatigerendepenwordtveelvuldigvanhetpapiergelicht.

Aandeonderkantvaneenaantalbladzijdenwordthetschriftookonduidelijker,

vermoedelijkomdatFlorijszijnhandnietmeerophetboekkonlatenrusten.Dat

betekentuiteraardnietdatallebladeninhethuidigediversoriumophetzelfde

momentbijeenzijngebracht,maaropbasisvanhethandschriftkanwelmet

zekerheidgezegdwordendathetruimemerendeeldoorFlorijsgeschrevenis.

53

eenkloosterregelgebonden.ZijrichttenzichopdeidealenvandeModerneDe-

votie–verinnerlijkingenhetpersoonlijkgeestelijkleven.Vanuithetbroederhuis

bezochtendejongeMonnickendamsekandidatendestadsschool,waarzijzich

bezighieldenmetBijbelstudieengrammatica.

OmgekeerdwerderookactiefgerekruteerdonderdebroedersvanhetGemene

Leventoenhetaantalkloosterlingenterugliep.ZoheeftFlorijseenafschriftvan

eenbriefinhetdiversoriumopgenomen,vandepriorvanGalileaMinoraanHen-

ricusEdam,opdatmomentderectorvanéénvandehuizenvandebroedersvan

hetGemeneLeveninDeventer.DaarinvraagtdepriorofEdamnoggeschiktekan-

didatenvoorhetkloosteronderzijnleerlingenhad.Derectorreageerdeontken-

nend,maar stuurdede vraagdoor aande rector vanhetHiëronymushuis te

Utrecht,eveneenseenfraterhuis,waartweegoedekandidatenzoudenzijn.Bei-

dendedenintredeinhetkloosterinMonnickendam.

Dezebloeiperiodebleekechtervankorteduur.Kortna1500zettedeneergangin.De

stadMonnickendamkendezelf rampspoeden,zoalseenzwarepestepidemie in

1509,dieookdoorFlorijswordtgenoteerd,hoewelhijenkelvermeldtdatdepestin

Monnickendamwasinhetjaar1509,begonnaPasenen‘duerdeeenweynichindie

herfsts’.Daarnaastwerddestadgeteisterddooromvangrijkestadsbranden.Hoewel

debrandenaanhetkloostervoorbijgingen,eistedepestepidemiezijntol.

5 De officio cellerariatus

OndanksdatFlorijspaskeldermeesterisalsdeneergangvanhetkloosterheeft

ingezet,heefthijambitieuzeplannenvoorzijntaak.Hijhoudthetoverzichtover

alleadministratievanhetkloosterenmaaktvanzijndiversoriumineersteinstan-

tieeenoverzichtmetcontracten,oorkondenenbrieven.Deafschriftenzijnin

eersteinstantiesimpel,maarwordensteedsuitgebreideruitgevoerd.Metop-

schriften,versierselen,entitelsindemargemetgeografischerubrieken.Zoalseen

overzichtvande‘landenghelegheninMonikebroeck’.

Dergelijkeoverzichtenenafschrijvingenvanoorkondenzijnnietongewoon.Het

geefteenoverzichtelijkestaatvangoedereneninkomstenweer,aangevuldmet

aantekeningenenafschriftenofuittrekselsvanaktendievanbelangwerdenge-

achtvoordemateriëlestaatvanhetklooster.

AlleenwilFlorijshetliefstallesbeschrijven,zoalsalduidelijkwerddoorzijnhis-

torischebeschrijvingenenlevensbeschrijvingen.Zohaalthijookinformatieuit

destukkenvandevorigecellerarius,uitbroederJanClaeszoons‘boeck’enbroeder


54 55


pagina.Hetzorgtvoortekstendiebijzonderherkenbaarzijn.Maardeinhoude-

lijkerelatievandeenetekstmetdeandereisnietaltijdduidelijkofaanwezig.

Debetiteling‘diversorium’blijfttekenendvoorhetgeheel.

Zijnschrijvengetuigtvaneenbredewereldblikeninteresse,zoalsookblijktuit

hetgedicht‘Vandiepennincteraettehouden’,wederomietsdatnietbinneneen

administratieveverzamelinglijkttepassen,nochineenreligieuzeverzameling.

HetlijktaannemelijkdatditeentekstisdieClaeszoonooitheeftopgevangen,

wellichtinzijnadministratievewerk,maarwellichtdathijookooitalskandidaat

naarZwolleofHarderwijkisgezonden.Daarrepthijzelfnietover,dusheteerste

iswaarschijnlijker.

Maarhetishierindatdemodern-devoteinvloedinFlorijs’wereldenKlein-Gali-

leahetduidelijkstwordt.Indecisterciënzerwereldzijnnotitieboekjeszoalsdie

vanFlorijsnietgewoon.Integendeel,hetislangetijdverbodengeweestvoor

monnikenomboekentekopiërendienietvoorhetgebruikvanhetkloosterofde

verkoopwaren.IndeModerneDevotieechter,gaathetvooralomdepersoonlijke

geestelijkheid.Tekstenzijndaarbijeendoelomhetindividutehelpennadenken

overdewegnaarGod.

Sterkernog,deModerneDevotiesteldedatschrijveneenvormvandevotieis,niet

enkelhetlezenofreciteren.Doormiddelvanschrijvenkunnentekstenworden

beleefd,onthoudenenoverdacht.Kenmerkenddaarvoorzijnderapiaria,vanhet

Latijnse‘rapere’:snelgrijpenofsnelopnemen.Rapiariawarenpersoonlijkever-

zamelingenvanpassagesentekstenomaltijddegoedemeditatiestofbijdehand

tehebben.Tekstendieindrukmaakten,tekstendiemenwildeoverdenken,en

vaakalleswatmaardemoeitewaardlijkttezijn.Ooitmoetenduizendenvander-

gelijkeverzamelingenhebbenbestaan.

6 Van onser liever vrou Maria een scoen ghedicht van Marrie grote

barmhartight

HetzijnFlorijs’volgendetekstendieuiteindelijkhetbesteweergeveninwelke

wereldhijleeft.DatdeovergangnaardeColligatievanSibculonietalleenbete-

kentdathetkloosterdegebruikenvandecisterciënzerordeovernam,maarook

hetkaraktervandeModerneDevotiekreeg,blijktnamelijkuitdetweedehelft

vanhetdiversorium.MeerenmeerrichtFlorijszichnietalleenopdeadministra-

tievetekstenendebijzonderhedenvanhetkloosterzelf,hijbegintooktekstenop

tenemendievoorhempersoonlijk–engeestelijk–interessantzijn.Endezege-

schriftenrakenmeerenmeerverweven.

Zois,onderhetoverzichtvanlandverwervingen,eenaantekeningtoegevoegd

overdepestinMonnickendamin1509,enzijndeopenstukkenvoorennade

pestaantekeningopgevuldmetreligieuzecitatenafkomstiguitdeopenbaringen

vandeheiligeBrigittavanZwedeneneencitaatvanAristoteles.

FlorijsleestModernDevootbijuitstekThomasàKempis,enneemtcitatenvanhem

overinzijneigenhandschrift,citeertzoweldekerkvadersinhetLatijn,alseenbe-

hoorlijkaantalMiddelnederlandsegebeden.Zokanhetzijndatopdeeneblad-

zijdeeeningewikkeldLatijnstraktaatoverdeheiligenenhetrijkderhemelenis

opgenomen,enopeenanderebladzijdehetveelleesbaardere‘Vaneenvrouwedie

teromeeenghebedhoerde’,datverhaaltovereenvrouwdieinhetjubeljaar1300in

Romewas.‘Intiaeronsherendusentcccintguldejaerdoewaseenvrouwevanro-

mendesevrouwewasdaerxiiiwekenendehoertdieghebetvandenpaeus.’

Enerzijdsiserhet‘VanonserlievervrouMariaeenscoenghedichtvanMarrie

grotebarmhartight’,eengebedtererevanMariatenhemelopneming.‘Alsdie

droefenisseendebanghichtdaerdiemoedergoedsMariagheledenheeftinhaers

liefskintspassien...’zobegintdetekst,danzalzijdemensenooktehulpkomen

enbijstaan.

Anderzijdszijner theologischeenfilosofischeverhandelingen.Cisterciënzer

traktatenenmystiekedevotie.Ofhistoriën,zoalseenliedophetbelegvanPoede-

royen,diehelemaalnietsuittestaanhebbenmetMonnickendam.

Florijskopieertlangerestukkentekstvooreigengebruik,uittreksels,teksten

rondeenbepaaldthemawaarinhijverschillendemeningenparafraseert,citaten,

uitsprakenenoverwegingen.Welishetzodatdetekstenvrijwelallemaaleendui-

delijketitelhebben,danwelmarginalebeschrijvingeneneentitelbovenaande

56

Bronnen met betrekking tot Klein-Galilea en het diversorium

Waterlandsarchief,inv.nr.154.

Besteman,J.C.enH.A.Heidinga,‘HetkloosterGalileaMinorbijMonnickendam.Eenhistorischen

archeologischonderzoek’,in:Hollandse Studiën VIII(Dordrecht1975)1-130.

Dijk,R.vanenM.Vonked.,Moderne Devoten in Monnikspij. Klooster en Colligatie van Sibculo 1406-1580

(Nijmegen2007).

Goudriaan,Koened.,Vernieuwde innigheid.OverdeModerneDevotie,GeertGroteenDeventer

(Deventer2008).

Mikkers,E.,‘EenverzamelingbrievenuithetkloosterKlein-GalileabijMonnikendam’,Cîteaux in de

Nederlanden3(1952)3-23,69-85.

Mikkers,E.,‘HethandschriftvanKlein-Galilea.GemeentearchiefMonnikendam,154’,Cîteaux in de

Nederlanden2(1951)24-29.

Pleij,Herman,‘EenonbekendhistorieliedoverhetbelegvanPoederoijenin1507’in:TomCram

Weerwerk,19-31.

Wüstenhoff,D.J.M.,‘DepriorijvanGalileanabijMonnikedam’,Archief voor Nederlandsche kerkgeschiedenis

7(1899)113-171,278-326.

57


Florijs’diversoriumsluitaanbijdietraditie.Wellichtdathijnietzobegonnenis

endatdetekstineersteinstantievooraladministratiefbedoeldis,maarhetdi-

versemanuscriptdatdeeeuwenheeftdoorstaan,isweldegelijkeenrapiarium.

Eencisterciënzerrapiarium.Waarindezakenvanhetklooster,degeestelijke

overpeinzingen,endewereldseeigenaardighedenallemaaleenweghebbenge-

vonden.

7 De eindigheid der dingen

NadatdepestepidemieendestadsbrandenMonnickendamenomgevingtroffen,

slaagdeKlein-Galileaernietmeerinomdegloriedagenvanweleertehervinden.

Hetkloosterraakteverwikkeldinlangdurigeprocessenoverzijnbezittingen.Er

klonkenvooralklachtenvanuitMonnickendamoverhetfeitdatdekloosterlin-

genweigerdenbelastingtebetalenoverdezelanderijen,ondanksalleaanmanin-

gendaartoe.Toendezeperiodevanneergangooknogeensgevolgdwerddoor

internespanningenwasdathetbeginvanheteinde.Indevolgendejarennamde

aanwasafenlietdekloostertuchttewensenover.Deinkomstennamenaf,debe-

lastingenwerdenhogerendeReformatiewonaanterrein.

Toendestadin1570doordeGeuzengeplunderdwerdenzichtweejaarlaterge-

wonnenmoestgeven,werdookhetkloosternietgespaard.Deovergeblevenmon-

nikenkregeninruilvoorhunbezittingennogalimentatievandestad.In1584

werdhetkloosterbezitgeveildenvóór1589hadhetkloosteralplaatsgemaakt

vooreenhofstede.

Eenanderehand,detekstgeschrevendoordeopvolgervanFlorijs,voegttenslot-

teaandebiografietoedatFlorijsClaeszoonophogeleeftijdwasgestorven,63in

jaren,42inreligie,inhetjaar1521.Zijndiversoriumwordtdaarnagebruiktom

hierendaarnogaantekeningentemaken,watertoeleidtdathetgeheelnogdi-

verserwordtdanhetalwas.DoorzijnopvolgerbijvoorbeeldwordtFlorijsom-

schrevenalseerbiedwaardigebroeder,inschikkelijkenhardwerkend.Maarzijn

diversoriumoverleefthem,endaarinkomthijvooralnaarvorenalseenschrijver,

diedehelewereldaanhetpapierwildetoevertrouwen,alzijngedachtekronkels

enervaringen.

Daarmeevormthetdiversoriumeenuniekekijkinhetlevenvaneenbijzondere

monnikineenevenzobijzonderkloosterinMonnickendam.

58

Het bestuur van Monnickendam in de achttiende eeuw

drs. J. Mewe-Reekers

HoezaghetbestuurvanMonnickendamerindeachttiendeeeuwuit,hoewasdie

bestuursvormontstaanenwaarwasmenindezeeeuwzoalmeebezig?Enwat

warentenslotteingrotelijnendeveranderingentotdeFransetijdin1795?Daar-

overzultuinditartikelhetéénenanderlezen.Demeesteinformatieisdooron-

dergetekendegehaalduitde‘resolutieboeken’.Hierinwerdendoordesecretaris

devergaderingenvanhetbestuurvastgelegd.

Ontstaansgeschiedenis van het Monnickendamse bestuur

HetbestuurvandestadMonnickendamwasingesteldin1404doorhertogAl-

brechtvanBeieren.Deoorkondewaaropditisvermeldishelaasverlorengegaan.

Erzijneindvijftiendeenbeginzestiendeeeuwgrotebrandenindestadgeweest

envermoedelijkistoenookdezeoorkondeverbrand.Maardeprocedurezoals

vastgelegdin1404werd,meteenaantalaanpassingenindetijd,consequentge-

volgd.

Inhetstadhuis,gelegennaastdeSpeeltoren,zeteldehetbestuurvandestad,‘de

vroedschap’,bestaande21personen.Vandezevroedschapwarenvoordedage-

lijksegangvanzakenvierburgemeesters,

verantwoordelijk. De gehele vroedschap

kwammaandelijks bijeen,menhadgeen

vastevergaderdagenvergaderenopzater-

dagofzondagwasgeenuitzondering.

Deverkiezingsprocedurezoalsvastgelegd

in1404gingalsvolgt:

Opdedagvoor9augustus,st.Laurensdag

kwamende61rijksteinwonersbijeeninde

kerk,omdrieburgemeesterstekiezen.Die

waren,samenmetdeoudsteburgemeester

vanhetvorigjaar,depresidentcommissaris,

59

AlbrechtvanBeierenGraafvanHolland1358-1404

debelangrijkstebestuurdersvandestadvoorhetkomendejaar.Voordiegelegen-

heidhadmenspecialekleding,maarhelaasisdienietmeerbekend.Deburge-

meestersvormdensamenmetdeoverigekiesmannendevroedschap.

InEdamvormdeneenpaarjaarlater,in1414,de31rijksteinwonersdevroedschap.

IndietijdmoetMonnickendammetde61kiesmanneneengrotestadzijnge-

weest.

Naeenkerkdienstgingendezeburgersmeteenbodeendeschoutnaarhet‘hoghe

koor’indeGroteKerk.

Daarwaren in hetmidden drie stoelen

naast elkaargeplaatst.Aanbeidekanten

vanhetkoorgingmenzitten.Vervolgens

werddoordeschoutevenveelbonenalser

burgerswarenineenzakgedaan,58witte

endriezwartebonen,totaal61.Dezezak

noemde men ‘de bonenzak’. Deze zak

werderalsvolgtbeschreven;eenzwarte

zakmeteenwapenvanMonnickendam

erop,eenkoordaandebovenkantenver-

sierdmet kwastjes. Vervolgens ging de

bodemetdebonenzaklangsdeaanwezi-

genenhaaldemenereenboonuit.Dege-

nendieeenzwarteboonhaddengetrok-

ken,werdendeboondragersgenoemd,zij

gingenopdedriestoelenzitten.Zijwezen

vervolgensdrieanderenaandieopdedrie

stoelengingenzittenentenslottewezen

dezelaatstedriededefinitievedrieburgemeestersvoorhetkomendejaaraan.

Gedurendedezeverkiezingmochtmendekerknietverlatenopstraffevaneen

boete.

Depresidentburgemeestervanhetafgelopenjaar,namdenieuweburgemeesters

devolgendedagdeeedafophetstadhuisentradvervolgensaf.Denahemko-

mendeoudsteburgemeestervanhetafgelopenjaarwerdvervolgensdenieuwe

presidentburgemeester.

Hierdoorbleefindeleidingvanhetbestuurcontinuïteitbestaan.

Depresidentburgemeesterhadookdefunctievan‘ordinarisgeneraal’.Dithield

indathijdestadvertegenwoordigdebijdestatenvanHolland.Ditcollegeverga-

derdemaandelijksinDenHaag.Vertegenwoordigersvan18Hollandsesteden

haddenhierinzitting.

60 61

DeMonnickendamsevertegenwoordigerverteldeindemaandelijksevergaderin-

genvandevroedschapwaterinDenHaagbesprokenwas.

Zowelbijdeburgemeestersalsindevroedschapmochtengeenfamilieledenzit-

tinghebben.

Indeloopvandezestiendeeeuwwashetnietmeermogelijkom61burgersbij

elkaartekrijgenvoorhetvormenvandestadsregeringenwerdhunaantaldras-

tischverlaagdtot21.

Deoorkondediedezeverminderingvastlegt,iswelbewaardgeblevenenligtin

hetStreekarchiefinPurmerend.

HieropistelezendatPhilipsIIin1564opverzoekvanburgemeesters,baljuw,de

rechtervoorrechtspraakbuitendestadenschepenendevroedschapverkleindetot

de‘21oudste,meestnotabele,meestgegoedeburgersmetdemeesteexpertise.’

Het bestuur in de achttiende eeuw

Doordeverslechterendeeconomischesituatieverlietenindeachttiendeeeuwveel

inwonersdestadenwerdhetsteedsmoeilijkeromvoldoendevroedschapsleden

tevindenonderdeburgers.Hetaantalvroedschapsledenwerddanookindeloop

vandieeeuwteruggebrachttot15.

Toenvervielookdebeperkingdatindevroedschapgeenfamilieledenzitting

mochtenhebben, alleenbij de burgemeesters bleef deze beperking gehand-

haafd.

Inhetbeginvandeachttiendeeeuwziejelangzamerhandeenverschuivingop-

treden.Menhieldnogwelvastaanhetritueelvandeverkiezingindekerkmaar

deburgemeesterswerdennietmeerzoalseerstslechtsvooréénjaargekozen.Zij

blevennudriejaarzittenzodatiederopzijnbeurtpresidentburgemeesterwerd.

Dezeburgemeesterwasdebelangrijkstebestuurderindestad.Defunctievanver-

tegenwoordigerinDenHaag,deordinarisgeneraalbleefindetweedehelftvan

deachttiendeeeuwlangduriguitgeoefenddoordeapothekervandestad.

Demaandelijksevergaderingenvandevroedschapwerdengehoudenopwisselen-

dedagenvandeweek,waarbijmenookvaakopzaterdagofzondagbijeenkwam.

Dezevergaderingenwerdengehoudeninhetstadhuisopdeplaatswaarvroegerde

voorgangervandeGroteKerkhadgestaan.Ditstadhuiszalgebouwdzijninde

tweedehelftvandevijftiendeeeuwnadatdeGroteKerkingebruikwasgenomen.

Benedeninhetgebouwzatendeschoutenzijnschepenen,depolitievandietijd,

delokalerechtbankvandestadendefinanciëleafdelingwaarvoortweejaarlijks

gekozenthesauriersverantwoordelijkwaren.Bovenwarendeburgemeesterska-

mer,dekamervoordevroedschapsvergaderingenendekamervoordesecretaris-

senenhetarchief.

h e t b e s t u u r v a n m o n n i C k e n d a m i n d e a C h t t i e n d e e e u W

62 63


Ditarchiefwasheelbelangrijkvoordestadwantdaarlagenalleboeken,oorkon-

denenpapierendievanbelangwarenvoordestadenhetwerdconsequentbijge-

houden.

Hetstadhuiswasindeachttiendeeeuwinslechtestaat,regelmatigmoestener

reparatiesaanwordenverricht.Zomoestenin1768devenstersenkozijnenwor-

denvernieuwdomdatderamennietmeeropengingen.Ookaandetorenwaren

regelmatig reparatiesnodig. In 1762werdendehardstenenwaterlijstenver-

nieuwdmetnieuwhardsteenvoorf.400.-Enin1781moesthethoutwerkwaaraan

deklokkenhingenvernieuwdworden,menwasbangdatandersdeklokkennaar

benedenzoudenvallen.Ookreparatievanhetspeel-enslagwerkwashoognodig.

Ookdeklok,diehetvertrekvandetrekschuitaangaf,werktenietmeer.Dehele

reparatiewerdbegrootop8á9duizendgulden.Zoveelgeldhadmennietmeer

inkasdoordeaanschafvaneennieuworgelvoordegrotekerkenreparatiesaan

detorenvandiekerk.Menmoestdaaromhetbenodigdegeldlenen.

Deinvloedvandebestuurdersvandestadwasopallefrontenaanwezig.Ophet

gebiedvanbelastingheffing,handel,visverwerking,veiligheid,onderwijs,kerk,

hetvervoerendegezondheidszorg.Maarookvoordebenoemingvandestads-

dokterenvroedvrouw,hetaantalbakkers,(ermochtentotaal14bakkersindestad

zijn)ofslagers,(maximaal9,waaronder1joodse,)lagdebeslissingbijdevroed-

schap.Hetgildesysteemwasnogsteedsaanwezigmaarookhierhadhetstadsbe-

stuurhetlaatstewoord.

Hetbestuurhieldwelduidelijkrekeningmetdearmeinwonersvandestad.De

stadsdokter,devroedvrouwendeonderwijzerskregeneentractementvande

stad.Hiermeewarenzijverplichtdearmennietsterekenenvoorhundiensten.

Deburgersmetvoldoendemiddelenmoestenbetalenvoorhundiensten.Voorhet

gehelefunctionerenvandestadwarendeinwonersafhankelijkvanderegenten.

Inwonerskwamenmetklachtenbijdeburgemeesters,diezevervolgensinde

vroedschapaandroegen.Somsbeslistemenopdevergaderingoverdeklacht,

maarookwerddeklachtvaakterugverwezennaardeburgemeesters,want,zozei

mendiezoudenhunbeslissingnemeninhetbelangvandestad.

Demeestevroedschapsledenhaddenereenfunctiebij,zoalszittingbijdeadmi-

raliteit,dijkgraafvoordePurmer,dijkgraafvoorWaterland,dijkgraafvoorde

Waterlandsemeren,(datwarenhetBelmermeer,hetBroekermeerenhetBuikslo-

termeer,)commissarisvandeWestindischeCompagnie,ofgedeputeerdeinde

statenvanWestfrieslandenhetNoorderkwartier.Hierinwarendezevensteden

vanNoordHolland vertegenwoordigd,Alkmaar,Hoorn,Enkhuizen,Edam,

Monnickendam,MedemblikenPurmerend.

Aldezefunctiesmochtenslechtsvooreenpaarjaarwordenuitgeoefendworden,

maarindeachttiendeeeuwwerdendezepostenbijnaaltijdtothunoverlijden

doordezelfdepersonenbekleed.Sommigengrossierdeninfuncties.Inde60er

jarenvandeachttiendeeeuwhaddeneenburgemeestereneenordinarisgeneraal

intotaal11functies.Dittotgroteergernisvananderevroedschapsleden.

De macht van de vroedschap

Inoktober1742haddentweedeftigepersonen,devadereneengetuige,tegoeder

naamenfaambekendstaand,eenkindindegrotekerkterdoopgebracht.Dedo-

mineevroegdegetuigeendevaderofzijlidmaatvandekerkwaren.Beidenwaren

datechterniet,waaropdedomineezeialleentewillendopenalserweleenlid-

maatbijwas.

Daaropheeftdestadsvroedvrouwdeplaatsvandevrouwingenomenomhetkind

tendooptehouden,maardearmevaderzeialvoorhemietswerdgevraagd‘ja’.

Hieropwerddedomineezokwaad,dathijdemanbegonuitteschelden,-‘jou

plomboer, beest’ ennogmeer vuilewoorden.Dedoopging vervolgensniet

door.

Deouderlingenwarendoorditvoorvalechterzeergeschrokkenendedomineeis

eenpaardagenlaterdoordekerkenraadoverzijngedragonderhouden.Hijbleef

echterbijzijnbesluit,alleentedopenbijaanwezigheidvaneenlidmaat.Deker-

kenraadwasvanmeningdathijwelmoestdopenvolgenseenartikelvandesy-

nodevanDordrechtvan1619.

Tijdenseendiensteindnovemberbeklaagdededomineezichoverdekerkenraad.

Nuwasdemaatvol.Dekerkenraadgingnaarhetstadsbestuur,datbeslootdatde

domineegeenministeriëlefunctiesmochtuitoefenenindestadendatzijntrak-

tementwerdingetrokken.

DesynodeinHoornbeslistedatdedomineezijnfunctievacantmoeststellenen

hijkonvertrekken.Hetfunctionerenvandedomineevielonderdeverantwoor-

delijkheidvanhetstadsbestuur,evenalsdehoogtevanzijntractement.Ookbij

benoemingenvandomineesendeaanvangstijdenvandeprekenhaddestadsre-

geringhetlaatstewoord.

Eenanderbelangrijkonderwerpwatregelmatigtersprakekwamwarende‘stads-

veren’.Datwarenhetoudeenhetnieuweveer.Ookzijvielenonderhetbestuur

vandestad.HetnieuweveerwasdetrekschuitnaarAmsterdamviadezessteden-

vaartlangsBroekinWaterlandenhetSchouw.HetoudeveerzeildeoverdeZui-

derzeenaarAmsterdam.

64 65

VanhetnieuweveervertrokkendagelijksdrieschepennaarAmsterdamenwerd

gebruiktvoorpersonenvervoer.Hetoudeveerwasvoorhetvervoervangoede-

ren.

Voordezebeideverenwaseencommissaris,‘decommissarisvoorhetoudeen

nieuweveer’aangesteld.Daarnaastwashijookenigetijdnogorganistenklok-

kenistenopwindervanhetstadshorloge.Aldezefunctieswarenalsbezuinigings-

maatregelin1749doorhetbestuurbijelkaargevoegdmaarditbleekinpraktijk

niethaalbaar.Defunctievancommissarisvanhetoudeennieuweveerwasaldruk

genoeg.Elkedagbehalvezondagmoesthij’smorgensom4uuraanwezigzijnbij

vertrekvandebootenaandeschipperseenlijstmeegevenvandegoederendiede

vorigeavondwarenaangeboden.

’sMiddagsmoesthijvan5uurtot9uuraanwezigzijninhetveerhuisomallegoe-

derenvoorAmsterdaminontvangsttenemeneninhetregistervanuitgaande

goederen,metvermeldingvanadressantteschrijven.

Deschippersmoesten’savondsom9uurkomenkijkenwelkegoederenwaren

aangeboden,zodatzijdevolgendeochtendwistenhoehetschiptebeladen.Als

mendoorslechtweernietkonuitvarenmoestditonmiddellijkaandepresident

burgemeesterwordengemeld.

Alserijslagenertweewekennietgevarenkonworden,moesterafhankelijkvan

dehoeveelheidvrachtéénoftweekeerperweekmeteenwagennaarAmsterdam

wordengereden.Destadbetaaldedehuurvandewagen.Devrachtprijswerddan

met1/3verhoogd.

Deschepenvertrokken’smiddagsom2uurweeruitAmsterdamendegoederen

diezijmeenamenwerdendiezelfdeavondnogthuisbezorgd.Opverzoekvande

schippersophetoudeveer,in1752,wordter’savondseenlantaarnopdelange

bruggezetzodatzijmakkelijkerdehavenkunnenvinden.

NaastdezeverenwarenerookverenopHaarlem,AlkmaarenPurmerend,deze

schippersmoestendestadeenafleggeldbetalenvoorditrecht.Wanneermenweer

stoptekreegmendatgeldweerterug.DeschippervanhetveeropHaarlemhad

bijvoorbeeldƒ100.-betaald.

Indeloopvandeachttiendeeeuwwarenermindergoederenteverschepen,ook

alomdatdebrouwergestoptwas.

Ookbijhetonderwijswashetbestuurnauwbetrokken.Erwarentweescholen,

dearmenschool,waarvooroudersgeenschoolgeldhoefdentebetaleneneen

schoolvoorkinderenvanbetergesitueerden.In1774wasdeonderwijzervande

schoolophetNoordeinde,dearmenschool,gevraagdomophetstadhuisteko-

menwerken.

Hetwaseenverhuldebezuinigingsmaatregel,wanterwarendoordeeconomi-

scheneergangsteedsminderinwonerswarenendusookminderkinderen.Dit

scheeldedebetalingvan1onderwijzer.Debeidescholenwerdensamengevoegd

enerkwameenondermeesterbij,dieuiteraardminderverdiende.Tweejaarlater

bleekdatdesamenvoeginggeensucceswas.

Debetalendeoudersklaagdenoverhetveleongemakm.n.ongedierte,datsom-

migearmekinderenbijzichdroegen,bovendienwashetzomerstevolentebe-

nauwdindeschool.

SommigeoudersstuurdenhunkinderenalnaarKatwoudeopschool.Ookdeze

bezuinigingbleekgeenverbeteringenwerderweereennieuweschoolmeester

benoemd.

Deangstvoorbrandwaserggroot,begrijpelijkmetaldieopenvurenindehuizen

enhetgebruikvankaarsen.Tegenbrandwarenaltijdzoveelmogelijkmaatrege-

lengenomen.

Sindsmidden17eeeuwwaseralsprakevanbrandspuiteninMonnickendam.

Voorhetonderhoudhadmeneenbrandspuitschoonmakerindienst.Toendezein

1751overleedbeslootmengeennieuwemeertebenoemen,maarhetonderhoud

doorstadswerkerstelatendoen.Indeachttiendeeeuwwarenerdriebrandspuiten.

Bijhetgebruikenvandezespuitenhaddenzichgroteproblemenvoorgedaan.Nie-

mandhadnamelijkeenduidelijketaakbijhetblussenvaneenbrand.Besloten

werdduidelijkteomschrijvenwatmenmoestdoenbijbrandentweemaalperjaar

tecontrolerenofallesnogwerkteenookteoefenen.Deeerstemaalinmeiende

tweedekeerinseptembertijdensdekermis.Ookkwameenlijstvandeburgersdie

dienstdedenopdediversebrandspuitenenonderwelkebrandmeestermenviel.

Menkreegeenlodenpenningmetaandeenekanthetstadswapenenaandean-

derekanteenGvoorgrotespuit,eenNvoornieuwespuiteneenKvoorkleine

spuit.Dusalsdebrandklokluiddewist iedereenwathijmoestdoen.Dedrie

brandspuitenstondenoverdestadverdeeld.

DegrotespuitstondophetWezenlandt.o.hetweeshuis,denieuwespuitstond

ophetZuideindeendekleinespuitindeWijdeof2eMolensteeg.Alshetpompen

vandebrandspuittezwaarwerdmochtmenmetemmersgaanblussen.Degene

dieheteerstewaterindebrandkreegontvingf.25.-premie,veelgeldalsjebe-

denktdathetdagloonindietijdf.1.-was.

Alserbrandwasbinnendestad,bijdezaagmolens,hetkruithuisendehuizen

buitendeZuiderpoortluiddealleendebrandklok.Bijbrandbuitendestadzou

debrandklok20slagenslaanenvervolgensdepoortklok20slagenenditvoorie-

dereklokdriemaal.

Deburgersindestadmoestenbijbrand’snachtsallemaaleenlantaarnmeteen

brandendekaarsaanhunhuishangen.In1785wasdekleinebrandspuitversleten


66 67

zwarte degens, poeder, pruiken

enhoed.Dedamesmochtenzelf

bepalenwatpassendwas.

HettweedebezoekwasvanWil-

lemVaandestadinjuli1773.Van

tevorenhadmenvastgelegdhoe

menditbezoekmoestorganise-

ren,eenheusdraaiboek.Enver-

volgenswerdvanhetbezoekzelf

eenverslaggemaaktinhetresolu-

tieboek.Doorwindstilte en laag

waterkwamdeprinspasomhalf

tienbijhetTolhuis,inwatnuAm-

sterdamnoord,isaan.

Vandaar ginghij per koets rich-

tingMonnickendam,waarhijom

half twaalf aankwam. De presi-

dentburgemeester ende schout

haddenhembijBroek inWater-

landopgewacht.Nustaptehijbin-

nendeBroeker-ofNieuwePoort

uitdekoets,daarstondenzeven

meisjes,metelkindelinkerhand

eenspeereninderechterhandeen

mandjemetbloemblaadjes.

Eerstbezochthijdekerk.Opzijn

wegdaarnaartoewerdendebloem-

blaadjesgestrooid.Bijzijnbezoek

aandekerkspeeldehetorgel.

Vervolgens liepmen, terwijl de

klokkenluidden,vandekerktus-

seneersthetgroene,danhetgele

endanhetoranjevaandelvande

burgerwachtdooroverdeKerk-

straatnaarhetstadhuis.Doordeburgerijwarenerebogengemaaktopdezeroute.

Voorhetstadhuishielddepresidentcommissariseentoespraak,daarnawerdde

prinsdoordetweeoudsteschepenennaarderechtbankgebracht,waarhijwerd

voorgesteldaandeschoutdeoverigeschepenen,dekerkradenvandegerefor-

envolgensdebrandspuitmakereengrotereparatienietmeerwaard.Besloten

werdeennieuwebrandspuittekopen.Dezekostteƒ320.-endaarkwamnogƒ50.-

bijvoordewielen.

Vuilnisvormdeeengrootprobleemindestad,nietdatmenzohygiënischwas,

maarhetwasonpraktisch,iedereengooidevanallesopstraatenindegrachten,

daarbijmoetjedenkenaanmest,slachtafvalenas.Metallerleivoorschriftenpro-

beerdemendeinwonersertoetekrijgenhunvuilnisnietopstraat,inhavenof

grachtentegooien.Metnamedegrachtenwerdenhierdoorteondiependaardoor

nietmeerbevaarbaar,ookkonmenbijbrandermetdebrandspuitgeenwater

meeruitpompen.Aldieverbodsbepalingenwerktentoenevenminalsnuenmen

bedachtin1744eerstofiemandvoorƒ1.-perweek,eendouceurtjenoemdemen

dat,destadwildeschoonhouden,maardaarhadniemandzinin.Vervolgenswerd

in1745iemandbereidgevondenvoorƒ250-perjaardagelijkseenpaardenwagen

doordestadtelatenrijdenomhetvuilbijdehuizenoptehalenenhetbuitende

stadbijdeZuider-enNoorderpoorttebrengen.LaterwerddeplaatsbijdeNoor-

derpoortverplaatstomvoorreizigershetzichtopdestadwataangenamertema-

ken.Destankdeederblijkbaarnietzoveeltoe.Voorhetregelmatiguitdiepenvan

degrachtenenhavenmoestmendiepgeldbetalen.

Hetbelangvanschoonwaterzagmenwelinmetnamevoordebierproductie,de

stadsboerenmoesten’swintersplankenslaanrondopgeslagenmest,zodatgeen

mestwaterindegrachtenkonsijpelen.

De relatie met Oranje

Derelatiemetdeerfstadhouder,deprinsvanOranjewasdubbel,aandeenekant

erkendemenzijnautoriteit,aandeanderekantprobeerdemenhemletterlijken

figuurlijkbuitendepoorttehouden.Dedoorgodgezondensoevereinerkende

menmaarbinnendestadwildemenhetzelfvoorhetzeggenhebben.Eenstad-

houderheeftindeachttiendeeeuwtweemaalMonnickendambezocht.Deeerste

keerWillemIVin1747,toenhijopwegnaarEnkhuizenbijdeNoorderpoortaan

landkwam.Daarwerdhijontvangendoordeburgemeesters,erwerdenkanons-

schotengelost,hetcarillonspeelde,maardeprinskwamnietindestad.

Bijhetoverlijdenvandezeprinsin1751kreegdevroedschapweleendresscode

voorgeschrevenvoorhungangnaardekerk.Zijmoestengekleedgaaninzwarte

lakenrokkenenvestenmetsaaienvoering,gemonteerdmetlakenseknopen,geen

knopenopdeopgeslagenzakken,‘pleureuses’–zegmaarhuildoekjes-aande

omslagvandemouwen, zwartewollenkousen, leren schoenen,manchetten,


68 69

meerdekerk,deluthersekerk,dedoopsgezindeenderooms-katholiekegemeen-

te.Vervolgenswerdbuitengekekennaarhetvoorbijmarcherenvandegeleen

groenevaandelsvandeburgerwacht,begeleiddoortrompettersenpijpers.Dan

volgdeereenkleinewandelingoverdeDam,delangebrug,dewijdesteegenver-

volgensoverhetNoordeindeweerterugnaarhetstadhuis.Bovenindevroed-

schapskamerwerdenhemtweebijzonderevoorwerpengetoond,debonenzak,

waarmeedeburgemeestersverkiezingenwerdengehoudenendeketenvanBos-

su,veroverdopdeSpanjaardenbijdeslagopdeZuiderzee.Hetlatenzienvande

bonenzakgeeftduidelijkaanhoeveelbelangmenhechtteaandeonafhankelijke

verkiezingvanburgemeestersindestad.Eenwelheelgelukkigtoevalwildatzo-

weldezakalsdeketennogsteedsinMonnickendamzijnenwelinhetMuseum.

Hetstadswapenopdezezakisheelbijzonder,demonnikhoudtindeenehand

zoalsgebruikelijkeenknots,maarindeanderehandeenrozenkransendatis

vreemdgezienhetgeldendegeloofindietijd.

Deprinsheeftnogwatgegetenengedronkenenisomhalftweeweervertrokken,

voorafgegaandoordesecretarissen,deburgemeestersendestadsbodestussende

burgerijrichtingNoorderpoort,waardekoetsophemwachtte.Afgesprokenwas

datdepresidentburgemeestervoorhetetenzouzorgenendatnavertrekvande

prinsmenmethet‘overgeschotene’zounatafelen.Ermoetbehoorlijkwatzijn

overgebleven,wantmenheeftlangduriggetafeld,menheeftdeprinsbedachtmet

eenglaasjewijnenomnegenuur’savondsisiederweernaarhuisgegaan.

Einde oud regime

Sindshetmiddenvandeeeuwhaddeprinsgeprobeerdindestedenmeermacht

tekrijgenenhaddenderegentenzichdaarmetmeerofmindersuccestegenver-

zet.InMonnickendamprobeerdedeprinskandidatenvoordejaarlijkseverkie-

zingvoortedragenendeenekeeraccepteerdemendatdanweerverzettemen

zich.Zoalsin1766devroedschapopmerktedatdevooroudersvandeprinszich

nooitmetdebenoemingenhaddenbemoeidenbovendiendekandidatenniet

persoonlijkkende.Menbedenktdaneencompromis,destadsteltdekandidaten

voorendeprinsbenoemtze.

Detweedehelftvande18eeuwgevendeverslageninderesolutieboekennietveel

weeroverdeonrustdieertochgeweestmoetzijnindestad.Deeconomieverslech-

terde,erwasoorlogsdreigingenin1780verklaardeEngelandderepubliekdeoor-

log.Doordealingezetteverslechteringvandeeconomieendedramatischafge-

lopenoorlog,honderdenschepenwerdendoordeEngelsenopgebracht,kwamde

handelvrijwelstilteliggen.Veelinwonersvanderepubliekwerdenpolitiekbe-

wuster.Hetaleenaantaljarengroeiendeverzettegenderegentenbrachteenpo-

litiseringopgangdieookMonnickendamnietonberoerdliet:depatriottentijd.

Nietalleenderegentenwildenhunoudemachtspositieterug,maarookdege-

woneburgerswildenhunouderechtenenprivilegesweerterug.

InhetlandescaleerdedesituatiezodanigdatdePruisen,hunkoningwaseen

broervanprinsesWilhelmina,devrouwvanWillemVHollandbinnenvielenen

deprinsweeraandemachtkwam.VoorMonnickendamhielddatin,datin1788

deprinsineenbriefmeedeelde,dathijtervoorkomingvanverderonheiltussen

deburgersenderegentendepatriottischeregentenzouontslaaneninhunplaats

oranjegezindezoubenoemen.Dehelestadsregeringzouwordenontslagen,ook

deschepenen.Hijzondhiertoetweevertegenwoordigersnaardestadomnamens

hemalleregententeontslaan.Deoudeprivileges,vrijhedenenrechtenbleven

echterbestaan.Deontslagenregentenbehieldenhunplaatsenindekerk.

Erkwamnueenvroedschapvantienleden,w.o.welweervierburgemeesters,ze-

venschepenenen2secretarissen,allemaaloranjegezind.Indetoekomstzouden

nogvijfvroedschapsledenwordenbenoemd.Opditmomentzozeideprins,wa-

renerteweinigvoldoendegekwalificeerdeendehuidigeconstitutietoegedane

personen,kortomoranjegezind,indestadommeervroedschapsledentebenoe-

men.Omdaterteweinigmensenwarenomeenboontrekkingtehoudenlietde

prinswetendatmenhiervangeengebruikmeerhoefdetemaken.

Erkwameennieuweprocedurevoorhetkiezenvandeburgemeestersdoordele-

denvandevroedschap,alsvanoudskomtmenopdedagvoorst.Laurensindekerk

ennadedienstgaatmennaarhethoghekooraanweerzijdenindebankenzitten

maarmetnugeenstoelenmaareentafelinhetmiddenwaaraandesecretariszit.

Dezezaldekeuzevandeburgemeestersdoordeprinsvoorlezen.Vervolgenskan

daniederlidzijnstemuitbrengenopdedoorprinsgenoemdekandidaat-burge-

meeesters.Dezemaniervankiezenwasgeenlanglevenbeschoren.DeFransetroe-

penvielenin1795HollandbinnenenmetdezeinvalbegondeBataafseRepubliek

ErkwamenvertegenwoordigersvandeFransegeneraalDaandelsindestad.Deze

steldendestadvoordekeuzeofwelmenwerktemee,ofwelmenwerktenietmee,

maardanzoudestadvolgensoudoorlogsrechtwordengeplunderd.Dekeuzewas

snelgemaakt,menwerktemee.

Debelangrijksteburgers,totaalzo’n200werdenbijeengeroepenindestadsdoe-

lenomnieuweregententebenoemen.Erkwameenovergangsregeringindestad,

allepostenzoalsmenzei,warennuinhandenvanweldenkendevaderlandersen

inheteersteresolutieboekvanhetnieuweregimekwamingrotelettersopdeeer-

stebladzijdetestaan;MenschenBurger.Hetoudesysteemhadafgedaan.


70 71

Weezenland

Doornieuwbouwaande

oostkantvanhetWeezen-

landwerdonsnogeen

blikgegundopde

prachtige17eeeuwse

bovengevelsaande

overkantvandezestraat.

Zozouhettoenmalig

Monnickendamerhebben

uitgezienalswedekaart

vanDeWitt/Blauw

1860/80bekijken.

foto: Siem Koerse

72 73

Monnickendamse jongens in het leger van Napoleon (1812)

Ds. C.A.E. Groot

Hetistweehonderdjaargeleden,datNapoleonmeteenlegervan600.000man

Ruslandbinnentrok,omoorlogtevoerentegenCzaar(ofTsaar)Alexander.

DehistoricusAdamZamoyskiheeftoverdezeveldtochtnaarMoskou(juni-de-

cember)eendikboekgeschreven.Ikciteerdeomslag:‘DeinvasievanRuslanden

deverschrikkelijketerugtochtvanuitMoskoudiedaaropvolgde,betekendemi-

litairvertoonenmenselijketragedieopkolossaleschaal.Heteerstehistorische

voorbeeldvaneentotaleoorlog.Deuitkomstvandezestrijdisvangrotebetekenis

geweestvoorhetverloopvandeEuropesegeschiedenis.

NapoleonsGrandeArmee,hetgrootstelegerindewereldgeschiedenis,hadnaast

Franse,Spaanse,Portugese,Italiaanse,Poolse,Duitse,Kroatische,Zwitserseen

Nederlandsesoldateninzijngelederen.NapoleonjoegzehetuitgestrekteRus-

landin,waarzenietaanetenofwaterkondenkomen.ToenzedeRussenbijMos-

kouuiteindelijktegenoverzichvonden,volgdeeenveldslagdietotaandeEerste

Wereldoorlogzijnweerganietkende.Deontberingendiedeoverlevendendaarna

moestendoorstaanwarenwelhaastondragelijk’(1).

Vanhetlezenvanditboekbenikbepaaldnietvrolijkgeworden.Dewreedheden,

begaandoormensentegenovermensen,warenweerzinwekkend.Watsoldaten

dedenomteoverlevengrenstaanhetongelooflijke.Maarsomswarenerookstaal-

tjesvanheldenmoedenmenslievendheiddiejemetinstemmingleest.

Geenvanbeidepartijenkwamalsoverwinnaaruitdebus.Maarhetkosteinen-

kelemaandentijd,minstenseenmiljoenmensenhetleven,tamelijkeerlijkver-

deeldoverdetweepartijen.Erwarendagendateropééndagtientotdertigdui-

zendmensenomkwamen,dooroorlogsgeweld,gebrekaanvoedselofdoorde

barrekouvanzo’n35ofmeergradenCelsiusondernul.Bevriezingenensneeuw-

blindheidwarenhetgevolg.Moreelverval,harteloosheid,egoïsme,kannibalis-

me,hetzijnwoordenwaareenhelewereldachterschuilgaat,maardieuiterst

reëelwarentijdensdebarretocht.

NapoleonsinvasievanRuslandin1812iséénvandemeestdramatischeepisoden

indeEuropesegeschiedenis.Grotereputatiesstondenophetspel:dievanNapo-

74

kenopgelopen.Endanhebbenwehetnogmaarnietoverpsychischeschade,ver-

oorzaaktdoordeverschrikkelijkebeelden,dieongetwijfelddiepinhungeheugen

warenachtergebleven.

De Franse tijd

Ineerderverschenenjaarboekjesheeftwijlendhr.Appeluitgebreidgeschetst,hoe

deaanwezigheidendeinvloedvandeFranseninonslandvanaf1795isgeweest(2).

HijnoemteengrootaantalfeitenengebeurtenissenuitdeBataafseperiode(1795-

1805)endeperiodevanhetkoningschapvanLodewijkNapoleon(1806-1810).

MijnverhaalbegintalsdeinmiddelstotkeizergekroondeNapoleon,op8juli

1810,nahetvertrekvanzijnbroer,demachtoverdeBataafseRepublieknaarzich

toetrekt(3).

