AZLIBNETebooks.azlibnet.az/book/NfLjS0TD.pdf · ISBN: 978-9952-468-27-4 9789952468274 Qafqaz...

ISBN: 978-9952-468-27-4

9 789952 468274

Qafqaz Universiteti

e e e e e e

T hlük sizlik v Enerji T dqiqatları M rk zi

e e e e e

Az rbaycan Beyn lxalq T hsil M rk zi

Center for Security and Energy Researches

International Education Center of Azerbaijan

Qafqaz University

Assoc. Prof. Dr. Rovshan Ibrahimov, Gani Nasirov, Elshad Nasibov, Agshin Umudov, Useyd Dinlemeze e e

Dos. Dr. Rövş n İbrahimov, Qanı N sirov, Elşad N sibov, Aqşin Umudov, Useyd Dinlemez

DICTIONARY OF ENERGY TERMS(EXPLANATORY GLOSSARY ON OIL AND NATURAL GAS SECTOR OF AZERBAIJAN)

Qafqaz University Press, Baku, 2014

DICTIONARY OF ENERGY TERMS(EXPLANATORY GLOSSARY ON OIL AND NATURAL GAS SECTOR OF AZERBAIJAN)

International Education Center of Azerbaijan

Qafqaz University Center for Security and Energy Researches

DICTIONARY OF ENERGY TERMS (EXPLANATORY GLOSSARY ON OIL AND NATURAL GAS SECTOR OF AZERBAIJAN)

Assoc. Prof. Dr. Rovshan Ibrahimov Gani Nasirov

Elshad Nasibov Agshin Umudov Useyd Dinlemez

Qafqaz Universitety Press Baku - 2014

Q a f q a z U n i v e r s i t y P r e s s

DICTIONARY OF ENERGY TERMS (EXPLANATORY GLOSSARY ON OIL AND NATURAL GAS SECTOR OF AZERBAIJAN)

Prepared by Assoc. Prof. Dr. Rovshan Ibrahimov, Gani Nasirov, Elshad Nasibov, Agshin Umudov, Useyd Dinlemez Reviewed by Vugar Bayramov Economical and Social Development Center Editors: Ceyhun Mahmudlu Azerbaijanian Language

Odiljon Abdulrazzakov English Language

Designed by Sahib Kazimov, Ilham Aliyev

Is published as a Qafqaz University publication by the proposal of the Publishing Committee dated from 27.02.2013 (Decision No: 02)

and decision of the Senate dated from 13.03.2013 (Decision No: 2013.126.05, Minute No: Ç-QU-105-400/23)

ISBN: 978-9952-468-27-4

© Qafqaz University, Baku, 2014

Qafqaz University Kampus

Address: Khirdalan City, Hasan Aliyev street No: 120 AZ0101, Absheron - Baku / Azerbaijan

Tel: (+994 12) 448 28 62-66; Fax: (+994 12) 448 28 61/67 e-mail: [email protected]; web site: www.qu.edu.az

Azərbaycan Beynəlxalq Təhsil Mərkəzi

Qafqaz Universiteti Təhlükəsizlik və Enerji Tədqiqatları Mərkəzi

ENERJİ TERMİNLƏRİNİN İZAHLI LÜĞƏTİ

(AZƏRBAYCANIN NEFT VƏ TƏBİİ QAZ SEKTORU İLƏ ƏLAQƏDAR İZAHLI LÜĞƏT)

Dos. Dr. Rövşən İbrahimov Qanı Nəsirov Elşad Nəsibov Aqşin Umudov

Useyd Dinlemez

Qafqaz Universiteti nəşri Bakı - 2014

Q a f q a z U n i v e r s i t e t i N ə ş r i

ENERJİ TERMİNLƏRİNİN İZAHLI LÜĞƏTİ (AZƏRBAYCANIN NEFT VƏ TƏBİİ QAZ SEKTORU İLƏ ƏLAQƏDAR İZAHLI LÜĞƏT)

Müəlliflər: Dos. Dr. Rövşən İbrahimov, Qanı Nəsirov Elşad Nəsibov, Aqşin Umudov, Useyd Dinlemez Rəyçi: Vüqar Bayramov İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi Redaktorlar: Ceyhun Mahmudlu Azərbaycan dili üzrə

Adilcan Abdulrəzzakov İngilis dili üzrə

Dizayn: Sahib Kazımov, İlham Əliyev

Qafqaz Universiteti Nəşriyyat Komissiyasının 27.02.2013-cü il tarixli 02 saylı təklifi və Elmi Şurasının 13.03.2013-cü il tarixli, 2013/126.05 sayılı

qərarıyla universitet nəşri olaraq çap olunmasına qərar verilmiştir.

ISBN: 978-9952-468-27-4

© Qafqaz Universiteti, Bakı, 2014

Qafqaz Universiteti Şəhərciyi

Ünvan: Xırdalan şəhəri, Həsən Əliyev küç No: 120 AZ0101, Abşeron - Bakı / Azərbaycan

Tel: (+994 12) 448 28 62-66; Faks: (+994 12) 448 28 61/67 e-mail: [email protected]; web sayt: www.qu.edu.az

DICTIONARY OF ENERGY TERMS: (Explanatory glossary on Oil and Natural Gas sector of Azerbaijan)

Center for Security and Energy Researches 5

Table of Contents

Preface 11

List Of Abbreviations 13

Absheron Deniz Block 15 Alternative Energy Sources 15

Araz, Alov, Sharg Perspective Structures 16

Ashrafi-Dan Ulduzu Perspective Structure 16 Azerbaijan International Operating Company (AIOC) 17

Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector (AGRI) 17

Azeri Light 18 Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli Fields (ACG) 18

Azeriqaz Production Association 19

Azpetrol Ltd. Company 19

Bahar And Gum-Deniz Fields 20 Baku Deep Water Jacket Factory Named After Heydar Aliyev 21

Baku–Novorossiysk Oil Pipeline 21

Baku-Supsa Oil Pipeline 22 Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline (BTC) 22

Baku-Tbilisi-Erzurum Natural Gas Pipeline (BTE) 23

Biofuel 23 British Petroleum (BP) 24

BTC Light 24

Caspian International Operating Company (CIPCO) 25 Ceyhan Marine Terminal 25

Chevron Corporation 26

Conocophillips Company 26 Crude Oil 27

Delta Oil Company – Saudi Arabia 28

Devon Energy Corporation 29 Dubandi Oil Terminal 29

East-West Energy Corridor 30

DICTIONARY OF ENERGY TERMS (Explanatory glossary on Oil and Natural Gas sector of Azerbaijan)

6 Qafqaz University

Exxonmobil Corporation 30 Energy Security Of The Republic Of Azerbaijan 31

Eni (Ente Nazionale Idrocarburi) 32

Garachukhur Oil Field 32 Gazimammad-Astara-Bind-Biand Natural Gas Pipeline 32

Gazprom Corporation 33

Hess Corporation 34 Hydrocarbon 34

Inpex (Kokusai Sekiyu Kaihatsu Teiseki Kabushiki-Gaisha) 35

Inter-Connector Turkey – Greece – Italy (ITGI) 35 Interstate Oil And Gas Transportation To Europe (INOGATE) 35

Itochu (Itōchū Shōji Kabushiki-Gaisha) 36

Kapaz Oil Field 36

Kulevi Oil Terminal 37 Lankaran Deniz, Talish Deniz Perspective Structures 38

Lerik Deniz And Jenub Perspective Structures 38

Liquefied Natural Gas (LNG) 38 Lukoil Corporation 39

Mazdok-Makhachgala-Gazimammad Natural Gas Pipeline 40

Nabucco Natural Gas Pipeline 41 Nabucco West Natural Gas Pipeline 41

Naftalan Oil 42

Nakhichevan Perspective Structure 42 Natural Gas Condensate (NGC) 43

Natural Gas 43

New Sarmatia Project 44 Oghuz Deniz Block 45

Oil Refinery 45

Oil Strategy Of Azerbaijan Republic 46 Palmali Group Of Companies 47

Petkim Petrochemical Holding A.S 48

Production Sharing Agreement (PSA) 48 Royal Dutch Shell Corporation 49



Rwe (Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk Ag) 50 Sangachal Terminal 50

Shafag-Asiman Perspective Structure 51

Shahdeniz Natural Gas Field 51 Shale Gas 52

Socar & Turcas Energy A.S. (STEAS) 53

Socar Energy Georgia 54 Socar Energy Ukraine 54

Southern Corridor 55

State Oil Company Of Azerbaijan Republic (SOCAR) 56 State Oil Fund Of Azerbaijan Republic (SOFAZ) 57

Statoil Corporation 58

Supsa Terminal 58

The Deal Of The Century 59 The Sea Block Including Inam Perspective Structure 60

Total Corporation 60

Trans Adriatic Pipeline (TAP) 61 Trans-Caspian Natural Gas Pipeline 62

Transgaz S.A. 63

Turkiye Petrolleri Anonim Ortakligi (Turkish Petroleum Company - TPAO) 64 Umid Natural Gas Field 64

White Stream Natural Gas Pipeline 65

Yalama (D222) Perspective Structure 65 Zafar And Mashal Perspective Structures 66

Zigh And Hovsan Oil Fields 66

Literature List 68


8 Qafqaz University

Mündəricat

Ön Söz 83 Qısaltmalar 84

Abşeron dəniz bloku 85

Azərbaycan-Gürcüstan-Rumıniya qaz kəməri (Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector - AGRI) 85

Ağ Axın qaz boru kəməri 86

Alternativ enerji mənbələri 87

Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturları 87

Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) 88

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu 88

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ/SOCAR) 89

Azərbaycan Respublikası Enerji Təhlükəsizliyi 90

Azərbaycan Respublikasının Neft Strategiyası 91

Azəri layt xam neft brendi (Azeri light) 93

Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqları (AÇG) 93

Azəriqaz İstehsalat Birliyi 94

Azpetrol Ltd. MMC şirkəti 95

Bahar və Qum-dəniz yataqlarının daxil olduğu blok 95

Bakı-Novorossiysk neft boru kəməri 96

Bakı-Supsa neft boru kəməri 97

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri - BTC 97

Bioyanacaq 98

Britiş Petroleum (British Petroleum- BP) 99

BTC layt xam neft brendi (BTC light) 99

Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri - BTE 100

Ceyhan dəniz terminalı 100

Chevron korporasiyası 101

Cənub Dəhlizi 102

ConocoPhillips korporasiyası 103

‘D222’ (Yalama) strukturu 104



Delta Neft Şirkəti – Səudiyyə Ərəbistanı 104

Devon enerji korporasiysı 104

Dübəndi neft terminalı 105

ExxonMobil korporasiyası 105

ENI (Ente Nazionale Idrocarburi) 106

Əşrəfi-Dan Ulduzu perspektiv strukturları 106

Əsrin müqaviləsi 107

Gazprom korporasiyası 108

Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu 109

Hasilatın pay bölgüsü sazişi (HPB) 109

Hess korporasiyası 110

Hidrokarbon 110

Xam neft 111

Xəzər Beynəxalq Əməliyyat Şirkəti (Caspian International Operating Company - CİPCO) 112

İnam perspektiv strukturunun daxil olduğu dəniz bloku 112

İNOGEYT (Interstate Oil and Gas Transportation to Europe - INOGATE) 113

INPEX (Kokusai Sekiyu Kaihatsu Teiseki Kabushiki-gaisha) 113

ITOCHU (Itōchū Shōji Kabushiki-gaisha) 114

Kəpəz neft yatağı 114

Kulevi neft terminalı 115

Lənkəran dəniz və Talış dəniz perspektiv strukturları 115

Lerik dəniz və Cənub perspektivi strukturu 116

LUKoil korporasiyası 116

Mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) 117

Mazdok-Maxaçqala-Qazıməmməd qaz kəməri 117

Nabukko qaz boru kəməri (Nabucco) 118

Nabukko Qərb qaz boru kəməri (Nabucco West) 119

Naftalan nefti 120

Naxçıvan perspektiv strukturu 120

Neftayırma zavodu 121

Oğuz dəniz bloku 121

Palmali şirkətlər qrupu 121


10 Qafqaz University

PETKİM Petrokimya Holdinq A.S. 122

Qaraçuxur neft yatağı 122

Qazıməmməd-Astara-Bind-Biand qaz kəməri 123

Royal Dutch Shell korporasiyası 123

RWE (Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk AG) 124

Səngəçal terminalı 124

SOCAR & Turcas Enerji A.S. 125

SOCAR Enerji Gürcüstan (SOCAR Energy Georgia) 126

SOCAR Enerji Ukrayna (SOCAR Energy Ukraine) 127

Statoil korporasiyası 127

Supsa terminalı 128

Şahdəniz qaz yatağı 128

Şəfəq-Asiman perspektiv strukturu 129

Şərq-Qərb Enerji Dəhlizi 130

Şist qazı (Shale gas) 130

Təbii qaz 130

Təbii qaz kondensatı (natural gas condensate) 131

Total korporasiyası 131

Transadriatik təbii qaz kəməri (TAP) 132

Transgaz şirkəti 133

Transxəzər qaz kəməri 134

Türk Petrol Anonim Ortaklığı (TPAO) 134

Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri (Inter-connector Turkey-Greece-Italy, ITGI) 135

Ümid təbii qaz yatağı 136

Yeni Sarmatiya layihəsi 136

Zəfər və Məşəl perspektiv strukturları 137

Zığ və Hövsan neft yatağı 137

İstifadə Edilən Mənbələr 139



Preface

Dear reader, this dictionary is prepared by the Center for Energy Research, which was founded at Qafqaz University in 2008. This dictionary is devoted to energy sector of Azerbaijan, particularly to the field of oil and natural gas. It is the first explanatory publication of this kind in the field of energy that has been published ever in Azerbaijan.

The dictionary provides information on oil and natural gas developments by focusing on their exploration, extraction, processing, production, transportation and wholesale in the energy sector of Azerbaijan since its independence in 1991. It is attempted to compile all essential issues related to energy sector of Azerbaijan giving their definition as a term and explaining their evolution in the dictionary.

It is worth noting that Azerbaijan is the first country where industrial production of oil and natural gas was started by bringing innovations and greatly contributing to the world industry. When the independence was regained in 1991, Azerbaijan stepped into a new stage of development with its promising hydrocarbon resources in the coast of Caspian Sea, which was unexplored to the great extent. Heydar Aliyev, nationwide leader of Azerbaijan, had a great role at this stage. New oil strategy was successfully conceptualized and pursued owing to his practical and pragmatic policy, which allowed energy rich Azerbaijan to restore its significance in the petroleum industry in the world. This, in turn, let the petroleum industry of Azerbaijan experience remarkable developments and innovations, and with major energy projects targeting European energy markets its importance furthered ahead, and affected the policy preferences of energy importers and exporters alike in Europe, and made them reconsider their energy security where new opportunities opened up in the Wider Black Sea region.

Taking into consideration all the above-mentioned factors and growing number of researches in the field of energy, we felt the need to publish an explanatory work underlying the essential developments that Azerbaijan has undergone in petroleum industry since its independence. As already noted, the primary reason for this publication is that there is no single research that compiles and explains terms concerning the energy field in Azerbaijan. This publication aims to help both researchers and policy analysts who are interested in energy studies, and contribute to the knowledge in their activities and researches. I would like to express my gratitude to the readers,



and believe that this dictionary will be a useful piece of work in contributing to their researches on energy sector of Azerbaijan.

I am deeply grateful for the help provided by fellows at the Center for Energy Research of Qafqaz University, namely Gani Nasirov, Elshad Nasibov, Agshin Umudov and Useyd Dinlemez. I should acknowledge that without their contribution this work could not have been completed.

Assoc. Prof. Dr. Rovshan Ibrahimov Qafqaz University

Center for Energy Researches



List of Abbreviations

ACG Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli AGIP Azienda Generale Italiana Petroli - General Italian Oil Agency AGRI Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector AIOC Azerbaijan International Operating Company API American Petroleum Institute ARCO Atlantic Richfield Co. BOTAŞ Petroleum Pipeline Corporation BP British Petroleum, Beyond Petroleum BTC Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline BTE Baku-Tbilisi-Erzurum natural gas pipeline CIPCO Caspian International Operating Company CNPC China National Petroleum Corporation ENI Ente Nazionale Idrocarburi EOP Early Oil Project EU European Union INOGATE Interstate Oil and Gas Transportation to Europe INPEX International Petroleum Exploration Corporation IOECC Iranian Offshore Engineering and Construction Company ITGI Interconnector Turkey – Greece – Italy ITOCHU Itōchū Shōji Kabushiki-gaisha LNG Liquefied Natural Gas NGC Natural gas condensate NICO Naftiran Intertrade Company NIGEC National Iranian Gas Export Company NIOC National Iranian Oil Company OMV Österreichische Mineralölverwaltung OSCE Organization for Security and Co-operation in Europe PETKIM Petrochemical Holding PSA Production Sharing Agreement RWE Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk



SOCAR State Oil Company of the Republic of Azerbaijan SOFAZ State Oil Fund of Azerbaijan Republic SpCal Standard Oil of California STEAS SOCAR & Turcas Energy A.S. STEP Sangachal Terminal Expansion Programme TAP Trans Adriatic Pipeline TEN-E Trans-European Energy Network TPAO Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TPOC Turkish Petroleum Overseas Company UGSS Unified Gas Supply System UK United Kingdom USA United States of America USSR The Union of Soviet Socialist Republics



Absheron Deniz Block Absheron deniz block is an offshore perspective structure located 100

km east of Baku and in 500 m deep of the sea. According to the exploratory survey of French oil company Total, it is estimated that there are 350 billion m3 of natural gas and 45 million tons of NGC resources in the deposit. The block, where mainly natural gas is concentrated, needs 3-4 billion USD investments to bring it into operation. Nevertheless, the block can be prepared for the natural gas production only after 2022.

On October 1, 1997, when Heydar Aliyev, the national leader of Azerbaijan, paid official visit to the United States (US), 35 years production sharing agreement (PSA) on Absheron deniz block was signed between the State Oil Company of Azerbaijan Republic (SOCAR), Chevron Overseas Exploration Ltd (USA) and Total Exploration and Production Azerbaijan (France). The contract came into force on December 5, 1997. According to the contract, SOCAR, Chevron and Total took 50%, 30% and 20% participation shares respectively. However, in 2005 the contract was terminated because of discovery of commercially unattractive volume of hydrocarbons.

Nevertheless, in February 2007, Memorandum of Understanding, and in June 2008, contract on principles and clauses of PSA, exploration, develop-ment and production of Absheron deniz block was signed by Total E&P Activities Petrolieres and SOCAR. Finally, SOCAR, ‘Total E&P Absheron B.V.’ and Joint Oil Company of SOCAR signed a PSA on February 27, 2009. According to the contract, SOCAR and Total took 40% and 60% participation shares respectively. Later on, Total Company sold its 20% participation share to another French company called Gaz De France Suez.

Alternative Energy Sources Alternative energy sources are utilized in our daily life both in the form

of liquid and gas. The alternative energy sources are also known as renewable energy sources. There are number of alterna-tive energy sources such as solar, wind, hydro, nuclear, biomass and geothermal energy. Except nuclear energy, alternative energy sources are eco-friendly.

Solar and wind energy are potential alternative energy sources which can be efficiently consumed in Azerbaijan as plenty of sunny and windy days throughout the year can be observed. Taking this into account, the energy company officials claim that Azerbaijan can meet 20% of its domestic energy demands with alternative energy sources in 2020 if the potentials are utilized.



Araz, Alov, Sharg Perspective Structures Araz, Alov, Sharg perspective structure is located 120 km south of Baku

in 450-800 m deep of the Caspian Sea, and the contract area of the structure is the biggest among other perspective structures of Azerbaijan. The hydrocarbon deposit, which is mainly oil, is located very close to the seabed that is called ‘living oil’. It is estimated that the structure contains 5 billion barrels of oil, 700 billion m3 of natural gas and 90 million tons of NGC. 4 billion USD investments are needed to bring the structures into operation.