Maareerstwatinformatievooraf.

Typering van de periode 1806-1813

Onslandtelderond1800circatweemiljoeninwoners.Hetmerendeeldaarvan

woondeinhetwesten,metnameindeprovincieHolland,rond1840opgedeeldin

Noord-enZuid-Holland.AlsgevolgvandeFranseoverheersingwasereenuiterst

slechteeconomischesituatieontstaan.Descheepvaart,handel,nijverheidenzee-

visserijkwamenineendiepemalaiseterecht,medeveroorzaakt,doordatveel

jongemannenopgeroepenwerden

vooroorlogsdoeleinden.

Continentaal Stelsel

OokhetContinentaalStelselspeelde

eenbelangrijkerol.VanafhetEuro-

pese vasteland was elke vorm van

handelmetGroot-Brittanniëverbo-

den.Koner tijdensdeperiodevan

LodewijkNapoleonnogbehoorlijkwordengesmokkeld,toenonslandin1810bij

hetFransekeizerrijkwerdingelijfd,werddat,doordekomstvaneengrootleger

douaniers,vrijwelonmogelijk.Inallekust-engrensplaatsenvanonslandwerden

dezedouanebeambtengestationeerd.Zehaddenveelbevoegdheden,zoalscon-

trolesbijdepoortenofeenonverwachthuisbezoekombv.keldersenzolderste

inspecteren.

Armoede

Vooralinhetwestelijkdeelvanonslandheersteenormearmoede.Destedenhad-

dentemakenmetgrotegroepenbedeelden.Hetaantalbedelaarsnamtoeendief-

75

M O N N I C K E N D A M S E J O N G E N S I N H E T L E G E R V A N N A P O L E O N ( 1 8 1 2 )

leonenvantsaar(russischvoorceasar,keizer,caeg)AlexanderI.Destrijdhadvaak

eenverwarrendverloop.Naiedertreffeneistenbeidepartijendeoverwinningop.

WeliswaarhaddendeFransendeveldtochtverloren,maarerkonnauwelijkswor-

denbeweerddatdeRussendeoverwinnaarswaren.

Hark Schonevelt

Ikhebmeindezeoorlogverdiept,omdatooktienersenjongemannenuitMon-

nickendamdeeluitmaaktenvanhetimmenselegerdatnaarhetOostenisgemar-

cheerd.EénvanhenwasHarkSchonevelt.Hoeverhijisgekomenblijftonbekend.

Vaststaatdathijéénvandezeer

velen is, die de barre tocht niet

heeftoverleefd.

Harkwaséénvande15.000land-

genotendiedeeluitmaaktevande

GrandeArmee,datinjuni1812op

weg ging naar dat uitgestrekte

land in Oostelijk Europa. Van

deze 15.000 soldaten hebben er

nietmeer dan 5 à 600 de tocht

overleefd.Eendeelvanhenmoest

derestvanhunlevengehandicapt

verder,omdatzeéénofmeerledematenmisten,veroorzaaktdooroorlogshande-

lingenofbevriezingen.Anderenwarenblindofhaddenanderefysiekeongemak-

NapoleonBonaparte TsaarAlexanderI

NapoleoninRusland

Douaniers

stallen,waarookveelkinderenbijbetrokkenwaren,kwamenveelvuldigvoor.In

maart1810werdinMonnickendameenzekereAnnaSchoutenaangehouden.Ze

was70jaarenprobeerdealzwervendteoverlevendoorzwavelstokkenteverko-

pen.Waarzevandaankwamblijftonduidelijk.

Tiërciering

NaasthetContinentaalStelselhadookdezogehetentiërcieringvooreengewel-

digeachteruitganggezorgd.Vanwegeeentorenhogestaatsschuldvancirca1mil-

jardgulden,werdervanaf1810nogmaareenderdevanderenteopstaatsobliga-

tiesuitbetaald.Endathadgrotegevolgenvoorbijvoorbeelddearmen-enwezen-

zorg.

HetonderhoudvandeFransesoldatenennieuwebelastingmaatregelen,zeleg-

deneenzwaredrukophetlevenvanrijkenarm.

Trieste periode

Geenwonderdatdezeperiodealsdeprimerend,triestentroostelooswerderva-

ren.Erwassprakevanvervalindesteden(geenofweiniggeldvooronderhoudof

vernieuwingvanhuizenengebouwen),eenhogesterfte,gekoppeldaandereeks

oorlogendieEuropa,doortoedoenvanNapoleon,teisterden.Huwelijksontbin-

dingenenzelfmoordennamentoeenhetaantalvondelingenenverlatenkinderen

namdramatischevormenaan.

Deeconomischeproblemendiegedurendedetweedehelftvandeachttiendeeeuw

alaandeoppervlaktewarengekomen,werdennuinvolleomvangzichtbaaren

verscherptenzich.Vooraldescheepvaart,visserijenhandelenaandehandelge-

relateerdetakkenvannijverheidhaddenzeertelijdenonderdevrijwelperma-

nentestaatvanoorlog.Werkeloosheidenhogevoedselprijzenwarenhetgevolg.

Iedereenmoestmaarzienteoverleven.

Conscriptie

Vooraldeinvoeringvandedienstplichtzorgdevoorveelonrust.TotaandeFran-

setijd(1795-1813)kendedeRepubliekgeeneigennationaalleger.Alseralsprake

wasvaneenleger,danbestonddatuitberoepssoldatenvanmeestDuitsersen

Zwitsers,diedaartoewerdeningehuurd.

DienstplichtwasindeRepubliekonbekend.Onzevooroudersdachtenvoorname-

lijkdefensief.Aanvalsoorlogenwarennietaandeorde.Verweerenverdediging

vondeneeuwenlangplaatsvanuitversterktehuizen,burchtenenkastelen,waar-

vanonslandernogheelwatheeft.

MaartoendeFransenhetindeBataafseRepubliekvoorhetzeggenkregen,ver-

anderdedesituatie.Napoleondachtoffensiefenwasuitopalleenheerschappij

76

overEuropa.Daarvoorwarenveel

soldatennodig.Het systeemvan

huurlegerswasvoorzijnverove-

ringsdrift ontoereikend.De oor-

logshandelingenonderNapoleon

warenmassaslachtingen,metzeer

groteveldlegersdietegenoverel-

kaarstonden.

Daaromkooshijin1798voorhet

zogehetenconscriptie-stelsel.Dat

hieldindat,uitdelandenwaarhij

het voor het zeggen had, jonge

mannen tussen de 20 en 25 jaar

werdenopgeroepenomverplicht

tedieneninzijnlegers.

Deinvoeringvandatconscriptie-

systeemindeRepubliekverliepin

fasen.Hetbegonmetdevorming

van de Bataafse Armee van zo’n

30.000manschappen.Maar toen

eerstLodewijkNapoleonenvanaf

1810Napoleonzelfdezeggenschapinonslandhadden,werddatsteedsmeerge-

structureerd.DeuitvoeringwasopgedragenaandeFransebestuurdersvande

verschillendedepartementenwaarinonslandwasverdeeld(4).Zijmoesteneen

vantevorenbepaaldaantalmilitairenleveren.

Dewervingvanmanschappengingviaeenlotingssysteem.Wieingelootwas,kon

echtereenremplaçant(vervanger)sturen.Datkostteuiteraardgeldt,dusprofi-

teerdevooralderijkereklassevanditsysteem.Daarkwamnogietsbij.Losvanhet

levensgevaardataanhetvervullenvandedienstplichtwasverbonden,washet

voordehogerestandenenvoornameburgersonaanvaardbaar,dathunzonenals

soldaatzoudenmoetendienen,samenmetliedenvaneenlagestand.Hetleefpa-

troonvandepauperuitdestadofvanhetplattelandendatvandedeftigejonge

mannenwaszoverschillend,dateengemeenschappelijkverblijfineensoldaten-

onderkomenondenkbaarwas.

Onrust en protest

Hetmagduidelijkzijndatdeconscriptiebepaaldnietmetgejuichwerdontvan-

gen.Integendeel,hijwerdaanallekantengesaboteerdenzorgdenogalvoorwat

onrust.

77


78 79


Sommigenwekenuitnaareenanderlandofdokenonder.Desertiekwamveel

voor.Deburgemeestersmoestenonderzoekdoennaarmogelijkeverblijfplaatsen

vandeserteurs.Bijhetopsporenvandejongenswerdendeoudersvaakonder

drukgezetenmoestenzeeenboetebetalen.Wasdepersooninkwestieoverleden

danmoestdatbewezenworden.Bijdeopsporingwerd,heelslim,debevolking

ingeschakeld.Gedreigdwerdnamelijkdatmannendievrijgelootwaren,alsnog

opgeroepenzoudenwordenomdeplaatsvandedeserteursintenemen.Enomdat

niemanddaarbehoefteaanhad,waseenkliksysteemgeboren!Desondanksbleven

heelwatlotelingen‘vermist’(6).

Economische gevolgen

Hetconscriptie-stelselhadookeconomischegevolgen.Immersdelotelingenwa-

renvaakkostwinnerinhetgezinofdefamilie.Geenwonderdusdat,zoalsikeer-

deropmerkte,handel,nijverheidenvisserijzienderogenachteruitging,vanwege

hetgebrekaanarbeidskrachten.

Weeskinderen en bedeelden

EennieuweontwikkelingdeedzichvoortijdensderegeringvankoningLodewijk

Napoleon.

Hijwasbegaanmethetlotvanweeskinderen.Op5september1808verboodhij

hetdragenvanveelkleurigekledingvanwezen,wantdatzoualleenmaarstigma-

tiseringindehandwerken.Ookmoesthetwelzijnvandezekinderenbevorderd

worden.Zemoestengoedteetenkrijgen,waaronderookvleesspijzenengezond-

heid op doen door zoveel

mogelijk tewandelen,zo-

wel binnen als buiten de

stad.

Maarerzateenaddertjeon-

derhetgras.Ineenschrij-

venvan22september1806

kregen de lokale bestuur-

dersenregentenvanwees-

enarmhuizenenanderege-

stichten die uit ‘publieke

fondsen’werden gefinan-

cierd,deideeteroverweging,daterinhuntehuizenzichjongensmoestenbevin-

den‘welkeuythoofdevanhunnejaarenenlighaamsgestelgeschiktzoudenzijn

omhunlandtedienen’.Dezejongenszouden‘alleenhetaanvuurenvaneenebe-

tamelijkegeestdriftbehoevenomlieveronderdeVerdedigersvanhetvaderland

Ineenpamfletgetiteld‘KlagteenerVlissingscheMoeder’uitjanuari1806schrijft

eenonbekendescribent,diedegangvanzakenrondhetfenomeenconscriptie

hartstochtelijkbetreurde‘dathaarzoonenendievanhaarstadgenotesdaardoor

hetslachtofferzoudenwordenvandehatelijkevreeselijkeConscriptedieelkJon-

gelingingevaarbrachtvanalsSoldaathetjeugdigeleventeverliezen’.Endathet

beterwas‘ineenenroemvolleopstandtesneuvelendanalsslaafvervanhier’(5).

Deserteurs

Vooronze,opvrijheidingestelde,landgenotenwasdeconscriptieeendwang-

maatregel,waarvelenonderuitprobeerdentekomen.Vanalleswerdergedaan

omdegehatedienstplichtteontlopen.Erwerdenschijnhuwelijkenaangegaan.

Sommigedienstplichtigenverminktenzichzelfdoorbv.eenvingerofeendeel

daarvanaftesnijden/hakken,waardoorzegeengeweerkondenbedienen.Ande-

renwenddeneenlichamelijkgebrekvoor,somsondersteunddooreen‘genees-

kundigrapport’.

Meestvoorkomendwasechterhetgeengehoortegevenaaneenoproeping-of

vertrekbevel.

Loting

80 81


tewordenopgeschreven,dantotlastvangemeldehuijzenteblijven,welkedoor

omstandighedenreedszozeerzijngedrukt’.

Hetbleefechternietbijeen‘idee’,wantdeprefectvanhetDepartementAmstel-

land–Mollerus–eistevervolgensnietalleendatdebestuurdersenopzichterseen

wervendeoproepindegodshuizenzoudendoen,maarbovendiendatzij‘ten

spoedigsteeeneopgavevanallesubjecten,welkedaartoeinaanmerkingzouden

komenaanhetMinisteriezoudeninzenden,zodatnaderoverderzelverplaatsing

indeArmeekonwordenbeslist’.

Eenmaandlatervervielde‘vrijblijvendheid’enwerdhetdienstnemenvoorde

jongensinzoweldeindeopenbarealsindebijzonderegestichtenverplichtge-

steld(7).

Reacties in het land

Dezeverplichtingriepverontwaardigdereactiesop,waardoor15oktober1806een

nieuwrondschrijvenwerdverstuurdmetdemededeling,datdekoning‘geens-

zinsvanintentiewasomeengeforceerdekrijgsdienstintevoeren’.Dienstnemen

zoualleenopbasisvanvrijwilligheidgebeuren.Dejongensuitdewees-enarm-

huizendie inmiddels alnaar verschillende legeronderdelenwarengebracht,

mochten,desgewenst,naarhuisterugkeren.Endaarwerddankbaargebruikvan

gemaakt.

Nieuwe ontwikkelingen

Erzijntussen1806en1813allerleiontwikkelingengeweestrondomhetronselen

vankinderenvanbedeeldenenweeskinderen.OokhetstadsbestuurvanMonnic-

kendamkreegermeetemaken.Op15september1808wordteenschrijvenvande

Landdrostbeantwoord,n.a.v.eenKoninklijkdecreetvande29ejuli1808,waarin

wordtbevolenomeenbijzondereadministratieinterichtenmetdenaam‘Pupil-

lendesKonings’.Onderditbestuurzullenallewelgeschapenmannelijkewees-

kinderenvallendietenlastekomenvandestaatofvanhetalgemeen.Zezullenop

grondvanhetzelfdedecreetwordenopgevoeden‘aangekweekt’totsoldatenen

zeelieden.Verzochtwordtomeenjuisteopgavevanhetaantalkinderendatopkos-

tenvanhetpubliekwordtgrootgebracht.AldusgebeurdeeninMonnickendam

moetstadschirurgijnSchmidtbekijkenofdejongenszondergebrekenzijn(8).

Opnieuwblevenprotestennietuit.Eenvoorbeeld.Ineenpamfletmetdetitel:

‘DroevigeklagtvaneenAalmoeseniers-Weeskind’uitdecember1808schrijftde

scribent:‘Hij(bedoeldwordtkoningLodewijk)diezichonzenKoningnoemten

onsVaderlandoverheerscht,waarnazijnplanomdeweesjongenstotmoorde-

naarsvanonzemedemenschentemaken...’

Protest in Monnickendam blijft uit

Terwijlinmeerdereplaatsenvanonslandallerleiprotestenenopstandjesplaats-

vonden,bleefhetinMonnickendamstil.Misschienkwamdatwelvanwegehet

‘economisch’voordeel.Hetvertrekvanzoveeljongensbetekendeimmerseenlas-

tenverlichtingvandearmenzorgdieoverbelastwasenvanhetweeshuisdatover-

volwas.

Geen reactie van de Kerken

IkhebdenotulenvandeKerkenraadvandeGereformeerdegemeenteoverdepe-

riode1806-1813doorgenomen,maarkwamoverdekwestievandeweeskinderen

enbedeelden,dievoorFransedienstwarenopgeroepen,geenenkelenotitiete-

gen.Deherenwarentedrukmetvooralallerleibinnenkerkelijkezaken.

HetzoumeechternietverbazenalsdeMonnickendamseKerkenraadnetzodacht

alsdeBarneveldsedomineeSpeelman.Hijtrachtteindiejaren,metallerleiargu-

menten,dejongemannentetroosten,diedoordeFranseconscriptiegetroffen

warenenschrijfto.a.‘gehoorzaamheidenonderwerpingisvooruhoogstbelang-

rijkenGodealleenwelbehagelijk.Wanneerhetlotderopschrijving(loting)u

mogetreffenengijkuntu,indiengijditandersverkiezenmogt,opgeenegewet-

tigdewijzedaarvanontslaan,danisgehoorzaamheidenbedaardeonderwerping

uwezaak.Daargijdoortegenstrevingenpogingenomu,warehetmogelijk,te

onttrekken,uzelvenendeuwennutteloosveleongelegenhedenenverdrietighe-

den,diegijdangeheelaanuzelvenenaanuwverkeerderedeneringenzoudtte

wijtenhebben,veroorzakenzoudt’.Enzogaathetbetoogvandezepredikantnog

eentijdjedoor(9).

Respect voor de overheid?

Hetzaleendeelvanonzelezersnietonbekendzijn,datindekerkenvandeRe-

formatie,respectvoordeoverheidaltijdeenbelangrijkitemisgeweest.Menbe-

riepzichopeenwoordvandeapostelPaulusinRom.13:1‘Iedermensmoetzich

onderwerpenaandeoverhedendiebovenhemstaan.Wanterisgeenoverheiddan

doorGodendieerzijn,zijndoorGodgesteld’.

Menwasheterookwelovereensdat,bijeenaanvalvaneenvreemdemogendheid,

zelfverdedigingvanhetlandnietalleengeoorloofd,maargebodenwas.Echter,

deoorlogenvanNapoleonwarenaanvalsoorlogen,metalsdoelomvolkenenna-

tiesondereeneenhoofdigeleidingtekrijgen.Endatginggepaardmethetonno-

digverliesvanduizenden,tienduizendenmensenlevens!Daaromwaseenduide-

lijkestellingnameopz’nplaatsgeweest,maarbleefinkerkelijkMonnickendam

helaasachterwege!

82 83


Reacties elders in het land

BleefhetinMonnickendamstil,eldersinhetlandwaserweldegelijksprakevan

(verontwaardigde)reactiesoverdegangvanzakenonderdekeizerlijkeheerschap-

pij.Vooraldeuitvoeringvandeconscriptiewetgevingriepveelweerstandop.Er

bestondzoweleentheologischealshumanitaireaversietegenhetvoerenvanoor-

log.Maarookpractischeaangelegenhedenspeeldeneenrol.Immers,deBurger-

lijkeStandmoestnogopgangkomenendatbetekende,datdepredikantende

doopboekenmoestendoorbladerenendenamennoterendiewerdenopgevraagd.

Administratieverompslompdus.Daarkwambijdat,voordelotingendekeuring

vandeaanstaandedienstplichtingen,dekerkwerdgebruikt.Daartoewaseenbe-

wakingsapparaatopgezetwaaro.a.deschutterijbijbetrokkenwas.Kortom,er

kwamheelwatbijkijken.

Scheiding tussen kerk en staat?

Hetleekeropdater,doordeomwentelingin1795,eenduidelijkescheidingwas

gekomentussenKerkenStaat.Nietdus.Inseptember1811kregendeUtrechtse

predikantentehorendat‘hetééndereersteplichtenvandelerarenderonder-

scheidenegodsdienstigegenootschappenwas,desouverain (dekeizerdus)te

doeneerbiedigenendegehoorzaamheidaandewettenteprediken,terwijlzijvan

huninvloedgebruikmoestenmakenomdeconscritsaantesporentotonderda-

nigheid’.Omtecontrolerenofdeherenzichhieraanzoudenhouden,moestenzij

bijdeburgemeesterdeafschriftenvanhunprekeninleveren!

Toenemend protest

Naarmatedetijdverstreekwerdendeprotestennietminder,integendeel.Toen

erindeeersteviermaandenvan1812,kortnaelkaar,allerleilichtingendienst-

plichtigenwerdenopgeroepentervoorbereidingvandeoorlogtegenRusland,

warendeprotestennietvandelucht.Sommigenweigerdenomnoglangerdoop-

bewijzenaandedienstplichtigenaftegeven.

Anderenkritiseerdeninwoordofgeschriftdekeizerlijkedictatuurendeslechte

maatschappelijkeeneconomischesituatiewaarinNederlandzichbevond.

WelevenandersdusdaninMonnickendam.

Nietvreemddusdatvanhogerhandeenberichtnaardestadsbestuurderswerd

gestuurd,omeroptoetezien,dathetbijdeconscriptieordelijkzoutoegaan.Er

moestvoorwordengewaaktdatdejongelui,dievoordelotingwarenopgeroepen,

zichnietaanovermatiggebruikvanspiritualiëntebuitenzoudengaanenzich,

alsgevolgdaarvan,opdemeestwanorderlijkewijze langsdestratenzouden

voortbewegen.Daarommoestenherbergendiezichindenabijheidvandeverza-

melplaatsvandeconscritsbevond,wordenbewaakt.Deherbergierskregenteho-

rendatzijdeeerstewarendieervoormoestenzorgen,datdegenendieveelvuldig

huncafébezochten,zichnietaanbuitensporighedenzoudenovergeven.Politie-

dienarenmoestennietalleenbehoorlijksurveilleren,maarooktactvolwetenopte

treden,wanthetwasnogaleensvoorgekomendatwanordelijkhedentewijtenwa-

renaandeonhandige,brutalemanierwaaropdedienarenhuntaakopvatten.

Nieuwe oproep van conscrits

Op12juni1809,vaardigeLodewijkNapoleoneenmaatregeluit,dieduidelijklijkt

temaken,waarommendegezondheidvanweeskinderenzobelangrijkvond.De

politiekeenmilitaireaspiratiesvanzijnbroerNapoleonmaaktehetnoodzakelijk,

datdienslegersvoortdurendwerdenaangevuld.Daarvoorwarensoldatenuitalle

delenvanhetKeizerrijknodig.Weesjongensbovende16jaarwerdenopgeroepen

voormilitairedienst.Degenendiegeschiktwerdenbevonden,zoudenhunoplei-

dingkrijgeninhetetablissementvanKoninklijkekwekelingente’sGravenhage.

OoknuwerddoordebestuurdersenregentenvanMonnickendamzonderenig

protest,aandeoproepvoldaan.Op21juni1809,wordteenlijstsamengesteldvan

jongenstussendezestienentwintigjaar,dieinaanmerkingkomenom‘opgezon-

den’teworden.

01 GerritNieuwenhuis,22jaar,zoonvanDirkNieuwenhuisenMaritjeVreling

02 RoelofVerkuijl,23jaar,zoonvanWillemVerkuijlenTrijntjeWaijer

03 HarkSchoneveld,16jaar,zoonvanBenjaminSchoneveldenAnnaBarnar

04 JanKomen,20jaar,zoonvanGerritKomenenGeertjeJans

05 LucasMol,18jaar,zoonvanCornelisMolenLijsbetLucas

06 Harmanus(Hein)Donker,22jaar,zoonvanGerritDonkerenNeeltjevan

Eggen

07 JanSpekker,21jaar,zoonvanArendSpekkerenLijsbetMeijer

08 DirkKrumpelman,18jaar,zoonvanBarendKrumpelmanenLijsbetvan

Dulmen

09 HarmanusKnikker,21jaar,zoonvanTamesKnikkerenKlaasjeSiepersma

10 KlaasMartens,17jaar,zoonvanJanMartensenMaretjeKroes

11 JacobHoppe,17jaar,zoonvanJochemHoppeenGrietjeWulk

12 JohannesFris,19jaar,zoonvanJacobJanszFrisenGrietjeCornelisHulst.

13 JanKlerk,18jaar,zoonvanKlaasKlerkenLammertjeBarnar

14 HendrikBeuneker,16jaar,zoonvanKlaasBeunikerenMettaU.D.Gastman

15 ReindertSwart,17jaar,zoonvanWillemZwartenAaltjeKool

16 KlaasSijmonszGroot,17jaar,zoonvanSijmonGrootenAagjeBruijn

84 85


Deeerstedertienzijnjongens,waarvanéénofbeideoudersgealimenteerdwer-

den.Nummer14hadgeenoudersmeerenwerddoordeLuthersearmenzorgon-

derhouden.Delaatstetweejongenskwamenuithetweeshuis.Ookhunouders

warenoverleden.

Niemand wil vrijwillig in Franse dienst

Op9juli1809’smorgensomhalftwaalf,warendezejongens,samenmethunou-

ders,aanwezigophetstadhuisvooreenbuitengewonevergadering.Depresident

memoreerdedathetgingomjongensenhunoudersdietotdezogehetenbedeel-

denbehoren.Toendepresidentvervolgensdevraagstelde‘ofzijgenegenheid

hadden,omindekoninklijkekweekschooltewordenopgenomen,hebbenzijal-

leneenweigerendantwoordgegeven,waarnadePresidenthenwelernstigonder

hetoogheeftgebragtdatzijzichinallegevallenalsordentelijkeenijverigejon-

gelingenzoudenhebbentegedragen,teneindedoorhunnevlijtenarbeidzoo

veelmogelijktezorgendathunneoudersgeeneuitdeelingenvanArmenfondsen

zoudenbehoeven,entevensherinnerendedateenalsnudegelegenheidwierd

aangeboden,omdooreenroemrijkeloopbaanhuntoekomstiggeluktevolmaken

enwaaromtrenddenpresidentdesterksteaandrangbezigde,omhendaartoeaan

temoedigen’.

Eendaglaterwordtaandelanddrostgemelddat‘terwijlwijmetopzigtetothet

encouragementvananderejongelingen,deoudersenkinderendergealimenteer-

denvooronshebbenontbodenenaandezelveopeenegepastewijzezijnMajesteits

Intentietendezenaanzienhebbenkenbaargemaakt,zonderdatwijtotopheden

enigereusite(goedeafloop,caeg)hebbenkunnenobtineeren(verkrijgen,caeg)

daarzijallenhebbenverklaardongenegentezijnhenvrijwilligaantebieden’.

Deonderstrepingstaatindebrief.

Op transport naar Utrecht

Op2augustuskomteenbriefvandelanddrosttersprakewaarinhijopdracht

geeftomdegenoemdezestienjongelingenvoorhetKoninklijkEtablissementvan

MilitairekwekelingennaarUtrechtovertebrengen.EentussenstationwantDen

Haagwashetuiteindelijkedoel.Onderverantwoordelijkheidvanhetgemeente-

bestuureninhetbezitvanhundoopbewijsmoestendejongensnaarUtrechtwor-

dengebracht.Nietinmilitairemaarin‘politieke’kleding.Gewoneklerendus.In

Utrechtmoetenze aandemilitaire commandantwordenovergedragen.Het

stadsbestuurmoetervoorzorgen‘dathettransportopeenzagtzinnigeenalles-

sintsgepastewijzegeschiede’endaarnadelanddrostverslaguitbrengen.Dere-

gentenvanhetGereformeerdweeshuisenhuiszittendehuisenookdearmen-

voogdenvandeLuthersegemeentewordenvandezebriefopdehoogtegesteld.

Aldusgebeurt.Beginaugustus1809vertrektdegroep,onderbegeleidingvanPie-

terKousBos,regentvanhetweeshuis,eendiakenvandeGereformeerdegemeen-

teeneenarmenvoogdvandeLuthersekerk,naarUtrecht.Hoehetvervoerheeft

plaatsgevonden,wordtnietvermeld,maarhetzalwelperbootzijngeweest,via

Amsterdam.

Terug naar Monnickendam!

Maardangebeurterwatvreemds.Opachtaugustusvandatjaarschrijftdesecre-

tarisvanhetstadsbestuur,CornelisMars‘datoplaatstledenvrijdagavonddebij

dieaanschrijvinggenoemdejongelingenondergeleijdevandrieheerenregenten

vanonderscheijdenearmenbehoorlijknaUtrechtzijnopgezondenenaldaarin

conformiteitvangemeldeaanschrijvingzijnovergeleverd.Wijhebbenechterbij

retourvangemeldeCommissieontwaarddatslegtsnegenvandezestienjonge-

lingenzijnaangenomenenzevenderzelve,metnameRoelofVerkuijl,DirkKrum-

pelman,HarmanusKnikker,JacobHoppe,JohannesFris,HendrikBeunikeren

JanKomenmetgemeldecommissiezijnteruggekeerd’.

Afgekeurd?

Watisergebeurd?Warenzeonderweggedeserteerd?Nee.Vermoedelijkzijndeze

zevenjongensnietgoedgenoegbevondenomalsmilitairopgeleidteworden.Mo-

gelijkhaddattemakenmethunlengte(1.55mtr.ofminder),wantveeljongerenen

ouderenwarenindiefasevandegeschiedeniskleinvanstukendaarmeeongeschikt

voorhetzwarewerkineenleger.Zekunnenookziekzijngeweest,eenhandicap

hebbengehadofeenzwakkegezondheid.Allemaalzakenwaarverderopindene-

gentiendeeeuwgoednaargekekenwerd,zoalsdemilitieregisterslatenzien.

Erzijnduszevenjongensteruggekomen.Hoehetverdermethenisgegaan,vertellen

onsderegistersvandeBurgerlijkeStandvanMonnickendam.

*HarmanusKnikker,overledenop21december1857,isop25augustus1833ge-

trouwdmetweduweHuibertjedeGraaf.

*JacobHoppe,overledenop5augustus1831,isop8september1822getrouwdmet

LenaMargarethaRieman.

*JohannesFris,overledenop24september1851,isop14april1822getrouwdmet

weduweWilhelminaScheeve.

*RoelofVerkuijl,overledenop17mei1841,trouwdeop8mei1814metMaritje

Greuter.

*KlaasMartens,overleden2november1852,trouwdeop9april1820metPietertje

GerritsStroman.

86 87


Eenhuwelijken/ofoverlijdeninMonnickendamvanJanKomen,DirkKrumpel-

manenHendrikBeunikerwordtnietvermeld.Waarschijnlijkhebbenzeopenig

momentdestadverlaten.

Jan Klerk gedeserteerd?

Op25april1811komterbijhetstadsbestuureenbriefbinnenvandeheervanden

BroekuitHaarlem,majoorvanhet126eregimentinfanterie,datfuselierJanKlerk

vandelichting1808gedeserteerdzouzijn.Datbleekechterniethetgeval.Hijbe-

vondzich,volgensingewonneninformatie,opdekanonneerbootnr.129.

Jan Eggers

ErzijnverschillendejongensuitMonnickendam,waarvanonbekendiswatervan

henisgeworden.ZoalsJanEggersbijvoorbeeld.Hijisop29november1785inAm-

sterdamgeboren,maarop7september1788inMonnickendamgedoopt,eenzoon

vanNeeltjeWinkes.Ineenbriefwordtgemeld,dathijsinds1810krijgsgevangene

isinEngeland.Sindsdienheeftzijnmoedernietsmeervanhemvernomen.

Harmanus Donker

OokHar(manus)Donker,gedooptop16december1787alszoonvanGerritJacobs

DonkerenNeeltjevanEggen,delaatsteuitPurmerend,isnietteruggekeerd.In

eenacte,opgemaaktdoornotarisAgeVolkersenr.2187d.d.23september1817,

vanwegedeverkoopvaneenhuis,staatdezinsnede:‘voordezoondereerste(be-

doeldwordtGerritDonker)enbroederderlaatstecomparant(bedoeldwordtMa-

retjeDonker)vanwelkemen,alsinFranscheKrijgsdienstopgenomen,inlange

nietsheeftgehoord’.WekunnenervanuitgaandatHarmanusDonkeropdatmo-

mentnietmeerinlevenwas.

VermoedelijkzullenerinhetNotarieel-archiefna1813welmeervanditsoortno-

titiesvoorkomen.

Jan Vlugt en Cornelis Hardebeek

Overdezetweejongensuithetweeshuishetvolgende:

JanVlugt,geboren24augustus1792,zoonvanWillemVlugtenAaltjePhilippus

Peetis12augustus1811inkeizerlijkedienstgegaan.In1814ishijvertrokken,in

dienstvanzijneMajesteitdekoning(WillemI)naarOostindie.Hijhadtoende

rangvankorporaal.

CornelisHardebeekisviaAlkmaar,op13november1811inkeizerlijkedienstte-

rechtgekomen.EvenalsJanVlugt,isookhijin1814alsmilitairinKoninklijke

dienstnaarOost-Indiëvertrokken.

DezejongenshebbendusdetijdinFransedienstweloverleefd.

Hark Schonevelt

Overéénvandejongens,dieinhetlegervanNapoleonzijnopgenomen,valtwat

meertevertellen:HarkSchoneveld(z’nnaamwordtwisselendmeteentofeend

geschreven,somsookmettweeo’s).HijiseentelguiteenoudMonnickendams

geslacht,waarvandewortelsteruggaantotcirca1600(ziebijlage1).

Hark,gedooptindeGereformeerdegemeenteop17februari1793,isdezoonvan

BenjaminHarksSchooneveldendienstweedevrouwAnnaatjeJansBarnar.Vader

BenjaminwasnachtwachtenwoondeeerstophetWeezenland,daarna(maart

1805)ophetZonnepad.

UitzijneerstehuwelijkmetNeeltjePietersDeckerhadhijdriekinderenenuit

hettweedehuwelijkwerden,naastHark,nogeenJanenDirkSchoneveldgebo-

ren,respectievelijkin1796en1798.

Harkwasveertienjaartoenzijnvaderop22december1807werdbegraven.Zijn

moederAnnaisop5december1827gestorven,maardatheefthijnietmeege-

maakt.UithetvervolgzalblijkendatHarkdeeluitmaaktevanhetlegervanNa-

poleondatindezomervan1812naarRuslandisvertrokken.

Rusland 1812

Inhetvoorjaarvan1812formeerdekeizerNapole-

onrondDresdeneenlegervanzo’n600.00man,

samengestelduitFransen(minderdandehelft)en

verderuitallerleinationaliteiten,waaronder,als

vermeld,zo’n15.000Hollanders.Eendeelvanhen

wasingedeeldbijdepontonniers,demannendie

verantwoordelijk waren voor het bouwen van

bruggenbijeenovertochtoverwater.

Op27junistakdatimmenselegerdeRussische

grens over en bezette midden september 1812

Moskou,waarNapoleonzijnresidentievestigde

inhetKremlin.Gewondesoldaat

88 89


Op18septemberbrakerindie

stadeengrotebranduit.Hetle-

gervanNapoleonbegonaande

terugtocht,maardooreenon-

gewoonstrengewinterkouleed

dearmeezeergroteverliezen,

nietalleenveroorzaaktdoorde

kouoverigens,maarookdoor

gebrekaanvoedsel.Daarnaast

wareneraanvallenvanRussischezijde.VooraldeKozakkendedenvanzichspre-

ken,waardoorhetaantalgesneuveldenalsmaartoenam.

Brief van Hark Schonevelt uit Polen

Alsgezegd,onderdesoldatendiein1812vertrokkenwasookdetoen19-jarige

HarkSchoneveld.DatblijktuiteenbriefdiehijschreefvanuithetDuitseStarg-

hard.ErzijnmeerdereplaatseninDuitslanddiezoheten,maaruitzijnbriefvalt

optemakendathetomdePoolsestadStarghardgaat,ongeveer50kilometerten

zuidenvanDantzig.

Omdathetzo’nbijzondertijdsdocumentis,neemikdeoorspronkelijketekstvan

dezebriefinz’ngeheelover.HarkschreefnietaltegoedNederlands,maarde

strekkingvanzijnbriefisduidelijk.

Hetadresstaatopdebuitenkant:‘AandeweduBenSchoonevelttotMonnicken-

dam.DepartementZuiderzeetotHolland.MetdepostdenHRme(Armee?),waar-

overheenstaatgestempeld:no.8GrandeArmée.Starghardden27Mei1812(10).

ZeerGelievdenMoeder,daarikUNietNaLaatenkanomueenLetterjenteSchrij-

ven,hooppendenDatGijallenNogVrisengezondZijn.EnZoohetandersmetu

Is,hetzoumijnvanhertenLeedzijnomtehooren.

MaarLievenMoeder,ikMoetumetGroottenArmoedLattenWeeten,alsdatTans

inPoolenlegt,InAlsdatdaarzooGrootenHongersNood,AlsdatveelenMen-

schenstervenvandehongerenvanhetongediertenKrappee.AlsdatGijmijnom-

standigheidWelKunnenBegrijpen.EnalsdatWijallenoogenBlikkenNahet

SlagtveldToegaan.

Terzijde. Nog voor er nog maar één schot was gelost, kwam het leger al in de problemen. De

bevoorrading bleek in de praktijk niet zo te werken als op papier stond. Het kostte toen al heel

wat mensen en dieren het leven, terwijl de strijd nog moest beginnen!caeg)

MaarlievenMoeder,WeestzooGoedEnLaatmijnbroerDirkEenBriefschrijven

naMijnLievenVrinddintotAarhem(Arnhem?Haarlem?).Haradresis:aanZien

vanderKragt,woondenopdeBeektotHarhem,Bijhettughuis(tuchthuis,tuig-

NapoleoninhetKremlin

Terugtocht

StarghardWestPommeren

90 91


huis??).WantMijnhertEnBloedverlangtNahaar.EnschrijfhaaralsdatzijMaar

GoedenMoethoudenalsdatGodMijnhetLeevenSpaard,alsikDanWeederte

Rugkom.EnanderHoopik,alsdatikindeEeuwigenZalligheidBekommenMagt

enAlsdatdanallenvoordeEewigenRegterStoelMagverscheinenMag.

EndoendeezenWensaanallevriendenvanmijn.Maarog,LievenBroersenZus-

ters,weesToguMoederGehoorzaam,doentoghetGeenWatzijBeveeld,enGe-

denktochdatGodeenmaalvanUzijdenWegNeemdenDaarom,Eerdhaarzoo

langzijnogBijuLiedenis.

Mijnadresis:H.Schooneveld,Voltezeuronder123Regement,5Batteljon,5Kom-

penieVoltezeur,detweedendiviezen,het2Korpsderprince.

MaarLievenMoeder,GijmoetmijnnenWensvoldoen,datMijnVerzoekis,Zoo

GouhetMogelijkIsteSchrijven,wantmijnhertenZielVerlangdNauomteWee-

ten,Hoehetmetugesteldis.MaargijmoetdenBriefopdepostdeGrootenArmee

doen,datiseindelijkdeVeldpost.

NuweetikGeenMeerteSchrijvenalsDuizendmaalDeGroetenisvanmijnuEDW

ZoontotterDoodtoe.

HarkSchooneveldtotderdoodtoe.DuizendMaal.

Notariëel stuk

Zijnlaatstewoorden‘totderDoodtoe’zijnnietlangdaarnawerkelijkheidgewor-

den,alblijftonduidelijkwaar,wanneerenonderwelkeomstandighedenhijge-

storvenis.

Zekeris,dathijnietisteruggekomen.Datblijktop18april1822alsdenalaten-

schapvanPieterSchooneveldenzijnvrouwStijntjeKaternotariëelaandeorde

komt.Eenhelereeksledenvanbeidefamilieswordengenoemd.Indeactekomt

devolgendezinvoor:‘DeheerAgeVolkerse,notarisinqualiteitalsbijdispositie

vandenregtbankvaneersteaanlegteHoornindato31october1821gecommiteerd

totcurator,teneindedeafwezigeHarkSchoneveldtterepresenteeren’...

Oplaatstgenoemdedatumisduseen

acte opgemaakt waarbij de onbe-

kendheidvandeverblijfplaatsvan

Harkwordt vermeld. Ik neem aan

datdemeestentoenalwelbeseften,

datHarkdeveldtochtnaarRusland

niethadoverleefd.Maareenoverlij-

densverklaringwaserniet.

Zamoyskischrijftopblz.450:‘Nico-

lasPlanatdelaFayeenzijnsuperi-

eur,generaalLariboisiere,kwamen

opeenavondbijeenkleinehutenbe-

slotendaarhalttehouden.Zetroffen

ertweeHollandselotelingendiezich

binnenbijeenvuurzatentewarmen

en gooiden hen eruit, ondanks de

smeekbedenvaneenvanhen,eentie-

ner.Zehoordenhembuitenjamme-

rentoenzeinslaapvielenentoenze

devolgendemorgenopweggingen,

bleekhijdoodgevroren’.

HetzouzomaarhetverhaalkunnenzijnvantienerHarkuitMonnickendam!

Geraadpleegde bronnen:

*1812.NapoleonsfataleveldtochtnaarMoskou,AdamZamoyski,uitg.Balans.Develdtochttegen

RuslandbeschrevenvanuitWestersperspectief.

*NapoleontegenRusland.DestrijdomEuropa1807-1814,DominiceLieven,Unieboek,HetSpectrum

mei2011.InditboekwordtdestrijdbeschrevenvanuitRussischperspectief.

*DeAdelaarenhetLam.Onrust,opruiingenonwilligheidinNederlandtentijdevanhetKoninkrijk

HollandendeinlijvingbijhetFransekeizerrijk(1806-1813),JohanJoor.

*OudArchiefMonnickendam,nrs.30,31,46-48,50-53

*NotulenvandeKerkenraadvanMonnickendam1806-1813.

*DepartementaalbestuurZuiderzee,RAHaarlem.

*Onserfgoed11ejrg.nrs.1,2,3en6.

DeelactenotarisVolkerse18april1822

92 93


Noten

1.HetboekvanhistoricusAdamZamoyskitelt560pagina’seniseenrelaasvandezestrijd,gebaseerdop

eengrootaantalooggetuigenuitheelEuropa.Deschrijverheeftzo’n600bronnenenwerkengeraad-

pleegddiesindsdienoverdezestrijdzijnverschenen.Hetresultaatiseenevenmeesterlijkalsaangrijpend

boek.1812,NapoleonsfataletochtnaarMoskou,isverhalendegeschiedenisvandehoogsteorde.Elegant

geschrevenenschitterendverteld.HetdoetTolstojs‘Oorlogenvrede’verbleken,aldusNRC-Handelsblad.

2.Hetgaatomdejaarboekjes(inhetvervolgafgekorttotJOM)1999,2001en2002.

3.Overdeperiode1806-1813iseenboekverschenendatikuvanharteaanbeveelomtelezen,wanneeruin

dezeperiodegeïnteresseerdbent:‘DeAdelaarenhetLam.Onrust,opruiingenonwilligheidinNederland

tentijdevanhetKoninkrijkHollandendeInlijvingbijhetFranseKeizerrijk(1806-1813)’,geschrevendoor

JohanJoor.Ditboekbevatnietalleenbelangrijke,historischeinformatie,maarverteltvooralhetverhaal

vandereactiesdiedeverschillendemaatregelenonderdeBonapartesonderonzevooroudershebben

opgeroepen.Joornoemtvijfoorzakenvanonrust:

1.Dienstplicht;2.Overheidsheffingen;3.Gezag;4.Godsdienstigeenkerkelijkeconflicten;5.Arbeids-en

burgerconflicten.

Voorditverhaalisvooralhoofdstuk12–overdedienstplicht–belangrijk,terwijlhoofdstukviereenkort

historischoverzichtgeeftvanNederlandonderdeBonapartes.

4.Monnickendambehoordetot1807bijhetDepartementAmstelland,ongeveerzogrootalsdehuidige

provincieNoord-Holland.NadeinlijvingbijFrankrijkwerdenAmstellandenUtrechtbijelkaargevoegd

onderdenaamDepartementZuiderzee.

5.Joor,blz.319

6.InHaarlemhebikdedesertie-registersvandezeperiodedoorgenomen,maarkwamgeenMonnicken-

dammerstegen.

7.Joor,blz.299,300

8.InJOM2002blz.85en86vindueennamenlijstvandeze‘pupillendeskonings’.

9.Helaaskonikdeherkomstvanditcitaatnietmeerachterhalen.

10.OmdatHarkschrijftdathijinPolenis,zalhetvermoedelijkgaanomStargardinPruisen.Uitandere

bronnenisbekenddathetlegervanNapoleoninjunivandatjaardeNjemenisovergestoken.

Toevoeging

BijmijnonderzoekinhetRijksarchiefteHaarlemkwamikeenaantalnamenvanMonnickendammers

tegen,tevindeninArchief14–DepartementbestuurZuiderzee.

Ondernummer:

555:d.d.29.3.1813inhetcorpsgearriveerd:DirkKlaver(geb.27.2.1791),JanBloem,AdriaanBos;ineen

hospitaal:SimonKaars,JurriaanvanLoenen,WillemDekker.

556:JanMiddelbeek,geb.11.12.1784neemtdeplaatsinvanKlaasKater;AlbertGroot,geb.Weesp21.1.1787

voorJanBovenkamp.

558:SimonSimonsGroot,schoenmakersknecht,23jr,geb.11.10.1787;StoffelCoblents,42jr,geb.

25.12.1767,JanBloem,14.4.1811

Ookgenoemdin1812:

JacobusJohannesThierens,geb.3.6.1792,vervangervanHendrikWilhelmDuijker,geb.A’dam22.10.1786;

GerritdeJong,KlaasKater,vervangervanWillemGroenewoud,geb.M’dam8.6.1781;CornelisLuijten,

vervangervanZwerisEntink,geb.A’dam20.8.1784;AlbertBont,PieterSwart,JanPronk,GerritMes.

Bijlage: Het geslacht Schonevelt

I.Harck,geborenrond1600

Overl.1637/1638Harkdebeeldsnijder,idemeenkindenzijnvrouw

II.JanHarcks,geborencirca1625,kuipervanberoep,begraven18juli1662.Zijnweduwe,vermoedelijk

Weijntje,begraven18december1673,woontin1671inhetAartsengelsteegje.

III.HarckJansz‘thuijnman,koopteenwarmoestuinop26december1671.Harkbegraven26augustus

1682,trouwtcirca1674metJannetjeJans(Oudejans).Jannetjetrouwt(2)in1686metJacobHeers.

OnderdekinderenJan,zievolgendegeneratie.

IV.JanHarckszSchonevelt,dp.8mei1681,otr.15januari1707EefjeMartensBording,dp.25september

1687,begr.29december1723.OnderdekinderenHark,zievolgendegeneratie.Allekinderenworden

op20december1723inhetweeshuisgeplaatst.

V.HarkJansSchonevelt,dp.13november1707,begr.9mei1765,tr.4oktober1733(otr.19.9.)AagjeJans

Marsman,dp.21januari1712,begr.20januari1778,dr.vBenjaminMarsmanenStijntjeLubbers.Hark

Jansisin1758stadswaker.Legtop8juni1747deschutterseedaf.Bijdeondertrouwvanzijnzoon

Benjaminop1mei1762leefthijnog,maarhijkomtnietmeervooropdeschutterslijstvan22februari

1766.OnderdekinderenBenjamin,zievolgendegeneratie.

VI.BenjaminHarksSchooneveld,dp.5februari1736,lidmaat1764,nachtwacht,begr.25december

1807,tr.16mei1762(otr.1.5)metNeeltjePietersDecker,dp.M’dam19oktober1732,begr.8maart1783,

drvPieterJanszDekkerenGeertjeKlaasKorf.

Hijwasenigetijdmajoorvandenachtwacht,maariswegenseenvalsgetuigenisinfaamverklaarden

vanzijnpostgecasseerd.ZieverderJOM2011blz.100v.