On August 21, 1998, PSA for 25 years period on Araz, Alov, Sharg perspective structures was signed by SOCAR, BP Exploration - Caspian Sea Ltd (UK) and Statoil Azerbaijan Alov a.s. (Norway) when nationwide leader Heydar Aliyev paid an official visit to the United Kingdom (UK). The contract came into force on March 23, 1999. Later on, Turkish Petroleum Overseas Company (TPOC-Turkey), ExxonMobil (USA) and Alberta Energy (Canada) also joined the contract. According to the contract, the participation shares are as following: SOCAR 40%, BP 15%, Statoil 15%, ExxonMobil 15%, TPAC 10%, and Alberta Energy 5%. The operator of the project is BP.

Although technical study of the structures was conducted in 2002, the contractors are not able to drill exploratory wells due to the dispute between Azerbaijan and Iran over the legal status of the Caspian Sea. Therefore, exploration and production activities are up to agreement of delimitation of the Caspian Sea borders between the two countries.

Ashrafi-Dan Ulduzu Perspective Structure Ashrafi-Dan Ulduzu perspective structure is an offshore field located

105 km northeast of Baku. The structure was opened for development in 1970s, though real operations were conducted in 1997.

A PSA was signed over the structures by the SOCAR, Amoco Caspian Sea Petroleum Ltd, British Petroleum (BP), Unocal Eastern Hemisphere Exploration Ltd, ITOCHU Oil Exploration Caspian Inc and Delta Oil Company - Azerbaijan Ltd on 7 March 1997, and came into force on 4 May 2007 following Azerbaijani parliament’s ratification. According to the agreement, BP, UNOCAL, SOCAR, ITOCHU and Delta Oil Company took 30%, 25.5%, 20%, 20%, 4.5% participation shares respectively.

North Absheron Operating Company was established to imple-ment the project. However, the contract was terminated upon the completion of



exploratory works in the structure. According to the estimation, there is 100-120 million tons of crude oil and 30-50 billion m3 natural gas concentrated in the structure deposit.

Azerbaijan International Operating Company (AIOC) AIOC is a consortium formed by 10 shareholders in 1995. The shareholders

are BP (35.7%), Chevron (11.28%), Statoil (8.56%), TPAO (6.75%), Amerada Hess (2.72%), SOCAR (11.6%), ExxonMobil (8%), INPEX (10.9%) and ITOCHU (4.2%). BP is the operator of the consortium. Chevron has entered the consortium when it merged with Unocal Corporation in 2005. The consortium is responsible for the realization of ACG oil and Shahdeniz gas natural fields. PSA over the former field was signed in September 1994 for 30 years. The consortium played crucial role in realization of BTC oil and BTE natural gas pipelines.

Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector (AGRI) On 14 September 2010, Mutual Cooperation Agreement was signed

between the Presidents of Azerbaijan, Georgia, Romania and the Prime Minister of Hungary on the realization of the AGRI project. On April 13, 2010 Memorandum of Understanding was signed between Azerbaijan, Georgia, and Romania in Bucharest. AGRI has 8 billion m3 flow capacity per annum.

The contractors of AGRI are SOCAR, Georgian Oil and Gas Corporation and Rumgaz Company of Romania, and each company holds 1/3 of the shares. Azerbaijan is supposed to supply the pipeline with natural gas. Azerbaijani natural gas will be exported to Kulevi port, where it will be converted into liquefied natural gas (LNG), and from there LNG will be transported by LNG tankers to the Constanta port of Romania. Then, LNG will be converted back to natural gas and will be transported in two directions: Hungary and Bulgaria via natural gas pipelines.

In the case of realization, this natural gas pipeline project will make a considerable contribution to energy security of both supplier and importer countries in the Eastern European market. In this regard, Azerbaijan will ensure diversification of its export routes, and the European Union (EU) countries will be less dependent on Russia as they will diversify import routes and sources of natural gas.



Azeri Light Azeri light is a crude oil brand produced from Azeri and Chirag oil fields

in Azerbaijani sector of the Caspian Sea. It is a high quality crude oil without any mixture. According to American Petroleum Institute (API) gravity indicator, it has 35°–35,5° gravity degree and the amount of sulfur content is around 0,15%. Therefore, it is ‘light’ and ‘sweet’ crude oil.

The market price of the Azeri light is defined in reference to Brent crude produced in the North Sea.

Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli Fields (ACG) Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli fields locate 100 km east of Baku in

125-180 m deep of the Caspian Sea. The ACG fields were discovered during the Soviet period between 1979-1987. According to recent estimates, ACG contains 5.4 billion hydrocarbon reserves.

The fields Azeri, Chirag and Deepwater Gunashli were combined in a block (ACG) and put for a tender in 1991. After a protracted negotiation, on 20 September 1994, numbers of foreign energy corporations singed a PSA, which became known as the “Deal of the Century”, with Azerbaijani government. The shareholders of ACG project are BP (35.7%), Chevron (11.28%), Statoil (8.56%), TPAO (6.75%), Amerada Hess (2.72%), SOCAR (11.6%), ExxonMobil (8%), INPEX (10.9%) and ITOCHU (4.2%). Russian LUKoil Company left the project by selling its 10% share to Japanese INPEX Company in 2003. Additionally, Pennzoil, McDermott and Ramco, which were party to the initial agreement either sold their share or as result of merger with another corporation gave their control of participation to companies such as ExxonMobil and ITOCHU.

In 1995, AIOC was set up for the successful realization of the ACG project by SOCAR and 10 other energy corporations. Subsequently, BP became the operator of the project holding the largest share in 1999. In November 1997, operations started in Chirag-1 platform to produce crude oil within the framework of the Early Oil Project (EOP). The production operations were carried out step by step in the East, the West and Central Azeri complexes starting December 2005 the phase 1 and starting November 2006 the phase 2 and in Deepwater Gunashli starting April 2008 the phase 3.

The production peak of the ACG was recorded in 2009 as 1,1 million barrels per day. It costs $7,5 per barrel of crude oil to reach the Ceyhan



Marine Terminal ($3,5 for a barrel production of crude oil, $1 for operations and $3 for transportation fee). The crude oil produced in the ACG is transported to the world markets through three routes: 85% via BTC oil pipeline, 10% via Baku-Supsa oil pipeline and 5% by train transport routes.

Azeriqaz Production Association Azeriqaz Production Association is a state company subordinated to the

Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan. It was founded in 1993. In 2009, the company merged with the SOCAR. Azeriqaz has a right to import and export natural gas, and it is responsible for providing secure and safe supply of natural gas and natural gas products to meet the demand of consumers, as well as customers, agriculture and heavy industry of Azerbaijan. Therefore, the production unit is in charge of the entire process after extraction of natural gas from a field.

Azeriqaz Production Association consists of 11 subunits and institutions dealing with scientific research and industrial matters, which involve 12,600 scientists, engineers and workers. The staff of the production unit ensures natural gas supply to 1,3 million customers in different regions of Azerbaijan. It also possesses optimal control mechanism of the complex of technological objects including the Natural Gas Production Factory, 2 underground gas storage, 163 natural gas distributor stations, and 34,831 km gas transmission network.

Additionally, upon the discovery of large volume of natural gas deposits and drastic increase in its price, Azerbaijan has stopped natural gas import since 2007. Besides, Azerbaijan started to export its natural gas, as it is able to meet domestic demand. Currently, Azeriqaz Production Association also manages the export of natural gas produced by SOCAR to Georgia and Iran.

Azpetrol Ltd. Company Azpetrol is a company dealing with wholesale and retail sales of oil

products in Azerbaijan. The company was founded on 15 July 1997 by opening a petrol filling station in the Tbilisi Avenue in Baku. The company increased the number of petrol filling stations to 8 in Baku in the same year. Consequently, the company successfully expanded into the regions of Azerbaijan offering new services and extending the number of its petrol filling stations to 71 in the next years. Benzene and diesel fuels are offered for sale in 66 of all the stations, and the remaining five are gas filling stations dealing with the sale of natural gas products.



Currently, Azpetrol is one of the major dealers of oil products in Azerbaijan. The company controls more than 50% fuel sale service and labor force in the field in Azerbaijan. Additionally, the company is interested to diversify its activity areas. In this regard, the company actively pursues a policy of strengthening its position not only in the energy market of Azerbaijan but also in the regional markets. Moreover, Azpetrol’s affiliate company Azertrans engaged in transportation of Kazakh and Turkmen hydrocarbons to the world market through Azerbaijan.

Bahar and Gum-Deniz Fields There are mainly natural gas, NCG and small amount of oil deposits

concentrated in Bahar and Gum-Deniz fields which are located in the Caspian Sea. Bahar and Gum-daniz fields are located 40km and 21km, respectively, southeast of Baku. Bahar natural gas field was discovered in 1968 and production of natural gas started shortly after the discovery. Gum-Deniz field has been in operation since 1955, and in contrast, its natural gas production record is lower than that of the Bahar field. It noteworthy that natural gas production in Bahar field constituted 40% of the total natural gas production of Azerbaijan in 2000.

Azerbaijan has actively started developing its natural gas industry, which provides opportunities to become a crucial natural gas supplier in the south-east European market after the discovery of large volume of natural gas in Shahdeniz and Umid fields located in the Caspian Sea sector of Azerbaijan. Azerbaijan intensified natural gas exploration activities in the Caspian Sea in order to sustain this position. In this regard, both Bahar and Gum-deniz fields were joined in a block and on December 22, 2009, a 25 year PSA was signed to explore, restore and produce natural gas in these fields. The parties to the PSA are SOCAR with 20% share, SOCAR’s joint Oil Company and Bahar Energy Limited with 80% share. The block will be developed in two stages: the first is about restoration of 50 wells in the Bahar field and preparing them for production; the second is about conducting exploration operations in Bahar-2 structure in the Bahar field. It is estimated that there are 27 billion m3 natural gas in the block including Bahar and Gum-deniz fields. It will be connected to the terminal in Sangachal with a pipeline through the natural gas distribution network in the Oil Rocks upon the completion of the work in the block. Currently, SOCAR is constructing a new parallel pipeline to the existing one. The construction of



this pipeline will also allow SOCAR to direct all natural gas produced in shallow water part of the Gunashli field to the terminal on the coast.

Baku Deep Water Jacket Factory Named After Heydar Aliyev Baku Deep Water Jacket Factory named after Heydar Aliyev is one of the

leading enterprises participating in realization of regional energy projects in Azerbaijan. The factory does not only serve for the SOCAR but also for foreign oil companies. Therefore, the factory increased its capabilities and areas of activity. For instance, the factory started producing a new type of electrode complying with the international standards. Recently, the factory was ordered to prepare sidewalls of tanks in capacity of 400 and 5000 m3, which is unusual in its experience, by Neftqaztikinti trust. Following the completion of this work, the factory will be able to build up tanks in capacity of 1000 m3, which is carried out in metal-construction workshop where large-capacity tanks are produced by means of rolling facility. However, it is very difficult to transport such big equipment via automobile roads. Therefore, the factory prepares the tanks in a roll shape, thanks to the special facility, and delivers them to customers.

Baku–Novorossiysk Oil Pipeline Baku–Novorossiysk oil pipeline travels from Sangachal terminal near Baku

and goes through Russian territory up to Novorossiysk port. The pipeline has been operating since the Soviet period. Crude oil is pumped into tankers in the port and then shipped to the world markets passing through the Turkish straits in the Black Sea. The total length and diameter of the pipeline is 1400 km and 21"/ 530 mm, respectively. Crude oil flow capacity of the pipeline is 115,000 barrel per day.

Azerbaijan exports the crude oil produced in ACG fields via this pipeline as it is interested in transportation of its hydrocarbons via alternative routes. The agreement on transportation of crude oil via the pipeline was signed among AIOC, SOCAR and Transneft (Russia) on 18 February, 1996. In 1997, the pipeline became operational when oil was produced in the Chirag field within the framework of EOP. Additionally, the pipeline has a number of disadvantages such as high transport fee, limited flow capacity, and Azerbaijani crude oil is mixed with Russian Siberian crude oil, which has low quality compared with Azeri light.



Baku-Supsa Oil Pipeline Baku-Supsa oil pipeline, also known as Western Early Oil Pipeline, runs

from the Sangachal terminal near Baku and reaches to Supsa terminal on the Black Sea coast of Georgia. Then, crude oil is pumped into tankers to be shipped to the world markets via Turkish straits. The construction of the pipeline was completed in April 1999. Some elements from the old 150 km Baku-Batumi oil pipeline had been used during its construction. The total length and diameter of the pipeline are 833 km and 21"/ 530 mm, respec-tively. The transport capacity of the pipeline is 150,000 barrels per day.

Baku-Supsa oil pipeline was constructed for the transportation of crude oil produced from Chirag oil field within the framework of the EOP. The pipeline also serves for diversification policy of Azerbaijan to export its hydrocarbons via alternative routes. The operator of the pipeline is AIOC.

Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline (BTC) BTC oil pipeline transports crude oil produced in the oil fields of the

Caspian Sea from Azerbaijan via Georgia to Turkish Ceyhan Marine Terminal from where it is pumped into tankers and shipped to the world markets. The pipeline starts from Sangachal terminal near Baku, Azerbaijan. The total length of the pipeline, which is laid under the soil, is 1768 km. On November 18, 1999, an agreement on the construction and exploitation of the BTC main oil export pipeline was signed between Azerbaijan, Turkey and Georgia at the Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) summit in Istanbul. In 2000, the countries agreed on financing of the pipeline and a year later technical and economic feasibility study of the pipeline was completed. On August 1, 2002, BTC Pipeline Company was founded for the implemen-tation of the project. The shareholders of the company are: BP (the UK, operator of the project) - 30,1%, SOCAR - 25%, Chevron (the US) - 8,9%, Statoil (Norway) 8,71%, TPAO (Turkey) - 6,53%, Ente Nazionale Idrocarburi (ENI) (Italy) - 5%, Total (France) - 5%, ITOCHU (Japan) - 3,4%, INPEX (Japan) - 2,5%, ConocoPhillips (US) - 2,5% and Amerada Hess (the US) - 2,36%.

The design transport capacity of the pipeline is 50 million tons of oil per year and 1 million barrels of oil per day. The pipeline was started to be filled with oil on May 10, 2005 and became fully operational on May 28, 2006. On June 4, 2006, the first oil tanker filled with Azerbaijan oil left the terminal. Exploitation lifetime of the pipeline is estimated as 40 years, and over the



next 15 years, it will become property of Azerbaijan. On June 16, 2007, Kazakhstan joined the BTC project officially. At the same day, presidents of Azerbaijan and Kazakhstan signed an agreement of support and cooperation in Almaty on transportation of Kazakh oil through the Caspian Sea and via BTC network to the World markets. The agreement also has laid the ground for establishment of Aktau-Baku tanker shipment system in the Caspian Sea for transporting Kazakh oil via BTC pipeline.

Baku-Tbilisi-Erzurum Natural Gas Pipeline (BTE) BTE natural gas pipeline was primarily designed to export natural gas,

produced in Shahdeniz field of Azerbaijan, through Georgia and Turkey to European markets. The South Caucasus Pipeline Company was set up as an entity responsible for operating and carrying out the realization of the pipeline. The shareholders of the company are BP (25.5%), Statoil (25.5%), SOCAR (10%), Naftiran Intertrade Company (NICO) (10%), Total (10%) and TPAO (9%). The biggest shareholders, BP and Statoil are technical and commercial operators of the pipeline.

The length of the pipeline is 692 km, with 442 km in Azerbaijani and 248 km in Georgia. Then, the pipeline is connected to the natural gas network in Erzurum, Turkey, which allows Azerbaijan to get access to European market. The maximum transmission capacity is 20 billion m3 of natural gas, and it has become operational in 2006.

The pipeline is built in 10 m to 28 m distance parallel to BTC oil pipeline, and even some portion of it was constructed when BTC was laid on ground, which to a certain extent reduced the construction cost, environmental impact and security concerns considerably.

Biofuel Biofuel is a renewable energy source, which is sometimes called bio-

energy, and produced through chemical reaction of biological commodities. Plants, plant and animal oil and fertilizers like soya, palm oil, algae and coconut are needed raw materials for production of biofuel. In certain developed countries, there are specific fields where certain plants are grown for the purpose of biofuel generation: grain, corn and soya in the USA, wheat and beet-sugar in Europe, cane sugar in Brazil and palm oil in the Southeast Asia.



There are number of types of biofuel such as bio-alcohols, biodiesel, biogas and bio-ethers etc. Biodiesel is the largest utilized type of biofuel in Europe. To get biodiesel, there must be chemical reaction of lipids, which is the reaction process of plant oils with an alcohol under 50° temperature. Biodiesel is eco-friendly and cheap fuel type. It does not require to change the functioning of combustion engine system in order to utilize it. Additionally, it gives better lubricity and more engine energy output.

British Petroleum (BP) BP is one of the largest and integrated energy corporations in the world.

Its history dates back to 1908 when William Knox D'Arcy discovered oil in Persia (current Iran). After changing its name twice to Anglo-Persian Oil Company and Anglo-Iranian Oil Company, the corporation finally named as BP in 1954. Currently, the corporation deals with oil and natural gas exploration, production, refining, transportation and petro-chemicals production in 30 countries.

BP merged with Amoco (formerly Standard Oil of Indiana) in December 1998. BP took the control of participation shares of Amoco in projects in Azerbaijan following the merger. These projects are Ashrafi-Dan Ulduzu perspective structures, Inam perspective structure and ACG offshore fields. ACG is very important as it made BP the largest shareholder in the PSA called the Deal of the Century. BP purchased ARCO (Atlantic Richfield Co.) pursuing enlargement in 2000, too.

BP actively participates in development of petroleum industry in Azerbaijan as being operator of major projects. For instance, BP is operator of ACG project, securing 35.7% of the shares. Moreover, BP is also operator of Sangachal Terminal and BTC oil pipeline with 30,1% shares which are crucial assets to export ACG oil to the world market. BP is also involved in natural gas production in Shahdeniz gas field where it acts as a technical operator with 25.5% shares. Additionally, BP has signed a new PSA with the SOCAR on Shafag-Asiman perspective structures though, so far, there have not been any considerable operations conducted.

BTC Light The strategy of diversifying export routes of hydrocarbon resources

allowed Azerbaijan to have two crude oil brands including BTC light. BTC light crude oil is branded when BTC oil pipeline became operational



carrying crude oil of Azerbaijan produced in the Caspian Sea offshore fields. Another crude oil brand of Azerbaijan, Azeri light, is mainly exported via Baku-Supsa oil pipeline.

BTC light crude oil brand is ‘light’ and ‘sweet’ oil whose API gravity is 36.1° and sulfur content is up to 0.14%.

Caspian International Operating Company (CIPCO) On June 4, 1996, CIPCO was established to conduct exploration, develop-

ment and production operations in Karabakh perspective structure, which is an offshore structure. On November 10, 1995, PSA was signed between Azerbaijan and foreign energy companies. The contractors of the project are LUKAgip (45%), Pennzoil (30%), LUKoil (12.5%), SOCAR (7.5%) and Agip (5%).

PSA over the structure was signed for 25 years; in case of discovery of commercially attractive volume of hydrocarbon resources, 5 years extension of the contract was agreed. However, on January 23, 1999, the consortium announced to cease operations. According to James Tilly, the president of CIPCO, it was arguably due to the discovery of unattractive hydrocarbon resources, which was not enough to develop the structure. However, it is worth noting that 52-85 million tons of crude oil and 30 billion m3 natural gas is estimated to exist in the structure.

Ceyhan Marine Terminal Ceyhan Marine Terminal is located at the Turkish port of Ceyhan in the

Mediterranean Sea. The terminal receives hydrocarbon resources via BTC oil pipeline, which carries crude oil produced in the Caspian Sea offshore fields to the world market. The terminal, which has an annual export capacity of 50 million tons of oil, is in operation since May 2006.