Benjamingenoemdindeschutterslijstvan22.2.1766,idem3.12.1784,9.10.1788,1792en10.5.1794

Hijkooptop1december1798vanGerritenCornelisMiddelbeekeenhuisenerfophetWeezenland

voorf100,-.Daarwoonthijin1788.Op22december1807isBenjaminoverleden,nogjongekinderen

nalatend.Uitditeerstehuwelijkwerdendriekinderengeboren.

NahetoverlijdenvanNeeltjeDekkertrouwtBenjaminop12augustus1792metAnnaatjeJansBarnar,

dp.EL15februari1758,overl.5december1827,begr.8.12.HaarvaderJanBarnardofBarning,kwamuit

hetDuitseMindeenwasvoor1743getrouwdmetTrijntjeJans.UitdithuwelijkisHarkgeboren,de

jongemanwaarditverhaalovergaat.

VII.Hark,dp.17februari1793,lidmaatvandeGereformeerdegemeentein1810nabelijdenis,soldaatin

Napoleonsleger;nietteruggekeerdvandeveldtochtnaarRusland

94 95

IJspaleis met café en de radja van Lombok

Siem Koerse

ErwaaiteenstriemendeOostenwindoverdeGouwzee.Vanuitdebuitenhaven,

lopendoorhetMonnickendammergat,dehaventoegang,enkelefigurendikaan-

gekleedtegendestriemendewindoverhetijsvandeGouwzee.Watmoetendeze

menseninhemelsnaamnuophetijs?Thuisbrandtdekachelendenadenenkie-

renzijnmetkrantendichtgestoptenerliggenvoorderamenenbijdedeuren

gebreideopgevuldelangerollenomdeergstekoutegentehouden.Tochlopenze

daarmetijsbijlenenijszagenoverhunschoudertegendekouinommetditge-

reedschaphetijsvandeGouwzeetebewerken.Waarom?

Hetplanmoetzijngeborenthuis,bijeenvereniging,ofindekroeg.Watwilna-

melijkhetgeval:In1894hadzichinIndonesiëeendramavoorgedaandatinNe-

derlandalseenbommoetzijningeslagen.ErzijnsoldatenvanhetNederlands

IndischelegergevangengenomendoorderadjavanLombokenerzijnaanbeide

kantendodengevallen.

... (Ik had 30 zeer zwaar gewonde kameraden en geen instrumenten, geen lapje verbandgoed,

geen druppel water! Arme, ongelukkige menschen, vooral zij die buikwonden hadden gekre-

gen kermden riepen en smeekten om hulp. Lindgreen vroeg eerst de officieren, vervolgens de

Europeesche onderoffichieren, en daar er niemand was, die een andere uitweg meer wist,

besloot hij tot de caputilatie over te gaan) ...

Dekrantenenderadiomoetenerindiedagenveelaandachtaanhebbengeschon-

kenaanditincidentdatzovervanhuishadplaatsgevonden.WaarominMonnic-

kendamhetplanontstondomhetpaleisvanderadjavanLomboknatebouwen

iseenvolkomenraadsel.Hetisnatuurlijktegekvoorwoordenom’swinterseen

tropischesituatienatebouweninNederlandendanooknogmetijs.Omditplan

telatenslagenmoestenervelevierkantemetersijsmetdehandwordengehakt

engezaagd.Datmoestvervandeplekgebeurenwaarhetijspaleiszouverrijzen

omdeeenvoudigeredendatmennatuurlijkniethetrisicowildelopenominhun

eigengemaaktegatentelopen.Ermoetvandezeradjaeenvreselijkevoorstelling

zijngemaakt,hijwaswreedenmoordzuchtigenzagernietuit.

Opnameuitcirca1885

vandesteenrijkeradja

(koning)vanLombok

96 97

i j s p a l e i s m e t C a f é e n d e r a d j a v a n l o m b o k

waarbloedspoortrokoverheteiland.Wiebleefechtergespaard?Inderdaad,de

rijkeradjavanLombok.Beroofdvanzijnschattenwerdderadjagedwongende

restvanzijnleveninballingschapdoortebrengen.Bijnaalleschattenzijninhet

kadervande‘wiedergutmachung’teruggegevenaandeRepubliekIndonesië.Een

aantalbijzonderefoto’senstraatliedtekstenuit‘HetGeheugenvanNederland’

herinnerennogaandezeduisterebladzijdeuitonzekolonialegeschiedenisenaan

hetroerigelevenvandeouderadja.

Medehierdoorwerdindewintervan1895beslotenominMonnickendamhetpa-

leisvandezeradjanatebouwen.

Ermoetbijdebouwvanhet’IJspaleis’deskundigehulpzijngeweest.Alswegoed

naardearchitectuurvanditbouwwerkkijkenzienwedaterbijdebenedenver-

diepingvanhetpaleispilasters(vooruitstekenddeelindegevel)zijngemaakt.

Dezezijnpreciesuitgezaagdenkeurigopelkaargezet.Misschienisweleenmal

gebruiktomtotditresultaattekomen.Omdezaakoptevangenzijneroverde

tweeramenendetoegangtothetpaleisplankengelegd.Ditbewijstookdater

iemandisgeweestdieverstandvanbouwenhad.Opdezeplankenenlinksen

rechtsopdeijsblokkenwerdennogeensdrielagengelegdomdaarnahetgeheel

aftesluitenmeteenheusevooruitspringendewaterlijst.Deruimtetussende

plankendewaterlijstwordtfriesgenoemd.ErzijninOudMonnickendamnog

verschillendevoorbeeldenvaneenfriesaanwoningentezien.

Ookzijnerachterdegevelnogtweepalengeplaatst.Datkunnensteigerpalenzijn

geweestmaardathoeftniet.Naardetoptoeginghetmis,invergelijkingmetde

onderkantvandegevelisdetopeenzooitjebijelkaargeraaptegehakteenge-

zaagdeschotsdelen.Watergebeurdis,datzullenwenooitzekerweten.

Maareenkortebespiegelingvandesituatieterplekkenisopzijnplaats:Deon-

dergevelismetveelpijnenmoeitevoorelkaargekomenomdatdedeskundigezijn

pootstijfhieldbijdevormgevingvandeondergevel,hetmoesteenmooibouw-

werkworden.Omdathetkoudwas,mordendebouwers,debeloofdedrank,om

warmteblijven,wasnietgekomenendemanwerdeigenlijkalvervelender.Het

bouwenduurdetelangenerzalongetwijfeldzijnopgemerktachterzijnrug:‘Hij

kanvanmijnwat,wegooiendetoperopen‘klaariskees’.Enzogebeurdehetook.

Hetwerdeenrommeltjedietop.Maardemanwaseenvolhouder.Hetmooieop-

bouwenkonhijvergeten,maarhijkreegtochvoorelkaardathetevengoedeen

trapgevelwerdmetdaarinnogviermuurankers.Dezemuurankerswarenniet

voordesier,zijhaddenweldegelijkdefunctieomdetopbijelkaartehoudenzo-

dathijnietzouinstorten.Ditgevaarvaninstortenwasvankorteduur,devorst

maakteeralsneleencompactgeheelvan.Detopbestaatuitzeventredenmetals

sluitstukindetopeentuit.Doordeplankbovenophetbovenraamishetmisge-

Maarlatenwebijhetbeginbeginnen.

WiewasderadjavanLombok?Denieuwsbrief‘TOEN’vanHetGeheugenvanNe-

derlandwerpteniglichtopdezaakLombok.Wevolgenhetberichtin‘TOEN’:

Eigenlijk moeten we spreken over de oude radja van Lombok. De chique heer op de foto uit circa

1885 is de steenrijke radja van het Indonesische eiland Lombok.

De radja was een heerser met gevoel voor handel én het vullen van zijn eigen portemonnee. Zijn

vermogen bedroeg maar liefst 18 miljoen euro. In 1894 was de radja nauw betroken bij de moord

op ongeveer 100 soldaten van het Nederlands-Indische leger (KNIL). Dit bloedige voorval zou

de geschiedenis ingaan als ‘het verraad van Lombok’.

LombokwaseenopstandigIndischeilanddatindeogenvanhetNederlandseko-

lonialebestuurinderegio‘onderbewind’moestwordengebracht.Navreedzame

onderhandelingenmetderadjainaugustus1894,meendendeNederlandershun

machttehebbenbeklonken.EenpaardagenlaterwerdendeKNIL-soldatenech-

terindevalgeloktdoorhandlangersvanradja.Het‘verraadvanLombok’groeide

uittoteennationaaltrauma,datwraakgevoelensaanwakkerdeonderdeNeder-

landers.

Enuitzinnigewraakiseruiteindelijkgekomen:onderleidingvanonzevoorma-

ligeminister-presidentColijnwerdeenmilitairestrafexpeditieuitgezet,dieeen

LomboklagtussenBalienSumbawa.Inde‘gordelvansmaragd’.

98 99


gaan,linksmoestéénijsblokwordengesmokkeldomweerophetgoedeaantal

tredenuittekomen.

Indevoorgevelbevindenzichdrieramen.Onder,twee12ruitersenboveneen

vierruiterinempirestijl(deverticaleroedeiszwaarderdandehorizontaleroede)

Vandetweeonderramenzijnderoedenallemaalevendik.(traditioneleHolland-

sebouw)Rechtsonderstaatnogeenbovenlichtmeteenroedeinreserve.Tevens

staatereenhandkar,misschienvoorhetvervoervanbouwmaterialenvoorde

bouwvanhet’IJspaleis’.Dezeramenzijnwaarschijnlijkonderdelenvanvoor-of

achtergevelsvanwoningendiealwarengesloopt.Datkwammooiuitvoorde

bouwvanhet’IJspaleis’.

Volgenseenartikelin‘Hetnieuwsvandedag’uit1895warenertafelsvanijsge-

maakt,overhetvervaardigenvanstoelenuitijswerdnognagedacht.Verderkon

erwordengedanstenookietswordengenuttigd.Omhetgeheelcompleettema-

kenwerdenerooktweezijgevelsopgetrokken.Indelinkergevelwerdnogeen

raamaangebracht.(ziefotometkindvoorhetlinkerraam)Enerstaatlinksop

dezefotoeenconstructiediebijdebouwnodigisgeweest.Omhetgeheelafte

sluitenwerdeendakvanzeildoekaangebracht.

Aanderechterkantzienweeenkleineopening,bijnaderebestuderingmoetenwe

tochuitgaanvaneenvolledigeopeningindemuurvanijs.Misschieneennood-

uitgangofeentoegang,buitenom,totdetoi-

letgroep vanhet café.Misschienwaren er

mensendiehuntijdvervooruitwarenmet

o.a.hetdroogmalenvandeMonnikmeeren

hetverhogenvandedijkdoorMonnicken-

dam.Jeweethetnooit!

Alsmendefoto’sbekijktstaaterachterhet

‘paleis’ookeententvollediggemaaktvanzeil-

doek.

‘De tent was in elkaar gezakt en de radja liep ver-

dooft, door welke oorzaak dan ook, over het ijs en

was volledig de weg kwijt, volgens ‘Het nieuws van

de dag’.

Dezetent,wastegendeachtergevelvanhet

’paleis’aangezet.Zoudithetonderkomen

vanderadjazijngeweestenkonmenhem

daarbewonderen?

Welatenderadjaevenrustenophetijsvan

debuitenhaven.

Eriseenpoginggewaagdomvanhet

’IJspaleis’interieureenvoorstellingte

maken.Vanhetinterieuriswelietsbekend

o.a.tafelsvanijseneententwaarinde

radjavanLombokzijnonderkomenhad.

Het’IJspaleis’metelfpersonen.

Waarvano.a.één‘official’met

boordenstropdasachterinde

toegangsopening.Erstaantwee

mannenmeteenijsbijl.

Slechteopnamevanhet’IJspaleis’.Eenkindstaatvoorhetlinkerraamenenkelepersonenachterinde

toegangsopening.Hetbijzonderevandezeopnameisdatdefotograafenkelemetersnaarrechtsis

gaanstaanwaardoorookeenraamindelinkerzijgevelzichtbaarwerd.

Alswehetgaanhebbenoverdebreedtevanhet’IJspaleis’dankomenweongeveer

uitbijdemaatvangebouw‘DeBonteOs’aanhetNoordeinde.Ditgeldtnietvoor

dehoogtevanhet’IJspaleis’,de‘DeBonteOs’iszekertweemeterhoger!Ofde‘De

BonteOs’modelheeftgestaanisnietmeerteachterhalen.Wemoetenervanuit-

gaandathetdebedoelingwasomeencafévanijstebouwen.Doordetoevoeging

vande‘radjavanLombok’isdenaamgevinggekanteldnaar’IJspaleis’.

Waarheefthet’IJspaleis’gestaan?Deexacteplekisnietbekend,maarwemoeten

ervanuitgaandathetwelopdebuitenhavenheeftgestaan.Bijbestuderingvan

detweefoto’s,islinkseendeelvanhetKleiperkzichtbaarenrechtseendeelvan

hetGalgenveld(ookweldeBlikhoekgenoemd).Achterhetbouwwerkishet gat of

deboomniettezien,ditzijntweenamenvoordetoegangtotdebuitenhaven.

Dedukdalfdiemiddenindebuitenhavenstondisookaanhetzichtonttrokken.

Normaalgezienzouerinonzetijdweleendeelvandetoegangtotdebuitenhaven

waarschijnlijkweltezienzijngeweest.

100

Enkeletientallenjarengeledenisdezetoegangnaarrechtsmettienmeterver-

breedomeenpersleidingnaardewaterzuiveringinstallatieinKatwoudeaante

brengen.Hetlaatstenieuwsis(2011)daterweereencorrectievanenkelemeters

wordtgemaakt,maarnuaandelinkerzijdevandetoegangtotdebuitenhavenin

devormvaneendrijvendesteiger.DittenbehoevevanscheepsbouwerHakvoort

omdeprachtigeschepenzonderproblementewatertelateneneventueelnaar

binnentehalenindeloods.

Wezienopdefoto’svanhet’Paleis’datereen‘dranghek’isgeplaatsomdebezoe-

kersingoedebanenteleiden.Hetliepstormvolgensdeverslaggevervan‘Het

nieuwsvandedag’dankzijdecommotieinNederlandoverhetgebeureninNe-

derlandsIndië.Hetbezoekersaantalmoetenwenietwillenvergelijkenmetdiein

onzetijd,alsdeijsbaannaarMarkenisvrijgegeven!

Hetenigevervoerwasdestoomtram(1888)eneenenkeleauto,dienietoverdeal

tebredewegnaarMonnickendamtoekonkomen.

Alsmendanopdebuitenhavenaankwamwasdaarderunnerdietottaakhadom

demensennaarbinnentekrijgeninhet’IJspaleis’Metvolleovergaveriephij

dan:

‘Gaat dat zien, gaat dat zien. De gevangengenomen radja van Lombok is hier te zien. Hij is

geketend met zware ijzeren kettingen en eet rijst met tabak’.

Debezoekersdieoverdestreepwarengetrokkenomdezepersoonteaanschou-

wenmoesteneerstbetalenvoormenhet’Paleis’mochtbetreden.(Zieberichten

uithetverleden.FamiliearchiefVoortman,aanheteindvanditartikel)

Binnenmoetdiffuuslichtzijngeweest,ondanksdedeuropening,detweeramen

linksenrechtsenzelfsnogeenderderaamindewestgevelvanhet’Paleis’.

Erzijntweefoto’sgemaakt(voorzoverbekend).Deeerstefotogeeftelfpersonen

weer,enkelekindereneneenaantalouderemensen.Tweehebbeneenijsbijlop

hunnek.Letvooralopdepersoonachterindedeuropening:Ditmoeteenofficial

zijn,gezienhetoverhemdmetdaarwaarschijnlijkeenvadermoordenaarom!Mis-

schienweldepenningmeester,dieoverdecentjeswaaktevoor–IJsvereniging

Olympia–dieverantwoordelijkwasvoordeorganisatieophetijsvandebuiten-

haven.

InhetverreNederlandsIndiëwerdderadjavanLomboktotballingschapveroor-

deeld.Hijwasmetzijnpaleizenenal,inhetverreIndië,doorhet‘ijs’gezakt.In

Monnickendamgebeurdehetzelfde.Toendedooiinvielzaktehet’paleis’opde

buitenhaveninelkaar.Deradjazalergeenweetvanhebbengehadenzalhetook

101


Opdezeopname(geenfotomaareenopnameuiteenblad)staatJanBallet(JanButer)inhetmidden

vandeachtergrond.HijisdegenedieuitverkorenwasomderolvanderadjavanLombokinhet

’IJspaleis’tevertolken.

102 103

heeftmennogtoegevoegdeeneringstekerijbijderutschbaan.Eenbalopde

Gouwzeezaldenfeestelijkedagbesluiten.

Het‘ijspaleis’metfrontinden16eeeuwschestijl**(trapgevel)iszogoedalsgereed

enmaakteengoedeffect;tweeprachtigerondetafelsvanijszijnreedsalsameu-

blementgeplaatst.Menzalooktrachteneenigestoelenvandezelfdegrondstofte

vervaardigen.

*Vrijdag:Vrijdag 9 februari 1895.

**16eeeuwsestijl:17e eeuwse stijl.

De mededelingen over tafels en stoelen in het ’ijspaleis’ geven aan dat er binnen meer gebeurde

en dat de radja van Lombok een toevoeging was aan het geheel.

Het’ijspaleis’ was eigenlijk de voorloper van het latere Verenigingsgebouw aan de Kermer-

gracht. Dit Verenigingsgebouw is aan het eind van de 20e eeuw gesloopt, het was te gedateerd

en niet meer warm te stoken.

Nieuws van de dag van dinsdag 12 februari 1895

HetgrooteijsfeestvandeVereeniging‘Olympia’opdeGouwzeezoueindelijk

plaatshebben!WelwasVrijdagreedseendergelijkfeestgegeven,dochdatwas

slechtseenvoorproefjegeweest;Hetechtefeest,datweerdeduizendenvreemde-

lingennaarMonnickendamzoutrekken,evenalsindeguldendagenvan1890-91,

toenmenvooreenbroodjeeenguldenofrijksdaalderbetaalde,datfeestzouZon-

daggegevenworden.

Entoenzoovolverwachtingdeburgersdesmorgensvroeguitdeveerenkropen

enhetwaagdeneentipjevanhunneusbuitendedeurtesteken,toenbetrokaller

gelaat,enmoedeloosheidentreurigheidstonderoptelezen!Hethadgesneeuwd

enhetmistte!Tweefactoren,dieongetwijfeldhetganschefeestmoestendoen

mislukken.Gelukkigklaardehetspoedigop;demisttrokopenmoesthetveld

ruimenvoordeschitterendestralenderFebruarizon,diereedsmenigeenmetzijn

warmteverkwikte.

Enookdesneeuwbleeknietzooergtewezen,baanvegerswarenerinovervloed,

meteenweinigkrachtsinspanningzoudebaanwelweerinordekomen.Enwaar-

lijk,zoalsgehooptwerdgebeurde,desneeuwwerdweggeruimdennauwelijks

wasmenklaar,ofmenzagreedsalsvoorloperseenigematineuze*vreemdelingen

methunneschaatsendoorMonnikendam’sstratenwandelen.Omtwaalfuurver-

zameldehetBroekerfanfarecorps,datvoordiedaggeëngageerdwas,zichvoor

hetcafé‘HetHofvanHolland’,**enzobegafmenzich,onderdeopwekkendeto-

nenvandemuziek,naarhetterrein***.

Nietlangduurdehetofdebezoekers,dieeerstnogaarzelden,namentoegangs-

niethebbenbegrepenwatdewoedevanzijnheerschappijopLombokteweeghad

gebrachtindatverreNederland.InMonnickendamishetverhaalvanderadja

verteldenweerverteldenweerdoorgevenaandevolgendegeneratie.Ofaldie

verhalenwaarzijn,wewetenhetniet.Hetenigewatechtwaariszijndetweefo-

to’svanhet’Paleis’vandeRADJAVANLOMBOKinMonnickendam!

Hetwordthoogtijddaterweereenstrengewinterkomt(3 februari 2012, 11.30 uur:

het sneeuwt en de thermometer staat op 5 graden onder 0!)misschienkanerdanweereen

ijspaleiskanwordengebouwd!

Berichten uit het verleden

Krantenartikelen – Herinneringen aan Oud Monnickendam – Familiearchief Voortman –

Gierslede – Vertellingen

Dagblad‘Hetnieuwsvandedag’neemtonsmeenaarhetMonnickendamvan

1895.

Nieuws van de dag van donderdag 7 februari 1895

MenisopdeGouwzeebijMonnikendamreedsdrukbezigmethetmakenvanhet

zoogenaamde(nogaleuphemistisch!)*‘ijspaleis’:hetzalbestaanuiteententmet

eenfrontvanijs;hetgeheelzaleennietonaardigeffectmakenenmetdeoverige

nummersvanhetprogramma(rutschbaanenringrijderij, terwijldebekende

gierslede**ookaanwezigzalzijn)zekertalvanschaatsenrijderslokkenzal.De

vereniging‘Olympia’vanwelkeditfeestuitgaat,heeftdendatumnognietbe-

paald,dochhoopthetfeestzoospoedigmogelijktedoenplaatshebben.

*euphemistisch:verzachtend/verbloemend.

**gierslede:zie aan het eind van dit artikel.

Nieuws van de dag van vrijdag 8 februari 1895

NudoordevorstderlaatstedagenhetijsopdeGouwzeesterkgenoeggeworden

is,zodatgeengevaarmeerteduchtenis,heeftdeverenigingOlympiateMon-

nikendam,beslotenhetijsfeestzoospoedigmogelijktedoenhouden,enwel

morgen,Vrijdag.*

Aanhetreedsvroegermedegedeeldeprogramma—ijstent,(waartevensverver-

schingenzijnteverkrijgen)rutschbaan,ringstekerijperschaatsengiersleden—


104 105

Bericht in het weekblad ‘De Monnickendammer’ van 2 februari 1895

IJsverenigingOlympia.

Vergaderingopdinsdag29januari1895derverenigingOlympia.Naopeningder

vergaderinggeeftde voorzitter zijn leedwezen tekennenoverdekleineop-

komst.

Denotulendervorigevergaderingwordengoedgekeurdengearresteerd.Hierna

wordtinrondvraaggebrachtomfeesttevierenofniet.Heteerstewordtmetalge-

menestemmenaangenomen.Eveneenshetprogramma,bestaandeinhetbouwen

vaneenIJspaleismetcafé,waaraanzalwordenverbondeneen,ringrijderijenz.

VoorhetbouwenvanhetIJspaleiswordenbenoemddeHerenP.Blankevoort,K.

DeHaasenK.Klaver.VoordeRutschbaanDeHerenC.Bootsman,G.Schramen

J.Hoppe.MethetregelenderringrijderijwerdenbelastdeHerenJacobMolenK.

OosterveldJzn.Aldezeherenhebbendezeopdrachtaanvaard.

Naenigebesprekingenwordtbesloteneenlijsttelatencirculeren.DeHeeren

TeengsenCornelissenverklarenzichbereidmetdelijstrondtegaan.

Naenigebesprekingenwordtdevergaderingdoordevoorzittergesloten.

Familiearchief zum vorde – vortman(n) – Voortman

DeradjavanLombok.Deopstandigevorstwerdgevangengenomenendaarpro-

fiteerdendeMonnickendammersvan.ZijkondigdenaandatderadjavanLombok

voorstrafgevangenzatinhetijspaleisopdeZuiderzeeentegeneenkleinever-

goedingbezichtigdkonworden.

Inderdaadzatinhetijspaleiseenkleurrijkuitgedostendonkerfiguur,metket-

tingenaanzijnzetelvastgeklonken.Waserveelpubliekdanbegonhijvervaarlijk

tebrullenenmetdekettingenterammelentotgroteschrikvandebezoekers.

UiteraardwashetnietderadjavanLombok,maarJanButer(1831-1907)in1859

gehuwdmetTrijntjeVoortman(1841-1911)diemetroetzijngezichthadzwartge-

maakt.Tegeneenvergoedingenmetinnamevanhetnodigegeestrijkvochtom

dekoutedoorstaan,washijbereidgevondenderoltespelenenmetovertui-

ging.

Gierslede

Zowasmenindebenardewinters,waaringeencentverdiendwerd,bezigtoch

nogdemondenvanhetgezintestoppen.Eenanderemogelijkheidwasdegiersle-

de.Indestrengewintervan1909isditapparaatnoggebruikt.Erwerdeendikke

paaldwarsdoorhetijsgeheid.Langedikketouwenwerdenenomheengewonden

enaanheteindvandietouweneensleeoftoogaangebracht.Aanhettouwwerd

ookeendwarspaalbevestigd.Toeristenstaptenindesleeeneenpaarmanbegon-

nentegendepaalteduwenwaardoordesleeinbewegingkwam.

kaartentothetterrein,envoordatdewedstrijdinschoonrijdennogbegonnen

was,wemeldehetreedsvanschaatsenrijdersophetterrein.Eengeestvangezel-

ligheidheerschtealom,geenwanklankwerdgehoord,enhetscheenwelofook

debezoekersallenbeslotenhaddenhetfeestzoogoedmogelijktedoenslagen.

Verschillendeeigenaardighedenloktendeschaatsenrijdersnaarhetterrein.De

giersledestondbijnageenogenblikstil;telkensnamendamesenheerenplaatsin

hetdoorvelenalsgevaarlijkbeschouwdetoestelenvolbrachtenonderluidhoezee

deromstandershunnetocht.

Hetbijtusschenpoozengehoudenballoktemenigeen,dienogbuitendeomhei-

ningstond,naarbinnen.Opsommigeogenblikkenwarenmeerdanhonderdpa-

renaanhetdansen,vreemdelingenzoowelalsingezetenen.

Tenslotte,ongeveerhalfzes,begonnendeinstrumentendermuzikantentebe-

vriezen,endaaropgingmen,ondergrootgeleide,marcheerendopdehalfbevro-

rentonendermuziekjoelendenzingend,naar‘deDoele’,****waardoordenvoor-

zitterenigespeecheswerdenafgestoken,omallentebedanken,diemedegewerkt

haddentothetwelslagenvanhetfeest.

Olympiamagmetdankbaarheidenvreugdeopdezendagterugzien.

*matineuze:Vroeg aanwezig.

**‘HetHofvanHolland’:Nu parkeerterrein tegenover De Posthoorn.

***terrein:Gouwzee voor de buitenhaven.

****‘deDoele’:Nu groot woonhuis aan de Zarken.

Ookde‘RadjavanLombok’mochtzichineentalrijkbezoekverheugen,totten-

slottedetentwaarinzijneMajesteithuisde,inelkaarviel,waarnaZ.M.(nogal

tamelijkaangeschoten)overhetterreinwandeldeeneeniedertothetgevenvan

eenborreltrachtteovertehalen.Nu,vooriemandinzulketreurigeomstandig-

hedenwaseenekleinehartversterkingwelnoodig!

Ookhet‘ijspaleis’hadnietteklagen;menhaddegrondmethooibelegd,wat

waarlijknietoverbodigwas,daarhetvorigemaalerhaastnietuittehoudenwas

vandekou.Menigeenkwamthansinhetpaleiseeneververschinggebruiken.

Nieuws van de dag van vrijdag 15 februari 1895

DeverenigingOlympiateMonnickendamzalmorgenopdeGouwzeeeenmarker

bruiloftarrangeeren,waarvoorreedswelwillendemedewerkingtoegezegdis.In

hetijspaleiszaleensoortCaféchantantgehoudenwordendoordrie‘muzikale

Samojeden’*.

*‘muzikaleSamojeden’:Volk uit de Sovjet-Unie. Oorspronkelijk nomadisch.


106

Zuiderwoude

MaarhetkanookdichterbijMonnickendamn.l.inZuiderwoude.Alsjeflinkin

jeslappewaszatenjebezato.a.eenmooigrootstukland.Dannoemdejedatge-

woonLombok.(geheel uit overlevering).

Bronnen:

KoninklijkeBibliotheek:HetgeheugenvanNederland–RadjavanLombok.

‘OudeprentbriefkaartenvertellenoverMonnickendam’.G.BontenJ.A.Koek(1971)–F.Duikerken:

opnamenr.19.

Veltrop:‘HerinneringenaanOudMonnickendam’(1975/1997)

Fam.ArchiefVoortman.–MartinVerbeek:Krantenartikelen–HistorischverenigingOostzaan.

Correctie:AntjeWals

Technischeondersteuning:ElsaKoerse

107

Depaalzatdichtbijdegeheidepaal,dusdemannenliepenopsukkeldrafrond,

maardesleezatenigetientallenmetersverderentoldemeteenijselijkesnelheid

rond.Hetwasvermakelijktezienhoedetoeristennaderit,volslagendronkenuit

desleetuimelden.Demannenverdiendenereenpaarcentenmeeendatwasin

dietijdenwelnodig.

Herinneringen aan Oud Monnickendam

DeheerJ.Veltrop*verteltinhetboekoverderadjavanLombok.

InhetZuideinde,naastdegalanteriewinkelvandeweduweTrapmanwoonden

ondereenafdakvaderenzoonButer,bijgenaamd‘JanBallet’ende‘Balletmees-

ter’.VanmijnvaderhoordeikhetverhaaloverJanBalletalsde‘radjavanLom-

bok’.In1895,eenzeerstrengewinter,werdopdeGouwzeevanijsblokkeneen

ijspaleisgebouwd.Lossearbeiderszaagdenijsschotsen,stapeldedieopelkaaren

gooidenerwateroverheenzodatdezaakvastvroor.Hetwerdeencompleetpaleis

metramenendeuren.InhetpaleiszatJanBallet,uitgedostalsderadjavanLom-

bok.JuistwasdeLombokoorlogachterderug,eenopstandopditeilanddoorde

kolonialetroepenmetveelmoeiteneergeslagen,waarbijdegeneraalsVetteren

VanHamsneuvelden.

Hetwaseenwintermetveelschaatstoeristenendezewerdennaarhetijspaleis

geloktmetdeuitroep:

‘Gaat dit zien, gaat dit zien. De gevangen genomen Radja van Lombok is hier te zien. Hij is

geketend met zware ijzeren kettingen en eet rijst met tabak’.

HetpubliekstroomdebinnentegenbetalingvaneendubbeltjeenzagendaarJan

Balletmetroetzwartgemaakt,getooidmeteenrodetulbandengestokeninIn-

dischegewaden.Denodigejajemzorgdeervoordathijwarmbleefenwaserge-

noegpubliekdanginghijbrullenenmetdekettingenrammelen.

OfhetnietgenoegwastrokhijopdinsdagmorgennaardePurmerendermarkt,

ineenlandauermettweepaarden,werduitgeladenvoorhetgebouwAmicitiavan

defamilieSemeijnsaandeWeerwalenookdaartentoongesteldvoorboeren,bur-

gersenbuitenlui.DezetraptenerinenstroomdetoeomdeRadjatebekijken.

Veltrop1975.Heruitgave 1997, pagina 72 /73.

Historische uitgave Oostzaan- 25 november 2010

Inditartikelovereind19eeeuwgaathetoverDirkKeyzer.Hijwaseenzeerrijke

Oostzaanscheboerdieereenkleinehofhoudingopnahield!Hadveledienstbodes

enknechten.DezeDirkKeyzerwasvoorzijntijdeengroteboermet100koeien.

Hetgevolgdaarvanwaszijnbijnaam:DeradjavanOostzaan.


108

Monnickendam een veilige stad? (slot)Wachtmeesters, nachtwakers en (rijks)veldwachters in de negentiende en

twintigste eeuw

Ds. C.A.E. Groot

HetderdeenlaatstedeeloverdeveiligheidvanenindestadMonnickendamgaat

overdenegentiendeentwintigsteeeuw(1).

Totnutoewashetverhaalredelijkoverzichtelijk,maargaandewegdenegentien-

deeeuwkwamenernieuweveiligheidsbeambtenbijenwerdenwerkzaamheden

vandenachtwachtherzienen/ofopnieuwvastgesteld.Demarechaussee,develd-

wachter,depolitieman,deschutterij,derijksveldwachter(vanaf1858)eninveel

stedennogsteedsdenachtwacht,zewordenregelmatiggenoemd.Hoedediverse

verantwoordelijkhedenlagen,wasmenigmaalonderwerpvandiscussieinhet

parlement(2).

Veiligheid in de negentiende eeuw

Toenonslandin1810bijFrankrijkwerdingelijfd,brachtNapoleonophetterrein

vandeveiligheidallerleivernieuwingenaan.Inplaatsvanversnipperingwaser

nusprakevaneensterkgecentraliseerdeaansturing.Enhetmoetgezegd,datpo-

litieapparaatwerkteefficiënt.Denachtwachtwerdopgeheven.Veldwachtersen

politiebeambtenkwamenervoorindeplaats.

Datnieuweveiligheidsapparaatwasechtermaareenkortlevenbeschoren.Toen

Napoleoninoktober1813bijLeipzigeengevoeligenederlaagleedendeprinsvan

Oranje30november1813ophetstrandvanScheveningenvoetaanwalzette,was

hetsnelgedaanmetdecentraalgeorganiseerdepolitiedienst.Denachtwacht,net

alsvoorheen,voornamelijkgerekruteerduitdelagerebevolkingsklassen,werdin

erehersteld,terwijlveldwachters(3)enpolitiefunctionarissenverantwoordelijk

warenvoordeveiligheidoverdag.

Ontwikkelingen tot 1851

Infebruari1814werdereennieuwepolitieorganisatiegeformeerd,waarbijvrijwel

allesporenvanhetpolitiewezentijdensdeFransebezettingwerdenuitgewist.

Maardatlaatonverlet,datdeFranseperiodegroteinvloedheeftgehadopdein-

richtingvanhetpolitiewezenvandenegentiendeeeuwenlater.DeMarechaussee

ende(hoofd)commissarisvanpolitiezijneenFranse‘uitvinding’.

109

Geldblokvoorveldwachters

110

Verscherpte waakzaamheid in en om de stad

Op23november1816wordtindeRaadeenbriefvandeProcureur-Generaalbe-

sproken.Daarinwordtaangedrongen‘allesinhetwerktestellendatinditwin-

tersaizoen,dooreenregelmatigewakingdoordedienaarsderjustitie,veldwag-

tersenschutterijdeingezetenenzobinnenalsbuitendezesteedewordengewaar-

borgdtegenmishandelingvanlandlopersofkwalijkgezindeliedenenommet

concurrentievandeplaatselijkebestuurendeezemiddeleninhetwerktestellen’.

Hetstadsbestuurisovereengekomen‘omaandedienaarsderjustitietegelasten

omdesavonds,totdatdenagtwagtshunnepostbetrekken,zorgvuldigderonde

tehoudenentoeteziendatgeendieverijen,nogietsvandienaartplaatshebben,

waarnadenagtwagtshunnerondezullenmoetenverdubbelentotdatdegewone

tijdvanhunaflossingdaaris,alswanneerdeselvezullenvervangenwordendoor

eenpatrouillevandeschutterijenwelkezalmoetenduurentotzevenuurenin

denochtend.Terwijlalverderaandenveldwagterszalwordengelastomhunnen

ijverteverdubbelenenmeerdangewoonlijkbuitendezestadindeselvejurisdic-

tiehunnetourmoetdoenplaatshebbenenomtegelijktijdigdegegoedeinwoo-

nersvanOverleek,dePurmerenKatwoudealszijndeKlaasZinger,ReijerOud,

SijmonVermeij,CornelisWillemsVisser,JanWessels,GerritSas,Lammertde

RuijterenGerritMiddelbeekteontbiedenenaantezeggendatiederinzijnbuurt

nagtwagtsmoetenaanstellen,waaroverzijhetgeneraaltoeverzichtzullenheb-

benenmetdezelvezodanigeverordeningentemakenalsdelocaliteitvaniedere

plaatszulkstoelaat’.

Alsinjuli1816dejaarlijksekermisinaantochtis,wordtbekendgemaaktdattij-

densdefestiviteiten‘dobbelaars,horoscooptrekkers,kwakzalversenbedelaars

zullenwordengeweerden

destaduitgezet’.

Een half jaar later worden

officierenvanpolitieenveld-

wachters aangespoord ‘de

nodigeenmeeststelligeor-

derstegevenom,elkinden

kringderhemopgedragen

ambtsverrigtingen,hunne

waakzaamheid te verdub-

belenenzorgtedragendat

elkeaanslagoppersonenof

goederenderingezetenen,

totwelkeklasseofberoep

111

m o n n i C k e n d a m e e n v e i l i g e s t a d ? ( s l o t )

Deoprichtingvandatnieuwepolitiestelselbetekendeeenbreukmethetverleden

(4).Voor1795wasergeensprakevanzoietsalseenlandelijkepolitie.Deveiligheid

enwatdaarmeesamenhing,werdplaatselijkgeregeld.

Indekleinereplaatsenwasdegemeentelijkepolitie,geleiddoordeburgemeester(s),

blijvenbestaanendatisnoglangetijdzogebleven.Welwerdhetpolitietoezicht

watverbeterd.Denieuwaantestellenveldwachtersbijvoorbeeld,moestenkun-

nenlezenenschrijven,vangoedgedragzijnen‘drankvrij’.Datdatlaatsteapart

werdvermeld,isveelzeggend.

Desondankswashunoptredenindeeerstehelftvandenegentiendeeeuwvaak

pover.(001)

Dolle honden afmaken

Waarvoorwerdendenieuwebeambteningezet?

Injuni1815ontvangthetstadsbestuureenberichtvandeProvincialeoverheid.Er

zijn,o.a.indeBeemster,verschillende‘droevigeongelukkengebeurd’.Schapen

enlammerenzijngebetenendaardoordolgeworden.Degemeentenmoetenalles

inhetwerkstellenommeerdereongeluk-

kenenverspreidingtevoorkomen.Alserin

degemeenteeendollehondwordtgevon-

den, danmoet die onmiddellijk worden

vastgelegd. Sterker nog, de dienaren van

justitieenveldwachterwordenaangespoord

totverhoogdewaakzaamheidomalleloslo-

pendehondenzonderpardontedoden.

Extra toezicht bij o.a. bedelarij

Denegentiendeeeuwstaatbekendomz’n

armoede(5).Deoorzaakisdivers,maareen

belangrijkefactorwasdetiërciering.Napo-

leonhadin1810beslotendaternogmaar

eenderdevanderenteopdestaatsschuld

uitbetaaldzouworden.Dooreconomische

problemenendevelegeldverslindendeoorlogen,wasderenteeennietlangerte

dragenlastvoordeschatkistgeworden.Dezebeslissinghaddesastreuzegevol-

gen.Weeshuizenraaktenovervol.

Gezinnenmoestenhunhandophoudenbijdediaconie.Bedelaars,waaronderveel

kinderenenlandlopers,werdeneensteedsgrootprobleemenzorgdenvooreen

toenemendeonveiligheid(6).

Bedelen

Kermis

112 113


Ondeugdelijke nachtwacht

DatdeherennachtwachteninMonnickendam,ondankseedsafleggingenbelof-

tenvangoedgedragregelmatigingebrekeblevenhunwerkgoedtedoen,blijkt

uithetvolgende.

Op23oktober1840merktRaadslidE.J.deRooijindeRaadsvergaderingop‘dat

hijjaarlijksopdebegrotingzietgebrachteensommavanf700,-tenbehoevevan

denachtwachtenwelkegeldendanookjaarlijksaandeselvewordenuitgereikt,

datdezegelden,zodikwijlstebehandelendanonderdeaandachtvandeheren

komt,onwillekeurigbijhemvoordegeestzweefthetondoelmatigewaartoedeze

uitgaafzichstrekt,uithoofdehetweinigegenotwelkedeingezetenenvandeze

wachtheeftenweldathethemonderscheidenemalenisgebleken,datzonietal-

len,echterhetgrootstegedeeltevandezezogenaamdewakersdesnagtsopbed-

denslapenendaardoordusgeenszinskunnenbeantwoordenaandebetrekking

welkemenvaneennachtwachtverlangd,waaromhijdevrijheidneemtomhier

opterugtekomen,metverzoekofB&Wdezaakinernstigeoverwegingwillen

nemen’.

Opde25ebegintdeRooijopnieuw

overdezekwestieenherhaaltdat

deuitgavevoordenachtwachton-

doelmatigis.BurgemeesterFrans

Nooij zegtdathij ‘binnenkorte

dagen,hierinzodanigeverande-

ringenzalmaken,dathijhoopt

daardoormeerhetdoelzaltref-

fen,welkemenvaneenestedelijke

nachtwagtkanverwagten’.

Maar ondanks deze toezegging

vandeburgemeesterveranderter

de eerstvolgende jarenniets aan

hetgemeentelijkbeleidbetreffen-

dedenachtwacht.Pasin1852iser

sprake van vernieuwing, als alle

‘oude’nachtwachtenwordenont-

slagen en er een geheel nieuwe

ploegwakers op het toneel ver-

schijnt. Het gevolg was, dat de

eeuwenouderatelwacht,doorhet

volkspottend‘klompenwacht’ge-

noemdomdatdezemannenop

zijookbehoren,wordetegengegaanenvoorkomenendatindienhetnodigmog-

tewezendatdezewinterbuitengewonenagtrondeplaatshadden’.

De nieuwe (oude) nachtwacht

Alsgezegd,denachtwachtwasin1814weerinerehersteld!Vooreendeelwaren

datdenachtwakersvanvoor1810,deelsooknieuwe.Op22december1813werd

PietervanHoornopnieuwalswachtmeesteraangesteld.Hijwerdbijgestaandoor

deoudgediendenChristiaanSchaatsbergen,ChristiaanMeijerenTijmonbij’t

VuurenaangevuldmetdeherenAdriaanReurs,CornelisKwakman,Cornelis

DeunenHendrikKroon.Inclusiefdewachtmeesterdusachtman.Huninkomen

bleefbescheiden.In1823kregendewakerssamenfl.45.50permaand,tedelen

doorzeven.Demajoor/wachtmeesterverdiende,netalsvoorheen,28guldenper

kwartaal.AlsPietervanHoornindecember1835overlijdt,wordthijopgevolgd

doordeoudstenachtwachtTijmenbij’tVuur.

Plichtsverzuim

Ookdeoude‘kwalen’vanvoordeFransetijddedenzichweergelden,zoalsplichts-

verzuim,dronkenschapengemakzucht(slapentijdensdenachtdienst).Christi-

aanSchaatsbergenbijvoorbeeld,werdop25november1815voorzeswekenge-

schorst,omdathijtegenzijninstructiehadgehandeld.Meteenlaatstewaarschu-

wingopzak,mochthijop13januari1816weeraanhetwerk.OokChristiaanMeijer

kreegtemakenmeteenschorsing,wantop28oktober1820vraagthij‘ofzijnsus-

pensie(schorsing,caeg)alsnachtwagtmagwordenopgeheven’.Hijzegt‘datde

doorhembeganefouteninhetvervolgzullenwordengecorrigeerdentrachtin

alleopzichtendoorzijndadendezegedanemisslaguittewissen’.

Taakuitbreiding van de nachtwacht

Wemakeneensprongindetijd.Denachtwachtkreegereennieuwetaakbij.De

verlichtingindestadwassterkverbeterddoordeuitvindingvangaslantaarns(7).

Tijdenshetsurveillerenmoestendewakerscontrolerenofallerevèrbères(lan-

taarns)branddenenvoldoendelichtgaven.Lietdattewensenover,danmoesthet

wordendoorgegevenaandewachtmeester,diedetekortkomingeninzijndagrap-

portaanB&Wvermeldde,zowerdinoktober1836bepaald.

December1841wordtbesloten,dater,gedurendedewinter,dehelenacht,aande

torenbijdehoofdwacht,eenlantaarnmoetbranden.Diemoet‘smorgensdoor

dewachtwordenuitgedaan.

114 115


menwelkepersonenerbenoemdzoudenworden,zowordteind1857genotu-

leerd.

Op20mei1852wordtereenploegnieuwewachtersaangesteld.ChristiaanMeijer,

JanJanszSnieder,PietervandenBerg,CornelisJanszLeger,GerbrandVisser,Dirk

Nieuwenhuijzen,WillemBakkerenSjoertSiebesHoornsma.Daarnaastviersub-

stituut(vervangende)nachtwakers:AdriaanRoos,JandeVries,AdriaanMeeten

RoelofBoddeke.ChristiaanMeijerbedanktalinjulivandatjaarenwordtvervan-

gendoorAdriaanMeet.AlsookJandeVriesbedankt,wordenJacobWesterbaan

enJurriaanVoortmanalssubstituutnachtwachtaangesteld.

Nieuwe wachtmeesters

Wasertotdietijdaltijdmaaréénwachtmeestersgeweest,per1juli1852werden

daterdrie.Ikstelzeaanuvoor:

LourensKosterkwamuitAmsterdam,maarwassinds1843politieagentinMon-

nickendamendaarvoorcipier.Vanwegezijnhogeleeftijdkrijgthijop1juli1866

ontslagmeteenpensioenvanf250,-perjaarenvrijwonenineenhuisdichtbijde

Noordeinderpoort.Daaroverlijdthijop29juni1870,74jaaroud.

TjepkeBijleveldenzijnvrouwJohannadeVrieszijnbeideinHoorngeborenen

daarin1844getrouwd.Inhetbevolkingsregisterwordthijgerechtsdienaarge-

noemd,in1847dienaarvanjustitieenbijhetoverlijdenvaneendochterin1857

agentvanpolitie.InMonnickendamwordenvierkinderengeboren.Op27janu-

ari1860vertrekthetgezinnaardeRijp.

FransGerhardStevensisin1809inArnhemgeboren.HijwasgetrouwdmetAlij-

daBrugmanuitDoesburg.InMonnickendamzijndriekinderengeboren.Mei

1854vertrekthetgezinnaarEdam.

Fooien ophalen

Denieuwaangetredennachtwachtersvragenindecember1852alomverhoging

vanhunjaarwedde.Datziternietin,maarzekrijgenweltoestemmingomaan

dehuizenvandeingezetenen,‘volgensoudegewoonte’nieuwjaartegaanwen-

sen.Gewooneenfooitjeophalen,zoalsbijonskrantenbezorgersdatdoen.Daar-

toegavenzeaandedeureengedruktewensaf.Datdedenzeooktijdensdeker-

misweek.De‘kermis-wensch’vannachtwakerC.J.Legeruitaugustus1855,isbe-

waardgebleven.

Datvoorrechtvan‘nieuwjaarwensen’wasandereburgersniettoegestaan.Op28

december1854schrijvenB&Wdatzijwillenvoldoen‘aanhetverlangenende

wenschvanhetmeerendeelderingezetenenennaaraanleiding,datbijwettelijke

bepalingisverbodentebedelenenteschooijen,hebbenbeslotenstrengelijkte

verbiedenbedelarijopdeeerstedagvanhetjaarbedrevenwordenonderdenaam

klompenhundienstverrichten,eenwatbeter

aanzienkreeg.

Zoweldewachtmeesteralsdenachtwachten

krijgen een nieuwe instructie ter hand ge-

steld,diebegintmetdewoorden:‘Erbestaat

alhiereenvast corpsnachtwachtswelkebij

nachtdepoliciedienstverrigten,bijdezelve

heeftveelleemtenbestaan,waaromvoorhun

eengeheelnieuwe instructie isopgemaakt,

welkmet 1april inwerkingzalwordenge-

bragt’.Danvolgeneenhelereeksartikelen.

Denieuweontwikkelingen,waartoeookdie

zojuistgenoemdeinstructiesbehoorden,wa-

renhetgevolgvandeGemeentewetvandeli-

beralestaatsmanThorbecke,dieop1januari

1852vankrachtwasgeworden.

Actief bij brand

Eénvandeartikelenvandeinstructieluidtalsvolgt:‘Bijbrandgevenzijbijont-

dekkingdaarvandadelijkberichtaandeheerburgemeesterofdiehemvervangt

enaandebeambtederspuitwelkeopbrandspuitligt.Zijzulleningevolgedebe-

palingenvanhetreglementophetbrandwezen,bijhetdoenderrondenauwkeu-

riglettenopallefabriekeninwelkevuurgebruiktwordenenwanneerzijbevin-

dendaarinzonderbehoorlijkewaarschuwinggestooktwordt,daarvaninhun

rapportaandewachtmeesterkennistegeven.Zijzullentothetbewarenvanorde

bijhetproberenderbrandspuitentegenwoordigzijn’.

Eenillustratiebijditartikel9komtuit1864.Indenachtvan30op31oktoberiser

brandgeweestineenwinkelaanhetZuideinde.Desecretarisschrijftineenbrief

vanB&WaandeofficiervanjustitieinHoorn:‘datdepersonenLourensKoster,

SijmenSchram,DirkWestrik,JanSniedersr,DirkNieuwenhuizen,GerbrandVis-

ser,JacobTol,JobSchaapenAdrianusRoosinhunbetrekkingalsnachtwacht(..)

hebbendedienstgedaandoorhetluidenderklok,ratelen,brandroepenentrom-

melenlangsdestratenaanditonheilruchtbaarheidhebbengegeven’.Hierlietde

nachtwachtzichdusvanz’ngoedekantzien.

Aanstelling van nieuwe nachtwachters

Hetbenoemenenontslaanvannachtwakerswas,volgensdenieuwegemeentewet

van1852,voorbehoudenaandeburgemeester,maardeRaadzouwelgraagverne-

116 117


dekoorledenvroeg.Maarhetkerkkoorlietzichniettotzwijgenbrengen,integen-

deel,hetzongde‘verkeerde’muziekenhet‘raasde’.Hetgevolgwasdateenrijks-

veldwachtervoordekerkdeurwerdgeposteerdomdekoorledendegangnaarde

koorzoldertebeletten.BurgemeesterFransNooij,vanprotestantsehuizeenhoofd

alshetomordeverstoringging,moesteraantepaskomen.Hijsteldedepastoor

gerustenhetconflictwerdvervolgensnaarRoomsezedengesust.Detehulpge-

roepenbisschopberisptehetkerkkoor,maarinzulkebewoordingendatdemuzi-

kaleenvocaleopstandelingen,nabetoondberouw,kondenterugkeren(8).

Te weinig ‘blauw’ op straat

Op13maart1866schrijvendenotabelenP.L.Thierens,N.CosterusenJ.Boerlage

eenbriefaanhetstadsbestuur.Watishetgeval?Erwordenbijherhalingdiefstal-

lengepleegdendatvraagtommaatregelen.Dedrieherendoenverschillendeaan-

bevelingen:

*meer ‘blauw’ op straat, d.w.z. een verdubbeling vandeplaatselijkenacht-

wacht;

*vierpatrouillestegelijkdoordestadtussenzonsondergangenzonsopgang;

*verdachtepersonennauwkeurigindegatenhouden;

*eengeldelijkbeloning‘voorwieeendiefofdieven,zelfspogingtotdiefstal,weet

aantewijzenenteontdekken’.

Langdurigestraatverlichtingisdaarbijvangrootbelang.Deherendreigendat,als

B&Wnietmetspoedmaatregelennemen,zijzichdirectmetdebevolkingverstaan

omtrentdenodigemaatregelenterherkrijgingvanveiligheidenrustvandeinwo-

ners.Zeverwachtenopofvoorde17e‘daaromtrentgeïnformeerdteworden’.

Datisgebeurd,waaropdeherenopnieuwindepenklimmenenopde21eschrij-

ven:

‘OnverklaarbaarwashetvooronsdatdeRaad,hoezeerdedaarbijvoorgestelde

maatregelendevergaderingnietverwerpelijkzijnvoorgekomen,echteruithoof-

dedefinanciëletoestanddergemeentekasdevereisteuitgavenniettoelieten,

daaraangeengevolgheeftwillengeven.Het‘laissezfaire’(laatmaaropz’nbeloop,

caeg)indezeonrustigeenonveiligetijdvasttehouden,brengttochaldegevolgen

daarvanterverantwoordingvandeRaad’.Tijdenseenbijeenkomstvandeburge-

rijopde18eisbesloten‘eenadresdeinwonerstertekeningaantebieden,waarin

uitdrukkelijkophetnemenvanbeterevoorzorgsmaatregelenbijdePoliciealhier,

aangedrongenwordt’.Gevraagdwordtomnogmaalsnaardesituatietekijken.

Ineenbriefvan27maartantwoordB&W,datdegevraagdmaatregelen,wegens

geldgebrek,nietgehonoreerdkunnenworden.

vanNieuwjaarwenschen.Zulkebe-

delarijdiemaaralteveeltotonma-

tigheidenonzedelijkheidaanlei-

dinggeeft’.

Delaatsteziniseenwatmerkwaar-

digeonderbouwingvandebeslis-

sing,maarzalwelgebaseerdzijn

opdepraktijk.

TerwijlinMonnickendamditge-

bruiknogheellangheeftstandge-

houden,werdindecember1867te

Purmerendbesloten,datvanafhet

a.s.nieuwejaarniemandmeervan

de nachtwachten, gemeenteveld-

wachters,omroepers,lantaarnop-

stekersenophalersvanasenvuil-

nis,Kermis-enNieuwjaarswensen

aan de huizen van de inwoners

mochtenaanbieden.

1855

Op27januari1855blijktdatertien

‘veiligheidsbeambten’ zijn op

2809inwoners.KosterenBijleveld

wordenzowelagentvanpolitieals

wachtmeestergenoemd,meton-

derhendenachtwachten:JanJanszSnieder,PietervandenBerg,CornelisJansz

Leger,GerbrandVisser,DirkNieuwenhuizen,WillemBakker,JacobWesterbaan

enRoelofBoddeke.Delaatstetweeaangesteldrespectievelijk27januari1853en

23april1853.

Veldwachter op wacht voor de Roomse Kerk

Somskomjeindearchieveneenberichtjetegen,waarbijjeeenglimlachnietkunt

onderdrukken.Eenvoorbeeldvanzo’nschilderachtigverhaalishetconflictdat

in1860ontstondtussendepastoorvanMonnickendamenzijnkerkkoor.Dat

zongnogsteedsconcertmissen,ofschoonalgeruimetijdversoberingvandezang

werdgepreekt.Depastoorwildezijnkerkkoorontslaan,omdatdatsteedsmaar

‘ontstichting’veroorzaakte.HijnamdezemaatregelindeaanloopnaardeGoede

Week,wanneerdegeprogrammeerdepassiemuziekdehoogsteinzetenpassievan

118

Baldadigheid

Dateralleredenwasvoormeertoezichtopstraat,blijktuithetvolgendeverhaal.

Op27april1875rijdtlandmanenwethouderJanSlegtuitBroekinWaterland,

komendvandemarkttePurmerend,doorMonnickendam.Daarkrijgthijeen

ongeluk,veroorzaaktdoorbaldadigejeugd.Hijschrijft:‘Eenderbengelsgooide

mijnpaardmeteenijzerenstokvanzijnhoepeltegenhetachterpoot,waardoor

onwillekeurig,metinspanningmijnermederijders,hetonsonmogelijkwerd

mijnpaardtehoudenenwijonsaandemagtvanhetpaardmoestenoverlaten,

zoodatdewageneindelijkopdestoepvandeHeervanDijkvloogenwijdoordie

schokalleviererafvlogen,waarvanééndewagenoverzichheenkreegenanderen

ookdeerlijkewondenbekwamen.Bevreemdendishet,dat,alsmendoordestad

Monnickendamrijd,nooitgeenpolitiebeambteziet,daarmenigeenoverklaagt,

omdatermeestalinhetNoordeinde,zowelalsindeKerkstraat,dergelijkeon-

deugdenwordenontmoet’.(...)Hijmeent‘datertochwelzoietsalseenplaatse-

lijkeverordeningbestaat,m.b.t.baldadigheidlangsdepubliekewegenzoja,‘dat

dieverpligtingtotwaarnemendierorderzooslechtwordgehandhaafd’.Bestaat

die(verordening)nietdanishetwenselijkdatereenkomt‘tervoorkomingvan

meerdereongelukken,omdatalwaarzulkegruwelenenongeregeldhedenmet

ijzerenhoepelsenzogeschieden,dooreenverbeterdbestuuroftoezichtmogen

wordentegengegaan,daarikbijdezeontmoetingondervindhoetreurighetis,

datbaldadighedenenstaatschenderijwordtoegelaten,zoodatdaardoordevei-

ligheidommetpaardendoordestadtegaangeheelontnomenword’.Datdit

voorvalgeenincidentwas,zalverderopduidelijkworden.

Goed werk van de nachtwacht

Op13januari1880wasereenongevalmetdepostkarvanHoornnaarAmsterdam.

Evenbuitendestadbrak,bijhetafrijdenvandebrug,deschroefvandespoor-

stok.Hetpaardgingermethetvoorstegedeeltevandoorentrokdepostiljonuit

dekar,terwijldeconducteurookeenzeeronzachtebuitelingmaakte.Hetpaard

vielinhetwater,maarwerderspoedig,metbehulpvandenachtwachten,uitge-

haald.Conducteurenpostillonkwamenmetdeschrikvrij,terwijlmeteenhuur-

rijtuigderitkonwordenvoortgezet,zodatdecorrespondentiegeenvertraging

opliep,PC18.1.1880.(Betekenisvandeafkortingenvinduaanheteindevandit

verhaal).

Nachtwakers ook als buitengewoon veldwachter actief

Tot1881warenerachtnachtwakersplustweewachtmeesterseneenbrigadier.

BurgemeestervanderZeesteltvooromhetaantalwakersterugtebrengennaar

vier,onderleidingvaneenmajoor.DeRaadvindtheteengoedideeenop14mei

119


B&Whebbenechterwelcontactopgenomenmetdecommissarisvandekoningin

inNoord-Hollandoverdezekwestie.Dieschrijftop31maart:‘Inantwoordopuw

missievevande29emaart(...)datikvoorhandsgeenvrijheidkanverlenenaanhet

doenstationerenvanmeerdereRijksveldwachtersbinnenUwgemeentedande

daaraanwezigeAntonievanElst,rijksveldwachterder3eklasse,opzienerderjagt,

visserij,aangezienindeeersteplaatsdoorumaatregelenmoetenwordengeno-

menterverbeteringenuitbreidingvanhetpersoneelUwergemeentepolitie’.

InMonnickendamwasindatjaarslechtséénagentvanpolitieindienst,deeerder

genoemdeLaurensKoster.Hijwasinmiddels71jaarendus‘nietinstaatisomde

dienstendievanhemgevorderdmogenwordentekunnenbewijzen’.Decommis-

sarisvandekoningschrijftverder:‘Diepersoonkannietindebetrekkingworden

gelaten,wanneermenopeengoedepolitieprijsstelt,maaromdepubliekeveilig-

heidbetertekunnenverzekeren,ishetnoodzakelijkdathijwordtvervangendoor

eenpaarpersonendiekrachtigengeschiktzijnomalspolitieagentenofalsge-

meentelijkeveldwachterstekunnenhandelen.Ikmoetudaaromdoordezeaan-

bevelentenspoedigstemaatregelentenemen,datindedienstdergemeentepoli-

tieopeenbehoorlijkeenafdoendewijzewordevoorzien.Aangenaamzalhetzijn

weldratemogenvernemen,wattedezerzakedooruverrichtis’.

Vandeprovincievaltdusgeensteunteverwach-

ten.B&Wmoetenhetzelfopknappenengraagzo

spoedigmogelijk.Datzouechternogvijftienjaar

duren!Eenwezenlijkeveranderingenverbetering

ontstaatpas,alsinfebruari1881dhr.Tjeerdvander

ZeeburgemeestervanMonnickendamwordt.Een

doortastendmandie,andersdanzijnvoorganger,

eenhervormingvandenachtwacht/nachtpolitie

doorvoerde.Wat,vanwegefinanciëleoverwegin-

gen,in1866nietlukte,konvijftienjaarlaterdus

wel(9).(007)

Johannes Born

Welwerdinjuli1866LourensKostervervangendooreennieuwedienaarvanpo-

litie,JohannesBorn.Maardezemantobdemeteenziekevrouweneenziekkind.

Datkosttehemzoveelgeldaangeneeskundigehulpenmedicijnen,dathijop30

april1874eensmeekbriefaanhetstadsbestuurstuurtombijstand.Ofhetgehol-

penheeftblijftonduidelijk.Feitiswel,dathij,vanwegebeterevooruitzichten,in

september1875naarNijmegenvertrekt.

BurgemeesterTjeerdvanderZee

120

*KlaasvanZalinge,26jaar,NH,gehuwd,2kinderen

*HendrikBoddeke,30jaar,RK,gehuwd,tweekinderen

*JanVisser,36jaar,NH,gehuwd,2kinderen

*JacobDuif,33jaar,NH,gehuwd,3kinderen

Alssubstituut(reservedus)wordenBernardusMeerman,33jaar,RK,gehuwd,4

kinderenenJacobusJansen,34jaar,RK,gehuwd,7kinderen,aangewezen,maar

smidJansenbedanktvoordeeer.Devierwakerswordenbeëdigdalsnachtwacht

maarzijntevensonbezoldigdveldwachter.

Naastdezenachtwakers/veldwachterswerdenerinjanuari1882nogeensvierbui-

tengewoneveldwachtersaangesteldenbeëdigd:SimonSchonevelt,CornelisJa-

cobusPronk,JanHamburgenJochemAndriesHoppe.Delaatstewordtin1891

opgevolgddoorSentdeRuijg,dietevensharingtelderwas.Sentwordtinmaart

1893eervolontslagen.

Nieuwe instructie

Alsdeherenop1juli1881methunwerkzaamhedenbeginnenkrijgenzeeennieu-

we,uitgebreideinstructieaangereikt.‘Bijdesamenstellingdaarvanisiederarti-

kelvanhetoudereglementopdevoetgevolgdeninovereenstemminggebracht

metdeeischenwaaraaniederegoedeinstructiedienttevoldoen,nl.eenvoud’.

Ikvatde32!artikelenkortsamen.Zezijneen‘update’vandeinstructievan1852.

Deherenmoetenvangoedzedelijkgedragzijn,tussenden25en60jaar,gezond

ensterkvanlichaamenkunnenlezenenschrijven.Ontstaanerlichamelijkege-

brekendanmoetenzehunontslagindienen,zoookbijdeleeftijdvan60jaar.Het

wachtgebouwonderdeSpeeltorenmoetwekelijkswordengereinigd,elkeweek

dooreenander,tebeginnenbijdeoudste.Ermaggeenbeddengoedinhetlokaal

zijn.Wiegeendienstheeftmagdebritsgebruiken.

Inartikel5wordendetijdenaangegeven,ruwwegvan’savondsnegentot’smor-

genszesuur.Derondesdoordestadblijvengehandhaafd.Deordersvandema-

joorzijnbindend.Hijstaatincontactmetdeburgemeester.Alserietsbijzonders

isvoorgevallenmoetdat’smorgensbijhetinrukkenwordengemeld.Ookalser

lantaarnsnietbrandenmoetdatbekendwordengemaakt.

Andersdanvroegerheeftdemanoppatrouillenietmeereenbelofratelbijzich

maareenharingfluitjewaarmeehijzijncollegakanbereiken.Bijbrandmoeton-

middellijkdeburgemeesterwordenbericht,deschildwachtbijdetorenmoetde

klokluidenendenachtwachtmeteentrommeldoordestratengaanen‘brand’

roepen,metaanwijzingwaardiebrandis.Ookingevalvanhoogwaterwordener

voorschriftenuitgegeven.Controlevandefabriekenwaarbijvuurwordtgebruikt,

121


wordtbeslotendatMonnickendammersdagelijkstussen10en13uurnaardebe-

trekkingvannachtwachtkunnensolliciteren,metalsdeadline1juni.Hettracte-

mentzalf176,-perjaarbedragen.Goedkunnenschrijveniseenvereiste.

Op14juniwordteenlijstvanzespersonengepresenteerd.Gekozenworden:

(boven)Sollicitatievoornachtwacht;(onder)Nachtwachten1881

122 123


Ikdenkdatdeburgemeesterinzijnjaarverslageneentamelijkrooskleurigbeeld

vandeveiligheidindestadgeeft.Dedoorgestreeptenotitieoverbaldadigheid–

zieboven–hadinelkjaarverslagopgenomenkunnenworden.Wantdatbalda-

digheidveelvoorkwam(eerderlasualwatdhr.SlegtuitBroekmetzijnpaardwas

overkomen),zaluithetvervolgvanditverhaalnogregelmatigblijken.Eenvoor-

beelduit1892.’TeMonnickendamhebbennaafloopvandelotingvoordeNatio-

naleMilitieenigejongensschandelijkhuisgehouden.Eengrotespiegelruitineen

derwagonsvandeNoord-Hollandsetramwerdverbrijzeld.BuitenMonnicken-

damheeftmenzekeredeVriestewatergeworpen,dewachtsgeslagenetc’,SPC

28.2.1892.

Ongetwijfeldzaldattemakenhebbengehadmetdrank.Regelmatigkomjena-

melijkberichtentegendatdejongelui,dievoordelotinginaanmerkingkwamen,

zichopofronddiedagtebuitengingenaandrank.Dekasteleinswordenindat

verbandregelmatiggewaarschuwdomeenoogjeinhetzeiltehouden.

Processen-verbaal

IkhebdenotulenvanB&WendeGemeenteraadvandenegentiendeeeuwdoor-

genomen.Watdaarinopvalt,ishetgroteaantalprocessen-verbaal,metnamein

hetlaatstekwartvandenegentiendeeeuw.Overmatigdrankgebruik,diefstalen

dobbelenopdeopenbarewegwarendemeestvoorkomende‘bestraffingen’,alle

verordeningentenspijt.HeelwatMonnickendamsevooroudershebbenindietijd

de‘wet’overtreden,kanikuverzekeren.

Eenberichtuit1901sluithierbijaan:‘Heteindevanhetoudeenbeginvanhet

nieuwejaarkenmerktezichhierweerdooreengrootgetalbeschonkenen.Een

nieuwtje isditniet,wantopWeespna, staatMonnickendamindeprovincie

Noord-Hollandhethoogstindrankverbruikperpersoon.Voorongeveertweejaar

wasdatf15,-metinbegripvanvrouwenenkinderen,Hoeveelvrouwenzullenhier

eneldersdiebeidedagenweergeledenhebbenonderdievreselijkstealler li-

chaams-enzielsziekten,dedrankzuchtvanechtgenoten,vadersenbroeders’,

NPC6.1.1901.

Plichtsgetrouw

Maarerzijnookgoededingentemelden.Dienaarsvandeveiligheiddieplichts-

getrouwhunwerkdeden.ZobijvoorbeeldGerritKramer,op27maart1883tevens

aangesteldalsbuitengewoonveldwachter.Indenachtvan6op7januari1884was

erbijschilderHendrikSchram,aandeZarken,wijk1nr.35,branduitgebroken.

NachtwachtKramerheeftomhalftwaalfophetraamgeklopt.Hetachterhuis

stondvolzwarterookenerwaseenvlamzichtbaar.SchramenKramerhebben

staathooginhetvaandel.Ermoettoezichtwordengehoudenopdehaven,want

ermogen’snachtsgeenschepenbinnenlopenalsergeenhavengeldbetaaldis.

Eigenlijkisallesvanbelangwaarhetderustenveiligheidvandeburgersbetreft.

Zoookhetattentzijnopeenmogelijkmisdrijfzoalsdiefstal,inbraakofbrand-

stichting.Deingezetenenmoetenrespectvolbejegendwordenenalsiemandhulp

nodigheeftmoetdatverleendworden,voorzoverdatpastbinnendeopdracht.

Iséénvanhenziek,danmoethijzelfvooreenplaatsvervangerzorgen.Diekrijgt

daneendeelvanzijnloon.

Bijaanvangvanhunwerkleggenzedevolgendeeedaf:’Ikzweer(beloof)datik

mijnverplichtingenalsnachtwachtgetrouwzalvervullenenmijnimmerzalla-

tenoverhalendooraanbiedingenofgeschenkenenigmisdrijfofovertredingte

verzwijgen’.

Nadatervanuithetprovincialebestuurwataanmerkingenzijngemaaktenver-

anderingenzijnaangebracht,wordtdedefinitieveinstructievastgesteld.

Kostenplaatje 1890

Inoktober1890isdejaaruitgavevoordienaarvanpolitief400,-metvrijwonen

enbovenkledinggratis.Deviernachtwachtenverdieneniedernogsteedsf176,-

perjaar.Daarbijgevoegddekostenvanhetwachthuismetverwarmingenverlich-

tingenverpleging(bewaking,etenendrinken)vanpolitiegevangenenindecel

aandeDam,betekendejaarlijkseenkostenpostvanf1433,40.

Het functioneren van nachtwacht en politie

Inhetjaarverslagover1889schrijftburgemeesterLamaisonvanHeenvliet:‘De

dienstdergemeentepolitiegafgeenaanleidingtotbijzondereaanmerkingen.De

politie,ookdenachtwachtkwijtzichnaarbehorenvanhunplichten’.

Tweejaarlatermeldthij:‘Dedienstwordtstiptennaarbehorenuitgevoerd,op

hetgedragdierambtenarenisgeenaanmerkingtemaken’.

Inhetjaarverslagvan1896schrijftdeburgemeester,datdedienstnaarbehoren

wordtverrichtmaardatvooreen‘richtigetoepassingvanwettenenverordenin-

genhetpolitietoezichttenenenmaleonvoldoendeis.’Dezelaatstezinkomtre-

gelmatigterugindevolgendejaaroverzichten,zobv.in1901en1906.In1896was

ertoegevoegd(maarlaterdoorgestreept)denotitie:‘terwijldebaldadigheiden

straatschenderijhandoverhandtoenamen’.

In1899:‘Demaatregelenvandepolitiebepaaldezichtothetgewonetoezicht;

buitengewonemaatregelenbehoefdennietgenomenteworden.’Degemeente-

veldwachterwerd,waarnodig,bijgestaandoordenachtwachten,tevensonbezol-

digdrijksveldwachter.

124 125


kansgeziendebrandteblussendooremmerswaterophetvuurtegooien.Zehad-

denechternietkunnenvoorkomendatereenhoopklerenwarenverbrand.Ook

eenkasthadschadeopgelopen.Schram,van1875tot1878zelfooknachtwacht

geweest,neemtbijeennabesprekingvandebrandmetdebrandmeesterJ.van

LeeuwenAzndegelegenheidtebaat,omdeambtsijverendeoplettendheidvan

nachtwachtGerritKramerhuldetebrengen,‘waarovermeninaanmerkingneemt

datdemenseninhethuisinhuneersteslaapwarenenwegensdeaffaireinhet

huisterpentijnenolieaanwezigis,danwarenzeker,zonderdetegenwoordigheid

vandennachtwachtdegevolgenallertreurigstgeweest’.Ineenbriefaandebur-

gemeester schrijftvanLeeuwen: ‘Deondergetekendeheeftdaaromdeeerde

nachtwachtG.KrameraanUvoortedragenvooreenloffelijkevermeldingeneen

stoffelijkbewijsvanwaardering’.

Veiligheid in de twintigste eeuw

Aanhetbeginvandetwintigsteeeuwwarenerviernachtwachten,annexveld-

wachters.Daarnaastnogeenrijksveldwachter,meestalalspolitiemanaangeduid,

dieineenwatgrotergebiedverantwoordelijkwas.

Denachtwakersliepentweeaantweewacht.Deeerstegroepvantientottweeuur,

detweedegroepvantweetotvijf.Zekregendaarvoorzesguldenperweek.Ende

oudegewoonteommetNieuwjaardeburgerseengedruktezegenenheilwensaan

tereiken,inruilvooreenfooitje,wasnogsteedsintact.

Maardathetberoepvannachtwachtnogsteedseenuiterstkarigbestaanwas,

blijktop31augustus1903.DeherenKlaasvanZalinge,DaniëlMeerman,Adriaan

MolenGerritHoppevragenverhogingvanhuntractement,vanf176,-naarf225,-

perjaarperpersoon.Zehebbenuitgerekenddathunhuidigesalarisslechtsacht

centperuurbedraagt‘hetgeenvoornachtwerkzuiniggenoegis’.Zekondendan

ookalleenhethoofdbovenwaterhoudenalszeoverdagnogwerkzaamhedenhad-

denalsbijvoorbeeldhooisteker,postbodeofanderwerk.Maardathoudjeopde

duurnatuurlijknietvol.

Verderopzalblijkendater–opjaarbasis–25guldenisbijgekomen.

Bekende nachtwachten en veldwachters

Opdezeendevolgendepagina’skomtudenamenvaneenaantalveiligheidsbe-

ambtentegen,dieumogelijkbekendindeorenzullenklinken.Nietzobekend

alsdemanopdefoto,maar

toch.(0011)

Daniel Meerman

Nachtwacht Daniël Meer-

man,tevenshooisteker,aan-

gesteldin1887,hetsterfjaar

vanzijnvaderBernardusdie

ooknachtwacht isgeweest,

isenkelemaandendoordr.C

van Tijen behandeld voor

zwaarlichamelijklijden.Wat

dat‘lijden’inhieldwordtniet

vermeld,maardr.vanTijenschrijftop15september1904dathetlijden‘bedoelde

persoondermateinzijnkrachtenheeftaangegrepen,datergeenverwachting

maggekoesterdworden,ookmethetoogopzijnrijpeleeftijd,(Meermanwasin

december1843geborendusruim60jaar,caeg),datdezepersoonzijnnachtelijke

werkzaamhedenwedernaarbehorenzalkunnenhervatten’.Hetgevolgisdat

Meermanop25september‘dooreenhevigeziekteblijvendkrachteloosgeworden

zijnde,totzijndiepleedwezengedwongenwaszijnontslagteverzoeken’,terwijl

hij‘eerbiedigvraagtdatdeEdelachtbareRaadzomoogelijk(hem)inpensioen

mogenemennazijnbijna20-jarigedienstvervulling,dezezooverschrikkelijke

slagteverlichtenmeteenkleinpensioen’.Alsjeindietijdzonderwerkkwam,

betekendedatookmeteengeeninkomen.Zijnvraagwasdusheelbegrijpelijk.

Veldwachter

127

Monnickendam een ongunstige uitzondering in de provincie

Einddecember1904krijgthetstadsbestuureenbriefvandecommissarisvande

koningininNoord-Holland.DeDirectievandeNoordHollandscheTramweg-

maatschappijondervindt,alszijdoordestadrijden,regelmatigproblemenvan

deMonnickendamsejeugd.

Hetgrondgebiedvandegemeenteiszouitgestrekt,datermeerpolitiebewaking

nodigis.BlijkbaarheefthetstadsbestuuraanhetProvincialeBestuurgevraagdof

deTrammaatschappijnietmeekanbetalenaaneentweedepolitiedienaar.Maar

datverzoekkrijgtgeensteun.Datermeerpolitietoezichtzoumoetenzijn,mag

blijkenuitdezinsnedevandecommissarisvandekoningin:‘datdebevolking

Uwergemeentealseeneongunstigeuitzonderingmoetwordenbeschouwdopde

rustigebevolkingvanhetzuidoostelijkdeelvandezeprovincie’.Hijschrijftdan:

‘Hetkomtmijtochinelkgevalvoor,datalleeninoverlegmetdeDirectieder

MaatschappijdoorUverbeteringindetoestand,waaroverookbijmijvanver-

schillendezijdengeklaagdwordtendiebijwijlen,inzonderheidinhetgoedesei-

zoenonhoudbaarschijnt,eeneenigszinsafdoendeverbeteringzalkunnenwor-

denverkregen.Ikhebmijtevensovertuigd,datdoorUindeze,vooroverditmo-

gelijkis,opdekrachtigemedewerkingvandezijdevandeRijkspolitiezalkunnen

gerekendworden.

Hetkwaadwaarovergeklaagdwordt,zalechterwelnietalleenenzelfsnietinde

eersteplaatsdoorvermeerderingvanpolitiepersoneelkunnenwordenbestreden.

Indieneenenkelemaal,ofdoorUpersoonlijk,ofdooreengezaghebbendpersoon

krachtigenzonodigmetvoldoendemachtkonwordenopgetreden,hetzijdoor

dedientengevolgeopgemaakteprocessenverbaal(doorlatereveroordelingvan

debelhamelsgevolgd)eenheilzameschrikonderdeongebondenschooljeugdof

volwassenkwaadwilligenendaardoorverbeteringindetoestandgebrachtwor-

den.Wellichtzoudaartoeookinsterkematekunnenmedewerken,indiendoor

UhetonderwijzendpersoneelinUwgemeenteertoegebrachtwerdomdoorver-

maningalsanderszinsdeschooljeugdinandererichtingtebrengen.Indienikmij

nietvergis,heeftelderszoodanigemedewerkinggoedegevolgengehad’.

Drank een groot probleem

‘Indenachtvanzondagopmaandag(juni1905)isdedrankweereensoorzaakge-

weestvaneenhevigesnijpartij.DoorCvanDwerdenaanWillemKoolverschei-

denewondentoegebrachtaanarmenhanden.Dr.vanTijen,wienshulpingeroe-

penmoestworden,isongeveertweeuurbeziggeweestmetaannaaienvanhet

vlees.Naarmenonsuitbetrouwbarebronheeftmeegedeeld,moethetgevalzeer

ernstigzijn.Maarweverwachtendatdehandderjustitiehierkrachtigzalingrij-

pen,zoniettotverbeteringderbeidedrankslaven,dantochtotvoorbeeldvoor

126

Meerman in actie

Uitdeperiodedathijnoggezondwas,ishetvolgendevoorvalbewaardgeble-

ven.

‘DebewonersvanMonnickendambeleefdendonderdagmiddageenigeangstige

oogenblikken.EnkelejongeluizaktenopdegrachtvandeBinnendijkdoorhet

ijs.Toegeschotenhelpersvermeerderdendataantaltotdertien,diealleninhet

waterlagentespartelenenzichzelfzogoedmogelijktrachttentehelpen,wataan

sommigengelukte.Deoverigenwerdenmettouwen,staken,laddersenvooral

doorschipperWinkeldiemetzijnknecht,benevensnachtwachtMeermantewa-

tersprongen,gered’,SPC8.1.1890.

Rebels gedrag

Eerderlasuwatdhr.SlegtuitBroekinWaterlandinMonnickendamisoverkomen.

Detoengenoemdebaldadigheidwasbeslistgeenincident.Tweevoorbeelden.

‘DoorderijksveldwachterKoelemanwordenhierscherpenasporingengedaan

omtrentenigejongeliedendiedevuileongemanierdheidhebbengehadomde

woningvaneenstil,eenvoudigingezetenevanondertotbovenvolkoedrekte

werpenennogbijanderenineenlaaggelegenwoningstenendoordeschoorsteen

tegooien.Menvermoedtdatdeplegersdezerbaldadigheden….catichisantenzijn.

Eenschoonepraktijkvandepasopgedanetheorie!!Daarderijksveldwachter

Koelemaneenbuitengewoonscherpeneusheeft,zalhethemookongetwijfeld

gelukken,dedaderstevinden’,NPC19.12.1900.

Enjahoor,beginjanuarimeldtdekrant,datdecatechisanten,diezichvermoede-

lijkaanstraatschenderijschuldighaddengemaakt,gedagvaardzijnenvoorde

rechtbankmoetenverschijnen,NPC6.1.1901.DevijfherenmetdeinitialenWV,JC,

SW,SdVenJ.Mzijnveroordeeldtothetbetalenvanf2,-boeteelk,NPC30.1.1901.

Het kan nog erger

‘Hetblijfteentreurigverschijnseldatdejeugdzoweinigmedelijdengevoeltvoor

zwakkenenongelukkigen.Zowerdzondagavondeeninhogematezenuwachtig

enaantoevallijdendjongmensdusdaniggeplaagd,dathijin,woedeontstoken,

alleskortenkleinsloegwatonderzijnbereikkwameneindelijkineentoeval

neerviel.Ookzwakkenvangeestvermogenswordendikwijlshetslachtoffervan

meedogenlozejongeliedendieerzichmeevermakenhuntoornoptewekken.Het

schijntdatmennietgevoelenkan,hoeverregaandwreedengevaarlijkzulkspel

is’,SPC24.6.1903.

Denknietdatditincidentenwaren.Indekrantenvandevorigeeeuw,staantal-

lozevoorbeeldenvaneengedragwaaruiteen, laat ikhetvoorzichtigzeggen,

vreemdegezindheidspreekt.


129

meerderenachtenactiefgeweest.Deschadebedraagtduizendeneuro’s.Bestuurs-

vooorzitterKlaasRooshooptdatereenberoepkanwordengedaanophetcalami-

teitenfondsvandegemeente.Desnoodsdraaiendevandalenopvoordeonkosten.

Depolitieonderzoektdezaak’.

Klaas van Zalinge(n)

KlaasvanZalingewaszowelbrieven-entelegrambestelleralsnachtwacht.Van-

wegeeenveranderingindedienstderposterijen,ishijgedwongenontslagtene-

menalsnachtwacht.Hijkomtmethetvriendelijkeverzoek‘wegensbijna24jaar

eerlijkeentrouwedienstalsnagtwagt, in

aanmerkingtemogenkomenvooreengra-

tificatie’. Zijn eervolle ontslagaanvraag

wordt gehonoreerd. Hij krijgt eenmalig

vijftig gulden. Johan Hartwigsen neemt

zijntaakalsnachtwachtover,PC13.5.1908.

Overhemverderopmeer.

Gerrit Hoppe maakt een dolle hond af

NachtwachtGerritHoppe,maaktein1910

iets bijzonders mee. ‘Zaterdagmorgen

kwamalhiermetzijnhondenkardewinke-

lierD.E.uitZuiderwoude.OpdeZeedijk

kreegééndertrekhondeneenstuip,zoodat

hijhemuitspande.Nadat,naarzijnemee-

ning,deaanvalwasgeweken,wildehijde

hondweerinspannen.Plotselingruktede

hondzichlosenvloogopzijnbaasaan,ver-

scheurendehembroekenkiel,zonderhem

gelukkiglichamelijkletseltoetebrengen.Daarnarendehijdevestingop.Deei-

genaar,vreezendedathetrazendediergevaarlijkzouwordenvoorzijnomgeving,

verzochtnachtwachtHoppehetbeestdoodteschieten.Hopperaaktehetdierwel,

maarnietdoodelijk,maartochzoodanigdathetgeenkwaadmeerkondoen.

DaarnaheeftEhetdierverdronken.Dinsdagj.l.hadhijdenhondvooreenhoog-

enprijsgekocht’,PC9.11.1910

Brand op de huwelijksdag

DiezelfdeGerritHoppewasop14april1904getrouwdmetNiesjeMooij.Dathu-

welijkheeftechtermaarachtjaargeduurd.Op12september1912isNiesjeoverle-

den,41jaaroud.

128

anderen.Onbekendishetpolitietoezichteriniedergevalnietmee,daardenacht-

wachtdr.vanTijengeassisteerdheeft’,SPC7.6.1905

Nog meer baldadigheid

Nogtweevoorbeeldenvanbaldadigheid.Heteerstevondplaatsindecember1906.

‘Maandagavondhebbenenigebaldadigeneenongelukveroorzaakt,datbetrek-

kelijkgoedisafgelopen.HetpaardvanD.Sch(hetzouSchooneveldofSchaats-

bergenkunnenzijn)alhier,datdoordeknechtaandehandhuiswaartswerdge-

leid,werddoorhenmetallerleimiddelenaanhetschrikkengemaakt.Hetgevolg

wasdatdegeleiderhetmeerenmeerwilderwordendediernietmeerkonhouden

ennaoverstraattezijnmeegesleurdhetmoestloslaten.Inzijnangstspronghet

dieropdestoepvoorhetGemeenelandshuisvanWaterlandenkwammetkopen

borsttegeneenvanderamenterecht,zodattweeroedenenzevenruitenwerden

verbrijzeldenhetarmebeestenkelebloedendewondenopliep.Daaroprendehet

destadin,maarwerdspoediggegrepen.

Destraatschenderijneemthandoverhandtoeendeondeugdwoekerthiermaar

voort.Omdaaraanpaalenperktestellenzoumisschieneendetachementrijks-

veldwachtersnognietvoldoendezijn’,PC16.12.1906

Eindjuni1908.‘TijdensdeafwezigheidvandeheerCdeHaas,hebbenenkele

straatbengelsuitbaldadigheideen8-talpannenvanzijnwoning,aandeingang

vanonzestadgelegen,naarbenedengeworpenendaarmeevernieldenerghuis-

gehoudenindebloementuin.Gelukkigzijndevernielersbekend.Mogezijvoor

hunminnedaadeensgoedwordengestraft’,PC1.7.1908.Endatergestraftwerd

blijktuitdeberichtenindekrant,waarinmaandelijksalleveroordelingendoor

derechtbankvanHaarlemwordenvermeld.

Uziet,rebelsgedragisvanalletijdenderoepommeergezagsdragersisookniet

alleenvanvandaag.Maarja,metslechtséénveldwachterkomjenatuurlijkniet

zover.Ookalwerdhij,zoalsdejaarverslagenwordtaangeven,waarnodig,bijge-

staandoordeviernachtwachtenannexbuitengewoneveldwachters.Maaralsje

‘snachtsmoetsurveilleren,benjeoverdagvastnietzohelderenalert,lijktme.

2007

Overigens,ookinde21eeeuwisvandalismenogsteedsactueel.Op10mei2007,

zoleesikopinternet,schrijftdekrant:‘HetkerkbestuurvandeGroteKerkin

Monnickendamwildatdegemeentemaatregelenneemtomdekerktijdensde

kermistegenvandalentebeschermen.Honderdenglas-in-loodraampjeszijntij-

densdelaatstekermisdoorvandalenmetbierflesjesingegooid.Devandalenzijn


131

waarbijeeninhetarrestanten-

hok opgesloten vreemdeling

dedoodvindt,kanmenuithet

volgende opmaken. Zaterdag

jl.beldentweefatsoenlijkge-

klede vreemdelingen aan bij

den rijksveldwachter in onze

stadenvroegeneengiftje,we-

genswerkeloosheid.Natuur-

lijkwerdenzeingepiktennaar

de cellen der Nor gebracht.

Maar onze overheid,met het

stormachtige, gure weer zelf

bijeenwarmekachelzittend,

voeldevoordearmezwervers

enkwamopdegedachte,met

goedvindendernachtwachten,

heneenonderdakinhetwacht-

lokaalvandepolitietegeven.

Daar werden de mensen nu

heengebrachtenvanhetnodigevoorzien,watzedankbaaraanvaardden.Hetlot

washungunstig,wijl,wegensdezondag,zeeerstmaandagnaarHaarlemge-

brachtkondenworden,omerdestrafwegenslandlooperijteondergaan’,SPC

23.11.1913.

Onrust in de Purmer

Inoktober1918vraagthet‘Purmerbelang’omnachtbewaking.Erissprakevan

verschillendediefstalleneninbrakenindePurmer,metname‘snachts.Erisin-

gebrokenindekerk,indeschool,hetbrandspuitenhuisjeenindelaatstenacht(3

op4oktober)isereenschaapgeslachtindeweivandeheerG.VelsaandeWester-

weg.Gevraagdwordtomeengeregeldeendoorlopendenachtelijkesurveillance

doordepolitievan’savondstientot’smorgensvieruur.

Blijkbaariseraanditverzoekgeengehoorgegeven,wantinjuni1919valterop-

nieuwbijhetstadsbestuureenbriefopdemat.DeherenW.KorevaarenJ.Koning

schrijvennamensdebewonersindePurmer‘dathethoogstwenselijkennoodza-

kelijkisdaterindePurmertweeveldwachtersgestationeerdwordenmethetoog

opdiefstallendiedelaatstetijdzijngepleegdenookmethetoogopongewenst

bezoekvanwoonwagenbewoners,dewelketotgrooteoverlastvandebewoners

daarsomsgeruimetijdbivakkeren,alsmedevoornachtbewakingsdienst.Zevra-

130

Eenhalfjaarlater,op13maart1913,trouwtGerritmetMargjeBoschuithetFriese

Weststellingerwerf(Noordwolde).Maarterwijlhetbruidspaarmethungasten

eenwandelingdoordestadmaken,ontstaatinGerritshuiseenbeginnendebrand.

Hetachtergeblevenvrouwelijkpersoneelisnaarbuitengelopenomhulptehalen.

DeherenSijmenMeijseniorenjuniorslagenerinomophetdakteklimmenen

meteenaantalemmerswaterhetvuurteblussen,PC19.3.1913.Eenwelheelerg

memorabelehuwelijksdag!

Koperdiefstal

Datdiefstalvankopernietalleeneenprobleemvanonzetijdis,blijktin1917.

‘Reedsenigetijdwerderbijhetelectriciteitsbedrijfkoperdraadvermist,zonder

datmendedadersophetspoorkonkomen.Totdathetindenachtvanjl.dinsdag

aanderijksveldwachterHansmaennachtwachtLeguitgeluktetweepersonenop

heterdaadtebetrappen.DeenewaseenbeambtevandegasfabriekA.K,deander

eenwerkmanbijdefirmavanHattumenBlankevoort.

Beidepersonenzijninvoorarrestgesteld,terwijlhetgerechtelijkonderzoekreeds

tweedagenduurt’,SPC3.6.1917

Nieuw wachtlokaal

Inmei1918kanerbijdespeeltoreneennieuwwachtlokaalingebruikworden

genomen.Eenruimverblijfvoordewachtersentweearrestantenlokalen,die

’swintersdaarvanwarmteontvangen.Hetoudelokaalwasmiddeleeuwsenvoor

arrestanten’swinterson-

bruikbaar. Boven is een

goede bergruimte. Het

uitwendige, in de oude

stijlherbouwd,iseenaan-

winst voor de stad. Een

grote verbetering, aldus

dePNHCvan29mei.

Hoe het ontbreken van

verwarming indearres-

tantencellenwerdopge-

lost,blijktuithetvolgen-

deverhaal.

‘Datzichhiernietzolicht

eengevalzalvoordoenals

reeds elders is gebeurd,Plattegrondnieuwwachthuis

Tekeningnieuwwachthuis


133


Indenachtvanwoensdagopdonderdag

brakerdooronbekendeoorzaakbrand

uit indegarageenopslagplaatsvande

heerTolmaninhetZuideinde.Denacht-

wachtvanDijkendhr.StavanUiter,wel-

kenhet vuurontwaardenmaaktenon-

middellijk alarm, waarop spoedig een

tweetalbrandweerliedenenenkelebur-

gersmetdrieslangenopdewaterleiding

het blussingswerk werd aangevangen.

Een angstig ogenblikwas het, toen de

voorgevelvanhetgebouwzichbegafen

plotselingoverdegehele lengtevande

straatneerstortte,waarbij alsdoor een

wondergeenongelukkenwerdenveroor-

zaakt.Degehelebovenverdiepingenhet

achtergebouwbranddeuit.Inhetvoorge-

deeltedatookdeerlijkgehavendwerd,

stonddeautovandeheerTolman.Toen

devlammengeblustwarenendemotor

van de wagen werd aangeslagen deed

dezehet,totiedersverwondering,uitstekend,reedmeteensierlijkezwaaiover

depuinhopendestraatopenmaaktevoordeheerFordeenuitstekendereclame.

Hetkalmeweerwasmededeoorzaak,datdebrandgeengrotereafmetingenheeft

aangenomen,anderswarendebelendendepercelenzekerlijkinvlammenopge-

gaan’,PNHC24.8.1929.

Innovember1932wordtvermeldtdatnachtwachtvanDijkbevorderdistotge-

meenteveldwachter,SPC12.11.1932eninnovember1935meldtdekrantdathij

begin van die maand is benoemd tot onbezoldigd rijksveldwachter, WA

6.11.1935.

De laatste nachtwacht: Johan Hartwigse(n)

DelaatstenachtwachtvanMonnickendamisJohan(Jo)Hartwigsen).Hijisver-

noemdnaarzijngrootvader,kuipervanberoep,diebeginnegentiendeeeuwvan-

uitBraderupnaarMonnickendamwasgekomen(10).

Johan,geborenop31juli1865,isookkuiper,alshijop16augustus1894trouwt

metSjieuwkevanAssenuitBolsward,geborenop24oktober1863,dochtervan

JanvanAssenenwinkeliersterJannetjeJoekesDijkstra.Beidenbehorentotde

132

genomeenveldwachterteplaatsenaandeKerkebuurteneenaandeDriesprong’.

Maarop1julideelthetstadsbestuurdathetinzijnvergadering‘geentekenenge-

vondenheeftomtevoldoenaanuwverzoektothetstationerenvantweeveld-

wachtersindePurmer’.

EensoortgelijkebriefgaatooknaarB&WvanPurmerend.Daarheeftmenerken-

nelijkhetbelangvaningezien,geletophetvolgendebericht:‘Herhaaldemalen

werdindePurmergeklaagdoveronvoldoendepolitietoezicht.Opverzoekvande

vereniging‘Purmerbelang’heefttenslottePurmerendeenveldwachteraange-

steld,welkvooralinhetdeelvandegemeenteindePurmerdienstzoudoen.De

genoemdeverenigingheeftnuonlangs

aandedrieoverigegemeenten, Ilpen-

dam,EdamenMonnickendam,hetver-

zoekgerichtombijtedrageninhetsala-

risvandeveldwachter,dievanwegede

gemeentePurmerendindePurmerge-

stationeerdis.Alduswildemen,datdie

veldwachterindegehelepolderdienst

zoudoen,opkostenvandevierbetrok-

kengemeenten.Dedrieoverigebestu-

renwarenechternietbereidomhiertoe

meetewerken.(..)Deradenwarenhet

metdecollegesvanB&Weens,datdepo-

litievanhunnegemeentenvoldoende

dienst indePurmerdeden.Dat isdus

niet in overeenstemmingmet de her-

haaldeklachtenovergebrekkigpolitie-

toezichtindePurmer’,WA9.7.1921

Piet van Dijk, nachtwacht en veldwachter

AlsburgemeesterVersteegbeginjanuari1924sollicitantenoproeptvoordeva-

cantebetrekkingvannachtwacht,ishetPietvanDijkdieop1februaribenoemd

wordt.VanDijkwasin1926ookafslagervandevisenzouzijnloopbaanbijde

Rijkspolitieeindigen.