Ceyhan Marine Terminal covers an area of 144 hectares with equipments and facilities such as seven crude oil storage tanks, which has capacity of one million barrels with floating roofs, crude export jetty in length of 2.6 km with two berths for simultaneous loading of two tankers up to 300,000 deadweight ton each, and 6 km of lines from oil storage tanks to the tanker loading area.

The terminal is operated by BOTAŞ Petroleum Pipeline Corporation (BOTAŞ) International Limited, a Turkish state company operating BTC pipeline on the territory of Turkey.



Chevron Corporation Chevron is a U.S.-based integrated energy corporation, headquartered

in San Ramon, California. The corporation deals with exploration, production, refining, processing, transportation and marketing of oil, natural gas and geo-thermal energy over 180 countries in the world. In addition, it is also actively involved in production of chemical products and electricity power generation. For the moment, the corporation is one of the six largest energy corporations in the world.

The history of the corporation dates back to Standard Oil company of John D. Rockefeller, which was disintegrated in 1911. As a consequence, SoCal (Standard Oil of California) was established on assets of Standard Oil in the California state. In 1984, SoCal merged with Gulf Oil Company and was considered as the largest merger of the time. Later on, the company started to be called Chevron.

Although, Chevron started to operate in Azerbaijan in 1997, the corporation intensified its activity upon purchasing Unocal Corporation in 2005. This allowed Chevron to be one of the shareholders of AIOC, which is responsible for the development of ACG offshore fields, and to participate in the implementation of BTC oil pipeline that exports crude oil produced from above-mentioned oil field to the world market.

The corporation is also involved in exploration of Absheron deniz block and trading of lubricant products. Furthermore, it contributed to the realization of social and charity programs in Azerbaijan. In this respect, it largely invested in training of local employees of AIOC to increase their work proficiency. As a result, the 75% of total employees (worker, supervisors and managers) of the corporation were Azerbaijanis in 2008. It is worth noting that active involvement of the corporation in Kazakhstan’s oil production gives it an incentive and interest to transport the hydrocarbons through Azerbaijan.

Conocophillips Company ConocoPhillips company was established when Conoco (Continental Oil

and Transportation Co. - founded in 1875) and Phillips (Phillips Petroleum Company - founded in 1903) completed merger process in 2002. Both companies have largely contributed to the U.S. petroleum industry in different periods since their foundation. While Phillips Company was dealing



mainly with natural gas and petro-chemistry industries, activities of Conoco Company covered oil production, refining and trading. It should be stated that, the purchase of Burlington Resources Company in 2006 made the corporation the third largest integrated energy corporation in the US.

Headquarter of the corporation is located in Houston in the U.S. The corporation conducts its activities nearly in 40 countries in the North America, the North Sea, the North Africa, the Middle East and the Southeast Asia. It has activities in Russia as well. Being an integrated oil, natural gas and petrochemical company, the corporation conducts its operation in four directions: exploration and production of oil and natural gas; refining, processing, transportation, supply and trading of oil and natural gas; storing, processing and trading of natural gas; and production of chemical and plastic products.

ConocoPhillips Company engages in two projects in Azerbaijan. The corporation actively participates in BTC oil pipeline project with 2.5% interest. Besides, it was involved in Zafar and Mashal perspective structures project where it secured 20% participation share. However, this venture was unsuccessful; and therefore, the contract over this perspective structure was terminated.

Crude Oil Crude oil is a natural liquid, a type of fossil fuel, mostly composed of

hydrogen and carbon. It is one of the most utilized and important energy resources. Fossil fuel originates from remainders of dead bodies of creatures, plants that gathered over millions of years. Renewal of fossil fuels is not easily achievable, and that is why this type of fuel is called non-renewable energy source.

According to the one of the generally accepted versions, vegetations grow up by absorbing solar energy and become a feed for other creatures in the sea, and over time those creatures die and convert into sediments on the seabed which is covered by sand and mud. This process had continued repeatedly under high pressure and gradually, those sediments had been converted to what we call crude oil and natural gas deposits. This is why we extract these resources in the deep section of the earth ground, which is called on-shore; on the sea and ocean bed, which is called offshore.

Geologists study rock layers, their composition and type of fuels when they look for oil and natural gas in rock by means of seismic surveys and



computers. Upon discovery of oil and natural gas deposits, wells are drilled using appropriate drilling facilities depending on the deposit location.

Crude oil and oil products go through a number of processes before they are delivered to the customers. These are exploration, extraction, refining, transportation and wholesale or marketing of crude oil and oil products. The former two are known as up-stream and the latter three are known as down-stream operations. An energy company dealing with the all above activities is called an integrated company.

Crude oil can be in various forms and composition. Although usual color of crude oil is black and brown, it can also be yellow, green and red. The quality of crude oil is classified according to API gravity. The sulfur content of crude oil is very important to classify it as ‘light’, if gravity degree is more than 34° or ‘heavy’, if gravity degree is less than 30°, and ‘sweet’ if it contains less than 0.5% sulfur, or ‘sour’ if it contains more than 1.0% sulfur. ‘Light’ and ‘sweet’ crude oils are graded expensive as they cause less environmental pollution during processing and utilization.

It is worth noting that the geographical location also has an impact on classification, transportation and pricing of crude oil; for instance, the three world benchmark of crude oil are West Texas Intermediate, which is produced in America, Brent, which is produced in the North Sea, and Oman, which is produced in the Middle East. Although there are 46 oil producing countries in the world, only market price of these three oil brands play a decisive role in determining the oil prices for other crude oil brands in the world market. Today, Azerbaijan exports two crude oil brands: ‘Azeri light’ crude, which is mainly exported via Baku-Supsa oil pipeline, and ‘BTC light’, which is exported via BTC oil pipeline.

Delta Oil Company – Saudi Arabia Delta Oil Company was founded in Saudi Arabia in 1978. It is one of the

most important affiliates of Delta Group of Companies. Delta Oil Company operates in the Middle East, the Caspian Basin, Central Asia and the North and West Africa with exploring its technical, financial and political capabilities contributing to the sustainable development of changing markets in the world.

Furthermore, the company took part in ACG oil fields project within the framework of the Deal of the Century in cooperation with Amerada Hess



(Hess Corporation). In this regard, the company continued its cooperation with Amerada Hess in other projects in Azerbaijan, such as Kursangi-Karabakhli field; though it was unsuccessful. The company owned 4.5% of shares in the project of Ashrafi-Dan Ulduzu perspective structure; however, the contract over the structure was terminated upon the completion of exploratory operations in the structure.

Devon Energy Corporation Devon Energy Corporation is a U.S.-based independent energy

corporation established in 1971, and is located in the Oklahoma City of the Oklahoma State. The corporation mainly deals with the operation of on-shore natural gas and oil deposits in the U.S. and Canada. The corporation also owns natural gas pipelines and facilities, where it committed itself to develop hydrocarbon deposits. It has become one of the largest natural gas processors in North America after merging with Ocean Energy in 2003. The corporation produces mainly propane, butane and ethane natural gases, and crude oil which constitutes 2/3 and 1/3, respectively, of its total production and processing.

Devon Energy Corporation is represented by, an affiliate company, Devon Energy Caspian Corporation in Azerbaijan. The corporation had cooperated with SOCAR to implement Natural Gas Utilization Project in Oil Rocks. Additionally, it has 5.6% participation share in ACG oil fields project and is one of the shareholders of AIOC with 6% stake, which is responsible for development of the above-mentioned project.

Dubandi Oil Terminal Dubandi Oil Terminal is located 50km northeast of Baku on the Caspian

Sea coast. The Pirallahi Island protects the terminal from strong winds. Additionally, it is the biggest terminal in the Absheron peninsula with the infrastructure capable of receiving oil and oil products from Kazakhstan and Turkmenistan, and to transport them to the world markets via terminals on the Black Sea coast.

The terminal has two piers, which can receive 13,000 tons of 4 tankers to be unloaded, with various auxiliary facilities and 300,000 m3 reserve storage. The terminal has capacity of operating 10 million tons of cargo. Moreover, there is central control mechanism managing the movements of tankers and ships.



Recently, Ekol Engineering Services, which is a joint venture between SOCAR and Lancer SA Services, is dealing with protection of environment and waste management in the terminal. The completion of these works will increase the operation capacity of the terminal up to 20 million tons of cargo per annum. In return, this will further strengthen Azerbaijan’s position as a transit country, being able to receive large amount of hydrocarbons from Central Asia.

East-West Energy Corridor East-West Energy Corridor is a transportation network planned to be

constructed as an alternative route to Russia, designed to export energy resources of countries in the Caspian Basin to the European markets. BTC oil pipeline is one of the forerunner projects undertaken in this regard. Co-operating within the framework of projects at regional level, Azerbaijan, Georgia and Turkey contributed to the realization of the East-West Energy Corridor. For instance, among these projects, it is worth noting the projects such as BTE natural gas pipeline, Baku-Tbilisi-Akhalkalaki-Kars railroad and Energy Bridge Azerbaijan-Georgia-Turkey.

Exxonmobil Corporation ExxonMobil Corporation is a U.S.-based transnational energy corporation

located in Irving city of Texas State. The corporation is legal inheritance of Standard Oil of John D. Rockefeller, which disintegrated into seven companies in 1911. The merger between Exxon and Mobile Corporations incorporated them into ExxonMobil Corporation in 1999.

The corporation is one the largest six energy companies in the world. It deals with all sectors regarding oil, natural gas and petrochemical industry. The corporation participates in exploration and production projects in 38 countries, and only in production projects in 23 countries all over the world. Possessing 37 oil refinery facilities in 21 countries, the corporation has a capacity to refine 6.3 billion barrels of crude oil daily. Ranking 14th in the world, the corporation possesses less than 1% of the world’s hydrocarbon resources.

ExxonMobil Corporation is interested in participating in energy projects in Azerbaijan. In this regard, the corporation actively takes part in ACG oil fields project, Araz-Alov-Sharg perspective structures and Lerik deniz and Jenub perspective structures with 8%, 15% and 30% participation shares



respectively. The corporation is one of the shareholders of AIOC. There are also projects that the corporation withdrew its participation from: Nakhichevan, Oghuz deniz block and Zafar and Mashal perspective structures.

Energy Security of the Republic of Azerbaijan The Concept of Energy Security of Azerbaijan Republic is an integral

part of the National Security Concept of Azerbaijan Republic. The energy security has been given place in the National Security Concept as the revenues received from production and transportation of hydrocarbon resources are the keystones of the economy of Azerbaijan. The primary purpose of energy security is to provide political and economic support to the oil and natural gas sector of Azerbaijan, and to protect the infrastructures of the sector from possible physical damages.

The key to the Energy Security of Azerbaijan is to secure stable supply of energy to its population, which is supported by sustainable production and transportation of energy resources, and export energy supplies to the international markets through alternative routes.

The National Security Concept of the Republic of Azerbaijan focuses on development of exploration, and build-up of modern oil and gas groundwork of existing oil and natural gas fields as well as perspective structures in the Caspian Sea sector of Azerbaijan. And preparing measures and, in case, taking actions against threats to main hydrocarbon export pipelines and terminals. The energy security also covers the complex of reactions and measures against subversive activities, natural disasters, technogenic emergency situations in the energy infrastructures.

Diversification of energy transport routes is one of the cornerstones of Azerbaijan’s energy security. Reconstruction of Baku-Supsa oil pipeline, construction of BTC oil and BTE natural gas pipelines are serving for this end. Security of all these infrastructures is vitally important for Azerbaijan.

The utilization of alternative energy sources is another crucial factor in the energy security of Azerbaijan in the long run. Wind, solar, biomass and hydro energy sources have potential prospects for development of alternative energy in Azerbaijan. Azerbaijan also plans to construct a Nuclear Power Station in the future.



ENI (Ente Nazionale Idrocarburi) ENI is an Italian oil and natural gas corporation, founded in 1953 by the

Italian government. The government owns 30% share of the company. The company owes so much to Enrico Mattei for its development in 1960s. The company operates in 70 countries in the world and is the third largest oil refiner in Europe. The company deals with oilfield services construction and engineering in the oil and gas industry, electricity generation and petrochemicals sale. Azienda Generale Italiana Petroli - General Italian Oil Agency (AGIP) is one of the important commercial brands, which operates inside ENI.

On February 23, 1996, AGIP took part in the project aimed at development of the Karabakh perspective structure. The company joined the project in cooperation with LUKoil Company of Russia, possessing 45% and independent 5% participation shares. However, the contract was terminated upon the completion of exploration operations in the structure.

Garachukhur Oil Field Garachukhur oil field is an on-shore field with rich proved oil deposit.

The deposit is located 15 km away from the capital Baku. Oil production started in this oil field in 1928.

PSA on block Garachukhur oil field was signed by the SOCAR and Noble Sky Ltd. (People’s Republic of China) on 18 June, 2004 and came into force on April 25, 2005 following the ratification in the Azerbaijani Parliament. According to the contract, the SOCAR and Noble Sky Ltd. took 25% and 75% shares respectively.

The field has 121 production wells, and 45 of them are in active operation. According to the recent estimates, there is still 5.645 million tons of crude oil to be produced in the future.

Gazimammad-Astara-Bind-Biand Natural Gas Pipeline Gazimammad-Astara-Bind-Biand natural gas pipeline, a section of

Gazakh-Astara-Iran pipeline, was constructed during the Soviet Union, and utilized to supply natural gas to the South Caucasian countries since 1971. Length of the pipeline is 1474,5 km and annual flow capacity is 2 billion m3. The pipeline ceased its operation after the collapse of the Soviet Union. Following the hassle with Turkey concerning the price and transportation



fee of the natural gas, Azerbaijan started looking for the alternative routes to alternative markets for natural gas produced from Shahdeniz natural gas field.

Furthermore, this pipeline came to agenda as Iran is one of the alternative natural gas markets for Azerbaijan. Therefore, Iranian and Azerbaijani governments signed an inter-governmental agreement in January 2010 which aimed to export natural gas of 100 million m3 (1.2 million m3 daily) to Iran until March-April months of the same year. At the same time, the parties left an open door to re-negotiation of the terms and conditions of the contract in future aiming to increase the amount of natural gas export to 1 billion m3. Consequently, on January 11, 2011, SOCAR and National Iranian Gas Export Company (NIGEC) signed long-term natural gas supply contract exporting 1 billion m3 natural gas, yearly, to Iran.

Gazprom Corporation Gazprom is an integrated Russian natural gas company, which is the

largest in terms of natural gas resources and export volume in the world. The company was founded on the base of Ministry of Natural Gas of the Union of Soviet Socialist Republics (USSR) in 1989. The company was privatized shortly after the collapse of the USSR. However, the largest (51%) share of the company was purchased by the Russian government.

Gazprom controls all chains of natural gas supply in Russia. The company owns transmission network of natural gas, called Unified Gas Supply System (UGSS), the longest transmission system (158,200 km) in the world, and has exclusive right to manage natural gas export in Russia. The company also has monopoly over the rich natural gas deposits, which are mainly located in the Gulf of Ob in Yamalo-Nenets Autonomous District of the Western Siberia, in Russia. The company has produced 549.7 billion m3

natural gas, 17% of all produced in the world, 10.9 million tons of NCG and 32 million tons of oil in 2008.

Although the company initiated several new projects to increase its annual production, it lacks funding. Therefore, natural gas import from Central Asian countries (Kazakhstan, Turkmenistan and Uzbekistan) and Azerbaijan is very important as it is cheaper than developing new natural gas deposits in harsh conditions in the Arctic shelf of Russia. For instance, Gazprom imports approximately 60 billion m3 natural gas from Central Asia each year and agreed with Azerbaijani government to import 2 billion m3 of Azerbaijani natural gas per annum since 2011.



Hess Corporation Hess Corporation is one of the leading integrated transnational energy

corporations in the world. The corporation was founded by Leon Hess in 1893. Following its merger with the Amerada Petroleum Corporation in 1969, it became known as Amerada Hess. However, the corporation is called Hess Corporation since 2006. The corporation deals with exploration, extraction, production and transportation of natural gas and oil, and marketing of petroleum products and electricity.

The corporation mainly operates in the Gulf of Mexico, the North Sea, the North Africa, and the Southeast Asia and in Azerbaijan as well. It spends 95% of its capital on production and refining of natural gas and oil, which is perceived as a principal source of revenue for future development of the company.

In Azerbaijan, the corporation participates in the ACG oil fields and the BTC oil pipeline projects, possessing 2.72% and 2.36% shares respectively. The corporation also joined and participated in the Kursangi-Karabakhli oil field project, which according to estimates has 150 million tons of crude oil in the deposit, in cooperation with Delta Oil Company of Saudi Arabia. However, it has not experienced considerable progress in this project as two Chinese companies (China National Oil & Gas Exploration and Development Corporation and China National Petroleum Corporation (CNPC) Hong Kong Ltd – (now Kunlun Energy) took control of operating the field by signing a PSA with the SOCAR.

Hydrocarbon Hydrocarbon is an organic compound that entirely consists of hydrogen

(H) and carbon (C). Crude oil and natural gas contain substantial amount of hydrocarbons, that is why it is one of the most important combustible and largely utilized energy resources in the world. Hydrocarbon is classified into groups such as saturated and unsaturated hydrocarbons, cycloalkanes (CnH2n+2), aromatic (arenes) hydrocarbons (CnH2n-6), alkenes (CnH2n) and alkynes (CnH2n-2).

Hydrocarbons can also be natural gases in forms of methane (CH4) and propane (C3H8), or liquids in forms of hexane (C6H14) and benzene (C6H6), or waxes or low melting solids in from of paraffin wax (from C20H42 to C40H82) and naphthalene (C10H8), or polymers in the form of polyethylene, polypropylene and polystyrene.



Inpex (Kokusai Sekiyu Kaihatsu Teiseki Kabushiki-Gaisha) INPEX is a Japan-based transnational energy corporation founded in

1966. The corporation purchased Tuikoku Oil Company of Japan in 2006. The corporation mainly operates in petroleum industry and deals with energy exploration, development, production, processing of oil and natural gas and their supply. The company has activities in 70 projects in 26 countries.

INPEX operates within the framework of two projects in Azerbaijan. This is the BTC Company, responsible for operating BTC oil pipeline, and the development project of ACG oil fields. The corporation joined with 2.5% and 10% shares in 2003. The corporation joined the latter project by purchasing the shares of LUKoil and joining the AIOC.

Inter-Connector Turkey–Greece–Italy (ITGI) ITGI is natural gas network project aimed at exporting natural gas

extracted from the Shahdeniz natural gas field in Azerbaijan to the southern European gas market. Inter-connector Turkey–Greece gas pipeline, an integrate part of ITGI, is in operation since 2007, and Azerbaijan exported 0.7 billion m3 natural gas to Greece via it. Azerbaijan will be able to transport its natural gas from Shahdeniz to Italy upon completion of the section of the network designed for Italy. Due to the decision of the Shahdeniz consortium members the realization of the project has been cancelled.

Interstate Oil and Gas Transportation to Europe (INOGATE) INOGATE is a program of the EU, launched in 1995, aimed at promoting

cooperation with Turkey and newly independent states that emerged after the collapse of the Soviet Union. Initially, the program covered only the matters pertaining to the oil and natural gas network connecting the Eastern Europe and South Caucasus with the EU member states. New directions of mutual cooperation were identified in the framework of the INOGATE program after the meetings on November 13, 2004 in Baku, Azerbaijan and on the November 30, 2006 in Astana, Kazakhstan. Furthermore, these new directions are identified for the purpose of strengthening energy security of the states included in the program, and reshaping their internal energy



market regulations in compliance with those of the EU, cooperating on allocation of investments in regionally important energy projects and supporting exploration and utilization of reliable and stable energy resources.

Since 2007, INOGATE has been financially supported within the framework of New Neighborhood Policy (NNP) of the EU. The following states, Azerbaijan, Armenia, Belarus, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Uzbekistan, Russia, Tajikistan, Turkey, Turkmenistan and Ukraine are subject of the program. The secretariat of the program is located in Kiev, Ukraine.

ITOCHU (Itōchū Shōji Kabushiki-Gaisha) ITOCHU Corporation is a Japan-based company founded in 1858. It had

merged with a number of companies in 1918 and 1949. The corporation is one of the biggest among the companies of Sogo Shosha group. The corporation deals with diverse businesses ranging from trading, import and export of various products to international trading services involving over 75 countries, with more than 15 bases.

The corporation also operates in Azerbaijan. Its activities include ACG oil fields project with 3.9% shares, and participation with 3.4% share in BTC Company responsible for operation of BTC oil pipeline. Additionally, the corporation is one of the shareholders of AIOC.

Kapaz Oil Field Kapaz is one of the offshore oil fields in the Caspian Sea. The field has

two names as Azerbaijan calls it Kapaz, whereas Turkmenistan calls it Sardar. This divergence in the name of the field, in fact, tells that this oil field is a subject of dispute between the two countries.

The field was discovered, and named as Promejutochnaya by the Azerbaijani geologists. Moreover, Azerbaijani oilmen had worked on preparation for deep drilling operations in the field in 1983. The drilling operations were completed in 1986, and in 1988 the potential volume of the hydrocarbon resources was estimated in the deposit. According to the estimation, there is 80 million tons of crude oil and 32 billion m3 natural gas in the deposit.

SOCAR and two energy companies of Russia, LUKoil and Rosneft came to an agreement to explore and develop the Kapaz oil field in 1997.



Afterwards, Turkmenistan raised the ownership claim over the field. LUKoil and Rosneft withdrew their participation in the consortium upon the claims of Turkmenistan. Turkmenistan announced a tender over exploitation of the field in September 1997 and then Azerbaijan responded by declaring the illegality of the tender. The stalemate in the dispute on the oil field between Azerbaijan and Turkmenistan is still on.

Kulevi Oil Terminal Kulevi oil terminal is located on the eastern coast of the Black Sea in

Kulevi village of Georgia; it is one of the crucial assets of SOCAR in storing, loading and transportation of crude oil and oil products to the world energy market. The terminal is equipped with a number of latest technological facilities and mechanisms, intended for the receiving, storage, and loading of oil and oil products to tankers, as well as industrial, domestic and administrative buildings, enabling efficient exploitation of the terminal. The terminal has the capacity to receive tankers with tonnage up to 100 000 tones and to charge and discharge 180 oil tank cars in four railway stations. Overall storage capacity of the terminal is 320 000 m3 with prospect of increase up to 380 000 m3.

Eduard Shevardnadze, the former president of Georgia, ordered the construction of Kulevi oil terminal in 1999. The construction work had stopped because of the issue raised concerning the impact on environment and lack of financial support, though ARGOMAR Oil Ltd. and Georgian Railway cooperated for the construction of the terminal. Nevertheless, the construction of the oil terminal had rescheduled for completion by the consortium led by Georgian tycoon Badri Patarkatsishvili. However, Badri Patarkatsishvili sold his shares to the SOCAR.

Subsequently, SOCAR achieved to complete the construction of the terminal in November 2007 and the official opening ceremony took place on 16 May 2008. Today, the terminal plays an important role in oil transportation of Caspian Basin, in particular of Azerbaijan originated oil and oil products. Kazakhstan is especially interested to transport its oil produced from Tengiz oil field via the terminal. In this regard, SOCAR has a plan to expand and increase the transshipment capacity of the terminal to 20 million tons, which in case of realization would make it the biggest terminal in South Caucasus.



Lankaran Deniz, Talish Deniz Perspective Structures Lankaran deniz, Talish deniz perspective structure is an offshore

hydrocarbon deposit located in the south of Baku. SOCAR, Elf Petroleum Azerbaijan B.V. and Total Exploration and Production Azerbaijan, on behalf of Total, signed the agreement of production sharing on 13 January 1997, when the nationwide leader Heydar Aliyev paid an official visit to France. The agreement was ratified by Azerbaijani parliament on 30 June 1997. Moreover, Fina Neftegaz C.A. of Belguim, Deminex – Wintershall of Germany and Iranian Offshore Engineering and Construction Company (OIEC) - NICO of Iran joined the consortium later. According to the contract SOCAR, Total, Wintershall and NICO took 25%, 35%, 30% and 10% participation shares, respectively.

Although initially the estimation was that there is 110 million tons of oil deposit, the contract was terminated upon completion of exploration operations as it became clear that there are not so much hydrocarbon resources as expected.

Lerik Deniz and Jenub Perspective Structures Lerik deniz and Jenub perspective structure is an offshore field located

in the south of Baku. SOCAR and ExxonMobil signed production-sharing agreement on the structure on 27 April 1999 when national leader Heydar Aliyev paid an official visit to the US. According to the contract, SOCAR, ExxonMobil, and unknown oil companies took 50%, 30% and 20% participation shares in the project, respectively. However, the contract is still not ratified by Azerbaijani parliament, yet.

It is worthy to note that, the perspective structures are one of controversial issues with Iran in frame of dispute of legal status of the Caspian Sea. Additionally, the contract has been terminated as there has not been found commercially attractive volume of hydrocarbon resources.

Liquefied Natural Gas (LNG) Liquefied Natural Gas is mainly composed of methane (CH4) gas, and

the conversion of natural gas to liquid for purposes of easy transportation and storing temporarily. LNG is odorless, colorless gas that does not contain toxic and caustic substances. In order to be utilized for domestic and industrial purposes LNG needs to be converted into natural gas.



Financial cost of getting LNG is expensive as the generation takes place by means of the latest and very expensive technologies. There are specific tankers and ships to transport LNG as well. Unlike natural gas, LNG can be stored for as long as it is intended and it can be exported to destinations where natural gas pipelines cannot reach or transportation of natural gas do not exist. Therefore, LNG is very beneficial in diversification of supply sources and export routes for importer and exporter countries, respectively.

Azerbaijan, Georgia and Romania signed a memorandum of understan-ding for cooperation on LNG development project and its transportation towards west in 2000. This agreement apparently targets diversification of export routes and import sources in natural gas industry in European market. The parties to the agreement intend to transport Azerbaijani natural gas to Georgia, for conversion of the natural gas into LNG before the transportation to Romania from the Black Sea coast of Georgia. Furthermore, upon arrival LNG will be converted to natural gas in conversion facilities in Romania before being exported to the European gas market.

Lukoil Corporation LUKoil is one of the leading transnational private energy corporations in

the world. The core activities of the corporation are studying, exploration, production of natural gas, oil, and marketing of petrochemical products. The corporation mainly operates in Russia, specifically, in the western Siberia where major hydrocarbon resources of the corporation are located. Additionally the corporation also operates in neighboring countries of Russia; the Eastern and the Western Europe where it possesses oil refinery facilities, natural gas processors, and petrochemical plantations. For instance, LUKoil manages 1.1% of crude oil deposits and 2.3% crude oil production in the world. The corporation produces 18% and refines 19% crude oil of Russia which makes it a leader in Russian oil industry.

Azerbaijan is one of the countries where LUKoil is actively involved in petroleum industry. The corporation has 10% share in Shahdeniz natural gas field project, 50% share in Zigh and Hovsan oil field projects in Azerbaijan. Although the corporation agreed with SOCAR to develop Yalama (D222) natural gas field with 80% share of which 15% was purchased by Gaz de France later on. It is also worth to note that the corporation also withdrew its participation in Deal of the Century on ACG project as it sold its participation shares to INPEX Company of Japan in 2003. Additionally, the corporation also operates petrol filling station chains and directs affiliate



companies dealing with telecommunication, insurance, marketing and transportation in Azerbaijan.

Mazdok-Makhachgala-Gazimammad Natural Gas Pipeline Mazdok-Makhachgala-Gazımammad natural gas pipeline was constructed

during the soviet period and was the main import route of natural gas exported from Russia to Azerbaijan since independence in 1991. The section of the natural gas pipeline travelling on Azerbaijani land is also called Baku – Novo-Filya gas pipeline. Although the natural gas flowing capacity was 13 billion m3 in the past, currently this range is 5 billion m3.

Azerbaijan stopped to import natural gas via this route from Russia in 2007 as Russia imposed unacceptable terms on natural gas purchase with Azerbaijan. Subsequently, Azerbaijan facilitated the development of Shahdeniz natural gas field project to produce natural gas that would meet its domestic demand and possibly have some export opportunities. This initiative challenged Russia, as it did not want to face an alternative actor for the exportation of natural gas targeting the same market as Russia does. In 2009, the disputes between Azerbaijan and Turkey regarding the natural gas transport fee and purchase price enabled Russia to preserve its role as monopoly in natural gas exportation to European market by purchasing Azerbaijani natural gas produced from Shahdeniz field. Azerbaijan is also interested in diversification of its natural gas export routes and not selling all its natural gas to Russia.

Subsequently, Azerbaijan and Russia agreed on natural gas purchase on 14 October 2009; however at this time in export direction from south to north. Azerbaijan started to export natural gas to Russia for the first time since its independence. With completion of the works, Baku-Novo-Filya natural gas pipeline will be able to operate reversely. According to the contract, initially, Azerbaijan has to supply Russia with 500 million m3 per year starting from January 2010 and with the possibility of increasing natural gas export to 1 billion m3. Additionally, both parties also expressed their willingness on further negotiation on natural gas purchase in future. As a result, Azerbaijan and Russia were gathered around the table concluding another inter-governmental agreement as additional to previous agreement on natural gas purchase on September 3, 2010. This contract increased the volume of exported natural gas to Russia reaching it to 2 billion m3 per year in 2011.



Nabucco Natural Gas Pipeline Nabucco natural gas pipeline, with the length of 3300 m and capacity of

31 billion m3 flow of natural gas per annum, is a pipeline designed to export natural gas from Erzurum in Turkey to Baumgarten an der March in Austria. The initial negotiation on the Nabucco commenced between Turkish BOTAŞ Company and Austrian Österreichische Mineralölverwaltung (OMV) Company in February 2002. Same year in June, Hungarian MOL Company, Bulgarian Bulgargaz Company and Romanian Transgaz Company have joined the above mentioned two companies and signed a protocol of intent to construct Nabucco. Later the parties also signed a co-operation agreement in October 2002. According to the agreement, each party took equally participation share. Interestingly, the parties named the natural gas pipeline Nabucco under the euphoria of ‘Nabucco’ opera by Verdi performed by Vienna State Opera on the night when the parties went to watch it after negotiating on cooperation. Later on German Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk AG Deutsche Erdöl - Aktiengesellschaft (RWE) Company joined the project in February 2008.

In the beginning, the intention was to transport natural gas produced in Iran and Central Asia. However, the conflict with Iran and Western countries regarding the nuclear development project, and unrealized and problematic Trans-Caspian natural gas pipeline project lead parties focus on further possible alternative natural gas sources from Azerbaijan, Iraq and even Egypt. Furthermore, the parties of the project prioritized natural gas of Kazakhstan and Turkmenistan as the primary source to fill the pipeline. It is worthy to note that Azerbaijan’s agreement with Bulgaria on natural gas purchase via Nabucco on 11 June 2008 makes Azerbaijan indirect party to the project. However, Azerbaijan has not yet joined the project officially.

Although, the matter of source of natural gas for transportation via Nabucco is unresolved, the parties of Nabucco gas pipeline project had signed an inter-governmental agreement on construction of the pipeline on July 13, 2009. Moreover, the EU has stated its support to the project and even a coordinator had been assigned to pursue the realization of the project.

Nabucco West Natural Gas Pipeline Nabucco West natural gas pipeline was proposed as an alternative to the

classic Nabucco project. Unlike classic Nabucco, which is supposed to start from Georgia-Turkey borders, Nabucco West is planned to deliver Azerbaijani



gas from Turkey-Bulgaria borders to Baumgarten an der March in Austria. Before reaching Austria Nabucco West will pass over the territories of Bulgaria, Romania and Hungary. The planned part of classic Nabucco through Turkey will be replaced by Trans-Anatolian pipeline (TANAP).

The length of the pipeline will be 1300 km with the annual capacity do deliver 10 billion m3 of natural gas. If needed, the capacity of the pipeline can be increased in the future.

Nabucco West is competing with Trans-Adriatic pipeline (TAP) for the right to transport natural gas that will be produced within the Shahdeniz 2 phase in Azerbaijan. Shahdeniz consortium will make a decision on the transport route in 2013.

Naftalan Oil Naftalan oil is unique in terms of its ingredient; mainly for medical

purposes and treating of illnesses. The oil deposit is located 360 km west of Baku. The oil got its name from the place where it is extracted; Naftalan. The meaning of the name of town is controversial. Etymologically, Naftalan acronym derives from word of ‘trickling’ which Medes called oil ‘nafta’. Another definition is about name of Naftalan which comes from the Azerbaijani for ‘neft alan’ (oil buyer).

According to the researches, Naftalan oil is very effective in healing bone and joint diseases such as rheumatism, gout, and in curing skin diseases such as eczema and dermatitis, and burns. Its application area also extends to gynecological diseases relating to the vagina, uterine wall and uterine tube.

Nakhichevan Perspective Structure Nakhichevan perspective structure concentrates on natural gas and

crude oil deposits is located 90 km. south of Absheron peninsula in 120-750 meter depth of the Caspian Sea. Though the structure was discovered in 1960, exploration operations were not conducted until 1994.

On October 1, 1997 while nationwide leader Heydar Aliyev was paying an official visit to the US, the SOCAR and Exxon Exploration and Production Azerbaijan Ltd, on behalf of Exxon Corporation, signed production-sharing agreement for 35 years. However, the contract was terminated later although it has been ratified on 5 December of the same year by Azerbaijani parliament.



Nevertheless, German RWE Company got interested in develop-ment of the structure and subsequently signed memorandum of understanding with SOCAR on March 10, 2010. Additionally, the estimations suggest that there is 300 billion m3 of natural gas and 40 million tons of NCG reserves in the structure.

Natural Gas Condensate (NGC) NGC, which is also known as ‘lease condensate’, is mixture of various

porous hydrocarbon liquids (mainly C2 through C8) and are formed by different substances that generate gas. NGC mainly consists of pentane and other heavy hydrocarbons. In transportation, NGC is transported separately from natural gas. Because in combi-nation of NGC with natural gas, NGC transforms into liquid.

Large amount of NGC reserves of Azerbaijan is located at Shahdeniz, Nakhichevan and Umid natural gas fields.

Natural Gas Natural gas is one of the most utilized and important energy resources

as a fossil fuel. Fossil fuel is originated from remains of dead body of creatures and plants that gathered over millions of years. Renewal of fossil fuels is not easily achievable and that is why this type of fuels is known as non-renewable energy source.

Vegetations that grew up while absorbing solar energy became food for other creatures in the sea, and certain time later those creatures also died and converted to sediments on seabed which had been covered by sand and mud. This process had been continued repeatedly under high pressure and gradually those sediments had been converted to what we call crude oil and natural gas deposits. This is why we extract these fuels in deep section of earth ground, which is called on-shore, sea and ocean bed, which is called offshore in oil and natural gas industry. It is worth to note that natural gas deposits always have connections with crude oil deposits.

Geologists study rock layers, their compositions and type of fuels when they look for oil and natural gas in rock by means of seismic surveys and computers. Upon discovery of oil and natural gas deposits, wells are drilled using appropriate drilling facilities depending on whether the deposit is located on-shore or offshore.



Natural gas is shapeless, colorless, odorless and clean fuel which is formed mainly by methane gas (CH4), and small amounts of ethane (C2H6), propane (C3H8), butane (C4H10) and other gases. Extracted natural gas is distilled from various substances such as water, sand and others. A few hydrocarbons, propane and butane, are separated in distillation, albeit their integral parts, are offered for sale separately from natural gas.

There are three stages of delivering natural gas to customers as natural gas fields are directly connected to them through pipelines. Firstly, energy corporations survey, explore and produce natural gas. Secondly, extraction transmission companies process and manage the pipelines that transport natural gas from stores to cities. Thirdly, distribution companies supply the customers (industries, houses, apartments etc.) with natural gas.

New Sarmatia Project New Sarmatia is the name of consortium created to build infrastructures

transporting hydrocarbon resources from Caspian basin to Central and Eastern European countries through alternative routes. It should be noted that the name of the consortium derives from the company name of New Sarmatia Pipeline Co. established by Ukrainian Ukrtransnafta and Polish Przyjazn. Initially, the consortium was created to complete the construction of 490 km Brody-Plotsk oil pipeline. In the further stages of the project, the pipeline network will be connected with Gdansk in the north Poland. Oil and natural gas companies of Azerbaijan, Georgia, Ukraine, Poland and Lithuania bear the responsibility to implement the New Sarmatia project. These are SOCAR, Georgian Oil and Gas Corporation, Ukrtransnafta and Przyjazn, each of them taking equally 24.75% participation shares, and Lithuanian company of Klaipedos Nafta taking 1% share in the consortium.

In the event of successful implementation of the project, Azerbaijani and possibly Kazakhstani crude oil will be transported to Georgian port in the Black Sea. From the Black Sea port, oil will be shipped with tankers to Odessa in the south Ukraine. In Odessa crude oil will be pumped to Odessa-Brody oil pipeline for transpor-tation. One of the attractive benefits of the project is that the transported crude oil is also planned to be processed in oil refineries in both Ukraine and Poland. Moreover, crude oil transportation to Gdansk will be available only after 2014 as the parties to consortium plan to complete Brody-Gdansk part of the pipeline at that time. Currently, Odessa-Brody oil pipeline operates in reverse direction to



the south as Russia exports its crude oil to Odessa port and from there to world markets. Nevertheless, Caspian Basin oil can be exported through this route when the pipeline will change its flow direction to the north.

Oghuz Deniz Block Azerbaijani oilmen discovered Oghuz deniz block 90 km east of Baku in

Oil Rocks in 1977. It is an offshore field, and the depth of the sea varies from 20 to 300 meters in the block site.

SOCAR and Mobil Exploration and Producing Azerbaijan Ltd on behalf of ExxonMobil signed production-sharing agreement on Oghuz deniz block on October 1, 1997 when national leader Heydar Aliyev was on an official visit to the US. The agreement came into force on December 5, 1997 as the Azerbaijani parliament ratified it. According to the agreement, both parties took equal participation shares.

Oghuz Operation Company was established in order to carry out realization of the project. According to the result of the first exploration well in the block, ExxonMobil representatives announced no sign of commercially attractive volume of hydrocarbon resources and ceased its operations in the block. Therefore, the agreement was terminated in processes ahead. Meanwhile, it is estimated that there is 290 million barrels of crude oil and 685 billion m3 of natural gas resources in the block deposit.

Oil Refinery Oil refinery is a factory located in a large area with appropriate facilities

converting crude oil to motor fuel and other petroleum products. Crude oil is not useful as much in its original form. Therefore, it is processed in oil refineries before it is utilized. Oil is heated in distill towers in refinery factories. Then crude oil gets decomposed into different fractions at different temperatures during this process. Later the fraction is either used directly or reprocessed to get a better product.

It requires billions of dollars to construct an oil refinery factory as well as millions of dollars to keep sustainability and stability of functioning refinery. Moreover, a significant number of workers and specialists are needed in an oil refinery to function 24 hours a day and 365 days a year.

Crude oil goes through three stages while being refined into useful products. These are processes of separation or distillation, conversion and



treatment. Afterwards, all the products are stored on factory site before they are supplied to markets.

There are two oil refinery factories in Azerbaijan. These are Azerineftyagh, which is also called Baku Oil Refinery named after Heydar Aliyev, and Azerneftyanachag refineries with processing capacity of 230,000 and 212,000 billion barrels per day, respectively. Nevertheless, these oil refineries are in need of renovation and development of its technologies up-to-date. Further technological renovation of these refineries will enable Azerbaijan to import crude oil from Central Asia, to process it and export via BTC oil pipeline in future.