Beginapril1928werdhijophetstadhuisgehuldigdvoorhetfeitdathijbinnen

25jaarzeskinderenuithetwaterhadgered.Integenwoordigheidvanhetpolitie-

korpsoverhandigdedeburgemeesterdereddernamenshetCarnegie-Helden-

fondseengetuigschriftinlijstenvijftigguldencontanten.

Van Dijk attent bij brand

Veldwachtermetarrestant

NachtwachtenvanDijk(l)enHartwigsen(r)

(CollectieG.Bont)

135

gendelevensstandaardkun-

nenwijmethettegenwoor-

digesalaris inzoverreniet

toekomen’.Zij leggenhun

omstandigheden als volgt

voor:‘Dediensturenbedra-

genthans40uurperweek,

datwordtalzoof.0,20per

uur, waarvoor wij boven-

dienverplichtzijnzonodig

gratis buitengewonedien-

sten teverlenen.Benevens

zijnwijgenoodzaakteenige

urenvanonzedagtaakafte

zonderenvoorrust.Ookheb-

benwijonsrijwieltendien-

stederGemeente endoen

onzeschoenenenkleederen

slijtage,wattegenwoordig

nietonderschatmoetwor-

den.Zozietu,edeleHerendatwijnogverbenedeneenburgerpositiezijngesala-

riëerd.Hetisnietuitontevredenheiddochuitdringendenoodzakelijkheiddat

wijtotukomenenhopenenvertrouwenomgunstigbeoordeeldtemogenwor-

den’.Nee,eenvetpotishetwerkvaneennachtwachtnooitgeweest.

Gevaarlijk werk

Hetberoepvannachtwachtwasnietaltijdongevaarlijkwas.GenoemdeHartwig-

senhaddatalaantebeginvanzijnfunctieaandenlijveondervonden.‘Wegens

mishandelingzondereenigeredenvandennachtwachtJohanHartwigsenispro-

ces-verbaalopgemaakttegenP.vD.Jz,alhier’,PC1.9.1909.Op17novemberkreeg

vDdaarvoorvijfdagengevangenisstraf.(DezeP.vanDstondbekendalseenno-

toiredrinkerenveroorzaakteheelwatoverlast.Zijnnaamkomjedanookregel-

matig,inongunstigezin,indekrantentegen).

Einde loopbaan

AlsJohanHartwigsenruim66jaaris,krijgthijop1februari1932eervolontslag

alsnachtwacht.Hijwordtbenoemdtotbuitengewoonveldwachter,hetgeenbe-

tekentdathijbijbijzonderegelegenhedenkonwordenopgeroepenomteassis-

teren.

134

LuthersegemeenteenwonenophetNoordeinde,wijk3nr.42,lateropnr.65.Jo-

hanenSjieuwkekrijgenvierkinderen,waarvanertweejongoverlijden.

Per1mei1908wordtJohan,actiefalsomroeperindestad,doorburgemeestervan

Akenbenoemdtotnachtwacht,meteenjaarweddevan201gulden.Zo’nneven-

functiewashardnodig,wantdebeloningvandenachtwachtwasaljarenuiterst

matig,zoalsweeerderzagen.

OokHartwigsenmeldtzichbijhetstadsbestuur.SamenmetzijncollegaPieter

Leguit(delaatstewasookhooisteker),schrijfthijop28juli1917eenbrief.Hijen

z’ncollegadoenzevennachtendienstvoorslechtsf4,60.Hetvoordeeltjedatze

langetijdhadden,nl.hetuitdovenvandegaslantaarns(watextrabetaaldwerd)

zijnzedoordetijdsomstandigheden(elektrischeverlichtinghaddegaslantaarns

overbodiggemaakt,caeg)kwijtgeraakt.Ennuhetdijkwerkbijnavoltooidis,is

hetwekkenvandearbeidersvrijwelooknietmeernodig.Niettegenstaandedat

wijevennauwkeurigonzeplichtenvervullen,doenwijindezeeenberoepopuwe

welwillendheidenmacht,omindezekwadepositieverbeteringtebrengen’.

Hartwigseneindigtmet:‘Aangezienbovenstaandschrijvenbuitencritiekisge-

sloten,hopenwijopdengoedgunstigebeschikkingenverblijvenwijmetdemees-

teeerbied’.

Hethelptinzoverre,datbeidenvanaf1julieenguldenperweektoeslagkrijgen.

Op8maart1918schrijftJohanopnieuweenbrief:‘Ondergetekende,gemeente

nachtwachtveroorloofdzichdevrijheiduwedelachtbareheerenvriendelijkte

verzoekenhetloonalsnachtwachtteverhogen,nuhetporrenisverbodenener

nietmeerwordtbijverdient,ishetloonvan70centpernachttochwelwatkort.

Hopendeopeengunstigebeslissing,noemikmijuwdienaarJ.Hartwigsen.’

Opnieuwblijktzijnverzoektehebbengeholpen,wantmetingangvan1oktober

vandatjaarwordtzijnjaarweddeendatvanzijncollegeLeguitverhoogdvanf

300,-naarf400,-,PNHC20.3.1918en16oktober1918.Deherenbedankenhet

stadsbestuurvanwegeeenverkregengratificatie,PNHC21.2.1925.

Zo’ngratificatieontvingendezeveiligheidsbeambtenoverigenswelvaker.Vanaf

begin1900kreegdeveldwachterf10,-endeviernachtwachtensamenf20,-van-

wegebuitengewonedienstengedurendedekermis.Datextraatjewashardnodig,

wanthetlevenwerdindetwintigsteeeuwgaandewegduurderenduurder.

Opnieuw salarisverhoging

Eenjaarlatergaatop1oktoberdejaarweddevanHartwigsenenLeguitopnieuw

omhoognaarf600,-perjaar.Datzalweltemakenmethetverzoekdatdeheren

op10september1919haddeningediend,omverhogingvanhuntractement.Het

argumentdaarbijwas‘gezienonzefunctiemeestnachtarbeidisendesteedsstij-

Politiewachthuis


137

somswatsoberaandeed.f150,-perjaaristochgenoeg?Laatdedienaarvande

HeiligenHermandadzichvoortaanbehoorlijkkleeden’.Sprekerziethetnutvan

denachtwachtennietin.BijdenietgeslaagdeinbraakbijjuwelierKrooneheeft

denachtwachtweleenpersoongezien,dochnietaangehouden.InBroekinWa-

terlandwordtiedereenaangehouden,diezichopstraatbevindtopeennachtelijk

uur’.Devoorzittermeentdatdenachtwachtenwelactiefzijngeweest.Zijwaren

echterlopend,deinbrekeropdefiets.Welisderijkspolitiegewaarschuwdenzijn

dewegenafgezet,dochdeinbrekerisontsnapt.Hijisertegenomdepostnuof

laterafteschaffen.HetvoorstelvandeheerWijcherskrijgtdusopnieuwgeen

steun,WA12.12.1931

Overstroming haalt de landelijke pers

1928.‘Hetwasmaandagmorgeneendroeviggezicht,hetOostelijkgedeeltevan

destaddieponderwatertezienstaan,hierendaareendrijvendetonofeenstuk

hout,waartussendeeenden,wellichtblijdatzenueensverderkondenkomen.

Maarvoordebewonersvandebuitenwijkenzagheterallertreurigstuit.Insom-

migehuizeneenmeterwater,hierineenstoeldrijvendeofeenmat.Ietsverderop

inderokerijendrevenlegekistenbijhonderdtal.

Eenlegervanpersfotografenkwamdezeoverstromingopdegevoeligeplaatvast-

leggen,zelfseenfilmoperateurontbrakniet.Dinsdagmiddagishetwaterweer

geleidelijkweggezakt,vuil,slikenbovendiennogvele,zeerterecht,‘uithunhu-

meur’gebrachteinwonersachterlatende.Overditlaatstehetvolgende:Hetheeft

zeerveelontstemminggewektdat,hoeweldeverschillendenachtwachtsdewas

vanhetwaterhebbengadegeslagenengeziendathetwaterongewoonsnelop-

kwam,zijdeomwonendenniethebbengewaarschuwd,zodatnuschadeisgele-

dendiemenhadkunnenvoorkomendoordebewonerstijdigtewaarschuwen.

Toenhetwaterreedsenigehuizenbinnendrong,werdendebewonersdooren-

kelebuitenstaandersgewaarschuwd.Hulpvaardigheidisookeendeugd’,PNHC

28.11.1928

Blijkbaarheeftdenachtwachtzichdezekritiekaangetrokken,wantalserinjanu-

ari1929weersprakeisvanhoogwaterenijsvormingronddeHaven,meldtde

krant:‘Aangezienhetijsbegontewerkenenerdusgevaarzoukunnenontstaan,

werdendeomwonendendoordenachtwachtengewaarschuwd.Gelukkigging

hetwatertegendemorgenlangzaamzakken’,PNHC19.1.1929

Veldwachter Gerrit Nagelhout

Eenmandiedeoudstelezersvanonsjaarboekjemisschiennoggekendhebben,

isgemeenteveldwachterGerritNagelhout.HijkwamuitGaasterlandwaarhijop

136

Op15maart1942isHartwigsenoverleden.ZijnvrouwSjieuwkewashemop11

maart1931alvoorgegaan.

Porren

Ulaseerderietsover‘porren’.Dhr.Veltrop(11)schrijftdaaroverhetvolgende:‘Het

wasookdetijdvanberoependienuallangnietmeerbestaan.Eénvandieberoe-

penwasdeporder,demandiealswekkerfungeerdeendestadgenotendievroeg

uitbedmoestenwakkermaakte’.Zo’nporderwasvanDijk.Hijwoondeaande

KorteBurgwal.Bakkers,slagers,boerenenanderendievroegopmoestenwerden

doorvanDijkgewekt.Eerstkwamhijvragenhoelaatergepordmoestwordenen

opwelkedagen.Eenkeerporrenkostte3centen,meerderedagen5of6centenper

week.Hetpordersbaantjewerdnade1eWereldoorlogovergenomendoordevier

nachtwachtendieMonnickendamtoen telde:ArieMol,GerritHoppe, Johan

HartwigsenenPietvanDijk’.Bijverdienstedusvandezeheren.

De nachtwacht afschaffen?

IndeRaadsvergaderingvannovember1927wordtdepostvannachtwachtbespro-

ken.Hetkostdekasf1200,-perjaar.DeheerWijchers:‘Zijnerweltermenaanwe-

zigomdietehandhaven?Kadwoude,Ilpendamenmeerdereplaatsenhoudener

nieteenopna,Monnickendamwel.Ikstelvoordenachtwachtafteschaffen’.De

voorzittergeeftaandathijvantegenovergesteldemeningis.Denachtwachtis

voorveleneenschrik.Waaropdhr.Wijchersvraagt:‘WaaromdannietinOverleek

enKadwoude?Waaropdevoorzitterantwoorddathetwerkdaardoorderijks-

veldwachterwordtgedaan.HetvoorstelvanWijcherswordtafgwezen,PNH

23.11.1927

MaarhetbleefWijchersbezighouden,zoalsblijktuitdeRaadsvergaderingvan21

november1929.Hijzegt:’tSpijtmijomdepersoon,maarikzoudewerkzaamhe-

denvanaanplakkerinMonnickendamendePurmernietextrabezoldigen,doch

ditdegemeenteveldwachteropdragen.Dezeisgoedgesalariëerdenheeftertijd

genoegvoor.Zehebbenweleensgezegd,Wijcherswoontopeenmooihoekje,die

zietwelmeerdangoedis.Maarergaatgeendagvoorbijofikziedeveldwachter

omdenhoekbijdeSpeeltorenstaan,misschienwelvoorhetregelenvanhetver-

keer.Daarom,zouikzeggen,heefthijookweltijdvooraanplakken’.

Maardevoorzitterantwoorddatheteenpolitiemanisendatzijninstructiedoor

decommissarisvandekoninginwordtvastgesteld.

Eenpaarjaarlaterkomthetonderwerpopnieuwtersprake.‘DeheerWijchers

merktop,metbetrekkingtotdekledingvandegemeenteveldwachter,datdeze


139

krijgthijhetzilverenkruismetbrevetuitgereiktdoorburgemeesterVersteeg,

wegenstwintigjaartrouwepolitiedienst.

Voogel over Nagelhout

Dhr.VoogelverteltoverveldwachterNagelhouthetvolgende(12):

‘Hetwashetjaar1913endetweevriendenAndriesGreuterenFreekSpringer,bei-

den15jaaroud,warenindeGroteKerkzondertoestemmingeenkijkjeaanhet

nemen.VeldwachterNagelhouthadzegesignaleerdenzathettweetalopdehie-

len.Deheren,opdevlucht,belanddenindegootvandenoordbeuk,aandekant

vande‘Doelen’enbeslotennaarbenedentespringen.FreekSpringerbrakdaarbij

eenbeeneneenpols.AndriesGreuterkwamerzonderkleerscheurenvanaf’.

Veltrop over Nagelhout

Dhr.Veltrop(13)noemtveldwachterNagelhout,alshijietsverteltoverdekermis-

week:‘Dekermissenvoor1914warenhoogtepunteninhetlevenvandeMonnic-

kendamsegezinnen.Erwerdgespaarddoorjongenoudenzonderveelongenoe-

genwerddekermisweekdoor-

gebracht.Eenenkelekeerwerd

erweleensgevochten(...)uiter-

aardonderinvloedvanalcohol.

De stadwerd indiedagenbe-

waaktdoorééngemeenteveld-

wachter,deheerNagelhouten

één rijksveldwachter, onder

meerdebekendePateruitBroek

inWaterland.Overdegemeen-

teveldwachter zongen wij als

jongenshetliedje:‘Nagelhoutis

vandewinterpasgetrouwd,dat

helekleinestukkieNagelhout’endatkondemanweinigwaarderen’.Hetwas

echterdezeNagelhout,dieopzaterdagmiddagtwaalfuurhet‘kermisklokje’dat

aandeSpeeltorenhingluidde,waarnahetfeestkonbeginnen.Enwiedronken

was,koneroprekenenNagelhouttegentekomen’.

Nagelhout alert bij brand

Datdemanz’nwerknaarbehorendeed,magblijkenuiteenberichtvandecember

1914 ‘Toendegemeente-veldwachter langsdeBinnendijk liep,zaghijuitde

schoorsteenvanhetperceel,bewoonddoorF.S.dikkerookwolkenstijgen.Ver-

moedenddatdeschoorsteeninbrandstond,begafhijzicheronmiddellijkheen

138

20september1862inMirnsenBakhuizenwasgeboren.Op12mei1894trouwde

hijinGaasterlandmetTaetkseBouwhuisuitSt.Nicolaasga.Op5april1899wordt

hijmetzijnvrouwentweekinderenhieringeschreven.Hetjongstemeisje,Meike,

geborenop1maart,overlijdtnogdatzelfdejaarop30december.Hetgezinbe-

hoordetotdeRK-gemeente.

Op1april1899werdGerritNagelhoutaangesteldalsgemeenteveldwachter.Hij

woondeeerstinhetcentrumopdeMiddendam,wijk3nr.2/3,maarkwamvia

Noordeindewijk3/51opdeNieuweZijdsBurgwalterecht,wijk4/201.

OokNagelhouthadveeltestellenmetdejeugd.‘Onzestraatjeugdmuntnog

steedsuitdoorverregaandebrutaliteitenonbeschoftheid.Dagelijkszienwe,welk

eenstrijdonzeagent

Nagelhouttegendebengelsvoertbijaankomstenvertrekdertrammen.Isdeman

erbijtegenwoordigenrijdthijmeedestaduit,danblijvendepassagiersgevrij-

waardvoorhetgetierengevliegoverdebalcons,maarzodrahijnietaanwezigis

eneldersmoetzijn,gaanzetekeeralsrottenuitdefabelvanLaFontaineenbe-

zorgenonzestadindenvreemdeeenslechtereputatie.’SPC20.7.1902

EenpaarbijzonderhedenoverNagelhoutsverblijfinMonnickendam,waarhijtot

zijndoodzoublijvenwonen.Hijheeftheelwatprocessen-verbaaluitgeschreven.

Ikpikertweeuit.

Op2september1906wordtpvopgemaakttegenP.Z.wegensmishandelingenver-

wondingvanmetselaarP.K.Datakkefietjehadplaatsgevondentijdensdekermis.

IndiezelfdemaandwordtpvopgemaakttegenA.Greuterwegenshetop-enaf-

springenvandetram,terwijldezeingangwas.

Inseptember1909heeftNagelhouteenzekereS.A.aangehouden,voorheenbak-

kersknecht,maarnuzwervend.HijhadbijrijwielhandelaarJanseneenfietsver-

kochtvoorslechtsviergulden.Hetvermoedenvandefietsenmakerbleekjuist:de

fietswasgestolen.UiteenwoningonderLandsmeer,zobekendededadertegen-

overdeburgemeester.

OmdathijooknoginBroekinWaterlandgoudenzilverhadontvreemd,werdde

mandaaropgeslotenendevolgendedagnaarHaarlemgetransporteerdomvoor

derechterteverschijnen.

Nagelhoutontvingjaarlijkseengratificatiebovenopzijnwedde.Zobv.inseptem-

ber1910tiengulden,wegensbuitengewonepolitiedienstentijdensdekermis.In

december1918ontvangtNagelhouteengratificatievan35gulden.Inapril1919

VeldwachterNagelhout(collectieG.Bont)


141

doordienshond.Hetwoedendediertrokdeveldwachtervanzijnfietsenbeeteen

flinkstukvleesuiteenvanzijnbenen.Perwagenwerddegewondenaarhuisge-

bracht,waardewonddoordeartswerdgekramd.‘Zijntoestandisthansredelijk

wel,dochhijzalvooreerstnoggeendienstkunnendoen’,aldushetkranten-

bericht,PNHC7.5.1924.

Dekrantvan28junimeldtdatgemeenteveldwachterNagelhout,naeenachttalwe-

kenhuisarrest,inzoverregenezenis,dathijweerzijndagelijksedienstkandoen.

Diefstal in de tram

Een15-jarigmeisjeuitEdam(J.M.K)hadbeginseptember1924inAmsterdamwat

inkopengedaan,waarnazijmetdetramterugnaarhuisging.Haarkoffertjemet

boodschappenlegdezij,omdathetbagagenetvolwas,ondereenbank,terwijlze

zelfophetbalkonvandetramwagenplaatsnam.Onderdepassagierswarenerdie

eenreisjenaarMarkenwildenmaken.Toenhetmeisje,teruginEdam,haarkof-

fertjeonderdebankvandaanwildehalen,merktezetothaarschrikdathetver-

dwenenwas.DepolitievanEdamadviseerdehaaronmiddellijknaarMonnicken-

damterugtegaanendaardegemeentepolitievanhetvoorvalinkennistestellen.

Aldusgebeurde.VeldwachterNagelhoutgingmethetmeisjenaardeMarkerboot.

Onderdepassagiersbevondenzichookdegenendiemethaarindetramwagen

haddengezeten.Eénvanhenhieldhetbewustekoffertjeopderugenverklaarde

desgevraagd,datzijhetpervergissing(?)hadmeegenomen.Hetliepgoedaf.Het

meisjeuitEdamkreeghaareigendomterug,WA9.8.1924

Alweer feest

Opzaterdag27april1929herdachtGerritNagelhoutdedag,waarophijdertigjaar

daarvoorbijdepolitieindiensttrad.DoordeAlgemeneNederlandsePolitiebond

werdhemhetgoudendienstkruisvoordertigjaartrouwedienstuitgereikt.Inde

burgemeesterskamervanhetstadhuiswarenallerleivertegenwoordigersvanzo-

welrijks-alsgemeentepolitieuitdeomliggendeplaatsenaanwezigennatuurlijk

ookledenvanhetplaatselijkekorps.

BurgemeesterVersteegspraklovendewoorden(Nagelhoutseerlijkheidentrouw

werdengenoemd)enboodnamenshetgemeentebestuureenzilvereninktkoker

enpenhouderaan.Ookdecollega’svanNagelhoutsprakendejubilaristoeen

overhandigdenhemeencadeau.Nagelhoutdankteallenmetenkelewelgekozen

woorden,WA4.5.1929

IJsventers met elkaar op de vuist

TweeMonnickendamseijsventersJ.P.MenJ.J.W.haddeninaugustus1930,tij-

densdekermis,metelkaargevochten.Hetgingomeenpureconcurrentiestrijd.

140

enwaarschuwdeS,diemetzijnzoonachterhethuisaanhetwerkwas.Ineenoog-

wenkwarendedriemannenopdezolderenbleekhetvermoedenvandeveld-

wachterjuisttezijn.Hethoutendeurtjeindeschoorsteenwasreedsbijnageheel

verbrand,zodatdevlammenzichweldranaardezoldereenuitwegkondenba-

nen.MetvereendekrachtenwashetonheilspoedigafgewendenbleefS.voorer-

gergespaard’,PC16.12.1914

Nagelhout attent op kerstavond

Opkerstavond1922wasNagelhoutbetrokkenbijdearrestatievanD.B.Watwas

hetgeval.Nagelhoutsurveilleerdebijhetgebouwwaarhetkerstfeestwerdge-

vierd.Daarzaghijeenpaarjongens,diehijsommeerdezichteverwijderenen

geenstoornisteveroorzaken.Dejongenswarennamelijkevendaarvoorvanhet

kerstfeestweggestuurd,vanwegehungedrag.Maaromtochnogietsvanwater

binnengebeurdemeetekrijgen,gingenzedieperdesteegin.Daarzagenzelicht

brandenbijdeheerMeij.Zeontdektenookeenmandieoverdeschuttingklom

eneentweedediezichindesteegbevond.Toeneroverdiefstalgesprokenwerd,

verteldendejongensditaanNagelhout,dietotarrestatievanD.B.overging.De

tweededaderwastotdantoeonbekendgebleven,SPC6.1.1923

Zigeuners

Inmei 1923werddeburgerijvanMonnickendamdoordeomroepergewaar-

schuwddatereengroepzigeunersinaantochtwas.Methetoogophetlastigval-

lenaandehuizenenhetwisselenvangeld,werdenzedoorpolitiemanNagelhout

naardeKloosterdijkgebracht,waarnadegroepverdweeninderichtingvande

Purmer.Hetwaren,aldushetkrantenbericht,driewoonwagensmetonguuruit-

ziendekerels.Derespectievelijkedamesechtgenotenvloektenenraasdentoenze

dewinkelzakengeslotenvonden,watmennaberichtenuitBroekinWaterland

welgenoodzaaktwastedoen,SPC8.5.1923

Nagelhout jubileert

Op30maart1924washetweerfeestinhuizeNagelhout.Gerritwas25jaarrijks-

veldwachter,waardoorhijvanHareMajesteitdegebruikelijkemedailleontving.

Ookhetgemeentebestuurlietzichnietonbetuigd.Vanhenontvingdejubilaris

eengoudenhorlogemetinscriptieenbijbehorendegoudenketting,PNHC2.4en

9.4.1924

De veldwachter gebeten door een hond

Eenpaarwekenlater,beginmei1924,toendhr.NagelhoutindePurmerdeboe-

renplaatsvanveehouderC.Grootpasseerde,werdhijonverwachtsaangevallen


143

dienst.Hijmoetinbezitzijnvanhetgewonepolitie-diploma,waaruitzijnbe-

kwaamheidblijkt.Lichamelijkgeschikt,waarbijcontrolevandeplaatselijkege-

neeskundigewordtingeschakeld.

Bijvolledigedienstkrijgthij1500guldenperjaar,voornachtdienst1200gulden.

Uniformenschoeiselkrijgthijbijaanstellingvanhetstadsbestuur.Vrijwonen

en1guldenvergoedingperweek(vermoedelijkvoorgasenlicht).Ookverlofen

vakantiezijngeregeld.

Wateenvooruitgangvergelekenbijlangejarendaaraanvoorafgaande.Denacht-

wachtwasdaarmeeoverbodiggeworden.

Slot

Eriseengrotehoeveelheidinformatieoverhet‘politiewezen’indezeventiende

totdetwintigsteeeuwbewaardgebleven.Indriebijdragen(2010,2011,2012)heb

ikuitdezeinformatieeenkeusgemaaktenuverteld,hoedebeveiligingvande

staddoordeeeuwenheenheeftplaatsgevonden.Datdieveiligheidnietaltijdge-

garandeerdwas,zalunietontgaanzijn.Dathetindestadnietaltijdevenrustig

was,daarvanhebtuvoorbeeldengelezen.Latenweonzeveiligheidsdienaarsvan-

daagmetrespectbejegenen.Datkomtonsallemaaltengoede.

Denachtwachtbestaatnietmeer.Maaronzevooroudersleerdenzeggen:

‘Lieveklepper,houdtdewacht;ikgaslapen,goedennacht’.

142

ToenveldwachterNagelhoutophetveldarriveerdehaddendetweeverdachten

elkaaraltepakken.Nagelhouthadnietkunnenachterhalenbijwiedeschuldlag.

TijdensderechtszittingzeiverdachteWdatMeenuitdagendehoudinghadaan-

genomenenhemherhaaldelijkbeledigendhaduitgescholden.Dekantonrechter

vonniste:f1,-of1dagzittenenvoegdedaaraantoe(!)‘Alsjullieweervechten,doe

hetdanzo,datjeinHaarlemterechtkomtvoormishandeling’.

Eenwatmerkwaardigeopmerkinguitdemondvaneenrechter,lijktme,WA30.8

en13.9.1930

Volkstelling

Eind1930vondereenvolkstellingplaats.DaarbijwerdookGerritNagelhout,sa-

menmetJ.Bootsman,Kl.DeRuiterenJac.VandeLingeningezet,o.l.v.gemeen-

teambtenaartersecretarie,dhr.A.Nagelhout,geenzoonvandeveldwachter,WA

22.11.1930.

Nagelhout overleden

Hetismaandag1november1937alsdeoudgemeenteveldwachter(hijwastoen

nietmeerinfunctie)op75-jarigeleeftijdoverlijdt.ZijnvrouwTaetskeBouwhuis

heefthemeenaantaljarenoverleefd,WA3.11.1937

Veldwachter trekt z’n pistool

EenpaarmaandenvoorrijksveldwachterW.SchoutennaarOostzaanwerdover-

geplaatst,moesthijnoginactiekomen.Dekrantschrijft:‘Hetschijntgewoonte

tegewordentezijndatopOudejaarsavond,St.MaartenenVastenavonddejeugd

zichaanbuitensporighedentebuitenmoetgaan.Ingrotesliertenwordtdandoor

destratengerend,allerleiafvalmeevoerend,voorallegeblikkenwateenwaarke-

telmuziekveroorzaakt.Debedoelinghiervanisdepolitietesarrenenrelletjesuit

telokken,waaraanouderepersonennogeenhandjemeehelpendoordejongens

doorhoudingengebaaraantemoedigen.

VeldwachterSchoutensommeerde,naoverlegmetdeburgemeester,uitelkaarte

gaan.Toenhieraangeengehoorwerdgegeven,lostedepolitiemanenigeschoten,

methetgevolgdathetpleinomdespeeltoreninweinigeogenblikkenschoonge-

veegdwas.Naditonverwachtintermezzozatdeschrikerzoin,datderustspoe-

digweerkeerde’,WA21.2.1931.

Nieuwe verordening voor veldwachters

Op 23maart 1933wordt er eennieuwe verordening voor veldwachters vast-

gesteld.

Eenpaarbijzonderheden:Hijmoettussende25en35zijnbijhetbeginvanzijn


145

8.VanMonnikenwerknaarParochiekerkblz.86vv.EigenuitgavevandeRKNicolaas-enAntoniuspa-

rochie,tergelegenheidvanheteeuwfeestvandeR.K.kerkaanhetNoordeindeteMonnickendam.

9.InJOM1991schrijftwijlendhr.Appelopblz.37behartenswaardigedingenoverMonnickendamin

detweedehelftvandenegentiendeeeuw.Daarbijkomt,integenstellingtotburgemeesterTjeerdvan

derZee(1881vv),burgemeesterFransNooijernietzogoedvanaf.Eenman,voormaligapotheker,met

weiniginitiatief,die,toenhijin1854burgemeesterwerd,al60jaarwas.VanderZeewashelaasmaar

kortinMonnickendam,van1981tot1984envertroktoennaarEnschede.

10.BraderupligtindeDuitseprovincieSleeswijk-HolsteinmetalshoofdstadKiel.Dezeprovinciewas

vanoorsprongDeensgebied,maarisin1864geannexeerddoordePruisenendaarmeeDuits

grondgebiedgeworden.Metdankaandhr.MoluitGraftdiemijhieropattentmaakte.

11.HerinneringenaanOudMonnickendam,J.Veltrop1975,blz.75

12.HonderdjaarneringenambachtinMonnickendam,H.Voogel,Geneaboek,St.Pancras,blz.171

13.HerineringenaanOudMonnickendam,J.Veltrop,1975,blz.13

Correctie:

Inhetjaarboekje2011zijnopblz.191eenpaarlettersweggevallen.DeslopervandeNoordeinderpoort

isnietJanBootmaarJanBootsman.

144

Naschrift

Overeenaantalvande,indeartikelengenoemdemensen,ismeertevertellendan

inditverhaalaandeordekonkomen.Eenlijstmetnamenvanallewachtmeesters

ennachtwachtenindenegentiendeentwintigsteeeuwisbeschikbaar.Misschien

iserfamilievanubij.Wiltumeeroverhentewetenkomen?Stuurdaneenbe-

richtjenaarcae-grootAzonnet.nl.

Geraadpleegde bronnen negentiende en twintigste eeuw:

*GemeentearchiefMonnickendam1814–1943waarondernotulenvanB&WenRaadsvergaderingen,

jaarverslagen,persoonsdossiersetc.

*VanNachtwachttotcomputermacht,N.Groeneweg,EuropesebibliotheekZaltbommel

*Vanrakkersengemeente-ezels.Depolitieindeloopdertijddertijden,J.W.Koten,Onserfgoed,12e

en13ejaargang.

*DegeschiedenisvandeNederlandsepolitie,C.Fijnaut,uitg.Boom.Samenvattingvanvierdelen,met

illustraties.

Afkortingen:

Ikhebo.a.gebruikgemaaktvandiversekrantenuitdenegentiendeentwintigsteeeuw.Vaakwordener

alleenmaarinitialengebruikt,maardeoplettendelezerkandaarweleenenanderuitopmaken.

Ditzijndeafkortingenonderhetverhaal:

PNHC–ProvincialeNoord-HollandseCourant\

PC–PurmerenderCourant

NPC–NieuwePurmerenderCourant

SPC–SchuitemakersPurmerenderCourant

WA–Waterlander

Noten:

1.Zievoordeel1en2dejaarboekjes2010en2011.

2.MeerhieroverbijFijnaut,hoofdstuk1

3.Veldwachterswarenvaakgewezenmilitairen,diededienstzonderstrafbladhaddenverlaten.

Oproepentotsollicitatiewarentevindeninplaatselijkeofprovincialenieuwsbladen.

4.Fijnaut,blz.13

5.Opblz.107en108vanhetjaarboekje2011,meerinformatieoverdearmoededieaanhetbeginvande

negentiendeeeuwwasontstaan.

6.BedelaarsdieinMonnickendamwerdenopgepakt,gingendecelinenwerdendaarnadoordecipier

naarHoorngebracht,waarzewerdenvastgezetinhetbedelaarsgestichtaldaar.Bedelenwasoverigens

nietalleeneenprobleemvandietijdalleen.DeMemorialenvanaf1692makenerregelmatigmelding

van.

7.ZieJOM2008blz.135vv.


146 147

Het Hemmeland van 1879

Siem Koerse

HetHemmelandisnogvolledigboerengebied,ditzalstandhoudentothetderde

kwartvandetwintigsteeeuw.

Opdetekeninguit1879isdeGouwzeenogGoud-zee.VaneenAfsluitdijkisin

1879noggeensprake,welvanDeZuiderzee.

Langzaamkwamenertochandereactiviteiteninditgebied.Indejarendertigvan

detwintigsteeeuwwerderalgezwommenbijhetHemmeland.Bekendishet‘He-

rengaloppie’*)uitheteerstekwartvandetwintigsteeeuw.Deherenvande‘upper

ten’lietenzichdaar,bijwarmweer,tewater.Waarschijnlijkbijdenoordoostpunt

vanhetHemmelandverwegvanhetgewonevolk.(1)

Indevijftigerjarenvandetwintigsteeeuwwerderookgezwommenaandeoost-

kantbijdeInpamp.(2)Eenmerkwaardigenaamvooreenuitgegravenstukjebui-

tenland.Erkonmeteenbootjeaangelandwordenenjekonheenenweerduiken

naardeanderekantvanhetuitgegravenstukjeland.Debreedtewasmaareenpaar

meter.VoordezeInpamp,achterhetdijkje,dusinhetHemmeland,lageensoort

kleiput.Nietdiep,ooknietgrootmaarwel totvermaakvandezwemmende

jeugd.

Inhetzuidenlagooknogeenzwemmogelijkheidnl.‘Deeerstezee’.(3)Deze

‘zee’wasnietergpopulairindehoekHemmeland/Waterlandsezeedijk.Doorhet

loskomenvanhetveenuitdebodemvandeGouwzeespoeldehetaanindezehoek

enwashetnietaantrekkelijkomhiertewatertegaan.Degangbarenaamvoorhet

aangespoeldeveenwas‘koffieprut’.Ookinonzetijdkomenaandeoostzijdevan

hetHemmelandernog‘bonken’veenomhooguitdebodemvandeGouwzee.

Dezebiedendanplaatsaanzeerveelvogels.Deze‘bonken’verdwijnenechtervan-

zelfweer.

Toenhetslootje,dattussenhetHemmelandendedijklag,wasgedempt,werder

eengemaaltjegeplaatstomditgebieddroogtehouden.(4)

AandenoordkantvanhetHemmelandwareninvijftigerjarenvandetwintigste

eeuwenkeleopstallenvanboerPrinsuitMonnickendam.(5)

*)’Herengaloppie’: Herinneringen aan Monnickendam. J. Veltrop.

Kaart, handtekening en datum: collektie C. Bonhoff.

1

5

4

3

2

149

Verslag van Leendert Hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren 1940-1945

Introductie

Op de foto links ziet u Leo Hordijk met zijn groentekar. Hij dreef samem met zijn vrouw Lies

vanaf 1935 in het pand Kerkstraat 12 een groenten- en fruitwinkel en ventte die op deze manier

uit in de wijk. Het gezin Hordijk is echter vooral bekend vanwege het feit dat zij vanaf 1943 tot

het eind van de WOII in hun woning vijf Joodse Nederlanders, het gezin Akker met twee kin-

deren en Naatje van Moppes, hebben laten onderduiken en daarmee hun leven hebben gered.

De gevelsteen in pand Kerkstraat 12 met de tekst

‘Voor moffenkracht

en menschenjacht

onden hier vijf

een schuilverblijf’

is een blijvende herinnering aan de heldendaad van de Hordijks.

De familie Hordijk werd na de oorlog, als dank voor de betoonde moed, door de gefortuneerde

fabrikant H. Rabin uitgenodigd om naar Californië te emigreren en daar een grote moderne

woning te betrekken. Dit gebeurde nadat H. Rabin de gevelsteen had gezien en het verhaal over

de onderduikers had gehoord. Aldus vertrok de familie Hordijk in 1955 naar Amerika en Leo

Hordijk werkte daar tot zijn pensioensgerechtige leeftijd in de fabriek van Rabin in Norwalk,

Californië.

In 1984, op 79-jarige leeftijd, begon Leo Hordijk met het op schrift stellen van zijn herinnerin-

gen aan de oorlogstijd. In dit verslag beschrijft hij hoe hij tot zijn besluit was gekomen om zijn

woning beschikbaar te stellen als onderduikadres en wat er in die spannende jaren daarna zoal

was voorgevallen. Niet lang nadat hij met het optekenen van dit stuk geschiedenis was begon-

nen, is hij echter overleden. Hierdoor is zijn verhaal helaas (lang) niet compleet. De tekst van

Leendert (Leo) Hordijk vindt u (zonder redactionele veranderingen) hieronder. Het naschrift

is van zijn neef Siem van Altena die de aantekeningen heeft bewaard.

In een toespraak op 10 oktober 2002, naar aanleiding van de restauratie van de gevelsteen in

pand Kerkstraat 12, blikte Harry Voogel uitgebreid terug op dit stuk Monnickendamse geschie-

denis. Deze toespraak staat afgedrukt in het jaarboek 2003.

148

gezichtdatdaarmedeallezorgenwarenweggevaagd.Wijzullennooitonder

woordenkunnenbrengenwatdatgenevooronsbetekent.Ikvroeghemwanneer

hijvanplanwasomtekomen.Omdathijbijdejoodseraadwas,dachthijnogge-

noegtijdtehebbenvoordathijaandebeurtwasomoptransporttewordenge-

steld.AchterafgezienheeftdejoodseraadallegegevensaandeDuitsersverstrekt,

waardoorzezelfdachten,datzehuneigenlevenkondenredden.Ikheberzomijn

gedachtenoverlatengaan.Opdeterugweghebikallopentedenken,hoeofwat

ikmoestdoenomeenveiligeschuilplaatstevindenvoorintijdenvannood.Je

hebtwatbeloofdendanmoetjehetookvolbrengenennietterugkrabbelen.Nu

haddenwijeengroothuismethogekamersdieindertijdvaneenplafondwaren

voorziendatweleenhalvemeteronderdezolderingvandebovenverdiepingwas

gelegenenzodoenderuimteboodvooreenschuilplaats.

3.

Ikhebdaarnaeentimmerman(TeunMolwasz’nnaam)geraadpleegdenmijn

ideevoorgelegd.Ikverteldehemdatikweleensheteenenanderclandestiendeed

enwatweggeborgenmoestwordenindienereencontroleofzoekactiezouplaats-

vinden.Watisjeplanvroeghij.Ikweeshemopdeplafonds,dateenmooieruim-

teboodvooreengeheimebergplaats.Hoewiljedatmakenvroeghij,enikstelde

hemvooromeenzwevendevloertemakenzodatereengroteruimteontstaat

waarheteenanderkonwordenverborgen.Hetwaseenoudhuismetzwarebin-

ten,omdemetereendikkebalk,datisduszomaarnietvoorelkaar.Ikzegzoek

hetmaaruitengeefmeopgavevandeprijs.Eenpaardagenlaterkwamhijbijme

methetgeheleplanoppapier.Toenhetwerkgereedwas,kondenweziendathet

eengoedideevanmijwasgeweest.Deopeningindevormvaneenluikwasineen

donkerehoekgemaaktwaardooriemanddiehiermedeonbekendwas,hetooknu

nogniethadgevonden.Hetluikwasgecamoufleerdmetijzerenbuizen,zoalsze

indietijdwerdengebruiktvoorelektrischebedrading.VoordatdefamilieAkker

bijmijkwam,beniknogverscheidenekerennaarhentoegeweestmetvoedselen

vis.VoordatdefamilieevenwelkwambenikeerstnognaaronzehuisartsDr.

Scholtegeweest,wantdiewasmeteenjoodsevrouwgehuwdenomdatheteen

gemengdhuwelijkwas,konzijbijhaarmanblijven.Zijmoestechterweleenda-

vidstermetdelettersjooderopdragen,hetgeenzijookdeed.Ikverteldeaanhem,

watikvanplanwasenvroeghemofhijbereidwasommedischehulptebieden

indieneréénziekmochtworden.Leozeihij,datiseengoededaadvanje,ikzorg

voorallemedischehulpwelkejeookmochtverlangenenalsikdiehulpnietkan

biedenzorgikweldateenandereartsdiekangeven.Datwasvooronseenhele

geruststellingwantjezouvoorproblemenkunnenkomentestaanindieneréén

ziekzouwordenofergeredingenzoudengebeuren.

151

v e r s l a g v a n l e e n d e r t h o r d i j k o v e r z i j n e r v a r i n g e n t i j d e n s d e o o r l o g s j a r e n

150

1.

‘NaeenbezoekaandemarktinAmsterdamwasiklopendeviahetWaterlooplein

opdeterugwegnaarhuisenwasikgetuigevaneenhartverscheurendtafereel.Er

werdenjoodsemenseninvrachtauto’sgeladen,mannengescheidenvanvrouwen

kinderen.Wanneerjezelfdriekinderenhebtenjezietdatvoorjeogengebeuren,

danbreektjehart.Ikzeitegeneenmandienaastmijstond,moetenwenuzomaar

stilzwijgenddittoelaten?Demanzegt,doemaarnietswantzeschietenjezoneer,

daardeDuitsemilitairenzwaarbewapendwaren.Bijmijnthuiskomstwasiker

kapotvan,daardeMonnickendamsejodenreedsallemaalnaarAmsterdamwaren

getransporteerd.Nadatikdithadmeegemaaktbeniknaareenvriendvanmijge-

gaanenikverteldehemwatikhadgeziendieochtend.Ikzeitegendievriend,als

ikeriemandmeekanhelpendankanhijofzijbijmijinhuiskomen.Meenjedat

zeihij,waaropikantwoordde:natuurlijkdoeikdat.Nuverteldehijmij,dathij

eenkennishaddiehadwillenonderduiken,maartoenheteropaankwam,zag

mendaarvanaf.Enzoishetmenigkeergegaan.Geenmensdurfdehetaanom

joodsemenseninhuistenemen.Ikvroegwaarofdiekenniswoonde.Datwasin

EnkhuizenmaarhijwasinmiddelsreedsmetzijngezinnaarAmsterdamge-

bracht.Laterkwamuitdatdievriendvanmijzelfreedseenzusterinhuishadvan

degenen(Hr.Akkerengezin)dielaterbijmijeenonderdakzoudenvinden.Am-

sterdamwasdeverzamelplaatswaarallejodenuitNoord-Hollandenwijdeom-

gevingnaartoewerdengebracht.DitwaseengoeddoordachtplanvandeDuitsers

enN.S.B’ers,

2.

Nogdiezelfdeavondnadatdievriend(Hr.JacobStam)mijhetadreshadgegeven

beniknaardiejoodsemenseninAmsterdamgegaan.Ikbeldeaanennaeenpoos-

jegingereenkleinraampjeindedeuropen.Eenmanmaaktededeurvaneen

grootherenhuisopenenikverteldehemdatikeenkennisenvriendvandeHeer

Stamwasendathijmijdeverhalenhadverteldvandeveleteleurstellingendiehij

metbetrekkingtotonderduikpogingenhadmeegemaakt.Ookz’nbestevrienden

durfdenhetnietaan.Ikverteldehemdathijenzijnvrouwenkinderenwelkom

wareninm’nhuisteMonnickendam.Hijzei:jongen,datiseengoededaad.Ikzal

jem’nlevenlangerdankbaarvoorzijn.Ikvroeghemtoen,wanneerdenkjete

kunnenkomen.Hijzeidaaropdatz’n2kinderen(eenmeisjeeneenjongen)een

plaatsjeinFrieslandwastoegezegd,maardatwasophetlaatstemomentafge-

zegd,daarzehetnietaandurfden.Ikvroegtoenhoeoudzewaren,datbleek14en

12jaartezijn.Ikdachtbijmezelfdatzijnkinderen,dieoudgenoegzijnomop

eigenbenentekunnenstaanenwetenwatzijwelofnietmoetendoen.Ikzeitegen

deheerAkker,weetjewat,julliekomenmetz’nvierennaarmijtoe.Ikzagaanz’n

gingonmiddellijkmeehelpenennaeenpoosjestonddefamilieAkkerookinde

winkel.Ikgafeensprongopzijenriepdaarhebjem’nNeefuitRotterdam,dieik

injarennietmeerhebgezien,zekerhiernaartoegekomenvanwegedeschaarste

aanvoedsel.Komerinenloopnaarachteren,daarisJansendiezaljulliewelont-

vangen.Evenlaterbenikzelfnaardekeukengegaanenhebzedirectnaardezol-

dergebrachtwaarwevoorzoverweinstaatwarenheteenenanderhaddeninge-

richt.Opdatmomenthebbenzenietkunnenbevroedendatzijdaarmeerdan2

jaarzoudenmoetenblijven.ErwerduiteraardkennisgemaaktmetJansenMw.

vanMoppensdatwasdenaamvandeschoonmoedervanonzehuisarts.Ikzeg:

trekjullieschoenenmaaruitzodatwebenedennietkunnenhorendaterboven

wordtgelopen.Ermoestoveralopgeletwordendatergeengeluidenvanboven

kwamen.Voorlopiggingallesgoed,maarwijhaddenookeenknecht,diebijons

‘smiddagsat,maardienietopdehoogtewasvandeonderduikersenooknooit

ietsheeftbemerktvandatalles.Alshetetennaarbovengebrachtmoestworden

enJanzatdanalindekeuken,danzeiiktegenJan(vanZantenwaszijnnaam)

kijkeensofhetpaardernogstaatofeenofanderkarweitjeendanliephijaltijd

morrendwegenzei,ikhebookaltijdeenklusjenetvoor’teten.

6.

Maarverderheefthijnooitietsgemerkt.Nadeoorlogheefthijmijbedankt,dat

wijhemzobuitendewetenschapvandeonderduikershebbengehouden,zodat

hijnooitietsheeftgehoordengeengeheimenmeeheefthoeventedragen.Maar

153


4.

Nadatikbijdehuisartsopbezoekwasgeweest,werderom10uurs’avondsopde

deurgeklopt,ikdachtzobijmezelf,zouernualwataandehandzijn.Maardoor

dedeurwaarglasinzat,zagiktweebrillenglazenschittereneneenstemzei:goed

volkLeo,hetgeeneenpakvanmijnhartwas.HetwasDr.Scholteenikvertelde

hemdatikgeenziekemensenhad.Datweetikzeihij,maarkunjenogeengast

injehuisopnemen.Toenverteldehij,datzijnschoonmoederhemvanuitDen

Haaghadgebeld,datzijopeenverkeerdeplaatswasbelandendaarzospoedig

mogelijkvandaangehaaldwildeworden.Inmiddelswaszijreedsgehaaldenik

weetookdoorwie,maardatstaathierbuiten.Ikvroegwanneerzijkwam,hijzei

zogauwmogelijk.Indienhetnuuitkomtdangraag.Ikverteldehemdatiknu

geenbedklaarhadstaan,maargeenhalfuurlaterstonddeschoonmoedervande

dokterinonshuis.Heelschuchterenmeteenmagergezichtstondzijvoorons.