Oil Strategy of Azerbaijan Republic The Republic of Azerbaijan was interested in cooperating with foreign

energy companies to develop its hydrocarbons and export them to foreign markets safely in accordance with national interest after regaining its independence in 1991. This strategy was only achievable when nationwide leader Heydar Aliyev came to power upon demand of people of Azerbaijan. The strategy, which was founded by Heydar Aliyev, brought a new stage to the oil industry of Azerbaijan as it included a new type of contract, production-sharing agreement (PSA), with transnational corporations and billion dollars of investment in exploration of hydrocarbon resources of Azerbaijan. In this regard, the first step was the PSA, which is called the Deal of the Century, signed to develop ACG oil fields in Azerbaijani sector of the Caspian Sea on 20 September, 1994. According to the agreement, it is estimated that the foreign companies that are party to the consortium will produce 640 million tons of oil in 30 years.

There are 33 PSA contracts signed with 36 energy corporations from 16 different countries as the continuation of the oil strategy of Azerbaijan. It is planned to invest 200 billion USD to the oil industry of Azerbaijan through these contracts. Transportation of hydrocarbons is another crucial matter for Azerbaijan and it has realized a number of transport route projects for delivering produced hydrocarbons to the world markets. Initially, Azerbaijani oil was transported via Baku–Novorossiysk (Russian route) and Baku-Supsa (Georgian route) oil pipelines, which transport the oil to the ports on the Black Sea coast and then the oil is exported to the markets by means of tankers through Turkish straits. However, although, these two routes are alternative to each other, Azerbaijan was in need of building



another alternative route bypassing Turkish straits as it is narrow and limits on the number of tankers shipping through. Meanwhile, oil production of Azerbaijan was gradually in increase and the capacities of existing two routes were insufficient to transport large volume of oil.

Shortly after, gigantic Shahdeniz natural gas field was discovered, and Azerbaijan became a natural gas supplier to the world market as well. Consequently, BTE natural gas pipeline was constructed for the transportation of Azerbaijani natural gas.

Currently, Azerbaijan focuses on new objectives after successful implementation of the projects in the first stage of the oil strategy. For instance, Azerbaijan is interested in being not only the energy supplier but also a transit country as it offers an alternative route for the transportation of hydrocarbons resources of Kazakhstan and Turkmenistan. This strategy was given a priority to implement in the oil strategy. Azerbaijani and Kazakhstani governments agreed on to build the Trans-Caspian transport network which allows Kazakhstan to export its oil via BTC. As a result, transportation of Kazakh oil has been started in November 2008 via BTC.

Additionally, SOCAR is very active to pursue the oil strategy and engage in activities of State Oil Fund of Azerbaijan Republic (SOFAZ) to manage income received from ‘benefit oil’ and building necessary infrastructure for utilization and exploration of energy outside of Azerbaijan. For instance, SOCAR rents Kulevi Terminal of Georgia on the coast of the Black Sea and deals with secure delivery of Azerbaijani oil to the European markets. Additionally, SOCAR established networks of petrol filling stations under brand name SOCAR in domestic and neighboring countries. Also it is involved in natural gas transportation and distribution in Georgia. All these activities are aimed at involving SOCAR in downstream activities by increasing internal and external output and export of oil products manufactured from crude oil. In this regard, SOCAR plans to build up petro-chemical industrial complex in cooperation with leading international companies in Azerbaijan. This plan includes 19 factories being capable to manufacture various kinds of oil and chemical products in the complex.

Palmali Group of Companies Palmali Group of Companies was founded in Turkey in 1998. Azerbaijani

businessperson, Mubariz Mansimov, leads the company and it is the fifth biggest shipping company in the world, also possessing the biggest



shipbuilding yard in the Aegean and Black Sea. The company is one of the fastest growing entities owning stakes in number of business sectors in Turkey.

The company also manages transportation of oil that is imported from BTC oil pipeline at Ceyhan sea terminal to European market. In addition to shipping and shipbuilding activities, the company also participates in other sectors, as it is one of the fastest growing companies in Turkey having shares in a number of projects. For instance, it owns an airline company and possesses three jet planes. The company is largely involved in construction sector as well. Recently, SOCAR and Palmali bought 50% stock share of Tekfen Company to operate it jointly.

Petkim Petrochemical Holding A.S TPAO has established PETKIM Petrochemical Holding (PETKIM) on 3

April 1965. The company is one of the largest and crucial petrochemical companies in Turkey. The company mainly deals with production and exportation of petrochemical products. This perspective attracted energy producing Azerbaijan to expand activities of SOCAR overseas. Turkey is one of the countries where SOCAR can easily operate because of geographic proximity to Azerbaijan. In this regard, it is worthy for SOCAR to concentrate on PETKIM to enlarge its activities overseas. SOCAR Turkey Energy owns 61% public share of this company.

The company broadened its area of activities as the need for petrochemical products increase in the world. It is an indispensable raw-material producer with its product range over 50 in petrochemical production. Its petrochemical products are important input of construction, electricity and electronic, packaging, textile, medical, detergent and cosmetic sectors. The construction of oil refinery at the base of PETKIM in Aliaga, Izmir will strengthen its position in the market.

Production Sharing Agreement (PSA) PSA is a kind of contract to regulate relationship of hydrocarbon rich

countries, which newly transformed into market economy, with foreign partners to cooperate in projects on natural resources. PSA first applied to a case in Indonesia in 1966. Later on, these kinds of contracts were signed in Egypt and Syria as well.



Rules of PSA are generally outlined in domestic law on PSA, which is also approved in national parliament, in national legislations of the country. This is very crucial as the ratification of PSA in parliament served as a guarantee for foreign companies that their investments are protected by law. In accordance with PSA, a host country receives taxes, non-tax payments and certain volume of ‘profit oil’, which is the amount of remainder production after deducting all the expenses of the energy project. Distribution of ‘profit oil’ between a host country and companies varies depending on rules of PSA but the general distribution is in range of 80% to 20% in favor of host country. Furthermore, it is worth to note that the revenues received from ‘profit oil’ must firstly be spent to return back the capital that was invested to develop the project by parties of PSA.

PSA is very advantageous for energy rich countries that lack expertise, specialists, up to date technologies and investments, which are very crucial to develop oil and natural gas industry. However, foreign energy corporations also get benefits from these kinds of contracts though they take risks. For instance, Azerbaijan signed 33 PSA with foreign energy companies up to now.

Royal Dutch Shell Corporation Royal Dutch Shell is one of the largest multi-national energy

corporations in the world. The corporation was established in 1907 when Shell of Marcus Samuel, as he could not bear the competition with Standard Oil Company of John D. Rockefeller, merged with Dutch company of Royal Dutch. Currently, Royal Dutch Shell Corporation operates in more than 90 countries and manages 2% of oil and 3% of natural gas production of the world. The corporation is the integrated company controlling oil and natural gas industry chains from exploration and development of hydrocarbon deposits, and actively deals with application of new technologies in the industry.

The corporation was a leading company to transport Baku oil to the World market in the beginning of the twentieth century. Nevertheless, today the corporation is not very active in oil and natural gas industry of Azerbaijan. Shell-Azerbaijan Exploration and Production, which is affiliate of the corporation in Baku, represents the corporations. Inam perspective structure was the only project that the corporation was involved in but it sold its 20% participation share to a Korean company. However, the



corporation is still interested in operating oil refineries and retail of petrochemical products in Azerbaijan. It is worth to note that, the corporation conducts negotiations with Azerbaijani government to transport Kazakhstani hydrocarbon resources to European markets via Azerbaijan, as it is largely involved in Kazakh oil industry.

RWE (Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk AG) Founded in 1898, RWE is the second largest energy company in Germany.

At the same time, the company is one of the largest electricity and natural gas distributor companies in Europe as there are approximately 20 million customers getting service in Europe. Recently, RWE strives to expand its area of activity from down-stream to up-stream activities. In 2008, for instance, the company joined consortium on Nabucco natural gas pipeline project to transport hydrocarbon resources of Caspian Basin. This encouraged RWE to involve in hydrocarbon production projects in energy rich countries, particularly in Azerbaijan and Turkmenistan, of the Caspian Sea.

In this regard, RWE has signed memorandum of understanding with SOCAR on commercial principles and conditions of PSA to explore and develop Nakhichevan perspective structure in Azerbaijani sector of the Caspian Sea on 10 March 2010. Estimations indicate that there is 300 billion-m3 natural gas and NCG equivalent to 40 million tons in the structure.

Sangachal Terminal Sangachal Terminal, located 55km south of Baku, receives and processes

oil and natural gas produced in Azerbaijani sector of the Caspian Sea. Sangachal Terminal which has 500 square km coverage is one of the world's largest oil and gas terminals in terms of area. Technically processed crude oil is pumped to crude oil storage tanks and then it is transported via pipelines for shipment to world energy markets. BP operated terminal operates since October 1997.

The terminal consists of two main parts, which are the EOP and Sangachal Terminal Expansion Programme (STEP). EOP (construction completed in 1996-1997 years) built up to process, store and export oil from the Chirag offshore field in the Caspian Sea. The EOP terminal composed of four crude oil storage tanks - 25,500 m3 capacity each, and can process, store and export in excess of 6 million tons of crude oil per year.



STEP (construction works started in 2002) is the part of the terminal, which has been expanded to receive, store and process oil from Azeri and Deepwater Gunashli sections of the Azeri-Chirag-Gunashli field. It includes number of facilities as well as three crude oil storage tanks with 880,000 barrels capacity each. Central terminal point, which is planned to build up in future, will be very important in storing, processing and exporting of in Shahdeniz field gas in Sangachal terminal.

Sangachal terminal also hosts two critical facilities for the BTC oil pipeline: the head pump station and the control room. The latter monitors the entire pipeline and can detect problems and isolate the necessary pipeline sections across all three countries. Nevertheless, the terminal is also starting point of pipelines of Baku-Supsa and BTE.

Shafag-Asiman Perspective Structure Shafag-Asiman perspective structure is located at 125 km to southeast

of Baku in 650-800 m deep section of the Caspian Sea. Exploration activities have not been conducted in the perspective structure, as it is a project initiated recently.

SOCAR and BP signed memorandum of understanding on drilling and exploration operations in the perspective structure in 2009. Subsequently, the parties have signed 30 years PSA on conducting geological surveys and development in the structure in October 2010. According to the agreement, although both parties took equal participation shares, BP attained the right to operate the project. It should be noted that Azerbaijani parliament has not ratified the PSA, yet.

Shahdeniz Natural Gas Field Azerbaijani geologists discovered Shahdeniz natural gas field, which is

located 70 km far from the coast to the southeast of Baku, in the Caspian Sea in 1954.

The PSA to develop the field was the second crucial contract between Azerbaijan and foreign energy corporations and it was signed on 4 June 1996 and ratified by the Azerbaijani parliament in October of the same year. The parties of the contract to develop the field are BP, which is technical operator with participation share of 25.5%, Statoil of Norway with 25.5%, SOCAR with 10%, LUKAgip of Russia with 10%, National Iranian Oil Company (NIOC) with 10%, Total of France with 10% and TPAO of Turkey with 9% share.



In 1999, rich hydrocarbon resources were found conditionally estimated in a trillion ton NCG, because of drilled well of exploration in the contract area. Therefore, new negotiations took start for purpose of further successful realization of the Shahdeniz field project. Subsequently, four contracts were signed on purchase of natural gas in 2001. These contracts are on supplying contractors BOTAŞ, Azerbaijani and Georgian governments (Georgia signed two contracts) with natural gas of 6.3 billion m3, 2.5 billion m3 and 0.8 billion m3 per annum, respectively. Natural gas production in Shahdeniz field started in December 2006 and then natural gas reached to Turkey in July as an export product.

The implementation of Shahdeniz field project is planned in two phases. In this process, Azerbaijan Gas Supply Company was attained to deal with purchase of natural gas and Statoil has to be the commercial operator of the project. Moreover, it is expected to produce 178 billion m3 natural gas and 34 million m3 NGC in the first phase and it will reach its peak in 2011. There are also tasks such as build up TPG 500 drilling platform, enlargement of Sangachal terminal, construction and operation of underwater and BTE natural gas pipelines in the agenda of the first phase. According to the plan, central terminal point will be very important in storing, processing and exporting of in Shahdeniz field gas in Sangachal terminal.

For the moment, dispute between Azerbaijan and Turkey on purchase price and transportation fee of natural gas is delaying further development of the Shahdeniz field project setting to the second phase. Furthermore, tripling production of natural gas from the field and transportation of natural gas to Italy, Albania, Macedonia, and countries of the Western Europe is considered within the framework of the second phase of the Shahdeniz field project through Turkey.

Shale Gas It is predominantly methane gas (CH4) that is extracted from shale fields.

Shale gas was first extracted from 21 m deep drilled well in the Pennsylvania state of the USA in 1821. Nevertheless, the shale gas production has certain different specificity in production process in comparison to natural gas production. Notably, shale gas is concentrated under a layer of rock, which makes it very hard to conduct vertical well drilling activity. Meanwhile, it is difficult to produce shale by means of traditional method as it is under low-dense and porous rock layer.



Moreover, more than one vertical well is needed for drilling and to extract shale gas in traditional method, which is expensive and commercially unattractive. Therefore, production of shale gas has not been conducted industrially for a long time.

Nevertheless, necessity for shale gas was arisen once again in 2009 when American energy corporations started to apply new technologies increasing productivity, quality and quantity in production of the shale gas. Those corporations made use of hydraulic method to drill horizontal well having access under shale rock and then extract gas via tubes, instead of using the traditional method of vertical well drilling. This new method was used by American energy companies to produce more gas in Russia per annum in 2009. Wide range use of this new method will enable energy corporations to produce more shale gas throughout the world in years ahead.

Socar & Turcas Energy A.S. (STEAS) STEAS is joint energy company established by SOCAR and Turcas Petrol

A.Ş., which is one of the integrated private companies founded in 1931 in Turkish energy industry. The strategic cooperation between SOCAR and Turcas in 2006 was the base for creation of such a joint energy company. STEAS has three shareholders. These are SOCAR (51%), Turcas (25%) and Aksoy Holding A.S. (24%) companies.

STEAS is committed to deal with refining of oil, investments in petro-chemical industry and trading of natural gas. Taking SOCAR as one of crucial players in transportation of oil and natural gas from Azerbaijan through Turkey to the world markets and Turcas Company’s extensive experience and existing infrastructure in Turkish energy market into consideration, the newly established joint company will be a successful initiative. The main objective of the STEAS is integration in downstream activities. For this purpose, STEAS acquired a right to participate in privatization of PETKIM, and subsequently, the company purchased 51% of PETKIM in May 2008 shortly after the establishment of subsidiary company called SOCAR & Turcas Petro-chemical A.S.

STEAS are interested in building new oil refineries in Turkey. In this regard, the company established another subsidiary called SOCAR & Turcas Oil Refinery A.S. in September 2008. Currently, the company has a plan to construct two oil refineries. These are the refinery in the company base of



PETKIM and Ceyhan Oil Processing Factory. Taking the needs of PETKIM into consideration, the company prioritized the oil refinery, which is planned to have the capacity of 10 million tons of oil processing, at Aliagha Complex of PETKIM in Izmir, and it is already applied to Energy Market Regulatory Authority of Turkish Republic for the permission. The realization of the project will decrease the dependency of PETKIM from import products, and the production complex of PETKIM will become one of the biggest complexes in Europe.

STEAS is also interested in expanding to neighboring countries to implement regional projects. In this regard, it gives special attention on cooperation between Azerbaijan and Turkey in the fields of petro-chemistry, oil and natural gas and development of material and technical basis for realization of regional projects. Lately on SOCAR purchased 25% of Turcas shares in joint venture and now company known under the SOCAR Turkey Energy brend.

Socar Energy Georgia SOCAR Energy Georgia, an Affiliate Company of SOCAR, was established

in 2006. Major activity area of the company is retail and wholesale of oil and oil products in Georgia. In this regard, the company actively participates in import and export of oil and oil related commodities, construction of oil terminals and storages in Georgia. Moreover, SOCAR has invested $ 1 billion to develop the energy market of Georgia. As a result, SOCAR Energy Georgia is in control of 75% of the energy market of Georgia.

Furthermore, the company started to operate in Kulevi terminal since 2008 that serves for secure and safe delivery of oil transported from Azerbaijan to European markets. Meanwhile, the company also possesses petrol filling stations of which 32 are operating in Georgia. Business activities of SOCAR Energy Georgia made it one of successful companies in Georgia to get a number of prizes, for instance, the Georgian Times newspaper rewarded the company with a prize of the most successful foreign company operating in Georgia in 2007.

Socar Energy Ukraine SOCAR has implemented noticeable projects enlarging to the markets

in the regional countries. SOCAR Energy Ukraine is a subsidiary company of SOCAR, operating in Ukraine since 2008. SOCAR got an opportunity to



establish a network of petrol filling stations under its brand name in Ukraine as its oil purchase was being in increased gradually and reached to 200,000 tons of oil in 2010. Initially, SOCAR Energy Ukraine inaugurated its petrol filling stations in Nikolayev and Odessa provinces in 2009, later it enlarged the network to capital city, Kiev. For the moment, the company manages the operation of 10 petrol filling stations, and it plans to increase them to 40 stations in near future.

SOCAR Energy Ukraine offers Nano 98, Nano 95, Nano diesel and as well as traditional A-95 and A-92 type of fuels for sale in the petrol filling stations. The company was the first to introduce EURO-5 standard fuel - A-95 that is rich in ethanol content and having less CO2 emission to atmosphere.

The enlargement of SOCAR in Ukrainian energy market will foster it to enlarge to greater European markets. In this regard, SOCAR aims to establish network of petrol filling stations in Balkan countries specifically in Bulgaria and Romania, and eventually SOCAR will have an access to the markets in the Mediterranean Sea countries in the future.

Southern Corridor European countries’ demand for natural gas is growing year by year

because of increase in household and industrial consumption of natural gas. According to estimation of the EU of Natural Gas Industry, natural gas will constitute 30% of energy consumption of the EU in 2030. If the total consumption in 2005 was 438 million tons oil equivalent (m toe), it will increase to 625 m toe in 2030. There are four sources of the natural gas targeting the EU market in the face of increasing consumption. These sources are Norway, the Northern Africa, Russia and so-called Southern Corridor. The former two natural gas sources do not have sufficient capacity to meet the EU natural gas demands. The another one, Russia, is capable of meeting 40% of the need of EU alone, however, Russia manipulates its dominant position in natural gas export to Europe in order to reach its political interest. Therefore, EU is interested in diversification of supply sources and transportation routes alternative to Russia. In this respect, the Southern Corridor (it is also known as Southern Gas Corridor) is the only feasible alternative route.

The Caspian and the Middle East Basin natural gas are the main sources in the Southern Corridor. The importance of these sources is that they are a



possibility for alternative export routes. Additionally, the proximity of the Caspian Basin natural gas sources to Europe is another advantage of the Southern Corridor. The projects such as Nabucco, the Trans Adriatic Pipeline, White Stream and Inter-connector Turkey – Greece – Italy designed mainly to transport natural gas westward from the Caspian Basin. Nevertheless, the transport capacity of four pipeline projects listed above is 95 billion m3 per annum. Participation of Azerbaijan in these projects is crucial, though it is not capable of exporting all its natural gas resources. Taking this into consideration, Azerbaijani President, Ilham Aliyev, signed the Declaration of Southern Corridor in Prague in 2009. Subsequently, on 13 January 2011, Azerbaijan and EU signed a joint Declaration on Southern Corridor. The natural gas fields of Azerbaijan such as Shahdeniz, Absheron and Umid allow transportation of natural gas in amount of 10 billion m3 per annum through Southern Corridor. Additionally, there is already constructed infrastructure by Azerbaijan to transport natural gas through this direction, which includes BTE natural gas pipeline. This kind of infrastructure and existing natural gas resources are crucial for implementation of the first stages on these projects, and they are intermediary to assure further development of the projects. The participation of Central Asian countries (Kazakhstan, Turkmenistan and Uzbekistan) is vital for successful realization of these projects. Considering this, Azerbaijan will be not only a supplier country to Europe but also an alternative transit route for above-mentioned natural gas suppliers in exporting natural gas through the Southern Corridor. In return, this will increase geo-strategic importance of Azerbaijan for Western countries.

State Oil Company of Azerbaijan Republic (SOCAR) SOCAR is one of the largest oil companies in the world. SOCAR was

created on the bases of two companies, Azerineft State Concern and Azerneftkimya Production Unit, by the decree of the president of Azerbaijan dated back to 13 September 1992. The establishment of the company aims to utilize hydrocarbons under common state policy, to improve management of structure in the oil industry and assure the development of fuel-energy complex of the whole industry of Azerbaijan.

SOCAR has control over all the natural resources in offshore and on-shore in the country and it deals with exploration, production, processing and refining of hydrocarbons and their transportation, retail and wholesale of petroleum products in internal and external markets. For instance,



Azerbaijan has 57 fields, of which 18 are located offshore. The company also conducts scientific researches and study projects in the oil industry. Since 1994, SOCAR has concluded 33 PSA type contracts with foreign petroleum companies to develop the oil industry of Azerbaijan. Additionally, the company is the contractor of two crucial pipelines, BTC oil and BTE natural gas pipelines and project of ACG fields. Furthermore, the company enlarges its area of activity to overseas including its own petrol filling stations and trades petroleum products in Georgia and the Eastern Europe. Turkish petroleum market is especially important for SOCAR as it plans to build oil refineries and petro-chemical factories in cooperation with Turcas and PETKIM companies in Turkey.

According to statistics of 2011, SOCAR has 79 800 employees including 50 Ph.D. holders, 392 Ph.D. candidates and 17,500 engineers and specialists. This in return allows the company to be able to take control of upstream and downstream activities in oil industry on its own power and efforts. The company is able to meet the demand of Azerbaijani population for oil and oil products and export hydro-carbons to external markets.

State Oil Fund of Azerbaijan Republic (SOFAZ) Azerbaijan started to produce oil that is called ‘early oil’ from ACG fields

in 1999 and export it via Baku-Supsa oil pipeline to the world markets. An oil fund was needed to manage oil incomes rationally and efficiently without causing damage to the economy of the country. Therefore, the SOFAZ was founded by the decree of the President of Azerbaijan on 29 December 1999.

The main objective of SOFAZ is to protect macroeconomic stability; for ensuring the fiscal-tax discipline in a condition of receiving large amount of incomes from the development of oil and natural gas resources. In addition, to ensure intergenerational equality with regard to the country's oil wealth and to preserve oil revenues for future generations taking into account that oil and gas are non-renewable resources.

SOFAZ pursues a policy to diminish dependency on petroleum income by fostering the development of non-oil sectors bearing in mind that huge dependency on oil revenues does affect the economy of the country negatively in the long-term. The fund also takes responsibility for the financial major nation scale projects to support socio-economic progress in the country.



The fund of SOFAZ is regulated in accordance with the ‘Preservation, Investment and Management Rules of Currency Resources of the State Oil Fund of Azerbaijan Republic’.

Statoil Corporation The Norwegian State Oil Company; Statoil, is a multi-national energy

corporation operating in 40 countries in the world. The corporation is mainly engaged in production of oil and natural gas in the continental shelf of Norway for 35 years. Statoil is one of the leading natural gas suppliers in Europe. Additionally, the company is also listed in New York and Oslo stock exchanges.

Azerbaijan is a foreign country where Statoil is involved in energy projects the most. In this regard, Statoil closely works with SOCAR and other international companies in the investment of oil and natural gas industry, as well as social spheres. Statoil secured 8.56% share in the Deal of the Century to develop ACG oil fields, 25.5% in Shahdeniz natural gas project and 15% in Alov-Araz-Sharg perspective structure project. Moreover, the corporation takes part in the operation of BTC oil pipeline with 8.71% share. The corporation also acts as an operator in projects within Azerbaijan, for instance, it is the official operator of Azerbaijan Gas Supply Company and commercial operator in BTE natural gas pipeline, which is designed to transport Shahdeniz field gas to European market.

Supsa Terminal Supsa terminal is located on the coast of the Black Sea in the west of

Georgia and is used for storing and loading crude oil transported via Baku-Supsa oil pipeline, before being pumped into tankers. The terminal has been operating since January 1999 and the first tanker loaded with crude oil was shipped in April of the same year. The terminal is one of the crucial objects for the exportation of Caspian Basin hydrocarbons through an alternative route. For instance, crude oil produced in the Azeri field (ACG project) is shipped to the world markets at this terminal.

In addition, the dispatcher room is also situated in Supsa, where receiving and pumping for the export facilities of crude oil is controlled. Crude oil is firstly registered commercially and then it is pumped into 40 thousand ton tanks. There is export-loading system, which consists of three



loading pumps that pumps crude oil from oil reservoirs to commercial registration system in the terminal. Then, crude oil is transported to world market after it is loaded into tankers passing through the Turkish straits. Georgian Pipeline Company on behalf of Azerbaijan International Operation Company and its shareholders operate all these processes.

The Deal of the Century On 20 September 1994, a PSA was signed to develop ACG oil field

located in Azerbaijani sector of the Caspian Sea. The agreement was signed at Gulustan Palace in Baku. The contract was named as ‘the Deal of the Century’ because of its historical, political importance at that time, and it is listed among the contracts, which involve the large volume of hydrocarbon deposits and significant amount of investment in the world. The contract was made possible due to nation-wide leader Heydar Aliyev’s diligence and determination on it, which in turn removed the barriers and allowed foreign transnational energy corporations to sign the contract, and guaranteed the participation of the foreign companies in energy project of Azerbaijan. All these were carried out in line with the national interest of Azerbaijan aiming to strengthen the independence of Azerbaijan. Meanwhile, Heydar Aliyev also achieved the international recognition of Azerbaijan’s ownership over the hydrocarbon resources in its sector of the Caspian Sea. This in return enabled Azerbaijani government to explore all its natural resources to raise national welfare of Azerbaijani people.

13 foreign transnational energy companies (Amoco, BP, McDermott, Unocal, SOCAR, LUKoil, Statoil, Exxon Mobil, TPOA, Pennzoil, ITOCHU, Ramco, Delta Oil Company) from 8 countries (Azerbaijan, the US, Great Britain, Russia, Turkey, Norway, Japan and Saudi Arabia) participated in the Deal of the Century. The parliament ratified the contract on 12 December 1994; this was the first step in implementation of the ‘new oil strategy’ of Azerbaijan. The first estimation indicated that there was 730 million tons of crude oil available for extraction after drilling in exploration wells, which required 11.5 billion USD to develop the fields. It is worth to note that McDermott International, Ramco, Amoco, Pennzoil and LUKoil withdrew from the contract by either merging with other companies or selling their share of participation in the project as the companies ExxonMobil of the US and INPEX of Japan. These companies joined the contract in further developments in the world oil industry. Subsequently, Azerbaijan



International Operation Company was established for successful realization of the project from scratch and it started to work with SOCAR based on a common program.

The Deal of the Century opened new opportunities for new initiatives in Azerbaijan’s petroleum industry. As a following to this contract Azerbaijan singed 33 PSAs with foreign energy corporations, collaborating to develop energy fields of Azerbaijan both on-shore and offshore.

The Sea Block Including Inam Perspective Structure Inam perspective structure is an offshore structure located in 140 km

south of Baku. The depth of water varies from 30 m to 300 m in the structure area. The structure was opened by Azerbaijani specialists in early 1990, and in 1992-93, the first exploratory activities were performed only up to 2000 m depth due to lack of technological means.

PSA was signed among SOCAR, BP and Monument Resources-Caspian Ltd. – Shell (Great Britain/Netherlands) on 12 August 1998 when nation-wide leader Heydar Aliyev paid a visit to Great Britain. The contract was ratified by Azerbaijani parliament on 28 December 1998. According to the contract, SOCAR, BP and Shell took 50%, 25%, 25% participation shares, respectively. Moreover, Amoco Caspian Sea Petroleum Ltd and Korean National Oil Corporation, which purchased 20% shares of Shell, and joined the project.

According to the estimations, there is 1.4-2 billion barrels of crude oil in the structure. However, the contract was terminated due to discovery of unattractive volume of hydrocarbon resources in the structure as result of the first 5000 m exploration well drilled in 2001. However, it is planned to start the second phase of exploration in the structure in the near future.

Total Corporation Total, established in 1992, is a France-based integrated and multinational

oil company dealing with oil and natural gas industry. Total is the fifth greatest energy corporation in the world operating in more than 130 countries.

Total operates in all fields of oil and natural gas industry. As it is an integrated corporation, it is actively involved in up-stream and down-stream activities, which are exploring, producing, processing, refining,



transportation and wholesale of hydrocarbon resources. Besides, Total takes part in production of chemical materials, development of coalmines, generation of electricity and development of alternative energy sources such as solar energy, nuclear power and biomass.

Total is also one of the stakeholders of world scale projects in Azerbaijan. Total has 10% share in Shahdeniz natural gas project, 5% in BTC oil pipeline project and 10% in BTE natural gas pipeline project. Additionally, Total took initiatives to develop Absheron deniz block, and Lankaran deniz, Talish deniz perspective structures with 40% and 35% participation shares, respectively. Nevertheless, up to now, Total has not achieved any successful outcome in development of above-mention perspective structures.

Trans Adriatic Pipeline (TAP) The Trans Adriatic Pipeline (TAP) is a pipeline project aimed to transport

Caspian and the Middle East Basin natural gas resources to the southern European natural gas markets. The project will meet certain amount of demand in the southern Europe, provide secure and stable supply of natural gas and contribute to energy security of the southern European countries by diversifying the natural gas import routes. Switzerland-based EGL company proposed the project in 2003. Afterwards Norway-based Statoil and German based E.ON Ruhrgas have joined to the project. EGL and Statoil companies have equally 42.5% and E.ON Ruhrgas 15% participation shares in the project according to the agreement signed in 2010.

The total length of the pipeline is 520 km. The pipeline travels from Greece, passes through Albania and seabed of the Adriatic Sea reaching Italy and connecting to the natural gas network in Brindisi. Initial natural gas flow capacity of the pipeline is to be 10 billion m3 annum, however, it is planned to increase the capacity to 20 billion m3 per annum. Additionally, the parties of the project plan to construct underground natural gas storage in capacity of 8.5 billion m3 in Albania. Natural gas is extracted from the Shahdeniz of Azerbaijan in the stage which is one of the major sources to fill up the pipeline. Azerbaijan will get opportunities to export its natural gas to the markets in southern and eastern European countries. Participation shares of Statoil in both TAP and Shahdeniz projects and shortcut connection to Italian natural gas network are advantages of the project.



Trans-Anatolian Gas Pipeline (TANAP) Trans-Anatolian gas pipeline is a proposed natural gas pipeline from

Azerbaijan through Turkey to Europe. If constructed, it will transport natural gas starting the second stage of Shahdeniz gas field.

The proposal for the possible construction of the pipeline was made on October 25, 2011 during the visit of President Ilham Aliyev in Izmir to attend the groundbreaking ceremony for a new oil refinery and petrochemical complex PETKİM signing a package of agreements on the transport of natural gas to Turkey.

The pipeline is expected to cost US $ 5–7 billion and is planned to be completed by 2017. The planned capacity of the pipeline would be 16 billion cubic meters of natural gas per year at initial stage and would be increased later up to 24 billion cubic meters. The pipeline will run from Georgian–Turkish border to Turkish - European border. The exact route of the pipeline is not clear. However, it was announced that one branch from Turkey would go to Greece and the other to Bulgaria.

On 26 December 2011, Turkey and Azerbaijan signed a memorandum of understanding establishing a consortium to build and operate the pipeline. SOCAR (80%), BOTAŞ (10%), and TPAO (10%) are the founding members of the consortium. However in the future it may involve a number of new companies.

In the case of realization of this project, Azerbaijan will receive an additional opportunity to transport its own gas to Turkey and to European markets. This fact will allow Azerbaijan to determine the volume of the exported gas, transporting it on its own and thus, obtain additional income from transit. In addition, Azerbaijan will be able to determine more favorable prices and tariffs on a competitive basis for pipeline projects such as TAP and Nabucco, in while implementing them.

Trans-Caspian Natural Gas Pipeline In 1990s, Trans-Caspian natural gas pipeline was a project aimed at

transporting natural gas resources of Kazakhstan and Turkmenistan to European markets via pipeline lied on the seabed of the Caspian Sea through Azerbaijan and Georgia bypassing Russia and Iran. The project was initially proposed by USA for establishment of transportation infrastructure exporting natural gas of Turkmenistan through alternative routes. Moreover,



feasibility study of the project had been conducted and as a result Turkmenistan, Azerbaijan, Georgia and Turkey agreed on implementation of the project by signing a number of contracts. In addition, it was planned to construct a pipeline with capacity of 20 billion m3 gas flow per annum. Nevertheless, the unresolved legal status of the Caspian Sea, opposition of Russia and Iran to the project and the discovery of Shahdeniz natural gas field in Azerbaijani sector of the Caspian Sea led to the cancellation of the construction of the pipeline. Instead, BTE natural gas pipeline was built due to successful trilateral co-operation among Azerbaijan, Georgia and Turkey.

Furthermore, the approach to the Trans-Caspian natural gas pipeline has changed and as of today, it is a pipeline project to connect only sea section of pipeline network between Turkmenbashi port of Turkmenistan and Baku, Azerbaijan. There is also a proposal to connect Tengiz field of Kazakhstan to Turkmenbashi port, which would be a vital step forward for implementation of Nabucco natural gas pipeline project. Nevertheless, Azerbaijan, Turkmenistan and Kazakhstan are reluctant to implement the Trans-Caspian natural gas pipeline project on their own efforts considering the political risks, which is hard to resist and bear results of pressures from Russia and Iran without serious political and financial support of the USA in particular, and Western European states.

Transgaz S.A. Transgaz S.A. is a natural gas transmission company of Romania

established in April 2000. However, the company was originally founded in 1912 when the natural gas surveys conducted in Sarmasel reservoir, and it was the first company dealing with natural gas in Europe. Transgaz is responsible for operating natural gas transmission system in accordance with Romanian national energy strategy. The company also deals with international transportation of natural gas and works on application of new technologies in natural gas transmission systems.

Transgaz is one of the stakeholders of Nabucco gas pipeline project designed to transport natural gas of Turkmenistan, Kazakhstan and Azerbaijan to European market. Meanwhile, Romania and Azerbaijan continue to build strong ties in energy related issues, for instance the two countries signed a very important strategic co-operation agreement in energy field. Azerbaijan is interested in exporting its hydrocarbon resources via alternative routes and in this regard, Azerbaijan, Georgia and Romania



are co-operating on the project to transport liquefied natural gas via a route passing through their territories and having an alternative access to European gas market. Additionally, for successful implementation of the project, these three countries also signed memorandum of understanding on this issue in 2010.

Turkiye Petrolleri Anonim Ortakligi (Turkish Petroleum Company - TPAO) TPAO, was established in 1954 and is the only energy corporation of

Turkey to deal with surveying and exploring, producing, refining and pursuing marketing of hydrocarbon resources in Turkey. TPAO, as a transnational corporation had monopoly on oil industry chain from exploration, production, refining, transportation and wholesale of hydrocarbon resources in Turkey until 1983.

Headquarters of TPAO is located in Ankara, Turkey and it has three District Management Centers in the regions. In order to serve for energy security of Turkey TPAO also conducts overseas activities in Caspian basin, northern Africa and in Middle East. The corporation especially co-partners with projects and actively participates in energy sector of Azerbaijan, Kazakhstan and Libya, and it is interested in getting involved in implementation of projects in Syria, Turkmenistan, Georgia, Iraq, Egypt, Russia and Algeria.

Furthermore, TPAO participates in three exploration, development and production of hydrocarbon projects in Azerbaijan. These are Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli oil fields, Shahdeniz natural gas field, and Araz-Alov-Sharg perspective structures with participation shares of 6.75%, 9% and 10%, respectively. Additionally, the corporation is one of the co-ventures of BTC Co. responsible for constructing BTC oil pipeline with the share of 6.53% and a partner of BTE natural gas pipeline project having 9% stake; a project to transport natural gas of the Shahdeniz field westward.

Umid Natural Gas Field Umid natural gas field, which is an offshore field located 75 km away

south of Baku, was discovered when geological surveys were conducted in 1953. There were nine exploration wells drilled resulting in discoveries of unattractive volumes of hydrocarbon reserves between 1977 and 1992.



However, as a consequence of new exploration projects carried out by SOCAR, the second largest reserve of natural gas of Azerbaijan was found in the Umid field. According to estimations, the field contains 200 billion m3 natural gas and 30 million m3 NGC. Discovery of Umid gas field opened up a new phase in oil industry of Azerbaijan as all operations were carried out by Azerbaijani specialists based on financial and technical capabilities of SOCAR in 6500 meter deep of seabed. If we take into consideration that the potential reserves in Babek natural gas field, where exploration activities are conducted and of which capacity is estimated twofold the amount of what was discovered in the Umid field. It is more likely that Azerbaijan is becoming a new emerging crucial natural gas exporter country.

White Stream Natural Gas Pipeline The EU proposed White Stream project in 2005, and it aims to transport

natural gas of Azerbaijan, Kazakhstan and Turkmenistan westward, specifically, to the Central and Eastern Europe. There are two proposed routes for the project. The first route is the natural gas pipeline beginning from Azerbaijan through Georgia and seabed of the Black Sea and reaching to Romania. The second route is the pipeline beginning from Azerbaijan, travelling through Georgia and seabed of the Black Sea, reaching to Crimean peninsula of Ukraine, and then connecting to the Romanian natural gas network. The main reason is to diversify natural gas import sources and export markets and routes for consumers and suppliers regardless of realization of the one of the proposed routes.

White Stream consortium has been formed for the realization of the project. The feasibility study of natural gas pipeline project has been conducted by Trans-European Energy Network (TEN-E, TEN-Energy) program of the EU. However, there are no sources nor any organization agreed to finance the construction of the pipeline. Nevertheless, in case of successful realization of the project in 2015 it is aimed to build a natural gas pipeline in capacity of 8 billion m3 flow per annum. Later on, it is planned to increase the natural gas flow capacity of the pipeline to 32 billion m3 per annum.

Yalama (D222) Perspective Structure Yalama (D222) perspective structure is located in the north of Baku, 30

km distance from coastal area on Azerbaijani and Russian border of the



Caspian Sea sector. Very large volume of hydrocarbon resource, mainly of natural gas, is estimated in the structure. Additionally, approximately $ 2 billion US is required to develop the structure.

PSA for 25 years was signed between SOCAR and LUKoil in 1997. According to the agreement, LUKoil and SOCAR took 80% and 20% participation shares in the project, respectively. Additionally, Gaz de France also joined the project when LUKoil sold its 15% share with the agreement of Azerbaijan. Furthermore, the representative of LUKoil had announced the discovery of commercially unattractive volume of hydrocarbon resources upon completion of the second exploration well drilled in October in 2008. Since then no progress has been made in the structure.

Zafar And Mashal Perspective Structures Zafar and Mashal perspective structures are located 110 km to the

Southeast of Baku in very deep section of the Caspian Sea. Although the offshore structures were discovered in 1961, exploration wells were drilled in years 1985-1987.

SOCAR, Exxon Exploration and Production Azerbaijan Ltd (USA) and Mobil Asset Investments Ltd (USA) signed 25 years PSA on perspective structures on 27 April 1999 when the national leader Heydar Aliyev paid an official visit to the USA. In 2000, the USA-based ConocoPhillips also joined the contract. Subsequently, the contract came into force after ratification in Azerbaijani parliament on 8 May 2000. According to the contract, SOCAR, ExxonMobil and ConocoPhilips took 50%, 30%, 20% participation shares, respectively. Nevertheless, the contract was terminated due to commercially unattractive volume of hydrocarbon resources.

It is estimated that there is 140 million tons of oil reserves in the structures.

Zigh and Hovsan Oil Fields Zigh and Hovsan oil fields are located in the south of Absheron

peninsula. The oil fields were discovered and prepared for the production of crude oil in 1935 and 1948, respectively.