M’nvrouwLieswasookalbijonsgroepjekomenstaanenmaaktekennismetonze

nieuwevriendin.Vanslapenisdieavondennachtnietveelgekomen.MaarJans

Tolonzehulpindehuishoudingwasreedsingelichtoveralhetgeenwebegonnen

warenenzouallesookstriktgeheimhouden.Nadatzijgeruimetijdalleenbijons

waskregenwijvandefamilieAkkerberichtofikzezogauwmogelijkzoukunnen

halen,wantzewarens’avondsopgepaktennaardeHollandseschouwburgge-

bracht.Toenzedaarwarenzathetalvolmetjodendiealwerdeningeladenomop

transporttewordengesteld.Toenhijermetz’nvrouwstondzaghijeenpolitieman

envroegaanhemisergeenwegomhieruittekomen.Hijzei:ikganaardieuitgang

enwanneerikknikkomjehierheenendatishunbehoudgeweest.Zemoestendoor

verschillendeobstakelsvoorzedewegnaarhuishaddengevonden.

5.

Zodoendewerdikdevolgendemorgeningelicht.Ikbenzovlugalshetmogelijk

waserheengegaan.Hunkinderenwarenaleenpaardagentevorenopgepiktge-

weestmaarwarendooreenambulanceweerthuisgebracht.VolgensdeheerAkker

isdateenwondergeweest,datdithenwasoverkomenzodichtbijdedoodentoch

noggered.AldaaraangekomenhebikgezegdMijnheerAkkeruenuwvrouwlo-

penvoorop,doenetofernietsaandehandis.Endetweekinderenmoetenmet

tasofboeklopen,zodathetlijktofzijnaarschoolgaan.Wanneerzijbijhettram-

bootjekomen,dathennaardeoverkantvanhetIJzalbrengen,dannietbijelkaar

gaanzitten.Ikzelfzoueen50meterachterhenaanlopenenkijkenofallesgoed

gingendatlukteuitstekend.Ikhadooktegenhengezegd,datwanneerdetram

inMonnickendamaankomtbijdeeerstehalte,zijeersteenpaarminutenmoesten

wachtenommijdetijdtegevennaarhuistelopen.Toenikdewinkelbinnen-

stapte,stondhetvolmetklantenenmijnvrouwwashenalleenaanhethelpen.Ik

152

LeoHordijkmetgroentekaropdekadevandeHaven

155


kunnenvindenvanwiejedieberichtenkreeg.Ikhebweleensstaantekijken,wie

erbijjulliebinnenkwamomdiegegevensdoortegeven.Ditwasnuookweerzo’n

voorval,waarbijjetochvooralvoorzichtigmeemoestzijn.Maardetoestandwerd

elkedagbenauwder,alleswasopdebongezet.Indegrotestedenwerdhetheel

ergmetdevoedselvoorziening.Wijophetplattelandkondennogwelheteen

anderopdekoptikkenbijgoedekennissenenbijeenofandereboerzoalso.a.melk

enbotervoorgeldengoedewoorden.Maarerkwamensteedsmeermensenuit

Amsterdam,dievooretendeboeropgingen.Erwarengoedeboerendieuitste-

kendhebbenmeegeholpenom’tleventeverzachten.Zijkondenooknietiedereen

helpenenmoestenaanhunverplichtingenwatbetreftdeleveringenvoldoen,

waarvoorzedoordeDuitseweermachtaansprakelijkwerdengesteld.Maarook

hierwaskafonderhetkoren.Volgenseenoudspreekwoord:diezichverrijktdoor

hetleedvaneenanderenz.Maargenoeghierover,wijallenwetenwieditwaren.

Evenopdeonderduikersterugtekomen,Mw.vanMoppensdiebijonswasweg

gehaald,wasineensweerteruggekomen,wanterwaseenpersooninMonnicken-

damgearresteerddiewistdaterbijDirkBoerlageondergedokenmensenwaren.

Wanneerhijzoudoorslaan,zouditgevaarlijkzijn.DusMw.vanMoppenswas

weerophetoudenestbijLiesenLeoenwehaddenweereenvolhuis.Enzoleef-

denwijmaaronderspanningdoor.Weraakteneraleenbeetjeaangewend,maar

mochtennietonvoorzichtigwordenenaltijdogenopenhoudenvoorelkdingdat

plotselingkomtopdagenenwaarjenietaangedachtzouhebben.Ikhadeenheel

goedevriendPietDoetswaszijnnaam.Ikhielphemweleens,wanneerhijnaar

Purmerendgingopdinsdag,danwashetmarktdag,datwasvoorhemevenalsvele

anderenboerenzondagendiewildenzevoorgeengoudmissen.

8.

Alszenietnaardemarktwarengeweest,washetnietbestenooknietvoorz’n

vrouw,wantdiekondangeengoeddoen.Ikhielphemindehooitijdsamenmet

mijnzoonsPietenWimomhethooioptijdbinnentekrijgen,Zoalsikaleerder

vermelddemetbetrekkingtotgoedeenslechteboeren.DeheerP.Doetswasgrof

indemond,maarzijnhartzatopdegoedeplaatsendaarhebbenweveelaante

dankengehad.Hijheefternamelijkvoorgezorgd,datikeenkoekreegopmest-

contract,zonoemdezedat,danmoesthijweerwordengeleverdalshijvetgemest

was.Maarvoormijwasheteengoedemelkgever,genoegmelkwaarHr.Akker

menigpondjebotervanheeftzittenschudden,deenedagwatlangerdandean-

dere,maarhetkwamaltijdweergoeduit.Ikschrijfditalseenanekdoteomwat

eralnietuittezoekenwashoewemetzoveelmensenin’tlevenkunnenblijven.

Alsikdaaraanterugdenkdanhebbenwekrachtnaarkruisgekregen,hetgeen

m’nvrouwenikwelhebbenondervonden.Ikwasopeenavondmijnkoegaan

154

eenanderprobleemdeedzichvoor,endatwasMw.Scholte(deechtgenotevande

huisarts)diekwamveelteveelnaarhaarmoederkijken,hetgeenrisicometzich

meebracht.Ikbendaaromnaarhentoegeweestenhenduidelijkgemaaktdatdit

nietlangerkon,daarweallengezondwaren.Datheeftdedokterzelfopgelost.

Ookkwamenkleinetekortkomingenvoordedag,zoo.aslechtséénw.c.diebuiten

stond.Ookhaddenwijeenoominhuis,diez’nvrouw(eenzustervanmijnschoon-

moeder)wasoverleden.Diemanwaszovanstreekenzaghetnietmeerzitten,

waarnahijinhetoudemannenhuisisgegaan.Jekuntdusbegrijpen,voorwelke

problemenwijalzokwamentestaanendieweersnelopgelostmoestenworden.

Hetisallemaalvoortreffelijkgegaan,zodatikweldoorkanblijvenschrijven,want

erzijnzoveeldingengebeurdwaarmeeeenboekzouzijntevullen.Zohado.a.

deheerAkkereenpartijsigarenmeegebrachtwaarweveeltehardaanhebben

getrokken,wantlatertoenzeopgerooktwaren,haddenweerspijtvandatweer

nietlangermeehaddengedaan.Zowarenernogmeerdingen,waarwenietop

gerekendhadden.OpeenavondkwamDr.Scholtenaaronstoeenverteldeons,

dathijeenandereplaatsvoorzijnschoonmoederhadgevonden,wantzozeihij:

vijfmensenopéénadresondergedokenkannooitgoedgaanopdeduur.Zewerd

dezelfdeavondnoggehaaldenzouvolgensdedokternaarBrabantgaan,maar

laterbleekdatzenietverderdanhetZuideindebijDirkBoerlagetegenovermijn

schoonzusterisgekomen.Alswijzondagsdaaropbezoekkwamen,konzijons

ziengaan.OokManueldeLeeuwwasdaarondergebracht,maardieheeftweleen

aantalkerenvanplaatsmoetenwisselen.Wekregenberichtdatweonzeradiotoe-

stellenmoesteninleveren,opstraffevanlevensbedreigendewaarschuwingenin-

dienwedaargeengehooraanzoudengeven.Ikhadeennieuwtoestel,maarikheb

eenouddingophetstadhuisgebracht,zehaddennognooitzoeenbijeengeraapt

stelletjebijelkaargezien.Hetwarenechterookstadgenotendieaandegoedekant

stondenendetoestelleninontvangstnamentegeneenafgiftebewijs.

7.

Maardattoestelwatikdushebachtergehouden,heeftonsveelwaardevollemel-

dingengegeven.NietalleendeNederlandstaligeuitzendingenvanuitEngeland,

maarookdeEngelstalige,RadioOranjeendeBelgischeuitzendingvanJanMoed-

wil,diealtijdeindigdemetdewoorden:zondereroptepochenentochzullenwe

zekrijgendiemoffen.Ikgafaanmijnzwagerdelaatsteberichtendoor.Ikheb

eenseenweekopbedmoetenliggenvanwegemijnrugwaarvanikveellasthad.

Iklagindewoonkamerenalsernieuwswas,danschreefDhr.Akkerhetopeen

stukjepapierenliethetzonaarbenedenopmijnbedvallen.Hermankonniet

begrijpen(Hermanwasdebroervanmijnvrouw)hoeikalleszogauwwist.Ikzei

Hermannietsvragenalleenmaarluisteren.Laterverteldehijons,ikhebnooituit

157


geenvoorhemongelooflijkwas.Indienweachterafditallesbekijken,danwordt

onsleventochandersgeregelddanwehaddenvoorzien.Mijnvaderzeialtijd:

jongenprentditinjegeheugen–achtismeerdanduizend–ikhadlieverduizend,

maarnuhebikhempasbegrepen.Zogingendedagenenmaandenvoorbij,het

zoudenjarenworden.Hetzoueensleurzijngewordenmaardaarstondenweniet

bijstil.

10.

Vooronsgoldhetmooiespreekwoord–horenzienenzwijgen–tweedingendie

onsgoedvanpaszijngekomen.Ikmoethierookvermelden,datinaldietijddat

zebijonszijngeweest,ernietéénverkeerdwoordisgevallen.WanneerhetVrij-

dagavondwasendezongingonder,datwasvoorhendeSabbat,dieinging.En

danwerdhetkeppeltjeopgezetenhetbrooduitgedeeld.Zelfbenikerookdik-

wijlsbijgeweestenmijwerddanookeenstukjeopdetonggelegd.DeheerAkker

zeidandegebedenopfluisterendetoonop.Zoverstreekdetijd,deberichtenwer-

dengoed,zoalsonswerdverteld,maardehongerwerdergerenerger.Mijnbuur-

manDirkTon,eenslagervanberoep,hadeenbestekoeclandestiengekocht(zo

alsdatwerdgenoemd.)Endiemoestgeslachtworden,datwasnogvoordatikde

joodsefamilieinhuiskreeg,ikhadditaleerdermoetenschrijven,maardaarik

schrijvernochdichterben,zijndittochallemaalvoorvallendieikhebmeege-

maakt.Erzalernogwelééninmijngedachtenkomen.Ikschrijfditnamelijkop

bijna79jarigeleeftijd.Enomdanallegebeurtenissenachtereenindejuistevolg-

ordeneerteschrijvenzoalswezeindertijdhebbenbeleefd,valtnietmee.Maarik

doehetvoorhetnageslachtenvoormijnkleinkinderen,zodatdiewetendathet

eenwaregeschiedenisisgeweest.Nuommetmijnverhaalverdertegaanoverde

koe,diebijmijindekeukengeslachtzouworden.Wehaddeneenstellingmeteen

takelgemaaktzodatwijdachtendatallesgoedzougaan.Laatiknuweerdierug-

pijnkrijgen,waarikbijnaelkjaarmeetekampenkreeg,waardoorikzelfnietstaat

wasommeetehelpen.OzegtDirkTonmaakjemaarnietdruk,ikvraagGerrit

Veltropwel(ookeenslagervanberoep.)Endatzoudandevolgendemorgenvroeg

moetengebeuren.Hetzalzoongeveer4uurindemorgenzijngeweest,datzemet

dekoebinnenkwamen.Liesmijnvrouwwasookwakkergewordenenzeitegen

mij:jijbenttochwatbegonnen.Nuzegikzodadelijkhoorjeeenklapendanligt

hij.Evenlaterklonkeenklapeneenbons,waarnaDirkTonenGerritVeltropde

keukenuitkwamen.Zehaddenmisgeschotenenikeruitinnachtgewaad.Ikdeed

dedeuropenenzagineenpaarsecondendekoedeganginkomenennaarde

slaapkamer.Ikdachtbijmezelf,ikdoodofjijdoodenikpaktehembijzijnhorens

endraaidezozijnneknaarbeneden.

156

melken,dieliepbijPauwBarkinhetweiland,waarikweleensvoormelktealshij

opongelegendageniemandnodighad.Datwasdanelkaarshandenwassenzoals

deoudemensendatvroegeruitdrukten.Wathebbenwedaareengoedevoedsel-

voorzieningvangehad.Maaropdiedagterugtekomendatikdaaraanhetmelken

was,hetwasnaarikmeeninaugustus,dedatumbenikkwijt,zoongeveertussen

5en6uur,hetwaseenhetedaggeweestentijdenshetmelkenpaktezichdon-

kerewolkensamenwaaruithetindevertealdonderdeenallesgingzosnelinz’n

werk,datereenhevigewindopstak,nietmooimeer,ikkondemelknietinde

emmerkrijgenzodatikhemmaarophetlandhebuitgemolken.Bijhetnaarhuis

gaanstondPietKwakmanbijhetjoodsekerkhofmetzijnpetdiepoverz’noren

bijdemuurvanhetoudekerkhof(zoalsindatversjegezongenwerd.)Hijzeitegen

mij:jemagwelgauwnaarhuisgaan,wantjedakisvanjehuisgewaaid.Mijn

knieënbegonnenteknikkenenikzagzealvoormij,aldiemenseninm’nhuis,

openenbloot.Hetspelletjezougelijkoverzijn.Hoedichterikbijhuiskwamen

naarmijnhuiskeek,zagikevenwelniets.

9.

Maarnettoenikdoordeachterdeurnaarbinnenging,kwammijnvrouwmeal

tegemoetomtezeggendatereengrootgatinhetdakwasgewaaid.Deburenkwa-

menalomtehelpen.MaarLiesmijnvrouwzei:mensenwekunnennutochniets

doenenookdeheerJacobStamwasalaankomenlopenendieheeftookiedereen

tegengehouden.Hetwaseenwervelwindgeweest,wantookbijanderenwaren

pannenvanhetdakgewaaid,maarnietzoergalsbijons.Wehebbenonzegasten

inhunkamerlatenzittentotdatallesvoorzoverweerwasgeregeld.Erwaseen

gatweggedrukt,nietaandekantwaardewindopstond,maaraandeluwekant

(10meterlangen2meterbreed)aldepannenlagenbijbuurmanLammesinzijn

tuinenopzijndakgoot.DezelfdeavondbenikweernaarTeunMolgegaanom

hettelatenmaken.Nudatzoudeanderemorgenzospoedigmogelijkgemaakt

worden.Datwasdus‘smorgensvroegopenvroegontbijtenwantom8uurzou-

dendetimmerluialkomen.Hetheeftanderhalvedaggeduurdvoorhetgereed

was.Alshetkoffietijdwas,danriepikvanonderaandetrap:Dekoffieisklaar

hoor!Zodrazebenedenwarenkondendegastenweerheteenenanderdoen.Ik

hieldzenogwelevenaandepraatenzei:webeginnenweerhoor!Datwasvoor

henhettekenomzichweerkoesttehoudeneneenboektegaanlezen.Datzijn

dingenwaarjevoorkomttestaan,waarjehelemaalnietaanzoudurvendenken.

Maarhetwasnogniethelemaalachterderug.Denieuwepannenmoestennog

vastgesmeerdwordenmetcementspecieendaarheefteenmanooknogander-

halvedagaangewerkt.Nadeoorlogkwamdezemanalseersteomonstefelicite-

ren.Hijzei:ikhebdaarhaast2dagengewerktennietsgehoordnochgezien,het-

159


ringen,vlakbijRijswijkwaarikbijC.v/dEijkhebgewerkt.Daarhadikvelebe-

kendenonderdetuindersenhetveilingpersoneel.Enpratendeweg,datuiteraard

overdenijpendevoedselvoorzieninggingzeimentegenmij:Leojijkomtuit

Monnickendam,isdaarnogvisofkaastekrijgen?Ikzeiwanneerjullieeenvracht

groentenbijelkaarzientezoeken,danbrengikvoorjullievisofwaterookteeten

is,mee.Ikbenverscheidenekerenheen

geweest en kreeg dan vrachtbrieven

van de veilingmeester mee, waarin

keurigstondvermeldhetaantalkisten

enheteindbedrag,waardoorikonge-

stoorddoordeDuitsecontroleposten

heenkonkomen.Iklietdeveilingbrief

maarzienenikkondoorrijden.Eens

hebbenzeonderhetrijdendoor,4kis-

tenmetdruivenleeggestolen.Hoeof

zedathebbengeflikt,isaltijdeenraad-

selvooronsgeweest.Enwehaddeneen

autodieopantracietvaneenpotkachel

liep(gasgenerator)enslechts35kmper

uurreed,snellerginghijniet.Eenkeer

wasikaldichtbijhuisbelandenikhad

nogeensigarettenbon,zodatikstopte

ophetRokinteAmsterdambijeenta-

bakswinkel. Toen ik de winkel uit

kwamstonder eencontroleurbijde

autoenvroegmijnpapieren,toenhijdaarinhadgekeken,vroeghijmijofikhet

touwenhetzeilvandeautoloswildemaken.Ikzeitegenhem:ubentcontroleur

enwanneerudebriefnietvertrouwt,maaktuhetzelfmaarlosenookweervast

zoalshetheeftgezeten.Endathielp,hijgafdeveilingbriefterugenwekonden

doorrijden.Datwasookdeeerstekeerdatonsdatisoverkomen.’

Naschrift 2002 – Siem van Altena

HelaaseindigthierhetverslagvanLeoHordijk,doordathijziekwerd.Debedoe-

lingwasomditrelaasnogaftemaken,maardaarishijnietmeeraantoegekomen.

Hijisnamelijkkortnadathijeenenanderhadopgeschrevenoverleden,teweten

op2mei1984.Wij(m’nvrouwenik)warententijdevanz’noverlijdeninCalifor-

nia.Vanmijnnevenennichtenhoordeikdathijbezigwasomzijnervaringen

tijdensdeoorlogsjarenopschrifttezetten.Hijwasdaartoeaangezetdoorvrien-

158

11.

InmiddelswasDirkweerkomenkijkenengafhemeengerichtschot,maardat

washeteindenogniet,wantermoesteerstnogwatandersgebeuren.Hetbeest

lagmetzijnpootteslaantegeneenkastdeur,waarallemaalkeukenbenodigdhe-

denaandebinnenkanthingenendatmaakteeengeweldiglawaai.Ikzagaleen

raampjebijdeburenopengaanenikmeteengebrokenrugwildediepoottegen

ofvasthoudenendaarkrijgiktocheenklap,datikhaastdubbelonderhetfornuis

lag.Allesonderhetbloed,wantzehaddenzijnnekalafgesnedendusrekenzelf

maaruitinwatvooreentoestandwijterechtwarengekomen.Hetisevenwelgoed

afgelopen.Hetvleeswerdverdeeld,zodatiederweertevredenwas.Hetwasvoor

mijechtereengebeurtenisomnooitmeertevergeten.Zezullenwelzeggen,hoe

konjediekoenubijzijnhorensvasthouden.Maarwanneerjeinnoodbent,dan

benjesterkenweetzelfnietwaareenmenstoeinstaatis.Hethadzomoetenzijn!

Ikkannuweldoorgaanenverderschrijvenoverdehonger.Dathetergwasalsje

dievermagerdemensenzaggaanmetfietsenzonderbanden,alleenmeteentuin-

slangofmassiefrubberenstripomdewielen.ZijkwamenlopendevanAmster-

damnaardiepinNoord-HollandengingenovervarennaarFriesland.Hetwas

gewoonnietomaantezien.Iedermoestvoorzichzelfzorgenomaanetenteko-

men.EnalszedanwatbijelkaarhaddenverzameldwerdhetvaakdoordeDuit-

sersenhunvriendenweerafgenomen.Ookmoetikhiernogiemandnoemen,die

Monnickendamnooitmagvergeten,Hijwasnl.meteenschipmetaardappelen

vanuitFrieslandonderwegnaarAmsterdamenmoestditschiplossenvoorde

Duitseweermacht.WanterzoudentroepenDuitsesoldatenkomenomuitterus-

tenvoor14dagenomdaarnaweergoedgevoednaarhetfrontterugtekunnen

gaan.InMonnickendamwarenookeenpaarhonderdDuitsesoldaten

inscholengelegerdenbijGerardOud(CafeBellevue)stonddekeuken.Alsgroen-

tehandelaarhadikeentoewijzingontvangen,wantalleswerdoppuntenver-

kocht,hetgeennietzoeenvoudigisomuitteleggen.Hetgingnamelijkzo,wan-

neerjeaanneemtdater100puntenzijnteverdelen,dankreegjevoorelkepunt

dieaanjewerdtoegewezen1/100gedeeltevandeteverdelenpartij.

Maardetuindersbrachtennietallesnaardeveilingenverkochtenhunproducten

ookvoorgewoneprijzenaandeburgers.Eenenandergingechternietnaardezin

vanonzevriendenenzijkwamenzelfnaardeveilingofmarktenmeteenbriefbij

zich(eenvordering)

12.

Omdaarmedeopteeisenwatzijnodighaddenenzodoendewerdenonzeporties

steedsmaarkleiner.Ikbenzelfopmijnmanierooknaareenoplossinggaanzoe-

ken.IkbennaarhetWestlandgegaanwaarikookhebgewerkt.DitwasinWate-

DefamilieHordijkin1955,vlakvoorhun

emigratienaarAmerika.

omdieonderscheidingaantevragen,hetgeendoormijtoenisgedaan.Hoewel

éénenanderheellangheeftgeduurdishettochgeluktdatdezeonderscheiding

op20november1998ophetterreinvandeIsraëlischeAmbassadeteLosAngeles

isuitgereiktenwaarbijikwasuitgenodigdenookaanwezigwas.Ikhebdaarvan

eenvideoverslaggemaakt.In2002werdikbenaderddoordeheerHarryVoogel

i.v.m.devernieuwingvandegevelsteeninhethuisKerkstraat12.Toevalligwer-

denjuistdezerdagenbovenvermeldekopieëndoormijweergevonden,zodatik

nu18jaarlateropnieuwhetrelaashebdoorgelezenennuooknogvanenigeop-

merkingenwilvoorzien.

AllereerstheeftLeoHordijkalaangegevendatzijnrelaasnietinchronologische

volgordeisneergeschreven.Voortsschrijfthijdathijwerdgebelddoordefam.

Akkeromhenzospoedigmogelijkoptehalen.Leobeschikteechternietoverte-

lefoon.Hoehetcontacttotstandisgekomenisnunietmeerteachterhalen.Op

pag.5vanhetverslagwordtdanverteldhoedefam.AkkerinMonnickendamaan-

kwamenwerdverwelkomdindewinkelmetzoalsHordijkhetzelfuitdrukte:

julliezijngekomenvanwegedehonger.Defamiliekwaminmei1943,toenwas

ernoggeensprakevanhonger,bovendienstondenerveleklantenindewinkel

wateropduidtdaternoghetéénanderwastekrijgen.Hijzaldusweleenandere

smoeshebbengebruikt,ombijdeaanwezigeklantengeenargwaantewekken.In

pag.6vanhetverslagwordteenoomgenoemd,dieophetmomentdatdejoodse

onderduikerskwamen,bijheminhuiswas.DatwasdeheerSimonSchotdiemet

eenzustervanLeoz’nschoonmoedergetrouwdwasgeweestnl.GeertjeUidam.

ZijhebbenachteraaninhetNoordeindegewoond.DeheerSchotislangetijdor-

ganistgeweestindeLutherseKerk.Z’nvrouwliepmeteenpetroleumwagentje

teventendoorMonnickendam.Uiteigenwetenschapismijbekend,datdefami-

lienietkonbegrijpendathijnaarhetoudemannenhuisisgegaan.Niemandkon

toendewerkelijkeredenvermoeden.DeheerSchotistijdensdeoorlogsjarenover-

ledenenheeftz’ngeheimmeeinhetgrafgenomen.Degenoemdeschoonzuster

inhetZuideindeismijnmoederNeeltjevanAltena–deVries.ManueldeLeeuw

dieooko.a.bijDirkBoerlageondergedokenheeftgezeten,islatergehuwdmet

Mw.vanMoppens,zehebbenelkaartijdensdeonderduiktijdlerenkennen.Dein

pag.7vanhetverslaggenoemdezwagerHermanwasHermandeVriesdieeenbak-

kerijenigehuizenverderopindestraathad.VerderopwordtvertelddatLeosamen

metz’nzoonsPietenWim,PietDoetsindehooitijdhielpen.Datdezoonsmee-

werktenkanalleenmaarduidenopnadeoorlog.Hungeboortedatawarenvan

dec.1937enjan.1942enzijwarendusnogkinderen.Inpag.11vanhetverslagwordt

gememoreerdaaniemanddieMonnickendamnietmagvergeten.Leoverzuimt

echtertevermelden,omwelkeredendatwas.Uiteigenwetenschapismijechter

161


denenbekenden,diedikwijlszijnverhalengehoordhaddenenerbijhemopaan-

drongenditoptetekenen,zodatdezegebeurtenissenvoorhetnageslachtbe-

waardkondenblijven.Ikheberdestijdskopieënvanlatenmakenenmeegeno-

menomzenogeensdoortelezenenzonodigvanop-ofaanmerkingentevoorzien.

Ophetmomentdathijhiermedebegonwashijbijna79jaarenzoalshijzelfreeds

schrijft,washijschrijvernochdichter.Hijbeschikteechterwelovereenzeergoed

handschriftenvoorz’nleeftijd(daarbijrekeningtehoudendathijreedsbijna30

jaarinAmerikawoondeendeNederlandsetaalnietmeerdagelijksonderogen

kreeg)tochbetrekkelijkgoedNederlandsschrijft,alhoeweleralenkeleengelse

woordendoorheenliepen.Dekopieënwarenbijmijoponverklaarbarewijzezoek

geraakt.In1994hadikzenl.nodigomeenverzoekteschrijvenaandeIsraëlische

AmbassadevoortoekenningvandeYadVashem-onderscheiding.Maarzoalsikal

aangafwarentoendekopieënniettevinden.Ikzelfwistalveelvandezegeschie-

denisenhebtoenookhetenigelevendelidvandeonderduikerfamilieaange-

schreven,waarvaniknogenigedetailstewetenbengekomen.Mededooraanspo-

ringvandeheerDirkStamhebikhetverzoeksamengesteldendoorgezonden.De

heerD.Stamwasnl.in1994bijmegeweest,ombijde50eherdenkingvandebe-

vrijdingin1995,waarbijinMonnickendameenstraatnaambordjezouworden

onthuldvandeLeoHordijkstraatendaarbijallevijfkinderenvanLeoHordijk

methunechtgenotenaanwezigzoudenzijn,danookdeonderscheidingtekun-

nenuitreiken.WijzijnsamennaardeGemeentegestaptomteproberenditvoor

onsteverzorgen.Wekregenechtertehorendatditopzo’nkortetermijnnietwas

teverwezenlijken.Dirkvroegtoenaanmij,jijbentfamilieenprobeerjijhetdan

160

FamilieHordijkvoorhunwoninginNorwalk,Californië

163

Oorlogshelden

Harry Voogel

NaeenhartenkreetvanPietPeereboomomnietalleenLeoHordijktijdensde

rondleidingenvandestadsgidsenalleeertegevenvoorzijnverdiensteninde

TweedeWereldoorlog,maartochvooralDirkenGerardBoerlageniettevergeten,

hebikeenpoginggedaanomwatmeervanhunoorlogsverledenteachterhalen.

GaandewegdegesprekkengingechterookGerritBoonstoppeleenbelangrijkerol

inditverhaalspelen.

IksprakmetGerbrandBoerlage,geborenin1935alsoudstezoonvanGerard,de

damesJannieRuiter,Buter-PoolendeherenPietPeereboom,CeesVlugt,Herman

Leek,JaapBakkerenJanenCobaBoonstoppel.

Indeoorlogwashetechterwelvooral‘horen,zienenzwijgen’,ofwel‘alséénhet

weet,weetgeenhet,alstweehetweet,weetiedereenhet’.Datwasderedenwaar-

omikeigenlijkalleenvanGerbrandBoerlageenJanenCobaBoonstoppelbruik-

bareinformatiehebmogenkrijgen.

AlsoudstekindinhetgezinvanGerardBoerlageheeftGerbrandalsenigedeoor-

logsjarenbewustmeegemaaktenkanhijzichuitdietijdnogveelherinneren.

WebeginnenbijdegetuigenisvanHermanLeek,tergelegenheidvandeonthul-

lingvandeherdenkingssteenvanHermanvanElteren,op4mei2005,indeNieu-

weSteeg.Eenmenorametenkeleafgehaktetakken,alssymboolvoordeomgeko-

menjoden.

HermanLeekwas12jaartoendeoorlogbegonenwasgoedbevriendmetBenno

Witmond.BennowasdezoonvanAndriesWitmond,ookwel‘dejoodvandeto-

ren’genoemd,omdathijzijnmanufacturenzaakhadtegenoverdeSpeeltoren,

waarnuHoekstra&vanEckMakelaarsisgevestigd.Hermanwasergetuigevan

datBennoendeoverigejoodsebewonersvanMonnickendammetdetramnaar

Amsterdamvertrokken,oplastvandeDuitsebezetters.

Herman:‘OpenigmomentverteldeBennomijdatzij,dejoden,warenopgeroe-

penomzichtemeldenbijdetramhalteophetNoordeindeomtevertrekkennaar

162

bekenddatditdeheerJaapvanDamisgeweest.Hetschipmetaardappelenisont-

trokkenaandeDuitseWeermachtendeinhoudisindegaarkeukenvanMonnic-

kendambeland.

Daterenigenietopdejuistetijdvermeldegebeurtenissenzijngenoemd,isLeo

echternietteverwijtendaarhijallesuitz’ngeheugenneerschreefenbijniemand

(danbehalveinsommigegevallenbijz’nvrouw)teradekongaan.

165

o o r l o g s h e l d e n

rardBoerlage)enkreegdaarnaeenveiligonderkomenbijDirkBoerlageinhet

Zuideinde.

DirkBoerlage,eveneensongehuwd,woondedaaropno.32enhadeenpaarkoei-

endiebijbroerGerardindestalstonden.Nadeoorloghadhijzijnwoningen

boerderijindeRozendaalstraat1.

NaastheminhetZuideindehadzijnbroerGerardeenboerderijenwoondemet

zijngezindaarnaastopno.36.Beidenzoudenindeoorlogveelvuldigeengastvrij

onderkomenverlenenaanjodenenandereonderduikers.

IklaatnuGerbrandBoerlageaanhetwoord.

‘Ikwasin1943achtjaaroudenkanmijvandeoorlogsjarennogveelherinneren.

Wanneerzeergekomenzijnweetiknietprecies,maaropeengegevenmoment

wistikdatomeDirkopdevlieringvanzijnhuisdrieonderduikershad.Datwaren

‘omeHenk’,’tanteBetje’en‘tanteNel’.Nadeoorlogblekendienamentehebben

gestaanvoor,Manu,NaatjevanMoppeseneenmijonbekendevrouw.Gezienheb

ikdiemensenindietijdnooit,maarerwerdinonsgezinweloverhengesproken.

’sAvondskwamendeonderduikersnaarbeneden,naardewoonkamervanome

Dirk,ofzeliepenachteronzeboerderijlangsombijmijnvaderenmoederde

avonddoortebrengen.Ik,nochmijnvijfbroertjesenzusjeshebbendeonderdui-

kersooitgezien.Inonzejeugdgingjenaarbedenvannaarbenedengaanwasin

dietijdgeensprake.

IkhebgeenideehoelangdiemensenbijomeDirkhebbengezeten.

Nadeoorlogkwamendedrieonderduikerseenkeerbijonsopvisiteommetons

kennistemaken.Wekendenzenatuurlijkwelvannaam,maarhaddenzenooit

gezien.

AlsiknadeoorlogManuopstraattegenkwamofinzijnwinkelwasnoemdeik

hemnogsteeds‘omeHenk’’.Van‘tanteBetje’wetenwedathetNaatjevan

Moppeswas,éénvandevijfjoodseonderduikersdiebijdefamilieLeoHordijk

tweejaarentweedagenondergedokenhebbengezeten.Van‘tanteNel’,vanwie

trouwensniemandvanmijngesprekspartnersenigideehad,wistGerbrandBoer-

lagedatzijnadeoorloghaarkinderenachternawasgeëmigreerdnaarIsraël.Jaren

geledenzaghijhaarnogeensopdetelevisie.

BijGerardBoerlagewashetindeoorlogeendoorgangshuisvooréénoftweeda-

genvoorjodenofonderduikers.Voorhenwasaltijdeenslaapkamerbeschikbaar.

Hetkwamookwelvoordatgroepjesmannenometenkwamenvragen.Aangezien

GerardBoerlagealtijdoverveelgraanbeschikte,zelfveehadenregelmatigeen

schaapslachtte,washijinstaatdiemensenvanetentevoorzien.

Kregendeonderduikerseenbedineenslaapkameraangeboden,deetensgasten

zochtenhunslaapplaatsindeboerderij.

164

Amsterdam.Hijwastoen13jaar,ikjuist14.Hijsprakeroverdatzijmisschiennaar

eenkampmoesten.

Ikvroeghemofikdannogeenswatvanhemzouhoren.Hijantwoorddedatdit

natuurlijkzougebeuren.Zelfdachtikaaneenkampzoalsdatvoordeoorlogwerd

gebruiktomwerklozeninondertebrengen.OokvaderWitmondzeierzekervan

tezijndatzijterugzoudenkomen.

Toenkwamdedagdatzijzichmoestenmelden;1mei1942.Ikzagdatdejoodse

bewonersmethunbagagenaardetramhalteliepenbijdePosthoorn.Zijwerden

begeleiddoorenkelepolitiemannen.Duitserswarenernietbij.Ikzaghenopstap-

pen.BijhetwegrijdenzagikBennometzijnfamilieophetachterbalkonstaan.

‘Daargaatmijnvriend’,dachtik.Ikzouhemmissen.Bennoenikzeidenofriepen

nietstegenelkaar.Desfeerwasbeklemmend.Geenmomentdronghettotmij

doordatditdelaatstekeerwasdatikheminlevenhadgezien’.Op4juni1943

werdhij,samenmetzijnoudersenzijnbroerFlip,gedoodinhetvernietigings-

kampSobiborinPolen.

DezeventienMonnickendammerjodenwerdengebrachtnaarhetgettoindeAm-

sterdamsejodenbuurt.ZestienvanhenwerdenlaterweggevoerdnaarWester-

borkenuiteindelijknaarkampSobibor.

EmanuelLeuw,voordeMonnickendammersManu,wasdeenigedieuithetget-

towistteontsnappeneninMonnickendamenomgevingkononderduiken.

Manu,geborenop2mei1899,vrijgezel,hadsinds1940eenmanufacturenzaakop

hetadresNoordeinde16,hoekNieuweSteeg.Dezesteegwordtookwelde‘joden-

steeg’genoemd,omdataandeNoordeindekantdejoodsefamilieLeuwvanouds

hierhaarwinkelhadenaandekantvandeHavenstraatdevoormaligesynagoge

staat.

ManuhaddewinkelovergenomenvanzijnvaderHerman,dievanwegedenaam

vandezaak,‘DeVlijt’,als‘HermanDeVlijt’doorhetlevenging.

DeeersteLeuwwashieralgevestigdin1861,maartotenmetHermanLeuwbe-

stonddehelftvandeneringookuitantiek.

ManukwamdusteruginMonnickendamenvolgensmijnbuurvrouwJannieRui-

terzouhijzicheersteendageneennachthebbenverstoptinzijnpakhuisinde

GrooteNoord.Janniewoondeindeoorlogmethaarouderstweehuizenverder.

Totdewintervan1942-1943zatManuondergedokenopdezoldervandeevange-

lischluthersepredikantTheodoorSchartenindeKerkstraat32.Vanwegedeaan-

komendekoukonhijdaarnietblijven,werdeerstenigetijdondergebrachtbij

bakkerNiekOutinhetNoordeinde(NiekOutwasdebroervandevrouwvanGe-

167

verblijf.MauritsBiermanbijvoorbeeldverbleeferongeveereenjaar.Deboerderij

vanGerritBoonstoppelfungeerdeookalsopslagplaatsvoorwapensenalsdruk-

kerijvooranti-Duitselectuur,zoals‘VrijNederland’.

ManuenNaatjevanMoppes,geborenop5mei1898,trouwdenop21november

1945.Naatjeoverleedop27november1958.Manuhertrouwdeop18april1966met

JudithdeSwarte,geborenop18december1902.Op2november1972vertrokkenzij

naarBussum,waarManuoverleedop5februari1974enJudithop21maart1980.

Onzehoofdpersonenvandit stukjeMonnickendammeroorlogsgeschiedenis,

DirkenGerardBoerlageenGerritBoonstoppel,overledeninrespectievelijkin

1966,1976en1974.

Op10februari1984ontvingenGerardBoerlageenGerritBoonstoppelindeGrote

Kerkpostuumhet‘Verzetsherdenkingskruis’.

NamenszijnvadermochtGerbrandalsoudstezoonenGerritsweduweSijtjedeze

uithandenvanPrinsBernhardinontvangstnemen.

166

‘Inseptember1943beslootmendatManunaarzouOverleekgaan.Omdaarteko-

menliepenmijnvaderenManuindenachtnaardatdeelvandeMarkgouw,waar

mijnvader,opdehoogtevande‘derdezee’,eenschuurhadwaarinhijwatklein-

veehield.Zijgingen‘landoverzand’omdeweglangsdedijktevermijden.

MijnvaderenManuhaddeniedereenpolsstokwaarvanookManuzichbediende

omoverdedijksloottekomen.

Volkomenonbekendmetdithulpmiddelmoestdatnatuurlijkwelfoutgaan.

MiddenindeslootstaandegleedManulangsdestoknaarbeneden.

Daarhethennietraadzaamleekhunwegmeteennatpaktevervolgen,werd

MuusdeGrootgealarmeerd,oferwasmetMuusaleentijdafgesproken,omhen

metzijnautonaarOverleektebrengen.MuusdeGroothadeenvisrokerijenéén

vandeweinigeninMonnickendamdieeenautobezat.Ondertussenkondenzij

zijnkomstindeschuurafwachten’.

ManuwerdineenzeilgeroldenzobijdeboerderijvanGerritBoonstoppelafge-

leverd.DeoudstezoonJanstonderbijtoendeonderduikerarriveerde.

‘Hijzatonderdatzeil.Ikvroegaanmijnmoeder:‘watisdátnou?’.

Zezeidatheteenmudtarwewas’.

Daterietsmeeraandehandwasbleektoeneriederemiddageenbordetennaar

deschuurverdween.‘Voordehond’.Eenvreemdantwoordvondhijtoenal.Niet

zozeerdaterkostbaaretennaardehondging.

‘Nee,nogerger,wehaddennieteenseenhond’.

OfficieelwistendekinderenBoonstoppelvanniks.‘Ikhadaltijdwelietsindega-

ten’,zegtJan,‘maarikhebManunooitgezien’.Hetwasnetalsbijdekinderen

vanGerardBoerlage.

Deboerderijbestonduiteenvoorhuismetdaarachterdestalendehooiberg.Voor

Manuwasindehooibergeenschuilplaatsgemaakt,zokunstigdateenonbeken-

dedeingangervannietkonopvallen.

TotdebevrijdingzouManuhierverblijven.Hijkwamalleen’snachtsuitzijn

‘hok’.Overdagdooddehijdetijdmethetschoonmakeneninvettenvanwapens.

Indehooiberg,bovenManu’shoofd,werdenregelmatigvergaderingenenoefe-

ningengehoudenvandeL.O.(landelijkeorganisatievoorhulpaanonderduikers)

endeK.P.(knokploegvanhetgewapendverzet).

DaarbleefManutotheteindevandeoorlog.Hijzoualsenigevanzijnfamiliede

oorlogoverleven.ZijnbroersSalomonenMauritswerdenmethungezinnenin

Auschwitzvermoord.

ManuwaszekernietdeenigeonderduikerophetadresOverleek25.

Anderejoodseenniet-joodseonderduikersvondenhierookeentijdelijkoflanger

DeboerderijvanGerritBoonstoppel,Overleek25.Dezetekening‘naareenschilderijvaneenzwager

vanJanBoonstoppel’stondinhetNoordhollandsDagbladvan4december1999.

o o r l o g s h e l d e n

169

Het postkantoor op het Noordeinde

Pieter Stegeman

HetpostkantoorgebouwophetNoordeindeisnuruim100jaaroudenisvanbe-

langalséénvandegroterepandeninonzestadmetbovendieneenbijzondere

bouwstijl.Inditartikelwordtingegaanopdebouwenfunctievanhetpostkan-

toorindeMonnickendamsegemeenschapenhoegebouwenalsdezebehouden

kunnenwordendoorzegeschikttemakenvoornieuwefuncties.

HetvoormaligepostkantoorvanMonnickendamstaatopNoordeinde12,kadas-

traleaanduidingMNKA3001,bouwjaar1898,architectC.H.Peters.Hetisge-

meentelijkmonumentnr.16bijRaadsbesluitGemeenteWaterlandvan13septem-

ber2001.Hetpandisopdezemonumentenlijstgeplaatstvanwegearchitectoni-

scheenlokaalgeschiedkundigewaarde.

Inditbesluitstaatverderondermeer

hetvolgende:

Gevelwand

Hetpostkantoor is een inde straat-

wandvanhetNoordeindeopgenomen

pand, twee bouwlagen, lijstgevel,

4-zijdigschilddakeindigend inplat

dak.Gebouwdinneo-renaissancestijl,

zoalsdedakkapellenmetspits,putti

bijdemuurroosters,maarookmet

Jugendstilmuurankers.

Gevel begane grond

Geheelrechtsdeoorspronkelijkein-

gangmeteennogorigineledubbele

houtenpaneeldeur,eennatuurstenen

stoepmet drie treden, een geprofi-

leerdnatuurstenenkalfeneendrie-

ruitsglas-in-loodbovenlichtmeteen

168

Op6december1999mochtenJanenKlaas,dezoonsvanGerritBoonstoppel,de

YadVashem,‘handennaam’,-onderscheidingvoorhunvader,inhetWeeshuis

uithandenvandeconsulvanIsraël,postuuminontvangstnemen.

DezeonderscheidingwordtbeschouwdalsdehoogsteonderscheidingvanIsraël.

OpdemedaillestaandewijzewoordenuitdeTalmoedtelezen:‘Diegenedieeen

mensenlevenredt,heeftdehelemensheidgered’.

Janvindtheteeneerdatzijnvaderdeonderscheidingheeftgekregen,alvindthij

datookzijnmoederSijtjedeeertoekomt.

‘Eenmanalleenhadhetnooitgekund.Mijnmoederheeftookdoodsangstenuit-

gestaan,maarzestonderwelachter’.

GerardenDirkBoerlage,GerritBoonstoppelenLeoHordijkwarennietdeenige

WaterlandersdietijdensdeTweedeWereldoorloghunlevenophetspelzetten

doorhunwoningopentestellenvooronderduikers.

Zijzijnalszodanigbekendgeworden,maarveleanderenzullenaltijdanoniem

blijven,wanthetmottowas‘horen,zienenzwijgen’.

Postkantoormettramrails

171

h e t p o s t k a n t o o r o p h e t n o o r d e i n d e

VoogelzijnookdezeroosteromlijstingendoorderestaurateurJanHilbersonder

handengenomen.Detweebovenstemuurroosterszijnnogingoedestaat,het

ondersteroosterisdoorderestaurateurnageschilderd.Degevelwordtafgesloten

dooreengeprofileerdekroonlijst.Degootrustopnatuurstenenconsoles,waar-

tussenookterracottabakstenenzijngemetseld.

De kap

Dekapisbelegdmetrechthoekigeleieninmaasdekking.Middenopdekapstaat

eengemetseldeengedecoreerdedakkapel,geflankeerddoortweekleinere,eenvou-

digeruitgevoerdedakkapellen.Zijzijnallevoorzienvaneenspitseneveneensvan

leieninmaasdekking.Bovenaan,aandeuiteindenvanhetschilddak,zijnvierhoge,

gemetseldeschoorstenengeplaatst:nuvierkant,maaroorspronkelijkrond.

Architect C.H. Peters

CornelisHendrikPeters(Groningen1847–DenHaag1932).Hijvolgdeeenarchi-

tectenopleiding,o.a.bijP.J.H.Cuypers,dearchitectvanondermeerhetRijksmu-

seumteAmsterdam.Petersbouwderonddeeeuwwisselingtientallenopenbare

nutsgebouwen,zoalsraadhuizen,stations

en120postkantoren.

Hij bekleeddede functie vanRijksbouw-

meestervan1884totaanzijnpensionering

in1915.

Debekendstegebouwenvanhemzijnhet

neo-renaissanceMinisterievanJustitie(1883)

inDenHaagenhetinopvallenduitbundige

neo-gotischestijlopgetrokkenHoofdpost-

kantoor (1899) inAmsterdam, indevolks-

mondookwelPetersburggenoemd,of–door

depeervormige torenspitsen–Perenburg,

thans ingericht alswinkelcentrumMagna

Plaza.Ookhetpostkantoor(1888)inEdam

aanhetDampleinisvanzijnhand,metdaar-

inveelelementenvandedoorhemenzijn

leermeesterCuypersgebruikteneo-gotiek/

renaissancestijl.Door toepassing vanbak-

steen-profielsteenengotischemotievenkre-

genveelvandegevelsvanzijnpostkantoreneensteedsdrukkeraanzien,watmen

weldepostkantorengotieknoemde(M.Hageman,DeNederlandsearchitectuur

1000-2005,Thoth,2004,p.161).

170

gesnedennatuurstenenkozijn.Inhetmiddeneenmodernedubbeleglazendeur,

geflankeerddoortweemodernevensters.Dewinkelvenstershebbeneentweeruits

bovenlichtmetsegmentbogenmetnatuurstenenaanzet-,boog-ensluitstenen.De

beganegrondheeftterhoogtevandeboven-,tus-

sen-enonderdorpelnatuurstenenbanden.

Langnahetbouwjaarisgeheellinkseennatuur-

stenenbrievenbusindegevelgeplaatstenin1991

eengedenksteen.

Gevel 1e etage

Opdeeersteetagebevindenzichvierkruisven-

stersmetindegevelopdorpel-enkalfhoogteen

indestrekkennatuursteenelementen.Indevoor-

gevelzijninJugendstiluitgevoerdemuurankers

opgenomenendrie terracottaroosteromlijstin-

gen,diegedecoreerdzijnmetcherubijnen(putti-

kinderkopjes)enguirlandes.

TijdenshetGevelstenenprojectin2000vanHarry

Paneeldeur Brievenbus

Muurankerenrooster

ArchitectC.H.Peters

Tweehulpkantoren:BroekinWaterlanden

Marken, laatstgenoemde tevenshulptele-

graafkt.

Verkeer1910

Bedragzuivereontvangst(post)

7327.39

Bedraggeldelijkeverantwoording

294738.46

Aantalbehandeldetelegrammen

5715

Tfn.gesprekken

3115

Belasting(personele)

ongeveerf60

Id.(gemeentelijke)

f60

ErzijnkerkenvoordeNed.Herv.,Luth.,

R.Kath.,Doopsgez.,Chr.Geref.EnIsr.

Lageronderwijs.

1vooropenbaaronderwijs.

1schoolmetdenbijbel.

1R.-C.school

1Nutsbewaarschool(uitstekend)

1R.-C.bewaarschool

Schoolgeldopenbaar5ct.p.week

Schoolgeldm/dbijbel5á20ct.p.week

SchoolgeldR.-C.school5á10ct.p.week

Bewaarschool10ct.p.week

Erwordtlesinvreemdetalenverstrektáf1.-permaand.

VereenigingWitteKruisenKolfsocieteit.

AchtmaalkanmenpertramheenenweernaarAmsterdam.Eenpaarmotorboten

onderhoudendenvrachtdienst,terwijlzomersvanAmsterdamuitverschillende

grootebootendevreemdelingennaarMarkenenterugvervoeren.

Erzijntweegemengdezangvereenigingen,1Fanfarecorpsen1Gymnastiekver-

173


Beschrijving anno 1911

Inde‘Post-enTelegraafwereld’,jaargang15,nr10,januari1911,p.200-201,staat

eenartikeloverhetpostkantoor.Erwerdenvoorditpostkantoorsollicitantenop-

geroepenvoordefunctievankantoorhouder/directeur.Erstaateenbeschrijving

invanhetgebouwendedienstenenooknoginteressantegegevensoveronder

meerschoolgeldenopenbaarvervoerinMonnickendamindietijd.Iklaathierde

completetekstvolgen,indeoudespelling:

‘Monnikendam.Post- en Telegraafkantoor. Zie D. O. 8.

HetkantoorlokaalvanhetRijksgebouw

isruimengerieflijk,grootongeveer7,5

x7,5M.metaangrenzendetelefoon-en

bestellerskamer.Achterbestellerskamer

2privatenmetbergplaatsvoormateriaal

enarchief.

Verderbenedeneenkamerdievoorpro-

visiekamer gebruikt wordt. Gangen

breed,waarineenprivaat.Erismaaréén

ingangvoorpubliekenwoning,watdik-

werfhinderlijkis.Tuingroot25bij11M.

metschuurvoorbrandstoffen,enz.

Breedetrapmetdertientredenleidtnaar

keukengroot3x4M.waarnaastprivaat.

Verder7tredenopwaartsleidendenaar

tweekamersensuite,beideongeveervan

gelijkegrootte,5x5M.,eentusschenka-

mertje(metraamphjeindehoogte),een

achterkameroptuinengedeeltezeeuit-

ziende,groot5x4,5M.Eenkamer3x3M.

uitzichtalsvoren.Zolderoverhetgehee-

lehuis,waarop2logeer-ofmeidenkamertjes.

Regen-enwelwaterwaaroppompen.Gas.Watermoetgefiltreerdworden,isove-

rigensuitmuntend.

Dienst.’sMorgens7,5komtdeeerstepostaan.Hetkantoorisopenvan8-4en6-8.

Depostenvallealleindediensturen,uitgenomendeeersteendelaatste,die8.40a

vertrekt.

Personeelenressort.Directeur,1klerken1tijdelijkekantoorbediende.

Beschrijving anno 1911

Inde‘Post-enTelegraafwereld’,jaargang15,nr10,januari1911,p.200-201,staat

eenartikeloverhetpostkantoor.Erwerdenvoorditpostkantoorsollicitantenop-

geroepenvoordefunctievankantoorhouder/directeur.Erstaateenbeschrijving

invanhetgebouwendedienstenenooknoginteressantegegevensoveronder

meerschoolgeldenopenbaarvervoerinMonnickendamindietijd.Iklaathierde

completetekstvolgen,indeoudespelling:

‘Monnikendam.Post- en Telegraafkantoor. Zie D. O. 8.

HetkantoorlokaalvanhetRijksgebouw

isruimengerieflijk,grootongeveer7,5

x7,5M.metaangrenzendetelefoon-en

bestellerskamer.Achterbestellerskamer

2privatenmetbergplaatsvoormateriaal

enarchief.

Verderbenedeneenkamerdievoorpro-

visiekamer gebruikt wordt. Gangen

breed,waarineenprivaat.Erismaaréén

ingangvoorpubliekenwoning,watdik-

werfhinderlijkis.Tuingroot25bij11M.

metschuurvoorbrandstoffen,enz.

Breedetrapmetdertientredenleidtnaar

keukengroot3x4M.waarnaastprivaat.

Verder7tredenopwaartsleidendenaar

tweekamersensuite,beideongeveervan

gelijkegrootte,5x5M.,eentusschenka-

mertje(metraamphjeindehoogte),een

achterkameroptuinengedeeltezeeuit-

ziende,groot5x4,5M.Eenkamer3x3M.

uitzichtalsvoren.Zolderoverhetgehee-

lehuis,waarop2logeer-ofmeidenkamertjes.

Regen-enwelwaterwaaroppompen.Gas.Watermoetgefiltreerdworden,isove-

rigensuitmuntend.

Dienst.’sMorgens7,5komtdeeerstepostaan.Hetkantoorisopenvan8-4en6-8.

Depostenvallealleindediensturen,uitgenomendeeersteendelaatste,die8.40a

vertrekt.

Personeelenressort.Directeur,1klerken1tijdelijkekantoorbediende.

172

Plattegrondpostkantoor

HulptelegraafkantoorMarken

175


In1898werdbeslotentotnieuwbouw

eneenjaarlaterwerdhetpandopgele-

verd.Desloopvanhetoudeendebouw

vanhetnieuwepandhadHfl.21.700,-

gekost.VanditkantoorwerdHerman

Cornelissendedirecteurenhijnammet

zijnvrouwenzeskinderenintrekinde

dienstwoningbovenhetkantoor.Cor-

nelissen,diealin1881naarMonnicken-

damkwam,wasookvoorzittervande

verenigingOlympia enwerd in 1895

tevens mede-oprichter en voorzitter

vandeVerenigingterbevorderingvan

hetvreemdelingenverkeer(JOM1992,

p.82).

Eenvanzijnopvolgers,van16.10.1922

tot1april1930,wasJ.P.J.A.M.vanDaal-

en,diebovenhetpostkantoorwoonde

metvrouwenvijfkinderen.Vanzijn

tweelingzoonsGuusenTonvanDaalenontvingiknogenigedocumentatie,zoals

ditgedichtjeuithetfeestalbumvoorhunvader:

Een deel van zijn ambtsgebied

Is Marken, waar men wijde broeken ziet.

Waar Sijtje Boes de scepter zwaait

En alle vreemdelingen paait.

Dat Marken is een zorgenkind,

Vooral als het vriezen begint,

Dan moet de post over ijs, per schaats of boot,

U begrijpt allen, de moeilijkheden zijn groot.

OokblijktdateenvandetoenmaligepostbeambtenJanG.Jofrietwas,beterbe-

kendonderzijnpseudoniemGerarddenBrabander(1900-1968),dichter,schrijver

envertaler.Eénvanzijngedichtenbundelsdroeghijop‘Aanmijngeestelijkeva-

der’,directeurVanDaalen,diehemsteundeinzijnpoëzie-werk(pers.meded.

16.2.2012).AnderedirecteurenwarenJ.Bootsman,P.A.vanDierenenalslaatste

JaapDuit.

174

eeniging;verderbestaatnogdeberoemdevereenigingOlympia,bekenddoorzijn

vroegereexcentriekeijsvermakenenverbindingmetMarken.

Gezondheidstoestandgoed.Malariakoortskomtslechtssporadischvoor.’

Totzoverdebeschrijvinguit1911.

Hoe het postkantoor verdween uit Monnickendam

In1799,onderdeFransebezettingindeBataafseRepubliek,kwamhetbeheervan

debriefpostonderdeStaattevallen.In1810kwamdePostwettotstandwaarinhet

staatsmonopolieopbrievenpostengestandaardiseerdetarievenwerdengeregeld.

UiteenverzoekvanburgemeesterFransNooijvanMonnickendamvan19decem-

ber1865aandeMinistervanBinnenlandseZakenblijkt,datMonnickendamdat

jaar20.000brievenophetpostkantoorheeftontvangen,enditopeenbevolking

vantoen2.900zielen.(JOM1991,

p.53-54).Hetaantalverstuurdeenbinnengekomenbuitenlandsebrievenwordt

geschatop3.000stuks.Argumentendiehijgebruikteomhiereentelegraafkan-

toortekrijgen:indietijdwarenpostentelegraafnognietinééndienstonderge-

bracht.Hettelegraafkantoorwerdin1868gevestigdineenhuisnaasthetpand

Noordeinde10,nuderechterhelftvanderijwielzaak.Op1juli1869werddeeerste,

beperktetelegraaflijngeopend.In1870werdbeslotentoteentelegraaflijnvan

MonnickendamnaarAmsterdam,dieondergrondswerdaangelegd.Dekosten

voorditdoordegemeenteMonnickendamgestichtetelegraafkantoorbedroegen

Hfl.2.575,-.LaterwerdhetpandeigendomvanhetRijk.

ErwastoendusaleenpostkantoorinMonnickendam,getuigeookdetekstvan

deEngelsmanC.G.Tebbut,diein1890inHollandschaatstochtenmaakteenin

MonnickendamvaststeldedatMonnickendam‘verypicturesqueisandthefine

churchhashadawingalteredsoastobeusedasapostoffice’(uit:Skating,door

J.M.MoyerHeathcote,C.G.Tebbut,e.a.,Longmans,GreenandCo,Londen,1892).

Aangeziendenieuwekatholiekekerkpasin1900werdgebouwd,zalhijdusde

GroteofSintNicolaaskerkaanhetZarkenhebbenbedoeld,mogelijkindeentree

vandekosterijofeldersindekerkzelf.

In1872besloothetRijkdatPostenTelegraafsamengevoegdmoestenworden.Om

beidediensteninéénpandtekunnenonderbrengenwerdhethuisnaasthettele-

graafkantoorgekochtenbeidepandenwerdenin1874verbouwdtoteenpost-en

telegraafkantoorannexdienstwoningvoordedirecteur.WillemGeerkewerdin

1874denieuwedirecteur.

DirecteurH.Cornelissen

ingezameld,dathetechtpaarKoningbestemdevooreenbijdrageaandeaanschaf

vaneenijsveegmachinevoordeijsverenigingOlympia(nogsteedsdezelfdever-

enigingdiealinde‘Post-enTelegraafwereld’vanjanuari1911werdgenoemden

waarvandeeerstepostkantoordirecteurCornelissenooitvoorzitterwas).Deze

gemotoriseerdeborstelmachineheeftinfebruari2012nogsteedshaargoededien-

stenheeftbewezenopdebevrorengrachtenvanMonnickendam.

HelaasisBerKoningalin2004overleden.Dezaakwerdnazijnoverlijdenvoortge-

zetdoorzijnvrouwNelennudoorhundochterCarlyenschoonzoonRobRoos.

Bijdeverbouwingwerdondermeerdewinkelvloeruitgedieptenhetniveaugelijk

gemaaktaandetrottoirhoogte.Indeoorspronkelijkebouwstakdeingangdrie

tredenbovenhetplaveiseluit,zoalsmetdetoegangsdeurtotdewoningnog

steedshetgevalis.DitomdatvóórdeafsluitingvandeZuiderzeemetdeAfsluit-

dijkin1932hetNoordeindebijhoogwaternogregelmatigwerdoverspoeld.Maar

doordeverlagingvandewinkelentreetotstoephoogteheeftmenbijhevigere-

genvalnuafentoenoglastvanbinnenstromendwateruitdegoot,watmendan

metzandzakkentegenprobeerttegaan.Bijdeverlagingvandeentreeheeftmen

deoorspronkelijkestijlwetentehandhavendoorbijdeverbredetoegangweer

177


176

In1913werdendeparticulieretelefoonnettenstaatseigendomenin1928werdde

naamgewijzigdinStaatsbedrijfderPosterijen,TelegrafieenTelefonie,beterbe-

kendalsdePTT.

In1989werddePTTverzelfstandigdenkreegdenaamKoninklijkePTTNeder-

land(KPN)metdePTTPostBValsbelangrijkstewerkmaatschappij.Nanogen-

kelenaamswijzigingenkreegdepostdienstin2011denaamKoninklijkePostNL.

Doorafsplitsingenverzelfstandigingvaneenaantaldiensten,zoalstelefonie,

pakketpostenookdoorconcurrentievaninternetenbedrijfslevenwerdhetdien-

stenpakketvandePTTsteedsverderingekrompen,watmeteenookgoldvoorhet

aantalpostkantorenenmedewerkers.In2011werdinUtrechthetlaatstepostkan-

toorinNederlandgesloten.(OverTNTPost,meerdantweeeeuwenTNTPostin

Nederland,2010)enbestondenalleennogdeTNT/INGverkooppuntenenpost-

agentschappen.

In1983werdnogzoveelvandedienstenvandePTTgebruikgemaakt,dathet

loondeeennieuwkantoorinMonnickendamtevestigenaandeHermanusReijn-

tjeslaan,maarnoggeentwintigjaarlaterwerdookdatbuitengebruikgesteld.Er

werdeenagentschapvanPostNLgevestigdindesupermarktvanDeenaande

GraafWillemlaan.Zowerddoorprivatisering,afstotenvandiensten,moderne

techniekenbijtelefooneninternethetgrotepostkantoornaeeneeuwoverbodig

enresteertvoorMonnickendamslechtseenhulpkantoorindesupermarkt.

Van postkantoor tot fietsenwinkel

HetoudepostkantooraanhetNoordeindewerdna1983doordegemeentever-

huurdaanmeerderetijdelijkehuurders.Inenkelegebouwtjesaandeachterzijde

werdtijdelijkdeSocialeDienstvandegemeentegehuisvest.

In1989kochtenBerKoningenzijnvrouwNelKoning-vanWaverenhetpandvan

degemeente.ZijwarenuithunfietsenwinkelophetZuideindegegroeid,waarin

zijsinds1975hunzaakhadden,enkekenomnaareenruimerpand.Inmiddels

washetpostkantoorergverwaarloosd,maarbijdedaaropvolgendeverbouwing

bleekdatheteensolidegebouwdpandwas.Opdebouwtekeningenvan1898iste

ziendathetgebouwdwerdoppijlerfundering.Degeplandekelderwerdnietge-

realiseerd.

Naveelenlangdurigoverlegwasdegemeenteeindelijkakkoordmetdeverbou-

wingsplannen.Deingrijpendeverbouwingzelf,naarontwerpvanarchitectCok

vanVeen,Amsterdam,wasalbinneneenhalfjaargereed.Denieuwerijwielzaak

werdin1991ingebruikgenomen.Eenaardigdetailisdatbijdeopeninggeldwerd

Bouwtekeningmetpijlerfundering

179

Naruimeeneeuwwerdhetnodigomdeleiendakbedekkingtevervangen.In2012

wordennieuwenatuurstenenleiengeplaatst,eeningrijpendenkostbaarkarwei.

InhetlatergebouwdepandjeaandeNieuweSteeg,achterdewinkel,methet

kleinegevelsteentjemetPTT-logo,wasdetelefooncentraleondergebrachtendit

isnuingebruikalsopslagruimte.

Anno2012ishetvoormaligepostkantooreenfraaivoorbeeldvanzorgvuldigbe-

houdvaneenbetekenisvolgebouwinMonnickendam,watbetreftzijngeschiede-

nis,functieenarchitectuur.

Veel documentatie werd gevonden in het archief van de familie Koning, waarin documenten, foto’s en tekeningen van

gebouw, gebruik en verbouwing worden bewaard. Harry Voogel was behulpzaam bij het verzamelen van materiaal en

Klaas Roos bij de bouwtechnische aspecten.

178

natuurstenenbasementlijstenaan

tebrengen.

Isdevoorgevelinherkenbarestaat

gebleven,ditgeldtechternietvoor

hetinterieur:hetachterdeelvande

beganegrondwerdvervangendoor

een veel langer winkeldeel met

werkplaats.Debruikbarewinkel-

ruimtewerd nog aanzienlijk ver-

grootdooreenvrijstaandetussen-

verdiepingaantebrengen.Omtoch

voldoendedaglichttekrijgenwerd

eenoriginele oplossinggevonden

doorschuingeplaatsterameninhet

plafondtezetten.

Deeersteetagemetdeoorspronke-

lijkindelingisnogsteedsingebruik

alswoonruimte,metenkeleaanpas-

singenaandemodernewooneisen.

Ookzijndebredebenedengangen

destatigehoutentrapnogindeori-

ginelestaataanwezigenliggener

op verschillende plaatsen nog de

zwarteNaamshardstenentegelsuit

België.

Indebijna100jaardathetalspost-

kantooringebruikwasisdedrem-

pel voor de rechter toegangsdeur

duidelijkzichtbaaruitgesleten. In

de hardstenen brievenbusworden

doortoeristenafentoenogprent-

briefkaartengestopt,dievervolgens

naareenofficiëlebrievenbusworden

gebracht.Hetuitzichtopzee,datin

1911werdgenoemd,isinmiddelswel

verdwenenachterdebebouwing.Houtentrap

Rijwielhandelanno2012

PTTembleem

181

De loodwitfabriek van Monnickendam(op de Oude Zijds Burgwal)

Ds. C.A.E. Groot

Monnickendamheeftdoordeeeuwenheenverschillendesoortenmolensopzijn

grondgebiedgehad.KorenmolensbijdeNoordeinder-enZuideinderpoort,een

kruitmolen,eerstin,laterbuitendestad.EvenbuitendeSaksteegpoort(1676)en

aandeKloosterdijk(20eeeuw)eenhoutzaagmolen;aandePoelenkelewatermo-

lens.Indejarenzestigvandezeventiendeeeuwwerdgebruikgemaaktvaneen

moddermolenomdevaarwegenopdieptetehouden.Geenmolenmetwiekenin

ditgeval,maareenbaggermolen.

MinderbekendisderosmolendieopdeOudeZijdsBurgwal,naasthetvoorma-

ligeVeerhuiswerdgebruikt.Hetwoordzegthetal,hetgingompaardendiemo-

lenstenen inbewegingbrachten.Zedraaidenhun rondjes in een loodwitfa-

briek.

Loodwitfabricage, een bloeiende nijverheid

Inhettweededeelvandeachttiendeeeuwging,landelijkgezien,vrijwelallerlei

nijverheidsterkachteruit.Erwasechteréénuitzondering:deloodwitindustrie

wist,internationaalgezien,alsenigehaarpositieaanzienlijkteversterken.Was

detotalejaarlijkseloodwituitvoerviaAmsterdamenRotterdamin1753nogzo’n

950.000kilo,in1790wasdatopgelopentot1.350.000kilo.Dietoenamevande

exportwerdmedeveroorzaakt,doordaterindetweedehelftvandeachttiende

eeuwindeRepubliekverschillendenieuweloodwitmakerijenbijkwamen,waar-

onderdievanMonnickendam.

Dezenijverheidwaseenbedrijfstak,waarinheelwatarbeidershunbroodverdien-

den.Afhankelijkvanhetseizoenendeomvangvandeproductie,werktenerinde

loodwitbedrijvengemiddeldtussendetienendertigwerknemers.Defabrikanten

vestigdenzichbijvoorkeurindebuurtvanwater,waardoorhandelentransport

werdenbevorderd.

Wat is loodwit?

Loodwitiseenstofdietotindevorigeeeuwingrotehoeveelhedenwerdgebruikt

bijdeproductievanallerleivervenenpleisterwerk.Hetmateriaalheeftgoede

conserverendeeigenschappen,maariserggiftig.

180

(boven)Kogelvanloodwit

(links)LoodwitprocesHollandsemethode

183

d e l o o d W i t f a b r i e k v a n m o n n i C k e n d a m ( o p d e o u d e z i j d s b u r g W a l )

pijn,uitputtingeneenongeneeslijkevermoeidheid.Hetveroorzaaktehersenaan-

doeningenenverlammingen,gafgeheugenverliesenverminderingofzelfsuitval

vanlichamelijkefuncties,metnamevan

de spijsverteringsorganen. Heel wat

schilderskregenerinhunlevenmeete

maken.

Ookonderdewerknemersindefabrie-

ken kwam loodvergiftiging veel voor.

Maarermoestbroodopdeplankkomen

endeelnameaanditgevaarlijkechemi-

scheloodwitproceswasdaartoeeenmo-

gelijkheid. Gedurende de achttiende

eeuwwarenhetnogaleensDuitsegastar-

beidersdieditongezondewerkverricht-

ten.

Hetwaseenheleverbeteringtoeninons

landhetloodwitbesluitvankrachtwerd.

BijwerkzaamhedenvanhetRijkwerd

vanaf1906zinkwitgebruiktinplaatsvanloodwit.Maareenalgeheelverbodvan

loodwitvoorbinnenverfkwamerpasin1939.

Vergiftigd door loodwit

Datloodwitwerkelijkgiftigwasvoordierenenmensen,blijktuitdevolgende

berichten.

*InNoord-Holland(plaatsnietgenoemd)stiervenkoeienaanloodvergiftiging

omdatdewatergootwaaruitzedronkenmetloodbevattendeverfwasbestreken,

PC3.1.1869.

(Deafkortingenvinduaanheteindvanditverhaal,nadebronvermeldingenver-

klaard).

*InHedelstiervenzesvande80stuksveeopdeuiterwaard.Derijksveeartscon-

stateerdeloodvergiftigingalsoorzaakvanhundood.Bijhetschilderenvande

spoorbrugoverdeMaaswasdooronwillekeurigmorsenvanverfhetgrasonder

debrugmetloodwitinaanrakinggekomen,SPC27.5.1896

*InTilburgiseenheelgezinonwelwasgewordennahetetenvanpannenkoeken.

Demagenvandevrouwendevierkinderenwerddoorenkeledoctorenleegge-

pompt.Eénmeisjevanzevenoverleed,drieanderenblevenernstigziek.Deoor-

zaakmoetzijngeweestdatdevrouweenzakjemetloodwithadgenomen,datna

hetoverlijdenvanhaarvaderbijverdelinginhaarbezitwasgekomenendatze

voormeelhadaangezien,SPC12.2.1908

182

Witloodpigmentwerdindeoudheidalgemaaktdoorlodenplateninaardenva-

tenopeenwarmeplaatsbloottestellenaandedampvansterkeazijn.Alshet,na

eendagoftien,enigedikteverkregenhaddooreensoortroestvorming,werden

devatengeopendenschraptemenderoesteraf,alsofhetvuilwas.Datproces

werdeenaantalkerenherhaald,netzolangtothetloodgeheelvernietigdwas.

Hetschraapselwerdverpulverddooreropteslaanendaarnalangetijdgekookt.

Wateruiteindelijkopdebodemvanhetvatachterbleefwasloodwit.

Dezekenniskwaminde16eeeuwviaVenetiënaarAntwerpenenbreiddezich

vandaarverdernaarhetnoordenuit.Deeersteloodwitfabriekin‘Nederland’da-

teertvanomstreeks1650.

De Hollandse methode

Indezeventiendeeeuwwasereennieuwemaniervanbereidingontstaan,diede

‘Hollandsemethode’werdgenoemd.VanuitEngelandwerdhetloodinblokken

van75kiloaangevoerdendanversmoltentotdunneplatenbladlood,dievervol-

genswerdenopgerold.

VoorhetfabricerenvanloodwitvolgensdeHollandsemethode,waseenbroeipro-

cesnodig.Daarbijwerdgebruikgemaaktvanbierazijn,paardenmestenstro.Het

broeienvandiepaardenmestzorgdevooreenoplopendetemperatuur.Hetberei-

dingsproceswasafhankelijkvandebuitentemperatuur,wantalshetvroorkoner

nietgeproduceerdworden.

Naviertotzeswekenbroeitijdwasverreweghetmeesteloodinloodwitveran-

derd.Demestwerdverwijderdenalsdehooploodwiteennachtjewasafgekoeld,

werdhetnaareengrote,stevigetafelgebracht,

waararbeidersmetklophamershet loodwit

scheiddenvanhetnog resterende lood.Dat

kloppenwaseenuiterstongezondebezigheid,

omdaterveelloodwitstofindeluchtkwam.

Hetverkregenloodwitmoestdaarnagemalen

worden.Datkondoormiddelvaneenwind-

molen,zoalsbijvoorbeeldindeZaanstreekhet

gevalwas.InMonnickendamwerd,alsgezegd,

gebruikgemaaktvaneenrosmolen.Paarden-

krachtdus.

Ongezond beroep

Doordejarenheenwasmenzichbewustgewordenvandegevaren,dieaandeze

takvanarbeidkleefden.Bijdebereidingvanloodwitwerdenfijnestofdeeltjesin-

geademd,dievaakvergiftigingtotgevolghadden.Loodvergiftigingbetekende

Rosmolen

185

gebruiktbijhetbedrukkenvankatoenenhetvervenvanmanufacturen.(Lood-

suikerofloodacetaatiseenzoetstofdiedeRomeinenwelgebruiktenomhunwijn

zoetertemaken.Bepaaldnietgezond!)

Inzogehetenpotloodmolens,waarvanindezeventiendeeeuwhetmonopoliein

handenwasvanMiddelburgenRotterdam,werdloodwittotpoedergemalen

voorgebruikindekeramischeindustrieomaardewerkteplamuren,glazurenen

vernissen.Loodwitkendeduseenbredeverspreidingenverwerking.

De loodwitmolen van Monnickendam

Hetis18januari1766alsindevergaderingvandeburgemeestersvanMonnicken-

dam,deherenBraar,RoosenvanWallendal,eenverzoekvandedanvierenveertig

jarigeClaasMuus(1)aandeordekomt.Hijvraagttoestemming‘omeenTraficq

(2)vanwitlootmakerijalhieroptesetten,’tgeenhemisgeaccordeertenookhet

burgerregtvandeStadtemogenhebben,aannemendehetselvetevoldoen,’tgeen

medeaanhemistoegestaan’.Detoestemmingzalzekerookgegevenzijnomdat,

ineeneconomischzwakkeperiode,nieuwenijverheidindestadzeerwelkomwas.

ClaasMuuskreegvanhetstadsbestuurdanookallemedewerking,zoalsnogzal

blijken.

Inwoning

ClaasWillemsz.Muuswoondemetzijngezinalenkelemaandenindestad.Een

lidmatenlijstgeeftaan,dathijzichin1765bijdeDoopsgezindegemeentevan

Monnickendamheeftaangesloten.Datwordtbevestigdalshijop25november

1765‘versogtdeinwoningheijdtemogengenietenvandeDoopsgezindeleraar

RoelofvanDokkum,’twelkehemisgeaccordeert,mitsbetalendehetburgerrecht’

(3).Claasenzijngezinhaddentoennoggeeneigenwoning,maarwoondeninbij

tanteNelletjeMuusindeKerkstraat(4).

Waarom een loodwitfabriek?

HoewasClaasMuusophetideegekomenomeenloodwitfabriektebeginnen?We

kunnenhethemnietvragen,maariknoemenkelemogelijkheden.

1.DezetakvannijverheidhadinNederlandenverdaarbuitengrotebekendheid.

Onslandwaseengrootleveranciervanloodwit.

2.IndeZaanstreek,KoogaandeZaaninhetbijzonder,waarClaasMuuswasge-

trouwdenenigetijdhadgewoond,stondenminstensvierloodwitmolens,waar-

van‘deRob’degrootstewas.Vermoedelijkzalhijdaarweleensrondgekeken

hebben.

3.OokinNieuwendam,waarin1763zoonWillemwerdgeboren,stondzo’nlood-

witmolen.

184

*Eenvrouwenhaarkostgangerwordenverdachtvanvergiftigingvandeechtge-

nootvandevrouw,doormiddelvanloodwit,PC25.5.1913

*InOostzaanzijnmeerderemelkkoeiengestorvendie,methetgrasookwelaarde

naarbinnenhebbengewerkt,waarinzichloodwitzouhebbenbevonden.Ophet

stuklandhadvoorheeneenloodwitfabriekgestaan,PC13.11.1920.

*BijdearbeiderW.V.teWirdumwashetwatervanderegenbakvergiftigd.De

vrouwdeshuizesheeftgelukkigoptijdbemerktdaterietsaanhetwaterman-

keerde,anderswarendegevolgenvoorhetuitvierpersonenbestaandegezinzeer

ernstigkunnenzijn,daarloodwitwasgebruikt.Een68-jarigekoperslagerheeft

bekendde laffedaad tehebbengepleegdvanwege eenburenkwestie, PNHC

14.11.1923

*Een57-jarigearbeideruitHattemistotanderhalfjaargevangenisstrafveroor-

deeld.Hijhadgeprobeerdeen21-jarigehuisgenootomhetleventebrengendoor

tussendiensbroodendeworsteenlaagjeloodwitaantebrengen.Vermoedwordt

datdezedaadverbandhoudtmeteenbranddieenkelemaandeneerderhethuis

vandeverdachteindeasheeftgelegd.

Hetwarendeapothekersterplaatsedievermoeddendaterloodwitophetbrood

wasgestrooid.Devadervanhetslachtofferheeftdaaropeenklachtingediendbij

de politie. Men hoopt het slachtoffer in leven te kunnen houden, PNHC

3.11.1928

Eengreepuitdeveleberichtenalsillustratiehoegiftigditgoedjewelis.Deson-

danksbleef,alsgezegd,hetgebruikvanloodwitgebruiktot1939toegestaan.

De toepassing

Terugnaardeachttiendeeeuw.Loodwitwerdinhetbinnenlandgedistribueerd

viakruideniersenapotheken,diehetbijdeproducenteninsloegen.Hetwashet

belangrijkstedeelvandeverfnijverheid.Hetproductwerdopgroteschaaltoege-

pastindebouw,hoewelhetloodwiteroptermijndanwelwatgrauwuitkongaan

zien.

Ookdeoudemeestersgebruiktenvaakloodwitinhunschilderijen.Panelenen

doekenwerdeneerstmetloodwitbewerktvoordatdekunstenaaraandeslagging.

Hethadhetvoordeeldat,mitsvangoedekwaliteit,delevensduurvanhetschil-

derijwerdverlengd.VeelschilderijenvanbekendeMeestersalsRembrandt,Hals

enVermeer,vertonenbeschadigingendieterugzijntevoerenophetgebruikvan

vervuildloodwit.

Omdatloodwitröntgenstralenweerkaatst,maakthetgedegenonderzoeknaarde

opbouwvanschilderijenmogelijk.

Loodsuikerfabriekenmaaktenvanhetloodwitazijnzuur,datvervolgenswerd


187

Hetstadsbestuurwasblijkbaarzoingenomenmetdezenieuwenijverheid,dat

andereverplichtingenevenietsminderbelangrijkwerdengevonden.

Ermoetendoordejarenheenveelmeerwerknemersindeloodwitfabriekvan

ClaasMuushebbengewerkt.Eenhelereeksechtparenenfamilieshebbenindie

tijdgevraagdomindestadtemogenkomenwonen.Maaropeenenkeleuitzon-

deringna,valtuitdebronnennietoptemakenwieerdaadwerkelijkindelood-

witfabriekvanClaasMuusaandeslagisgeweest.

Uitbreiding

Op8maart1766vraagtClaasaanhetstadsbestuurofhijeenkleinstukjevanhet

erfvanhetveerhuismagnemen,omdatdegangtenauwisomdevaten(vermoe-

delijkgevuldmetazijn,caeg)voorzijnbedrijftekunnenrollen,‘soohebbenHee-

renBurgemeeesterenomhemsooveelinsijnTraficqtefavorileeren(tegemoette

komen,caeg)alsmogelijkis,geresolveerthemsijnversoektoetestaaneenwijnig

van’tErftevergevenmitsallesweederdigteninordertemaakentensijnekos-

ten’.Dievatenwerdenvoornamelijkoverwateraangevoerd.

Huur stadsvesten

Iederjaarwerdenstukkengrondvandestadsvestenaandehoogstebiederver-

huurd.Inmaart1766enhetjaardaaropkonClaaseenstukvandezestadsvesten

huren.Hijzalhetgrasmogelijknodighebbengehadalsvoervoorzijnpaardenin

derosmolen.

Opnieuw uitbreiding

BlijkbaarkwamClaasMuusvoorzijntrafiekruimtetekort,wantop29april1766

koopthijvanzijnburenJanWijnandsGrootenJochemSpringereenstukgrond

meteenstallingopdeOudeZijdsBurgwal.Aandenoordoostkantstondhetveer-

huis,aandezuidwestkantwoondeClaaszelf,vermoedelijknogsteedsbijtante

NelletjeMuusinhuis.Hijkochtdatstukgrondvoorhonderdgulden,waarbijde

verkopersaandeGaarderde40epenning+eentiendeverhogingschuldigwaren,

totaal2.15.-.DeloodwitfabriekstonddusopdeOudeZijdsBurgwalnaasthet

veerhuis.

Azijn

Voordeloodwitbereidingwasveelazijnnodig.Bierazijnwelteverstaan(7).Op1

november1766staptClaasnaarhetstadsbestuur.Debierdragersvragenzesstui-

versperoxhoofd(ca.220liter)bierazijn.Claasmeentdathij,netalsde‘anderen

vandietrafiekenvrijtemoetensijn’vanbetalen.Deburgemeesterszullenhetaan

devroedschapvoorstellenen‘intussenhem,ClaasMuus,gequalificeertwanneer

186

Kortom,hetisnietonwaarschijnlijkdatClaasindiefasevanzijnlevendever-

eistekennisheeftopgedaanenophetideeisgekomenomzelfzo’ntrafiekopte

zetten.

Het begin

OmzijnnijverheidtebeginnenhadClaasMuusbedrijfsruimtenodig.Vanhet

echtpaarDirkTeerhuijsenGeertjeLakemankochthijop18februari1766voor400

guldeneenhoutenloodsenheterfwaaropdeloodsstond,metnogeenkleinere

loodsernaast.HetgingomeenstukgrondopdeOudeZijdsBurgwal,metalsbu-

renJanWijnandsGrootenJochemSpringeraandenoordkantenzijntanteNel-

letjeMuusaandezuidkant.HoewelhaarhuisaandeKerkstraatstond,liepheterf

aandeachterkantdoortotopdeOudeZijdsBurgwal.

Arbeidskrachten

Hetwerkindeloodwitfabriekwerddoorarbeidersgedaan.Op22februarivroeg

Claasaanhetstadsbestuurtoestemmingvoorinwoningvantweeknechten.Hun

namenwordennietgenoemd(5).Deeersteknechtwasgetrouwd,hadeenkind

maarkonvoordatkindgeenborgtochtkrijgenvanzijnplaatsvanherkomst(6).

Detweedewasookgetrouwd,maarhadgeenkinderen.

Beideechtparenkregentoestemmingomindestadtekomenwonen‘schoonde

eersteeenkindsonderborgtogtmeedebrengtomdeopregtingvandeezenieuwe

TraficqbinnendeezeStadniettestremmenmaarallefaciliteijttottebrengen’.

LoodwitmolendeRob


189

Nog meer privileges

Driemaandenlater,27juni1767,vraagtClaasMuusofhijvoorzijnpakhuiseen

straatmetkleinesteentjesmagleggen.Ookdatisakkoord.

Eindjanuari1769vraagtClaasofdebomenophetWagenpadmogenwordenge-

rooid‘vermitsdeselvenvoorsijnfabrieqomtrenthetdroogenzeernadeligsijn’.

Aldusgebeurt.Debomenzullenop1februariwordenverkochtenerwordennieu-

webomengeplant.

Uziet,erwerdClaasMuusnietsindeweggelegdomzijnbedrijfjetelatendraai-

en.Datkwamuiteraardookdestadtengoede,vanwegedeverponding,diejaar-

lijksvoordepandenendegrondbetaaldmoestworden.Enookvoorde‘werkge-

legenheid’wasdetrafiekuiteraardnietonbelangrijk.

Vervuilde waterwegen

InderesolutieboekenvandeVroedschapwordtregelmatigmeldinggemaaktdat

burgersenschippersklagenoverernstigevervuilingvandestadsgrachten.Die

zijndaardoorzoondiep,datschepenvastkomentezitten.Op23september1770

blijktdatookdefabriekenentrafiekenindestadonderdezevervuilingenon-

dieptetelijdenhebben.AangezienClaasMuusafhankelijkwasvanaan-enafvoer

vanmaterialenenproductenoverwater,zalookhijdaarongetwijfeldlastvan

hebbengehad.Alsnelvolgtdanookdetoezegging,datdegrachtenuitgediept

zullenworden.Hetprobleem,datalvelemaleneerderwasvermeldindenotulen,

zouzichoverigensookdaarnanogregelmatigvoordoen.Demensenindestad

toen,warenminofmeergewendomhunrommel,as,uitwerpselenetc.gewoon

inhetwatertedeponeren.Endatondanksdiversekeuren,diehetstadsbestuur

doordejarenheenhaduitgevaardigd.

Tja,danhoopthetvuilzichgestaagop.

Claas Muus kerkelijk actief

EvenalsdestijdsinKrommenie,wasClaasookinMonnickendambetrokkenbij

deDoopsgezindegemeente.Op16februari1771vraagthijofdenieuwbenoemde

DoopsgezindeleraarJanNieuwenhuijzenvanAardenburg,indestadmagkomen

wonen.Datisakkoord,maardeMennonietengemeentemoetwelborgstaanvoor

zijntweekinderen.JanNieuwenhuijzenisinmeivandatjaarinMonnickendam

komenwonen.

Deal

Op25juni1773verkooptClaasMuusvoor175guldenaanzijnnichtGeertjeMuus,

laatstweduwevanJanGrobbe,dehelftvaneenstukland,gelegenaandeKloos-

terdijk.Hijbedingtdaarbij,dathijzijnlevenlanggebruikzalmogenmakenvan

188

asijnkomttekrijgen,desel-

vetemogenlatenwerkenen

de bierdragers geordon-

neertsulkssonderhinderte

laten doen, sullendewan-

neergoetgevondenwert,sij

(de bierdragers dus, caeg)

loonmoetenhebben,sulks

welbekoomen’.

Devroedschapantwoordde

door‘debierdragersaante

seggengeenmeergeldvan

Muus te vorderen van de

azijndiehijtotzijntraficq

komtinteslaanenzijniet

bewerken,dogwanneerhij

haarrequireert(hundienst

inroept,caeg)enzij’tbewer-

kenzullenzij‘tgeldmogen

vorderen’.

Stankoverlast

Dearbeidsomstandighedenindestinkendeengiftigeloodwitbedrijfjeswaren,

naarhedendaagsemaatstaven,onmenselijk.Dathado.a.temakenmetdiebier-

azijn,terwijlerookwelgebruikwerdgemaaktvanurine.

Defabriekjesstondendusletterlijkineenkwadereukenhetzalvoordeomwo-

nendenbepaaldgeenpretjezijngeweest,omindenabijheidvanzo’nbedrijfte

wonenenteleven.

Nieuwe privileges

InmiddelshadClaaseencompagnongekregen:ClaasWalbeek(8).Op7maart1767

vragenzij,ondertoezichtvandestadsbaas,eenhoofd(eensoortsteiger,caeg)aan

hunlandoverdeBroekervaarttemogenmakenenookaandejaagwegkant.De

bedoelingdaarvanisommeteenschouwzogemakkelijkmogelijkdepaarden,

diezeindefabrieknodighebben,buitenhetlandtebrengen.Hetverzoekwordt

ingewilligd.

Bierdragers


191

denkbaardatdeschildersuitdestadenomgevingbijClaasMuuswitloodvoor

hunschilderwerkzaamhedenhebbengekocht.

Op1augustus1775krijgtClaasvandethesaurier(depenningmeestervanhet

stadsbestuur)veertienguldenentienstuiversuitbetaald,vanwegeleverantievan

loodwitdatgebruiktwasvoordekerktoren.

Brand in de loodwitfabriek

Demeestehuizenindestadwarendestijdsvanhout,waardoorbrandeengroot

gevaarvormde.Zowas,dooreengeweldigzwaaronweerop31mei1769,deko-

renmolenvanLeendertAndriesz.BlauwbijdeNoorderpoortafgebrand,waarbij

zijnderdevrouw,HiskeIpes,omhetlevenwasgekomen.

Indenachtvan6op7mei1773branddedezeepziederij‘DeGecroondeBruinvis

aandeOudezijdsBurgwalgeheelafenop13oktober1774dezeepziederij ‘De

Bruinvis’opdeNieuweZijdsBurgwal.Op16septemberhaddebrandweeruitmoe-

tenrukkenvooreenbrandindehooiklampvanDirkJansenophetNieuweland.

OokClaasMuuskreegmetbrandtemaken.Datblijktalsop5juli1777indeMe-

morialenvandeBurgemeesterswordtopgetekend,datergeenpremieisbepaald

aandebrandmeestersvandekleinespuit,inverbandmetdebrandindeloodwit-

makerijvanClaasMuus.Alsredenwordtaangegeven,datdebrandweerlieden

waterhebbengegevenmetdespuit,zonderdatdeaanbrengerdaaraanwasgezet.

Watikmedaarbijmoetvoorstellenweetikniet.Mogelijkgaathetomhetmetalen

uiteinde.Hoegrootdeschadeindefabriekwas,wordtnergensvermeld,maarde

productieis,naeenkorteonderbreking,vanwegeherstelwerkzaamheden,weer

doorgegaan.

De loodwitfabriek verkocht

WezijneenpaarjaarverderalsClaasMuuszijnloodwitmolentekoopaanbiedt.

Datgebeurtviadecustingbode(10).Op17juli1779kaneenboduitgebrachtwor-

den,waarbijdeomschrijvingalsvolgtluidt:’eenwelgeappropieerde(goedlo-

pende,caeg)loodwitmakerij,voorzienvaneenzogoedalsnieuwepaardenmolen

(mogelijkwasdeoudebijdebrandgeheelofgedeeltelijkverwoest),plattesteenen

methunnenspillen,schijfkoppenenmaatbakken,lootpot,broeijloods,broeij-

bakkenalsmedeeenhuijs,erveenschuurmeteensomerhuijsdaaragterstaande

engelegenbinnendezen

StadtindeKerkstraaten

agteruijtkomendeopde

OudeSijtsburgwalenter-

zijdeopdeKermergracht,

alles in éen verbonden,

190

hethuisjedatophetlandstaatenvanhettuintje,zoalshetnuomheindismeteen

schutting.Deverkoperzegttoe,dathijhettoegangshekvoorzijnrekeningzal

onderhouden.MochtClaasdatstuklandopeenlatertijdstipnodighebben,dan

kanhijhetonmiddellijkvoordezelfdeprijsterugkopen.

OpdiezelfdedagverkooptGeertjeMuusaanClaasvoor180guldeneenhuismet

eenstallingenhooibergophetBloemendaal.DeburenzijnCornelisSoetenGer-

ritBeerens.

Claas erft het huis van zijn tante Nelletje Muus

Hetismaandag7maart1774alsNelletjeMuus,weduwevanvoormaligstadsse-

cretarisJacobTeerhuijs,bijnotarisClaasBruijnhaartestamentlaatopmaken.

Verschillendemensenwordengenoemdenbe-

deeld,waaronderhetDoopsgezindeechtpaar

(Willem)Wijnstok,dattweeduizendgulden

krijgt.

De vier kinderen van ClaasMuus, Sijmon,

Grietje,WillemenMietje(Maria),krijgenelk

duizendgulden.NelletjesneefClaasWalbeek

krijgt4000guldenendeanderehelftvanhaar

nalatenschapisvoorClaasMuus.Hijmager

meedoenenhandelen‘nawelgevallen’.

AlsNelletjeMuusop1juli1775isbegraven,

wordt haar nalatenschap verdeeld zoals in

haartestamentisvermeld.Op24oktober1776

erftClaasMuushethuisvanNelletje.Eenhuis

meterfeneenschuurenpakhuisentuinhuis

daarachter uitkomende op de Oude Zijds

Burgwal,waardeloodwitmakerijgevestigdis.

HethuiszelfstaataandeKerkstraat,metals

buren ten zuidwesten deMennonieten ge-

meente(9)entennoordoostenBernardusvan

Ketel.Hetgeheelis1000guldenwaard.

Daarnaastzijnerdiverseobligatiespluswatcontantgeld,eentotaalvan5130gul-

den.Ookzijnernogwatstukkenland,dieeenzekerewaardevertegenwoordigen.

Uziet,NelletjeMuuswasbepaaldnietonbemiddeld.

Loodwitgebruik

Productiegegevensvandewitloodfabriekzijnnietbewaardgebleven.Maarhetis

Locatieloodwitfabriek


Danblijftheteenpaarjaarstil.

Het laatste dat we van Claas

Muuswetenis,dathijop13no-

vember 1788 in Amsterdam is

overledenende17eindeOude-

zijdsKapelaldaarisbegraven.

Bloeitijd van de loodwit-

fabriek

DecompagnonsRemmetKous

BosenBoudewijnTeengsheb-

ben de exploitatie voortgezet.

En dat de handel voorspoedig

ging,blijktuitweluitdeaankoopvannieuwepanden.Op30oktober1782kopen

zijincompagnieeenstallingvoorvijfpaarden,eenruimwagenhuis,loodsenerf

opdeOudeZijdsBurgwal,hoek2eMolensteeg.Kosten1270gulden.Daarhadtot

1773dezeepziederij‘DeGecroondeBruinvis’gestaan,maardiewasindatjaaraf-

gebrand.

Op10juli1783kopendeherenvoor130guldenvanoud-burgemeesterDirkClaus

eenstallingenhooibergindeKerkstraatopde(andere)hoekvandeKermergracht.