SOCAR and LUKoil Overseas Absheron Ltd signed a production-sharing agreement on Zigh and Hovsan oil fields on 9 January 2001 when former Russian president, Vladimir Putin, paid an official visit to Azerbaijan.



According to the agreement, both companies took equal (50%/50%) participation shares in the project. Nevertheless, the agreement was suspended. Later on, another Russian company, RussNeft, came into agreement with SOCAR over the above-mentioned oil fields signing production-sharing agreement on 3 November 2006, which was also ratified by the Azerbaijani parliament. According to the agreement, SOCAR took 25% participation share while RussNeft took 75%.

There are 10 drilled wells that produce oil, 20,000 m3 natural gas and extracting 470 m3 water in Zigh field, daily. These figures range to 19 active producing oil wells with 260 tons of oil, 90,000 m3 natural gas and extracting 800 m3 water in Hovsan field, daily.



LITERATURE LIST A.Badalova, TrendCApital, “Nabucco Official: Trans-Caspian Gas Pipeline -

Stable Solution for Transporting Turkmen Gas to Europe”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1701857.html, 05 June 2010.

A. Narimanov et al., 1998, “The Bahar oil and gas-condensate field in the South Caspian Basin”, http://www.akifnarimanov.com/akif/extdocs/PetroleumGoescience_199804_Bahar1.pdf, 20 September 2010.

“About Devon - Our History”, http://www.devonenergy.com/AboutDevon/Pages/our_history.aspx, 02 July 2010.

“About Gazprom”, http://www.gazprom.com/about/, 01 July 2010. “About INOGATE”, http://www.inogate.org/inogate_programme/about_inogate, 27

June 2010. “About White Stream”, http://www.gueu-

whitestream.com/main.php?id=1&lang=eng, 01 August 2010. “Abşeron blokundan qaz hasilatı 2021-2022-ci illərdə başlana bilər”,

http://aznews.az/index.php?action=static_detail&static_id=55873 , 05 October 2011.

Agence France-Presse, 14 September 2010, “Azerbaijan, Georgia, Romania sign deal on gas transit route”, http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=azerbaijan-georgia-romania-sign-deal-on-gas-transit-route-2010-09-14, 20 September 2010.

“AIOC co-venturers”, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007997&contentId=7014999, 25 June 2010.

Alexandros Petersen, 09 June 2009, “Progress on East-West Energy Corridor Continues”, http://www.acus.org/new_atlanticist/progress-east-west-energy-corridor-continues, 10 June 2010.

Allbuisiness.com, 2010,“Azerbaijan - The Oguz JV.”, http://www.allbusiness.com/mining-extraction/oil-gas-exploration-extraction/14772700-1.html, 22 January 2011.

APA Economics, 24 Noyabr 2010 “Azərbaycanda yeni iri qaz yatağı kəşf olunub”, 24 November 2010 http://az.apa.az/xeber_Azerbaycanda_yeni_iri_qaz__205575.html, 5 December 2010.

“ARDNŞ ‘Neft Daşları’ və ‘Bahar’ yataqları arasında yeni qaz kəmərinin çəkilməsi layihəsinin həyata keçirilməsinə başlayıb” 03 September 2007,



http://www.interfax.az/az/index.php?option=com_content&task=view&id=9007&Itemid=37, 20 September 2010.

“ARDNŞ haqqında”, http://socar.az/about-az.html, 20 June 2010. Azerbaijan.az, “State Oil Company of Azerbaijan Republic”,

http://www.azerbaijan.az/portal/StatePower/Committee/committeeConcern_01_e.html#2, 22 January 2011.

Azerbaijan-news.az, “‘Azərbaycan Respublikasında Zığ və Hövsan neft yataqlarının daxil olduğu blokun bərpası, işlənilməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında’ saziş təsdiqlənmək üçün Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarılmışdır”, http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year=2007&Pid=10836, 22 January 2011.

“Azerbaijan International, “Azerbaijan Oil Contracts”, (6.2) Summer 1998, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/62_folder/62_articles/62_socar_aioc.html, 10 July 2010

Azerbaijan International, “Caspian International Petroleum Company”, Azerbaijan International (4.3) Autumn 1996, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/43_folder/43_articles/43_caspian.html, 02 July 2010.

Azerbaijan International, “Chevron in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/chevron.html, 05 June 2010

Azerbaijan International, “Devon Energy Caspian Corporation (DECC) in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/devon.html, 02 July 2010.

Azerbaijan International, 1999, “Exxon Mobil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/exxon.html, 01 July 2010.

Azerbaijan International, “LUKoil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/lukoil.html, 03 July 2010.

Azerbaijan International, “Natiq Aliyev, Kapaz SOCAR`s Official Statement”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/53_folder/53_articles/53_statement.html, 05 July 2010.

Azerbaijan International, “Total in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/total.html, 01 June 2010.

“Azərbaycan «Lukoil»un «Yalama» layihəsindəki payının 15%-nin «Gaz de France» şirkətinə satmasına müsbət rəy verib”, 13 November 2008, http://az.apa.az/news.php?id=138299, 04 July 2010.



“Azərbaycan Neftinin Nəql Marşrutlari (Baki-Novorossiysk, Baki-Supsa)”, http://www.country.az/_Economy/_OilStrategy/oilStrategy_05_a.html, 25 June 2010.

“Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası”, http://www.iom.az/legislation/files/NationalSecurityConcept-Azeri.pdf, 10 June 2010.

“Azərbaycan və İran qaz müqaviləsi imzalayıb”, 13 January 2010, http://az.trend.az/capital/pengineering/1617463.html, 18 July 2010.

“Azəri layt: milli markamız dünya markasına çevrilir”, 14 March 2008, http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryId=9012064&contentId=7042426, 09 June 2010.

“Azeri, Chirag and Gunashli”, 30 August 2007, http://www.statoil.com/en/About/Worldwide/Azerbaijan/Pages/AzeriChiragGunashli.aspx, 25 June 2010.

“Azeri-Chirag-Gunashli Oilfield, Caspian Sea, Azerbaijan”, http://www.offshore-technology.com/projects/acg/, 21 January 2011.

“Azəriqaz’ İstehsalat Birliyi”, http://socar.az/37-establishments-view-az.html, 5 December 2010

Azernews, “Aliyev: Azerbaijan will have a say as gas exporter”, 26 November 2010, http://www.azernews.az/site/Oil_$_Gas/27210Aliyev:_Azerbaijan_will_have_a_say_as_gas_exporter,05 December 2010.

“Azpetrol haqqında: Yaranma və İnkişaf”, 2010, http://www.azpetrol.com/index.php?mod=inside&menu=76&lang=az, 30 June 2010.

“’Bahar’ və ‘Qum-dəniz’ yatağına dair qanun layihəsi müzakirəyə çıxarılır”, http://www.milli.az/news/economy/9230.html, 20 September 2010.

“Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006669&contentId=701509, 25 June 2010.

Barçin Yinanç, “Trans-Adriatic Pipeline the cheapest, director says”, June 2010, http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=trans-adriatic-pipeline-the-cheapest-director-says, 05 October 2011.

“Bioenergy”, http://www.energy.gov/energysources/bioenergy.htm, 23 June 2010. “BP at a glance”,

http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=3&contentId=2006926, 10 July 2010.

BP, “Our projects and operations”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9028956&contentId=7053899, 21 June 2010.



“Brief History of Nabucco”, http://www.nabuccopipeline.com/portal/page/portal/en/company_main/about_us, 06 July 2010.

“BST Today”, http://www.kulevioilterminal.com/index.php?option=com_content&view=article&id=98&Itemid=77&lang=en, 01 July 2010.

“BTC Co. co-venturers”, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007998&contentId=7015010, 25 June 2010.

“BTC-Şahdəniz-AÇG”, http://socar.az/btc-az.html, 20 June 2010. CaspianEnergy.com, “Newest History of Azerbaijanian Oil”,

http://old.caspenergy.com/19/history_e.html, 22 January 2011. “Ceyhan Terminal”,

http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006675&contentId=7051716, 15 June 2010.

“Cipco dissolved”, 23 January 1999, http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc91019.htm, 25 June 2010.

ConocoPhillips, ‘Company History’, http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/history/Pages/index.aspx, 10 August 2010.

Chevron, “Company Profile”, http://www.chevron.com/about/leadership/, 05 June 2010.

‘Conoco Inc, “Company History”, http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/history/conoco/Pages/index.aspx, 10 August 2010.

Delta Oil Company, “Business reputation”, http://www.delta-oil.com/business_reputation.php, 01 July 2010.

Delta Oil Company, “Company Profile”, http://www.delta-oil.com/company_profile.php, 01 July 2010.

Delta Oil Company, “Operation Ethos”, http://www.delta-oil.com/operation_ethos.php, 01 July 2010.

Delta Oil Company, “Strategic Alliances”, http://www.delta-oil.com/track_record.php, 01 July 2010.

Demirmen Ferruh, 19 December 2011, “BP-SOCAR duo deliver 'coup de grace' to Nabucco”, News.az, http://www.news.az/articles/economy/51212, 29 January 2012.

Dubendi Oil Terminal, http://www.crosscaspian.com/www/index.php?lang=2&p=15&PHPSESSID=010914f0080b314157c4790941b99f21, 10 December 2010.



E.İsmayılov, Trend.az , “ARDNŞ Azərbaycanda böyük qaz yatağı "Ümid"in açıldığını bəyan edib”, http://az.trend.az/capital/energy/1786774.html, 5 December 2010

Efgan Niftiyev, “Gazprom-SOCAR gas deal: Should Azerbaijan commit to a long-term contract?”, http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=207061, 01 July 2010

Eldar Abbasov, “Naftalan - The Miracle Oil Azerbaijan's Therapeutic Oil”, Azerbaijan İnternational, Summer 2002 (10.2) Pages 60-61, URL: http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai102_folder/102_articles/102_naftalan_abbasov.html, 30 June 2010.

Eni, “Company Profile-Eni”, http://www.eni.com/en_IT/company/company-profile/company-profile.shtml, 02 July 2010.

“Exploration & Production - Activities in the World”, http://www.eni.com/en_IT/company/operations-strategies/exploration-production/activities-world/explo-business-world.shtml, 02 July 2010.

Exxonmobil, “Guiding principles”, http://www.exxonmobil.com/Corporate/about_operations_sbc_principles.aspx, 01 July2010.

Exxonmobil, “Our history”, http://www.exxonmobil.com/corporate/history/about_who_history.aspx, 01 July 2010.

Exxonmobil, “Who we are”, http://www.exxonmobil.com/Corporate/about_who.aspx, 01 July 2010.

Fuel types, http://socar.com.ua/en/production/fuel_types, 10 February 2011. GasandOil.com, 2006, “SOCAR and Russneft sign new PSA contract”,

http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc64759.htm, 22 January 2011. Gareth M. Winrow, June 2009, “Problems and Prospects for the “Fourth Corridor”:

The Positions and Role of Turkey in Gas Transit to Europe”, Oxford Institute for Energy Studies, http://www.oxfordenergy.org/pdfs/NG30.pdf, 15 June 2010

Gazprom Today - Largest Gas Company, http://www.gazprom.com/about/today/, 01 July 2010.

Gazprom, “Production”, http://www.gazprom.com/production/, 01 July 2010. “Georgian Energy Minister: Azerbaijan, Georgia to discuss further energy

cooperation”, http://www.pfmc-az.com/index.php?option=com_content&view =article&id=388:georgian-energy-minister-azerbaijan-georgia-to-discuss-further-energy-cooperation&catid=1:latest-news, 05 July 2010.

Həftə-İçi Qəzeti, “ARDNŞ-lə RWE Dea anlaşma sənədi imzaladılar”, http://www.hafta-ichi.com/newv/2010/03/11/read=49627, 29 June 2010.

Hess, “Exploration & Production”, http://hesscorporation.com/ep/exp_prod.htm, 01 July 2010.



Hess, “A Leading Global Independent Energy Company”, http://hesscorporation.com/aboutus/corporate_overview.htm, 01 July 2010.

Hess, “History”, http://www.hess.com/company/history/default.aspx, 01 July 2010. “Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu Gürcüstan hökumətindən aldığı

sifarişləri uğurla həyata keçirir”, http://www.socar.az/150-news-view-az.html, 25 June 2010.

“Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunda istehsal olunan yeni tipli elektrodlar alıcıların rəğbətini qazanmışdır”, http://www.socar.az/1755-news-view-az.html, 25 June 2010.

“Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunda Ulu öndərin xatirəsi yad edildi”, http://socar.com.tr/2208-news-view-az.html, 25 June 2010.

“Heydər Əliyevin neft strategiyası”, http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy/oilStrategy_a.html, 25 June 2010.

“History of Amoco”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014823&contentId=7027814, 10 July 2010.

“History of BP”, “Late century”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014444&contentId=7027525, 10 July 2010.

“History of BP”, http://www.bp.com/multipleimagesection.do?categoryId=2010123&contentId=7059226, 10 July 2010.

“History of RWE- Chronicle”, http://www.rwe.com/web/cms/en/8966/rwe/rwe-group/about-rwe/history/chronicle/, 29 June 2010.

“Hydrocarbons”, http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/organic/hydrocarbon.html, 28 June 2010.

Ibrahimov Rovshan, 01 January 2012, “Трансанатолийский трубопровод: Начало новой эры в энергетической политике Азербайджана”, 1news.az, http://1news.az/authors/ribrahimov/20120101054243783.html#page1, 29 January 2012.

“İlham Əliyev “Abşeron blokunda yeni böyük qaz yatağının kəşfi münasibətilə mətbuata açıqlama vermişdir”, 09 September 2010, http://president.az/articles/3058, 05 October 2011.

“INOGATE - Partner Countries”, http://www.inogate.org/inogate_programme/inogate_network/inogate-partner-countries, 27 June 2010.

INPEX, “Our Business”, http://www.inpex.co.jp/english/business/index.html, 03 July 2010.



INPEX, “History”, http://www.inpex.co.jp/english/company/history.html, 03 July 2010. “İran Milli Qaz Şirkətinin rəhbəri: Azərbaycandan qaz nəqlinin həcmini artırmaq

üçün yeni qaz kəmərləri çəkilməlidir”, 14 May 2010, http://az.apa.az/news.php?id=187208, 18 July 2010.

“ITGI: Turkey - Greece - Italy Gas Pipeline”, 2006, http://www.edison.it/en/company/gas-infrastructures/itgi.shtml, 05 October 2011.

“ITOCHU History”, http://www.itochu.co.jp/en/about/history/, 03 July 2010. ITOCHU, “Corporate Profile”, http://www.itochu.co.jp/en/about/profile/, 03 July 2010. James Tilley, “SOCAR-CIPCO: Developing the Karabakh Prospect”, Azerbaijan

International (4.4) Winter 1996, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/44_folder/44_articles/44_socar_cipco.html , 25 June 2010.

Jon Nic. Vold, “Statoil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/33_folder/33_articles/33_statoil.html, 01 June 2010

Laçın Sultanova, “Səfir Məhəmməd Baqir Bəhrami: ‘İranla Azərbaycan arasında yeni qaz kəməri tikiləcək’”, 25 February 2010, http://az.apa.az/news.php?id=179070 , 26 June 2010.

Layihələr, “İnam perspektiv strukturunun daxil olduğu dəniz bloku”, http://www.socar.az/12-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Lerik Dəniz və Cənub perspektiv strukturlarının daxil olduğu blok”, http://www.socar.az/18-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Abşeron Dəniz Bloku”, http://socar.az/8-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturlarının daxil olduğu kəşfiyyat bloku”, http://socar.az/13-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Əşrəfi, Dan Ulduzu perspektiv strukturları”, http://www.socar.az/4-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Lənkəran Dəniz, Talış Dəniz perspektiv strukturları”, http://www.socar.az/5-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Naxçıvan perspektiv strukturu”, http://www.socar.az/7-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Oğuz Dəniz Bloku”, http://www.socar.az/9-projects-view-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Qarabağ perspektiv strukturu”, http://socar.az/projects-az.html, 20 June 2010.

Layihələr, “Qaraçuxur Neft yatağı daxil olduğu blok”, http://socar.az/23-projects-view-az.html, 20 June 2010.



Layihələr, “Zəfər və Məşəl perspektiv strukturlarının daxil olduğu kəşfiyyat bloku”, http://socar.az/17-projects-view-az.html, 20 June 2010.

“Layihələr, “Zığ və Hövsan neft yataqlarının daxil olduğu blok”, http://socar.az/21-projects-view-az.html, 20 June 2010.

“Layihələr”-“D-222 perspektiv Azərbaycan bloku”, http://socar.az/6-projects-view-az.html, 20 June 2010.

“Liquefied Natural Gas (LNG)”, http://www.naturalgas.org/lng/lng.asp, 05 July 2010. LUKoil, “General Information”, http://www.lukoil.com/static_6_5id_29_.html, 03 July

2010. LUKoil, “Oil and Gas Reserves”, http://www.lukoil.com/static_6_5id_252_.html, 03

July 2010. “Məqsəd və Vəzifələr”, http://www.oilfund.az/az/content/3, 10 July 2010. “Milestones in the Romanian natural gas industry”,

http://www.transgaz.ro/en/istoric.php, 04 June 2010. Milli.Az, Azərbaycanın sübut edilmiş karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi açıqlandı,

http://www.milli.az/news/economy/69304.htm, 05 October 2011. Mir-Yusif Mir-Babayev, “Azerbaijan's Oil History: Brief Oil Chronology since 1920 ¬

Part 2” Azerbaijan International, Summer 2003 (11.2), http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai112_folder/112_articles/112_chronology.html, 22 October 2011, pp.56-63.

Murad Mehdiyev, “Oil and Gas Prospects The Umid fulfils hopes” http://www.visions.az/oil,225/, 05 October 2011.

“Nabucco Route”, http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/pipeline/route, 06 July 2010

Nasser Sagheb and Masoud Javadi, 1994, “Azerbaijan's ‘Contract of the Century’ Finally Signed with Western Oil Consortium”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/24_folder/24_articles/24_aioc.html, 25 June 2010.

“Neft strategiyası”, http://www.azembassy.lv/browse.php?lang=az&page=130104, 10 June 2010.

“Neft strategiyası”, “Azərbaycanın Yeni Neft Strategiyası”, http://socar.az/oilstrategy-az.html, 20 June 2010.

Nicat Mustafayev, 27 February 2009, “Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə «Total» arasında «Abşeron» bloku üzrə saziş imzalanıb”, APA Economics, http://az.apa.az/news.php?id=147971, 21 October 2011.

Oil Terminal, 2003, http://www.bakuseaport.az/ot.html, 10 December 2010. Palmali, “History”, http://www.palmali.com.tr/en/history.asp, 01 July 2010. Palmali, “Philosophy”, http://www.palmali.com.tr/en/company.asp, 01 July 2010.



Palmali, “Policy”, http://www.palmali.com.tr/en/policy.asp, 01 July 2010. Palmali, “Ship Management”, http://www.palmali.com.tr/en/ship_management.asp,

01 July 2010. Peker Emre, 25 December 2011, “Turkey to Sign Agreement for Azerbaijan Gas

Pipeline Tomorrow”, Bloomberg, http://www.bloomberg.com/news/2011-12-25/turkey-to-sign-agreement-for-azerbaijan-gas-pipeline-tomorrow.html, 29 January 2012.

Petkim, “Hakkımızda”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/hakkimizda.aspx, 01 July 2010.

Petkim, “Tarihçe 1965-1970”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/tarihce/1965-1970.aspx, 01 July 2010.

Petkim, “Tarihçe 2007”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/tarihce/2007.aspx, 01 July 2010.

Renewable Energy, http://www.altenergy.org/renewables/renewables.html, 01 July 2010.

Rəşad Süleymanov, APA-Economics, “Azərbaycan prezidenti «Azerbaijan-Georgia-Romania Interconnector» layihəsi üzrə imzalanmış anlaşma memorandumunu təsdiq edib”, http://az.apa.az/news.php?id=188631, 05 June 2010.