BoudewijnTeengskooptop5februari1784vanburgemeesterKoelemeij,voor

1100guldeneenhuisenschuurofpakhuiserachterindeKerkstraat,achteruit

komendopdeOudeZijdsBurgwal.Geletophetverpondingsnummerstonddit

huisdriehuizenafvanhetpandenerfwaaropdeloodwitfabriekstond.DirkClaus

enJohannesBrooszijndeburen.

Deverkoperbedingtdathijtot1aprilinhetpandmagblijvenwonenendetoon-

bankenwinkelbordenmagmeenemen.

BoudewijnTeengsverkoopteenjaarlater,op15april1785,ditpandvoorvierhon-

derdguldenaanzijncompagnonRemmetKousBos.Delaatstgenoemdehadeen

maanddaarvoor,op24maart,voortweehonderdguldendehelftvanhethuisin

deKerkstraat,dathijgekochthadvanClaasMuus,aanzijncompagnonBoude-

wijnTeengsovergedaan.

Op23april1785tenslotte,kopendeherenTeengsenKousBosvanoudschepen

JanBenteenstalling,hooibergenwagenhuisopdeOudeZijdsBurgwal,hoek1e

Molensteeg.Zebetalenervijfhonderdguldenvoor.

Europees georiënteerd

UitnotariëleactesvanBoudewijnTeengsblijkt,dathijnietalleendecompagnon

vanRemmetKousBos,maarook,samenmetanderen,actiefwasindekaashandel.

193192

belentmetdeMennonietengemeentetenzuijdwestenendeheerAdriaantHooft

enhetveerhuijstennoordoosten´.VermeldwordtdatClaashetcomplexineigen-

domheeftverkregenuitdenalatenschapvanzijn´meu´(tante)NelletjeMuus.

‘Dekoperzalenigematerialenengereedschappendietotdeloodwitmakerijdien-

stigzijnenwelkeopeeninventariszijngebracht,diedeomstanderswordenvoor-

gelezen,moetenovernemenenookdekooppenningenbetalen’,zegmaardeover-

drachtsbelasting.

Op31juli1779wordtdeloodwitmakerijenhethuisaandeKerkstraatvoor3150

guldenverkochtaandeherenTeengs(11)uitEdamenKousBosuitRansdorp(12).

OverdatbedragmoetaandeGaarderbelastingwordenbetaald,dezogeheten40e

penningmeteentiendeverhoging,eenbedragvan86gulden12stuiversen8pen-

ningen.

Koop en verkoop van land

Eenpaarmaandenlater,op26oktober1779,kooptClaasMuusvanClaasWalbeek

dehelftvaneenstukland,gelegenindepolderMonnikenbroekmetdenaam‘Ca-

laarsWeer’enookeenstukgrondaandeKloosterdijkmetdaaropeenhuisje.Claas

Walbeekhaddatstuklandin1776geërfdvandeeerdergenoemdeGeertjeMuus.

Claasbetaaltvoorbeidestukkenlandenhethuisje1175gulden.Driemaanden

later,januari1780,verkoopthijdezestukkengrondvoor1400guldenaanzijn

voormaligebuurmanindeKerkstraat,Adriaan’tHooft,regentvanhetweeshuis.

Eensnellewinst.Tja,jebentkoopman,toch?

Overlijden van Aagje Kuijper

HetiseendonkeredagvoorClaasMuusalsbeginmei1783zijnvrouwoverlijdt

metwiehijbijna28jaargetrouwdwasgeweest.AagjeSijmonsKuijperwordtop

6mei1783ineeneigengrafophetchoorindekerkbegraven,rijIII,graf5.Deklok

werdeenuurgeluid,kostentwaalfgulden.

De laatste jaren van Claas Muus

AlsClaasop30meivandatjaardevoogdijoverzijntwee,nogminderjarigekin-

derenWillemenMariaregelt(detweevoogdenzijnneefClaasWalbeek(Enkhui-

zen)enJanMinnenBoon),danishij‘wonendetotEmbdeninOostvriesland,dog

thansnoghebbendeselfsdomiciliumbinnendesestad’.OfClaasMuusdaadwer-

kelijkinEmbdenheeftgewoond,hebiknietbevestigdgekregen.Feitisweldat,

alserin1784eennieuwlidmatenboekwordtaangelegdvandedannoglevende

kerkledenvandeDoopsgezindegemeente,Claasdaarinalstweedewordtge-

noemd.HijwastoendusblijkbaarnogsteedslidmaatvandeMonnickendamse

gemeenschap.

OudezijdskapelAmsterdam


195

daarvanisnietzogoedalshetHulllood.Erzijntweemolens.Hetgetalengeslacht

vanwerkliedeniswisselend,hunloonnaarverdienstenencapaciteit.Thans(1801

dus)minderaftrek.VervoernaarVrankrijk,Duitslandetc.tescheep’.

Dezeenquêtewektdeindruk,datdeproductievanloodwitdatjaarnogeenrede-

lijkniveauhad.Misschienwasdatookzo,maardekomendejarenzoudat,door

eenopeenhopingvanomstandigheden,steedsminderworden.

Oorzaken van achteruitgang 1: het Continentaal Stelsel

HeelalgemeenkangesteldwordendatdeFransetijdeenomslagpuntvoordeze

takvanindustrieinNederlandisgeworden.Engeland,destadHullinhetbijzon-

der,wastientallenjareneenbelangrijkleveranciervanloodgeweest,maarhet

doorNapoleonin1806ingesteldeContinentaalStelsel,waardoorallehandelmet

Groot-Brittaniëwerdverboden,betekendeeenzwareslagvoordeNederlandse

loodwitindustrie.Erwassprakevaneenterugloopvandehandeloverzee,waar

onslandaltijdzogoedinwasgeweest.Vanoudsbelangrijkeexportgebiedenals

Spanje,Portugal,Duitsland,Oost-enWest-IndiëenScandinaviëwarenoverzee

vrijwelnietmeertebereiken.Ookinhetbinnenlandkonsteedsminderloodwit

wordenafgezet.

Hetgevolgwaseenverminderingvanhetaantalloodwitfabriekenindenegen-

tiendeeeuw.Warenerin1800nogzesendertig,achtjaarlaterwasdatverminderd

toteenendertigenin1819totzesentwin-

tig.Kijkenwenaareenwatlangereter-

mijn,danblijkenerin1855nogmaarzes-

tien,tienjaarlaternegenenin1890nog

slechtsachtloodwitfabriekeninonsland

tezijn.

Smokkelen vrijwel onmogelijk

HetContinentaalStelselwerdtijdensde

regeringvankoningLodewijkNapoleon

(1806-1810)optamelijkgroteschaalont-

doken,totwoedevanzijnbroerNapoleon

Bonaparte.Maartoenonslandin1810bij

Frankrijkwerdingelijfdenerinvrijwel

alle kust- en havenplaatsen, douaniers

werdenaangesteld,metverregaandebe-

voegdhedenvancontrole,werdsmokkel-

handel vrijwel onmogelijk. Elk schip,

elkewagen,alleseniedereenwerdgecon-

194

Hijhado.a.contacteninLisboa(Lissabon,Portugal)enCuraçao.Diecontacten

zullenookwelbelangrijkzijngeweestvoorhetafzettenvanloodwitinEuropa.

Afnemers

SchilderPietervanVeen,in1759teZaandamgeboren,wordtin1801genoemdals

iemanddiebijdeheerKousBosloodwitafnam,zijhetinbescheidenhoeveelhe-

den,200literinhetjaar.Hijwasgetrouwdmetdein1762inMonnickendamge-

borenEegjeNanningsKroon.

Nieuwe buren

Op16januari1805wordthethuisvandeDoopsgezindegemeenteindeKerkstraat

voor130guldenverkocht.Inhetpandwerddespin-enweeffabriekgevestigd.De

herenTeengsenKousBoskregendusnieuweburen,meteennijverheid,opgezet

tendienstevandearmenvandestad(13).

Ontwikkelingen tijdens de Franse periode (1795-1813)

Voor1800beleefdedeNederlandseloodwitindustriegoedetijden.Technische

kennis,gecombineerdmetvoorspoedigehandelzorgdenervoor,datonslandaan

heteindvandenegentiendeeeuwtoonaangevendwas.Dezesterkepositievande

loodwitindustriewaso.a.tedankenaaneentechnologischevoorsprong,diedoor

dejarenheenwasopgebouwd.Voorhetbuitenlandwerddiekenniszorgvuldig

verborgengehouden.

TochlukteheteenaantalEuropeselandenomeeneigenloodwitindustrieopte

zetten.Dieontwikkelingzou,gaandewegdenegentiendeeeuw,hetvoortbestaan

vandeNederlandseloodwitindustrieernstigbedreigen.Hetzoueenconcurren-

tiestrijdwordentussenhetbeproefdeHollandseprocédéennieuweproductie-

processendieinhetbuitenlandontwikkeldwerden(14).

Goldberg-enquête

In de zogehetenGoldberg-enquête

(15)uit1801wordtoverdeloodwitfa-

briek van Monnickendam gezegd,

dat deze aan hetwater ligt,‘ nodig

omdateenvrachtschuitnaarAmster-

damdaarbij afvaart.Gebruiktwor-

denwater, lood,azijnenmest.Het

beste is Hull lood, maar gebruikt

somsDuitsloodalsHullloodhoogin

prijsenschaarsis,maardebroeiingGoldbergenquête,deelMonnickendam


Asia,AfricaenAmericaeninhetbijzondermetdeHollandschekolonieën?’

Antwoord:‘DewijnigehandelwelkeMonnickendamnochbuitenslandshad,is

thansgeheeldoordenoorloggestremd.’

Vraag2:‘Welkeplaatselijkebronnenvanbestaanzijnersedertdelaatstedertig

jaarafgenomen?’

Antwoord:‘Genoegzaamalletakkenvanneringzijnuitgedroogd,uitgenomende

haringvisserij.’Duidelijketaal.(13)

De loodwitfabriek in 1811

Hoesterkdefabriekachteruitisgegaan,vertelteeninhetFransgesteldoverzicht

van1806en1811(FabriquedelaCeruseouBlancdeplomb).

In1806wasernogsprakevanproductievanzevensoortenloodwit,in1811nog

slechtséén.

Warenerin1806nog20tot25manneninvastedienst,in1811isersprakevanéén

vastekrachtenafhankelijkvandesituatievierlossearbeiders,zegmaaroproep-

krachten.

197

troleerdenbijovertredingwarendestraffennietmals.Napoleonbepaaldedatalle

vervoervangoederenuitennaarEngeland,kostewatkost,moestwordentegen-

gehouden.EndatlukteaardigdoordescherpecontrolevanFransedouaniersin

hundonkergroenelakenseuniformenmetzilverenknopenenzwartestekenop.

Ditparamilitairebeambtenapparaatwaszwaarbewapendenhadookhondentot

haarbeschikking.

Desondanksvondenonzelandgenotenvanweleerwelgateninhetnetenwerd

smokkeleneenuiterstlucratievebezigheid.Kinderenproptenhunlaarsjesvolmet

rietsuikerenpasseerdendedouaniersaandestadspoorten.Zelfsrouwstoetendie

destadintrokkenomdeoverledeneindekerkdelaatsteeertebewijzen,hadden

nietzeldeneenkistbijzichzonderlijk,maarvolsmokkelwaar.Vrouwenverborgen

vaakkleinehoeveelhedensmokkelwaaronderhunkleding,indehoopdatdoua-

niers,omeengenantesituatietevoorkomen,henwelzoudenlatenpasseren.

Oorzaken van achteruitgang 2: accijnzen en invoerrechten

Eentweedebelangrijkefactorvoordeachteruitgangwasdebetalingvanforse

invoerrechtenoploodendehogebinnenlandseaccijnzenopazijn.Europeselan-

denalsFrankrijkvroegen,omdeopkomendeeigenindustrietebeschermen,hoge

bedragenaaninvoerrechten.Kortom,grensbewakingenaccijnzenwerdenmeer

enmeereensta-in-de-wegvandeNederlandseexport.

De fabriek in Monnickendam

AldezemaatregelenhaddenookgevolgenvoordenijverheidinMonnickendam.

Hetkosttesteedsmeermoeiteomdeloodwitfabriekrendabeltehouden.

Opdelijstvanimpostwordtinjuli1806de‘Lootwitmakerij’genoemd.Deeige-

naarkrijgteenverminderingvan12penningenpertonlangeturf.Hetwasslechts

eenkleinetegemoetkomingindestrijdomteoverleven.

Generaal Tableau

Alserinseptember1808doorhetstadsbestuureenGeneraalTableauvandeStaat

derFabriekenenTrafiekeninMonnickendammoetwordeningeleverd,zegmaar

eenoverzichtvanallebeschikbarenijverheidindestad,wordtookdeLootwitmo-

lengenoemd.Opdevraagnaarde‘vorigestaat’,ishetantwoord:reedelijkbloe-

ijende.Opdevraagnaarde‘tegenwoordigestaat’ishetantwoord:kwijnende.Op

devraag:Middelentotherstelofaanmoediging,ishetantwoord:gelukkigeVree-

de,Negotiescheepvaart.Deantwoordenzeggengenoeg,lijktme.

Deantwoordensluitenaanbijdevragendieop30julivandatjaardoorhetDe-

partementAmstellandaanhetstadsbestuurwarenvoorgelegd:

Vraag1:‘WelkezijndebuitenlandschehandelsbetrekkingenderStadinEuropa,

196

Spotprentophetvervalvanhandelennijverheid


199

Werknemers in de Loodwitmolen

ToenClaasMuusin1766deloodwitmakerijbegon,wasersprakevantweeknech-

ten,waarvandenamennietgenoemdwerden.OokdeherenKousBosenTeengs

haddenknechtenindienst.Hetmoetenerenkeletientallenzijngeweest,waar-

ondervermoedelijkookseizoenarbeiders(19).Zezijnechtermoeilijkteachterha-

lenomdaterslechtsineenenkelgevaleenlinkwordtgelegdtussendenaamen

hetberoep.

De fabriek in 1812

Gegevensoverdefabriekuit1812gevenaan,dateréénmanhethelejaarinvaste

dienstwas.DatzalJacobRustzijngeweest(20).Hijverdiendef5,10,perweek.

Ookzijnertweemeisjesenkeledagenperweekaanwezig.

HetloodwerduitDuitslandaangevoerd.Deazijn,die12guldenperokshoofd

kost,kwamuiteigenland.Erwerdindatjaar22.000kiloloodverbruikten40

okshoofdenazijn.HetjaarinkomenvanRemmetKousBosisronddeduizend

gulden.

De ondergang van de fabriek

Alsjedezegegevensvan1812overziet,zoujedenkendatdeloodwitfabrieknog

redelijkdraaide.Maardewerkelijkheidwasanders.Steedsmeergebouwenen

toebehorenwerdennoodgedwongenafgestotenenverkocht.

Op29juli1812wordtdoorRemmetKousBos,namensdefirmaBos&Boot,aan

koopmanHuijbertStam,diewatverderopindeKerkstraatwoont,voor150gulden

eenstallingenhooibergverkocht,gelegenopheterfwaarookdeloodwitmolenop

staat.Dekoperneemtopzichallelasten,waaronderdeverponding,tebetalen.

RemmetenzijngezinblijvenwelinhethuisindeKerkstraatwonen.

Op11novembervolgtopnieuweentransactie.JanRobert,dehoefsmid,koopteen

stal,koetshuisenpakhuisopdeOudeZijdsBurgwal,hoek2eMolensteeg,wijk4

nr.113,metGerritvanMeerbeekalsbuurman.Hijbetaaltdaar250guldenvoor.

Op25juli1815volgtuithetprivébezitvanRemmetKousBoseenverkoopvanal-

lerleiroerendegoederen,indeacte‘rommeling’genoemd.Deverkopingisvia

biljettenendoordeomroeperbekendgemaakt.Hetbetreftgoederenuithethuis

wijk4nr.17enleverteenbedragvan2755gulden,11stuiversen8penningenop.

Eenhalfjaarlater,op21november1812,maaktRemmetKousBos,samenmetzijn

vrouwElisabethClauseennieuwtestament.Erinopgenomeniseenlijstvanalle

goederendietesamen1641guldenenzesstuiverswaardblijkentezijn.

198

Werderin1806,verdeeldoverzevensoorten,nog95.189kiloloodwitgeprodu-

ceerd,in1811wasdatnogslechts8100kilo.

Werderin1806voordiezevenloodwitproductenaflopend56,52,50,44,42,36en

32francsperkilobetaald,in1811isdatvooréénproduct50franc.

Remmet Kous Bos: van pro- naar anti-Frans

ToendeFransenin1795onslandbinnenkwameneneropbestuurlijkgebied

sprakewasvaneen‘omwenteling’,washetRemmetKousBosdieop21januari,

tijdensdeeerstevergaderingvandeProvisioneleRepresentantenvanhetvolkin

een‘vrijMonnickendam,eengloedvolletoespraakhield(16).Ookdejarendaarna

blijkthij,politiekgezien,gelukkigtezijnmetdenieuwesituatie.Maargaande-

wegishijtothetinzichtgekomen,datonslandonderFranseleidingbepaaldniet

degoedekantwasopgegaan.

Deproblemen,veroorzaaktdoorhetContinentaalStelsel,raaktenookdeeerstzo

bloeiendeloodwitfabriek.Ennetalsveelanderen,maakteookRemmetKousBos

zichschuldigaansmokkelarij.

DatzijnopstellingtegenoverdeFransenradi-

caalwasveranderd,blijktuitwatdhr.W.van

EngelenburguitBroekinWaterlandschrijft:

‘VoortsRemmetKousBos,lidvandeMunici-

palenRaad, koopman en fabrikant die ge-

woonwasoverHamburgclandestienhandel

tedrijvenmetEngeland;hijhaattedeFranschenhartgrondigenstondwederke-

rigbijhenineenkwaaddaglicht’(17).

Een nieuwe compagnon: Jacob Boot

Injuni1808overlijdtRemmetscompagnonBoudewijnTeengs.Dezehadenkele

jarendaarvooreenopvolgeraangewezen,deEdammerJacobBoot(18)diebijtes-

tament,verledenbijnotarisMullerinAmsterdamop2oktober1805,dehelftvan

deloodwitfabriekentoebehorentotz’nbeschikkingkrijgt.Hetgaatomhetdeel

dateerderaanBoudewijnTeengstoebehoorde.Hetcompagnonschapwordtop1

februari1810vankrachtenisgeregeldbijendoornotarisPieterKerkinEdam.

JacobBootkrijgt:

*dehelftvandeloodwitfabriek,wijk4nr.121(deverpondingsnummerswaren

inmiddelsvervangendoorwijknummers)

*dehelftvaneenstal,wijk4/113;

*dehelftvaneenstallingwijk4/114;

*dehelftvaneenallepaarden,hethooi,destroendehaver

HandtekeningRemmetKousBos


201


plaatsenwaarzij,supplianten,voorheenhunmeestegoederendebiteerden,reeds

fabriekenvoorloodwitbereidingwarenopgericht.Datdesuppliantendoorher-

haaldereizenhunnefabriekbijpubliekeadvertentiesindecourantenterverkoop

hebbenaangeboden,doch,datookditzondergevolgblijvende,zijhebbenbegre-

pendaarvaneenPubliekeVerkopingopde15efebruarilaatsledenalhiertemoe-

tenaanleggen,’etc.BijdiePubliekeverkopingwarenooktweezeervoorname

loodwitfabrikeursaanwezig.Zijhebbendefabriekbezocht,maaruiteindelijkis

depogingtotverkoopopnietsuitgelopen.

‘Datdannuookaandesuppliantennietsandersoverschietdan,ommetbehoud

derstallingenwoonhuizen,hunfabriektevernietigen.Redenwaaromzijzich

wendentothetstadsbestuurmethetverzoektemogenafbrekenhunloodwitfa-

briek’.Volgennogdegegevensalseerderbijdepogingtotverkoopgenoemd.

Antwoord van het stadsbestuur

Tweedagenlater,17maart,reageerthetstadsbestuur.‘Isgelezeneenrequestvan

deherenR.KousBosenJacobBoot,verzoekendedelootwitfabrick,staandein

wijk4nr.121teamoveren(aftebreken,caeg),uithoofdealleaangewendepogin-

gendoordesuppliantenvruchtelooszijngeweestomdezefabrick,nadegeze-

gendeomwendingvanzaken(deFransenwarenverdwenen)wederomaanden

gangtedoenbrengen,datzijsuppliantendaarnabijherhaaldewijzenhunfabriek

indePubliekenieuwspapierenbijadvertentieterverkoophebbenaangeboden,

danhetwelkookzondergevolggeweestzijnde,zijsupplianteneindelijkzijn

overgegaantotpubliekeverkopingevanvoornoemdefabriek’.

AlsdeRaadvandegemeentezichnogeensoverdekwestiegebogenheeft,isde

uitkomst:‘geziendatalleaangewendepogingendoordesuppliantenvruchteloos

zijngeweestomdezeloodwitfabriekteverkopen,zoobijadvertentienalsbijpu-

bliekeverkoping,considererende(overwegende,caeg)datindienvoornoemde

Fabrieklangerstaandebleef,zulkstotgroteschadevandesuppliantenzoudezijn

alzooergeenveruitzigtenopdoen,datdezelveinflorisantereomstandigheden

zoudekunnengebragtworden,eneindelijkoverwegendedatergeentermen

voorhandenzijnomhetverzoekvandesuppliantenopdenduurteweigeren,is

goedgevondenhetverzoekvandeherenBosenBoot,deloodwitfabriekteamove-

ren(afbreken,caeg)teaccorderen(goedtevinden,caeg),evenwelonderdebepa-

lingendatvoorheterf,zowelophetWagenpadalsdeBinnendijkzalmoeten

wordengeplaatsteengoedesufficiënte(toereikend,caeg,inditgevalvoorhet

waarborgenvandeveiligheid)muur,endatde10-jarigeverponding(jaarlijks14

guldenen13stuivers)enstedelijkebelastingen(jaarlijks12guldenen5stuivers)

doorhenineenszalwordenaangezuiverdofdesverkiezendeborgzalmoeten

200

AanRemmetszoonPieterwordtdehelftvandeloodwitfabriekvermaakt,metal-

leswatdaarbijbijhoort,terwaardevan2000gulden.Daarnaastkrijgthijnogeen

aantalspullenvanvader,tenbedragevan634guldenen12stuivers.

De fabriek in de verkoop

Alserop26augustus1814eenopsommingwordtgegevenvanallenijverheidin

destad,wordtdeloodwitfabrieknietmeergenoemd.Dezakenzijnblijkbaarzo

achteruitgegaandatdecompagnonsKousBosenBootop15februari1817beslui-

tendefabriekteverkopen.Viaadvertentiesincouranten,biljettenenbekendge-

maaktdoordestadsomroeper(HendrikGroot,eenbroervanéénvanmijnvoor-

vaders,caeg),isdeverkoop,dieindeDoelenzalplaatsvinden,onderdeaandacht

gebrachtvanpotentiëlekopers.Defabriekenalleswatertoebehoort,zalaande

meestbiedendewordenverkocht.Eenaantalvoorwaardenwaardekoperzichaan

heefttehouden,wordendoornotarisVolkersevoorgelezen.

Deverkoopbetrefteen‘loodwitfabriek,zijndeeenspatieusuitgebreidgebouw

mettweepaardemolens,negenbroeijhokkenentweedroogloodsen’.Vervolgens

een‘huismeterf,stallingenkoetshuis,allesstaandeengelegenlangshetWagen-

padenstrekkendevanhetveerhuistotindeKerkstraatmetnogeenhuisdaar-

naastindeKerkstraat,allesbelendmethetWagenpadtenNoordoostenenJan

Mobrontenzuidwesten’.

Erisachttienguldenplokgeldvoordemeestbiedende.Datiseenpremievoorde-

genediebijeenveiling,nahetafslaan,hetbodalslaatsteverhoogdheeft.

Alsechteropde21efebruaridefeitelijkeverkoopplaatsvindt,blijkt‘niettegen-

staandeveelmalendaartoegedaanaanvragen,niemanddaarvoorietstewillen

biedenenheeftalzoodeverkoopingvanditPerceelgeenplaatskunnenhebben’.

OokeenstallingenhooibergopdeBinnendijk,hoek1eMolensteeg,blijktonver-

koopbaar.

De fabriek afbreken?

Eenmaandlater,op15maart1817,schrijvendeeigenarenvandeloodwitfabriek,

eenbriefaanhetstadsbestuur.Hetiseen‘verslag’vanwaterdelaatstetwintig

jaarisgebeurdmetdezetakvannijverheid.‘DatdoordeFranscheoverheersing

endedaaraanverbondenvernietigingvanallenkoophandelenverzendingvan

oorspronkelijkevoortbrengselendersuppliantenFabriek,sedertaldientijdheeft

gekwijndeneindelijkgeheelheeftstilgestaan.Datnadejongstegezegendeom-

wenteling(Napoleonvanhettoneelverdwenen)desupplianten(iemanddiebij

eeninstantieofautoriteiteenverzoekindient,caeg)welhebbengepoogdhunfa-

briekwederomaandegangtebrengen,dandataanhentoen,tothungrootleed-

wezengeblekenis,datgedurendedetijdvandestremmingderverzendingopdie

202 203


Huizen in de Kerkstraat verkocht

Op5november1818wordthethuisindeKerkstraat,wijk4nr.20,voorhonderd

guldenverkochtaantimmermansbaasJanMobron.

Opdezelfdedagwordtookvoorf300,-eenstallingenkoetshuisophetWagenpad

eneenhuisindeKerkstraatverkochtaansmidsbaasJanRoelofs(Boerlage).Het

betreftwijk4nr.21en22.Deverkopers,BosenBoot,wonenernaast.Beidenont-

vangendehelftvandeopbrengst.

Einde van de loodwitfabriek

Zokwam,naruimeenhalveeeuw,eeneindeaaneenchemischeindustrieopde

OudeZijdsBurgwaldiedeeigenaarsenkeletientallenjareneenheelgoedebrood-

winning opleverden, maar gaandeweg, met dank aan Napoleon, tot verval

kwam.

EenenanderbetekendeoverigensnietdatRemmetKousBosmetdehandenin

deschootzat.Hijheeftdestadnogopallerleimanierengediend,zoalsuinzijn

kortelevensbeschrijving(bijlageC)kuntlezen.

Overlijden Remmet Kous Bos

Op18februari1826wordtindeRaadvermelddatRemmetKousBosoverledenis,

78jaaroud.Hijisde22ebegravenindekerkineengrafophetChoor,grafrijV,

graf5.Hetgrafmoestvooraltijdverzegeldblijven.Zijntweedevrouw,Elisabeth

Claus,washemop31december1817alvoorgegaan.Zewerdbegravenineengraf

ophetchoor,grafrijVII,graf5.(Remmethadvijfgravenophetchoorvandekerk,

zobleekbijdeverdelingvanzijnbezittingen).

Testament van Remmet Kous Bos

RemmetKousBosheeftmeerderekereneentestamentlatenmaken,medevan-

wegeveranderingenindefamiliesfeerofomstandighedenvanzijnbedrijfswerk-

zaamheden.

Zowasin1812Remmetsdeelvandeloodwitfabrieknogbestemdvoorzijnzoon

Pieter.Maardiefabriekwaserdusnietmeer.

Ineentestamentvan25februari1817iszijndannoglevendevrouwElisabeth

Clauserfgenamevanallepersoonlijkeenhuishoudelijkespullen,waaronderhet

zilverwerkdatzij,tergelegenheidvanhun25-jarigehuwelijk,haddengekre-

gen.

DerestvanzijnnalatenschapisbestemdvoorzoonPieterenzijnkleinzoonCor-

nelisKlaasz.Kuijper.RemmetsdochterClasina,op29-jarigeleeftijdoverledenop

4januari1805,wasgetrouwdmetfabrikeurenkoopmanKlaasKuijper(Wormer

1775-1830).Uitdithuwelijkwasop1september1802inWormerCornelisgeboren.

wordengesteldtotvoldoeningvandeJaarlijkselands-enstedelijkebelastingen,

expirerende(eindigende,caeg)1827’.

De fabriek verkocht

Indestadenwijdeomgevingisbekendheidgegevendatdefabriektekoopis,met

hetrechtvanafbraak.Betaaldhoefterpasop15januarivanhetnieuwejaar.

Opzaterdag18oktober1817lukthetomdeloodwitfabriekteverkopen,waarbijde

verkopers bedingen dat de beide

paardenmolens,diezichinhetper-

ceelbevinden,doorhenmogenwor-

denuitgebrokenenweggehaald.Die

paardenmolenswarendusnietbijde

verkoopinbegrepen.

Alsallevoorwaardenzijnvoorgelezen

blijktereenkopertezijn.HetisDirk

UilhamuitEnkhuizen.Hijkoopthet

perceelvoorf3225,-Tochnogeenbe-

hoorlijkbedragvooreenpanddatfei-

telijkalleennogmaarvoorafbraakin

aanmerkingkwam.

De fabriek afgebroken

Datdeloodwitfabriekmetterdaadis

afgebrokenblijktuiteenzeventalno-

tariëleaktes(21).

KoopmanUilmanismetdeafbraak

begonnenenbiedtviapubliekever-

kopingen‘eenpartijtimmerhouten

brandhout,dezelvetoebehorendeen

liggende teMonnickendamop het

Binnenijk(debijnaamvoordeOude

ZijdsBurgwal)bijdeloodwitmolen’terverkoopaan.

Destadsomroeperisrondgegaanomdeverkoopaantekondigen.Eenhelereeks

Monnickendammersiseropafgekomenenhebben,demeestenvoorietsmeer

daneengulden,houtgekocht.Zo’nverkoopheeftzevenkeerplaatsgevonden,de

eersteop11februari1818,delaatsteop1augustusvandatjaar.Hetleverdedever-

koper,opeenpaarstuiversna,700guldenop.

Watermetdepaardenmolensisgebeurd,hebiknietkunnenachterhalen.

Verkoopacte1818

204 205


Hovens,dievan1761-1764deDoopsgezindegemeentevanMonnickendamgediendheeftenin1764

naarWest-Zaandamisvertrokken.

InMonnickendamtrouwtvanDokkumop12november1768metJohannaBrouwer,geboren

10oktober1743inMiddelburg.

In1770gaatRoelofvanDokkumnaarHuizen,waarhijhetwerkvandeDoopsgezindeleraarCornelius

vanEngelen(1764-1769)voortzet.VanuitHuizenzalhijop5december1776naarAardenburgvertrekken.

4.NelletjeMuus,geborenrond1700/1705waseendochtervanSijmonMuusenNelletjeClaas

Bruijning.SijmonwaseenbroervanClaas’vaderWillem.Nelletjewasduseentante.

Zijondertrouwdeop17juli1729metweduwnaarJacobJanszTeerhuijs,secretarisvandestadenlater

ookvandeWaterlandseMeren.Hetkinderlozeechtpaarwoondevanaf1733indeKerkstraat,hoek

Kennemergracht.HunerfliepdoortotaandeOudezijdsBurgwal.

AlsJacobTeerhuijsop8januari1750isoverleden,trouwtNelletjein1753metDirkHeijms,overleden

in1764,weduwnaarvanGuurtjeSluijs.Nelletjewordtop1juli1775indekerkbegraven.Een1eklasse

begrafenis,geletopde30guldenbegraafkosten.Deklokwerdeenuurgeluid,kosten12gulden.

5.Hetzouo.akunnengaanomdeherenJanAartszenHeijnJurriaansz.Zijworden,vlaknaClaas

Muus,genoemdopdelijstvanmensendiehetburgerschapvanM’dam(zesgulden)moestenbetalen.

MaarongeveerindezelfdeperiodedoetookeneJanBiesuitNieuwendameenverzoekominwoning.

6.AlsiemandburgervanMonnickendamwildewordenenvanelderskwam,moethij,tenbehoevevan

zijnminderjarigekinderen,eenactevanborgtochtofindemniteitmeebrengen.Deplaatsvan

herkomststonddangarantvoorhetonderhoudvandiekinderen,voorhetgevaldeoudersinarmoede

mochtenkomentevervallenofzoudenoverlijden.Omgekeerd,vertrokeengezinuitdestad,dan

kregenzijopverzoekzo’naktemeevoorhunnieuwewoonplaats.

7.Bierazijnisazijn,datvanbiergemaaktwordt.Hetbierwordtdoorazijnbacteriënomgezetin

bierazijn.Naditproces,datenkelemaandenkanduren,enrijpingvansomswelenkelejaren,isgeen

alcoholmeeraanwezig.

8.KlaasWalbeekwas,netalszijnneefClaasMuus,vanDoopsgezindehuize.Hijtrouwdein1776met

MariaBelkmeeruitEnkhuizen.

VermoedelijkwarenClaasMuusenClaasWalbeekeencompagnonschapaangegaan,wantinde

notulenwordtgesprokenoverde‘loodwitmakerijvandeHerenMuusenWalbeek’.

9.Inallerleikoop-enverkoopacteswordthethuisindeKerkstraat,naastdatvanClaasMuus,genoemd

als‘Mennonietengemeente’.DaarwasniethetkerkgebouwvandeDoopsgezindengevestigd,wantdat

stondophetWezenland.NaastClaaswoondendelerarendiedeDoopsgezindegemeenteindiefase

vandegeschiedenishebbengediend.

10.Decustingbode–wijzoudenhemvandaageenvandaageenveilingmeesternoemen–was

verantwoordelijkvoorhetverkoopproces.

11.ZiebijlageB

12.ZiebijlageC

13.DeSpin-enweeffabriekwasbedoeldomaanbehoeftigenwerkteverschaffen.ZieverderJOM2001

blz.88enJOM2002blz.81.

14.InClichy,evenbovenParijs,warendeFranseneeneigenloodwitfabriekbegonnen.Ineen

Franstaligrapportd.d.21juli1813wordteenvergelijkinggemaakttussenhetFranseenhetHollandse

Hijtrouwdeop1augustus1824teZaandijkmetMaartjeJacobsVis (Zaandijk

29oktober1803-7december1855).

ZoonPieterenkleinzoonCorneliskregeneenbehoorlijk

bedrag inhanden.Remmethad eenheleboel stukken

land,obligatiesdieeenaardigbedragwaardwaren.Hij

wasmede-eigenaarvantweekofschepenenhetschipde

‘Monnickendam’enverderisersprakevanroerendegoe-

derenencontantgeld.Debeideherenkondensamenf.

32.929,12verdelen,bijna16.500guldendeman.Eenom-

rekentabel vanhet Instituut voor socialegeschiedenis

geeftaandateenbedragvan16.500,-in1825vandaagzo’n

162.570,-eurowaardis!

ZoonPieterheeftermaarkortvankunnengenieten.Hij

overlijdtop20maart1830inMonnickendam.Remmets

kleinzoonCornelisKuijper,koopmanenverffabrikant,

overlijdtop25juni1845inZaandijk.

DsC.A.E.Groot:cae-grootAzonnet.nl

Bronnen:

*Dememorialenvandeburgemeesters,OudArchiefMonnickendam36-39

*ResolutiesvandeRepresentantendesvolks,vandeMunicipaliteitendeRaad,1795-1811,

*Oud-ArchiefMonnickendamnrs.23-31

*Oud-RechterlijkArchiefMonnickendam

*NotariëelArchiefMonnickendam

*Artikelenopinternetoverloodwitbereiding

*Paardenkrachtenmensenmacht,I.J.Brugmans.Sociaal-EconomischegeschiedenisvanNederland

1795-1940,Nijhoff/DenHaag.

Afkortingen:

JOMiseenafkortingvanJaarboekjeOudMonnickendam+hetjaarvanverschijnen

PC–PurmerenderCourant

SPC–SchuitemakersPurmerenderCourant

PNHC–ProvincialeNHCourant

Noten:

1.ZiebijlageA

2.Eentrafiekwaseenkoopmansbedrijfdatzichbezighieldmethetbewerkenen/ofveredelenvan

grondstoffenvooreennieuwgebruik.

3.RoelofvanDokkum,geboreninAmsterdam,wasdeopvolgervandeMennonietenleraarDaniel

ClasinaMariaKousBos,

dochtervanRemmet

206 207


veertigjaarnazijnondertrouw,72jaaroud.Geletopdezeerongezondewerkzaamhedeninde

loodwitfabriektocheenbehoorlijkeleeftijd.

21.NotarisVolkersedenrs.2259,2265,2270,2311,2319,2325en2331.

Bijlage A

Claas Willems MuusiseentelguiteenoudMonnickendams,Doopsgezindgeslacht,waarvande

oudste,bekendevoorvaderindetweedehelftvande16eeeuwleefdeenin1604isoverleden.

Claasisop19april1722inMonnickendamgeboren,zoonvanWillemKlaasMuusenGrietjeAlders

Heertjesmetwiehijin1713teOosterlantwasgetrouwd.HetechtpaarisnahunhuwelijkinMonnic-

kendamgaanwonen,maarin1736naarKrommenievertrokken.

Op17september1755wordtdaardetoestemmingtoteenhuwelijkvermeldvanClaasWillemszMuus

enAagjeSijmonsKuijper,geborenop12oktober1736inKrommenie,dochtervanSimonJanszKuijper

enMariadeVries.

InKrommeniewordtop8augustus1756eenzoongeboren,Simonenop9januari1759eendochter,

Grietje.InKrommeniewasKlaasdiakenindeDoopsgezindekerk.

InNieuwendamwordtop7augustus1763zoonWillemgeboren.OfKlaasdaartoenwoondehebikniet

kunnenachterhalen,omdaterin1765eenkerkelijkeattestatievanKrommenienaarMonnickendamis

afgegeven.In1765ishijalslidmaatvandeDoopsgezindegemeenteingeschreven.InMonnickendam

wordtop10augustus1767dochterMariageboren.

InMonnickendamwordtop6mei1783Klaas’vrouwAagjebegravenineengrafophetchoorvande

kerk,47jaaroud.ClaasoverlijdtinAmsterdamop13november1788.Hijwerd66jaar.(Erzijnmeer

gegevensoverhetgeslachtMuusbeschikbaar).

Bijlage B

Boudewijn Teengs,gedooptinEdamop3september1747,zoonvanmr.KlaasTeengs,in1735te

EdamgetrouwdmetWellemoetPont,wasdecompagnonvanRemmetKousBos.

HijwasinEdamschepen.In1783vraagthijhetburgerschapvanMonnickendamaanenzouookdaar

schepenworden.Op15december1776washijgetrouwdmetMariaTijssen,geborenteMonnickendam

in1756,dochtervanDirkTijssenenLudewinaTeengs.Boudewijnisop30juni1808inEdam

overleden.

BoudewijnTeengswaskoopman,o.a.inkaasenhadinverschillendeEuropeselandeneenafzetgebied,

waaronderPortugal(Lisboa=Lissabon)enEngeland(Londen).Hijwasomdieredennogaleens

‘uitlandigofafweezigh’enhadinjuli1796notarieellatenvastleggendatRemmetKousBoshemdan

zourepresenterenenbeslissingenmochtnemendiedenijverheidtengoedekwamen.

DegegevensvanhetgeslachtTeengsgaantenminsteterugtothalverwegede15eeeuw.Demeeste

nakomelingenwoondeninEdam.Defamiliehadeenwapen.

(ErzijnmeergegevensoverhetgeslachtTeengsbeschikbaar)

Bijlage C

Remmet Kous BoskwamuitRansdorp.Daarishijop24september1747gedoopt,zoonvanPieterBos

enMaritjeKous.

fabrikaat,RAHaarlem14/470

15.TijdensdeFranseperiodewerdbegonnenmethetverzamelenvangegevensopnationaalniveau

overallevormenvannijverheid.Erzijndrienijverheidsenquêtesgehouden,in1801deeerstegedaan

doorJoh.Goldbergin1800/1801,detweedein1808endederdein1812.ZieookBrugmansblz.3

16.JOM2011blz.94

17.AlduseenfeuilletonindeProvincilaeNoordhollandscheCourantmetalstitel‘Monnickendam,

WaterlandenMarkengedurendedeFranscheoverheersching(1810-1813),geschrevendoorW.van

Engelenburg(1860-1934),historicusensecretarisvandegemeenteBroekinWaterlandin1915.Zieook

JOM2011blz.162.Zijnberichtisontleendaaneenverslagvandegriffiervandestad,Servaisvander

Graaf,die,zoalslaterbleek,eenverklikkertezijneniedereenobserveerdeomtebepalenofhijprofof

antiFranswas.KousBoskwamerinzijnverslagnietgoedaf.‘Hijishelemaalniettevertrouwenen

heefteenverachtelijkkarakter...

DatRemmetKousBosbekendwasinHamburgwordtbevestigddoorentestamentd.d.25februari

1817.Hijblijktnl.inhetbezitvan‘eenHamburgerPorceleinServies’.

OokzijnbroerKlaasKousBosdreefhandelmetHamburg,zoalsblijktuiteenverhaalinhetboekvan

JohnDehé:Eenslaafschenongezondbedrijf,blz.307overeenzoekgeraaktepostzak,begin1780.

18.ZiebijlageD

19.Inhetboek‘Loodwitfabriekenindenegentiendeeeuw’schrijftdr.ir.JMacLeanopblz.234:‘In1816

warenerinNoord-Holland,Amsterdamuitgezonderd,5loodwitmolensgevestigd:Monnickendam(20

à30werknemersenreedsin1816stilgelegd),Zaandam(2werknemers),Nieuwendam(2werknemers),

Westzaan(drie)enSloten’.Dedaglonenbedroegenf1,-àf1,50.Zieook‘Drieeeuwenverfstoffen’,D.

Vis,1943.

EenpaarvandezewerknemerswordengenoemdindeMemorialenvandeBurgemeesters.Hetzijn

PieterBarendsenDanielMulder.Op22mei1790vraagtenePieterBarendsvoorhemzelf,zijnvrouwen

tweekindereninwoningindestad.Datwordthemvergund‘solangedezelveindienstvandeHeeren

BosenTeengsblijftenwelbetalendesijnburgerrecht’.De29elegthijdeeedaf,‘mitsgadersdieopde

Constitutie’.

Op16juli1791ishetDanielMulder,zoonvanzilversmidJanDanielMulderenMariaFroger,die

permissiekrijgtomindestadtekomenwonen‘solangedezelveinactueledienstisvandeherenTeengs

&Boscompagnieenlangerniet’.Ookhijheeftdegewoneburgereedendeeedopdeconstitutie

afgelegd.DanielkwamuitEdamenwasgetrouwd(inEdamvoor1772)metLijsbetBreemburg,begraven

30juni1804indekerk.Danielwordtop10december1808begraven,is59jaarenheeftvierkinderen.

20.DieenewerknemerinvastedienstisJacobRust,geboreninRotterdamrond1776,wantbijzijn

overlijdenop13februari1848ishij72jaar.Hetkanook1774wantbijzijnhuwelijkin1811wordt

aangegevendathij37jaaris.MogelijkeouderszijnBartholomeusRust(1745-1823)dieop23november

1772trouwtmetHelenavanLoghem(1744-1814)

Jacobus,inmiddelsweduwnaar,ondertrouwtop13februari1808inMonnickendammetCornelia

(Neeltje)Mobron,RKgedooptop20juli1767,dochtervanWillemMobronenDirkjeWaterland,

weduwevanGerritLenior.ZijwonennahunhuwelijkophetWezenland.

ErwordengeenkinderengeborenwantNeeltjewasbijhaartweedehuwelijkal41jaar.Zij

overlijdtop5maart1847ineenhuisophetDoelepad,79jaaroud,Jacobusop13februari1848,precies

208

PieterenMaritje(roepnaamPietje)haddentoenaleendochter,Hilletje,dp.30juli1747,maardatmeis-

jeisoptwaal-jarigeleeftijdoverleden,begraven18februari1752.Vaderenmoederwarentamelijk

bemiddeld,wanthetisen2eklassebegrafenis,kostenvijftiengulden.

NaHilletjewerdKlaasgeboren,dp.Ransdorp1.9.1743.Hijondertrouwtop28juni1766metGeertruida

Os,begraven30december1790.KlaaswasinMonnickendamregelmatigburgemeester.Hijwordtop8

maart1792indekerkbegraven,grafIV/5.

Op6juni1752eenkindjedatdoodterwereldisgekomenenop4januari1756nogeenmeisjesdatook

weerHilletjewordtgenoemd.

In1764/1765wordtRemmetalsburgervanMonnickendamingeschreven.Daartrouwthijop5juli1772

metWilhelminaBoon,dochtervanPieterDirksBoonenHillegondMinnen.Hetechtpaarkrijgtdrie

kinderen,waarvandeeerstejongoverlijdt.

*Pieterdp.26.8.1773(overledenM’dam1830)

*Clasina,dp.16.2.1775(overledenWormerveer1805).

WilhelminaBoonisvanwegedebevallingvanhettweedekindoverleden.Zewordtop4maart1775in

dekerkbegravenophetChoor.

Remmetondertrouwtdanop6december1783metElisabetClaus,overleden31december1817,dochter

vanDirkClausenElisabethHouting..

Remmetheefthaarnegenjaaroverleeftalshijop18februari1826overlijdt,78jaaroud.Hijisde22e

begravenindekerkineengrafophetChoor,V/5.Hetgrafmoestvooraltijdverzegeldblijven.Hijhad

eenwerkzaamleven:

*koopman,eigenaarvandeloodwitfabriek

*schepenin1778,1781,1783,1784en1785;

*armenvoogdenregentvanhetWHin1779;

*kerkmeesterin1795en1796,1812-1814,1821-1825pres.kerkmeester

*burgemeesterindeperiode1816-1824.

*voorgesteldalshoogheemraadvanWaterland,waarvoorhijop10april1804bedankt

*hoofdingelandvandeWaterlandsemeren,5.4.1809

*directeurvaneenharingvisserijopdeNoordzee,1818(JOM1976blz.58)

Eenaardigverhaaloverde22-jarigeRemmet,dietoenbetrokkenwasbijallerleibaldadighedeninde

stad,kuntulezeninJOM1990blz.22vv.

(OokoverdezebelangrijkefiguurvoorMonnickendamismeertevertellendanhierisvermeld).

Bijlage D

JacobJustusBootisop27januari1786inEdamgeboren,overledenop19mei1844teEdam,zoonvan

JustusHermanusBootenMargarethaCloribus.ZijnvaderJustuswasin1765auditeurvanderekening

(éénvandevierherendiedekasmoestcontrolerenvandestadMonnickendam).

Hijtrouwdeop15mei1829inEdameengescheidenvrouw,MagdalenaPetronellaVersteegh,geboren

in1807.

Justuswashoutkoperenrederendreef,samenmetzijnneefWilliamPont,handelmetdeNoorseen

Oostzeesehouthandel.


j a a r b o e k 2 0 1 2

ve

re

ni

gi

ng

ou

d m

on

ni

ck

en

da

m j

aa

rb

oe

k 2

01

2

Jaarboek vereniging Oud Monnickendam 2012

Documents

Transcript of Jaarboek vereniging Oud Monnickendam 2012