Ровшан Ибрагимов, “Сланцевый газ - новая эра энергобезопасности или дополнительные возможности?”, http://www.1news.az/analytics/20100702013321251.html, 20 December 2010.

RWE Facts amd Figures 2008, http://rwecom.online report.eu/factbook/en/servicepages/downloads/files/download.php?file=entire_rwecom_fact08.pdf, 29 June 2010.

Sangachal Terminal, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006674&contentId=7015100, 21 June 2010.

Shah Deniz and SCP co-venturers, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007999&contentId=7015015, 25 June 2010.

Shah Deniz”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006668&contentId=7015092, 20 June 2010.

Shareholders of Nabucco pipeline, http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/ portal/en/company_main/shareholders_link, 06 July 2010.

“Shell at a glance”, 2010, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/at_a_glance/, 01 July 2010.

“Shell, “Our major projects”, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/ our_strategy/major_projects_2/, 01 July 2010.



Shell, “Who we are”, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/who_we_are/, 01 July 2010.

Socar.az, “'RussNeft' Neft Şirkəti ASC və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ''Zığ'' və ''Hövsan'' yataqlarının daxil olduğu blok üzrə saziş imzalamışlar”, http://www.socar.az/184-news-view-az.html, 21 October 2011.

Socar.az,”Şəfəq-Asiman perspektiv strukturu üzrə hasilatın pay bölgüsü Sazişi imzalanmışdır”, http://www.socar.az/2690-news-view-az.html, 22 October 2011.

“SOCAR & Turcas Energy”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=pet4, 15 December 2010.

“SOCAR & Turcas Petrochemicals”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=str&lng=, 15 December 2010.

“SOCAR & Turcas Refining”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=pet6&lng=, 15 December 2010.

SOCAR Energy Georgia “H, S & E Policy”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=04, 17 June 2010.

SOCAR Energy Georgia, “Company Overview”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=00, 17 June 2010.

SOCAR Energy Georgia, “Major Partner”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=02, 17 June 2010.

“SOCAR signs contract with Bahar Energy Limited” http://caspenergy.com/index_en.shtml?id_node=68&id_file=7098&lang=en, 20 September 2010.

“South Caucasus Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006670&contentId=7015095, 15 June 2010.

Statoil, “Alov, Araz and Sharg”, http://www.statoil.com/en/About/Worldwide/Azerbaijan/Pages/Alov,ArazogSharg.aspx, 21 October 2011.

“Statoil in Brief”, http://www.statoil.com/en/About/InBrief/Pages/default.aspx, 01 June 2010.

Statoil Worldwide, “Azerbaijan”, http://www.statoil.com/en/about/worldwide/azerbaijan/pages/default.aspx, 01 June 2010.

Statoil, “Our History”, http://www.statoil.com/en/about/history/pages/default3.aspx, 01 June 2010.



“Supsa Terminal”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006673&contentId=7051715, 21 June 2010.

The European Union of Natural gas Industry, “Eurogas long term outlook to 2030”, http://www.eurogas.org/uploaded/Eurogas%20long%20term%20outlook%20to%202030%20-%20final.pdf, 05 October 2011.

TheAzeriTimes, 2010, “Status of Azerbaijani Offshore Oil and Gas PSAs as of December 2009”, http://www.theazeritimes.com/site/fuel-energy/3261, 22 October 2011.

“The Refinery of Tomorrow”, http://www.rwbeck.com/Insights/ArticlesAndPublications/TheRefineryofTomorrow.aspx, 03 July 2010.

The Trans Adriatic Pipeline, “Route”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/tap-project/route/, 05 October 2011.

The Trans Adriatic Pipeline, “Southern Gas Corridor”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/why-tap/southern-gas-corridor/, 05 October 2011.

Trans Adriatic Pipeline, “Focus on TAP’s contribution to South Eastern Europe and the Balkan region”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/en/why-tap/the-missing-link/benefits-for-south-eastern-europe/, 05 October 2011.

Trans Adriatic Pipeline, “Shareholders”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/about-us/shareholders/, 05 October 2011.

The U.S. Energy Information Administration, “International Energy Glossary”, http://www.eia.doe.gov/iea/glossary.html, 03 July 2010.

Today.az, 14 November 2008, “Energy summit ends in Baku”, http://www.today.az/news/business/48993.html, 28 June 2010.

Today.az, “Full text of the declaration of the Baku energy summit made public”, http://www.today.az/news/business/49015.html, 28 June 2010.

Today.az, 15 September 2010, “President Ilham Aliyev: Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector project marks a new page in energy cooperation”, http://www.today.az/news/politics/73465.html, 20 September 2010.

Today.az, 02 September 2010, ”Russia, Azerbaijan to sign deal on increased gas supplies”, http://www.today.az/news/business/72908.html, 20 September 2010.

Today.az, “Shell intends to expand its activities in Azerbaijan”, http://www.today.az/news/business/39163.html, 20 September 2010.

“Total at a Glance: An international energy provider (2009 figures)”, http://www.total.com/en/about-total/group-presentation/overview-total-940507.html, 01 June 2010.

“Total in 2009”, http://www.total.com/MEDIAS/MEDIAS_INFOS/3315/EN/Total-2009-perspectives.pdf, 01 June 2010.



Total, “Our Businesses”, http://www.total.com/en/about-total/businesses-940531.html, 01 June 2010.

TPAO’s International Projects, http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_en/sub_content.aspx?id=148, 05 October 2011.

TPAO, “Amaç ve Hedeflerimiz”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1&itemid=3, 02 June 2010.

TPAO, “Nerelerde Faaliyet Gösteririz?”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1&itemid=5, 02 June 2010.

“TPAO, “Tarihçe”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1, 02 June 2010.

Transgaz, “Object of activity”, http://www.transgaz.ro/en/obiect_activitate.php, 04 June 2010.

TrendCapital, “Azerbaijan, Georgia, Romania establish joint venture under AGRI project”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1750225.html, 20 sentyabr 2010.

Trend.az, 25 February 2010, “ARDNŞ və İran Milli Qaz İxracı Şirkəti (NIGEC) Bakıda Azərbaycan qazının İrana tədarükü üzrə qısamüddətli müqavilə imzalayıb”, http://az.trend.az/capital/energy/1617463.html

Trend.az “Ekol to operate at oil terminal in Dubendi”, http://en.trend.az/capital/energy/1807459.html, 10 December 2010.

TrendCapital, “Nazir: Transxəzər qaz kəməri layihəsi qaz resurslarında böyük dəqiqlik tələb edir”, http://az.trend.az/capital/pengineering/1035872.html, 04 June 2010.

TrendCapital, “Nazir: Xəzərsahili qaz kəmərinin çəkilməsi Transxəzər qaz kəmərinə təsir etmir”, http://az.trend.az/capital/pengineering/967160.html, 04 June 2010.

TrendCapital, “Supplying Azerbaijani gas to Romania will play important role in European energy security”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1669047.html, 20 September 2010.

Vladimir Socor, “Azerbaijan Spearheading Initiative on Trans-Caspian Gas Pipeline”, Eurasia Daily Monitor Volume: 3 Issue: 62., 30 March 2006, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=31531, 05 June 2010.

Vladimir Socor, “Azerbaijan-Russia Gas Agreement: a Wakeup Call to Brussels and Washington”, Eurasia Daily Monitor Volume: 6 Issue: 127, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=35216&tx_ttnews[backPid]=7&cHash=e2c72ea522, 01 July 2010.



Vüqar İsrafilov, APA Economics, 26 February 2009, “LUKoil Azərbaycandakı «D-222» perspektiv strukturun işlənilməsi layihəsini tərk edir”, http://www.az.apa.az/xeber_%C2%ABLUKoil%C2%BB_Azerbaycandaki_%C2%ABD-222%C2%BB_perspektiv__147813.html, 21 October 2011.

Vüqar Mustafayev, 06 October 2008, “Oktyabr-avqust aylarında «Qaraçuxur» yatağından neft hasilatı 53% artıb”, Apa, http://az.apa.az/print.php?id=134462, 21 October 2011.

“Western Route Export Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006672&contentId=7015099, 25 June 2010.

“White Stream Pipeline Company”, 19 January 2009, http://www.gueu-whitestream.com/main.php?id=15&lang=eng, 26 January 2012.

“Yalama Yatağı”, 15 October 2008, http://az.apa.az/news.php?id=135450, Apa, 04 July 2010.

81

ENERJİ TERMİNLƏRİNİN İZAHLI LÜĞƏTİ

(AZƏRBAYCANIN NEFT VƏ TƏBİİ QAZ SEKTORU İLƏ ƏLAQƏDAR İZAHLI LÜĞƏT)

82 Qafqaz Universiteti

ENERJİ TERMİNLƏRİNİN İZAHLI LÜĞƏTİ (Azərbaycanın neft və təbii qaz sektoru ilə əlaqədar izahlı lüğət)

Təhlükəsizlik və Enerji Tədqiqatları Mərkəzi 83

Ön Söz

Əziz oxucu! 2008-ci ildə Qafqaz Univeristeti nəzdində fəalliyətə başlayan Enerji Tədqiqat Mərkəzinin əməkdaşları tərəfindən hazırlanan bu lüğət Azər-baycanın enerji sektoru, xüsusilə də neft və təbii qaz mövzusunda dərc edilmiş ilk izahlı lüğətdir.

Bu lüğət 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini əldə etdikdən sonra enerji sektorunda neft və təbii qaz ehtiyatlarının dünya bazarlarına çıxarılması prosesində tədqiqatı, istismarı, istehsalı, nəqli və satışı işlərinin məqamları barəsində məlumat verici səciyyə daşıyır. Luğətdə Azərbaycanın enerji sektorunu əlaqədar edən hər növ məqama toxunmağa çalışılmış və enerji ilə bağlı istifadə olunan bəzi əsas təriflər, terminlər cəmləşdirilmiş, onların izahı verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, neft və təbii qazın sənaye üsulu ilə istehsalında ən qədim tarixə malik olan Azərbaycan, həmin sahədə dünyada müxtəlif vaxtlarda bir çox yeniliklərə imza atmışdır və neft sənayesinin inkişafına böyük töhvələr vermişdir. Azərbaycan öz müstəqilliyini 1991-ci ildə yenidən bərpa etdikdən sonra, enerji sektoru yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhə-lədə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin əməyi və səyinin böyük rolu olmuşdur. Məhz onun siyasəti sayəsində neft strategiyası forma-laşdırılmış, müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiş və nəticədə karbohidrogen ehti-yatlarla zəngin olan Azərbaycan dünya neft sənayesində öz aktuallığını və əhəmiyyətini yenidən sübut etmişdir. Buna görə də, Azərbaycanın neft və təbii qazla bağlı enerji sektorunda mühüm əhəmiyyətə malik bəzi məqamların izahatlarının izahlı lüğət şəklində nəşr edilməsi zərurəti yaranmışdır.

Bu lüğət, istər tələbələrin, tədqiqatçıların, enerji sektorunda fəaliyyət gös-tərən mütəxəssislərin, istərsə də bu sahə ilə maraqlanan hər bir şəxsin öz bi-liklərinin artırılması və yeni tədqiqatların aparılması üçün köməkçi vəzifəsini daşıyır. Lüğətdə təqdim edilmiş məlumatların oxucular üçün faydalı olaca-ğına inanaraq onlara Azərbaycanın enerji sektoru ilə bağlı apardıqları tədqi-qatlarda uğurlar arzulayıram.

Lüğətin hazırlanmasında əməyi keçən mərkəzin əməkdaşları olan Qanı Nəsirov, Elşad Nəsibov, Aqşin Umudov və Useyd Dinlemezə öz dərin təşəkkü-rümü bildirirəm.

Dos. Dr. Rövşən İbrahimov Qafqaz Universiteti

Təhlükəsizlik və Enerji Tədqiqatları Mərkəzinin müdiri



Qısaltmalar

AB Avropa İttifaqı ABƏŞ Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti ABŞ Amerika Birləşmiş Ştatları AÇG Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqları AGIP Azienda Generale Italiana Petroli AGRI Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector ARDNF Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu ARDNŞ Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ATƏT Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı BP Britiş Petroleum BTC Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri BTE Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri CİPCO Caspian International Operating Company CQBK Ko Cənubi Qafqaz Boru Kəməri Şirkəti Conoco Kontinental Neft və Nəqliyyat Şirkəti DECC Devon Energy Caspian Corporation ENI Ente Nazionale Idrocarburi HPB Hasilatın Pay Bölgüsü İNL İlkin Neft Layihəsi INOGATE Interstate Oil and Gas Transportation to Europe INPEX Kokusai Sekiyu Kaihatsu Teiseki Kabushiki-gaisha ITGI Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri ITOCHU Itōchū Shōji Kabushiki-gaisha LNG Mayeləşdirilmiş Təbii Qaz PETKIM Petro Kimya Holding SOCAR State Oil Company of Azerbaijan/ARDNŞ STEAŞ SOCAR & Turcas Enerji A.Ş. STGP Səngəçal Terminalının Genişləndirilməsi Proqramı TENE-E Trans-Avropa Enerji Şəbəkəsi TPAO Türk Petrol Anonim Ortaklığı VQTS Vahid Qaz Təchizatı Sistemi WTI West Texas Intermediate



Abşeron dəniz bloku

Abşeron dəniz bloku Xəzər dənizində, Bakıdan 100 km uzaqlıqda, dənizin təxminən 500 metr dərinliyində yerləşir. Total şirkətinin apardığı kəşfiyyat əməliyyatları nəticəsində qeyd edilən blokda təbii qaz ehtiyatı 350 milyard m3, qaz kondensatı isə 45 milyon ton olması təxmin edilir. Əsasən təbii qaz ehtiyatlarının yerləşdiyi blok inkişaf etdirilib tam işlək hala gətiril-məsi üçün 3-4 milyard ABŞ dolları investisiya lazımdır. Bununla belə blokda qaz istehsalatına 2022-ci ildən sonra başlamaq mümkün olacaqdır.

Abşeron dəniz bloku üzrə 35 illik hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfəri zamanı Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) ilə Chevron Beynəlxalq Kəşfiyyat (Chevron Overseas Exploration Ltd) arasında 1 oktyabr 1997-ci ildə imzalanmış və 5 dekabr 1997-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Total Kəşfiyyat və İstehsalat Azərbaycan (Total Exploration and Production Azerbaijan) şirkəti də imzalanan ilkin müqavilənin tərəflərindən biri olmuşdur. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50%, Chevron 30%, Total 20% paya malik olmuşlar. Lakin 2005-ci ildə blokun kommersiya cəhətindən sərfəli olmadığı bildirilərək müqaviləyə xitam verilmişdir.

Buna baxmayaraq, “Total E&P Activities Petrolieres” ARDNŞ ilə 2007-ci il fevral ayında anlaşma memorandumu, 2008-ci il iyun ayında isə “Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Abşeron dəniz blokunun kəşfiyyatı, işlən-məsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında sazişin əsas kommersiya prinsipləri və müddəaları haqqında saziş” imzalamışdır. 27 fevral 2009-cu il tarixində ARDNŞ, “Total E&P Absheron B.V.” və ARDNŞ-in ortaq neft şirkəti arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Abşeron dəniz blokunun kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında saziş imzalamışlar. Saziş Azər-baycan Respublikası Parlamenti tərəfindən də ratikikasiya edilmişdir. Sazişə əsasən, ARDNŞ-ın ortaq neft şirkəti layihədə 40%, Total şirkəti isə 60% iştirak payına malik olmuşlar. Daha sonra isə Total şirkəti iştirak payının 20%-ni digər Fransa şirkəti olan “Gaz De France Suez”-ə satmışdır.

Azərbaycan-Gürcüstan-Rumıniya qaz kəməri (Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector - AGRI) 14 sentyabr 2010-cu ildə, Bakıda Azərbaycan, Gürcüstan və Rumıniya

prezidentlərinin və Macarıstanın baş nazirinin iştirakı ilə keçirilən enerji sam-mitindəki danışıqlardan sonra Azərbaycan-Gürcüstan-Rumıniya qaz kəməri



layihəsini həyata keçirmək üçün birgə əməkdaşlıq müqaviləsi imzalan-mışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adı çəkilən layihə ilə bağlı ilkin anlaşma memorandumu Azərbaycan, Gürcüstan və Rumıniya arasında 2010-cu il aprelin 13-də Buxarestdə imzalanmışdır.

İllik ötürücülük qabiliyyəti 8 milyard m3 təbii qaz olan kəmər layihəsini Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti, Gürcüstan Neft və Qaz Korpo-rasiyası (Georgian Oil and Gas Corporation) və Rumıniyanın Rumgaz şir-kətləri hər biri 1/3 hissəyə sahib olmaqla həyata keçirilməsini təmin edə-cəklər. Layihə çərçivəsində inşa olunacaq qaz kəmərini Azərbaycan təbii qazla təmin edəcək. Azərbaycandan ixrac edilən təbii qaz boru kəməri vasi-təsilə Gürcüstanın Kulevi limanına, sonra isə Rumıniyanın Konstanta lima-nında tikiləcək mayeləşdirilmiş təbii qaz terminallarına tankerlər vasitəsi ilə nəql ediləcəkdir. Mayeləşdirilmiş təbii qaz Konstanta limanında təbii qaz halına çevirildikdən sonra isə təbii qaz iki istiqamətdə Macarıstan və Bolqa-rıstan istiqamətlərində inşa ediləcək təbii qaz kəmərləri ilə ixrac ediləcəkdir.

Bu qaz kəməri layihəsinin həyata keçirilməsi təbii qazı həm istehsal, həm də istehlak edən edən ölkələrin enerji təhlükəsizliklərinin möhkəmlən-məsinə töhvə verəcəkdir. Belə ki, Azərbaycan öz təbii qaz ixracatı marşurut-larını şaxələndirilməsi siyasətini davam etdirəcək, layihədən faydalana bilə-cək Avropa İttifaqı ölkələri isə təbii qaz idxalatını şaxələndirərək təbii qaz id-xalatında Rusiyadan olan asıllıqlarını müəyyən qədər azalda biləcəklər.

Ağ Axın qaz boru kəməri Ağ Axın 2005-ci ildə Avropa İttifaqı tərəfindən irəli sürülmüş Azər-

baycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın təbii qazını qərb, xüsusilə mərkəzi və şərqi Avropa istiqamətində nəql edilməsi planlaşdırılan layihədir. Layihə üçün iki marşrut təklif edilmişdir: birinci marşrut Azərbaycandan Gürcüstana, oradan isə birbaşa Qara dənizin dibi ilə Rumıniyaya uzanacaq qaz boru kəməridir; inkincisi isə qaz boru kəmərinin Gürcüstanın Qara dəniz sahilin-dən başlayan hissəsinin Ukraynanın Krım yarımdasına oradan isə Rumıniya-ya qədər uzanan marşrutdur.

Layihənin həyata keçirilməsi üçün Ağ Axın konsorsiumu yaradılmışdır. Qaz boru kəmərinin həyata keçirilə bilmə imkanları ilə bağlı Avropa İttifaqı-nin TEN-E programı (Trans-European Energy Network – Trans-Avropa Enerji Şəbəkəsi) ilkin araşdırma aparmışdır. Lakin hələ də layihənin həyata keçiril-məsində maliyyə mənbəyi ayıracaq qurum qeyri-müəyyən olaraq qalır. Buna baxmayaraq, plana əsasən qaz boru kəmərinin 2015-ci ildə tamamlanması



şəraitində ilkin olaraq 8 milyard m3 təbii qazın nəql edilməsi nəzərdə tutulur. Daha sonra isə Ağ Axın qaz boru kəmərinin illik təbii qaz ixrac etmə qabiliyyəti 32 milyard m3-ə qədər artırılması nəzərdə tutulur.

Alternativ enerji mənbələri Hal-hazırda geniş istifadə etdiyimiz, maye və qaz halında olan, bərpa

olunmayan yanacaq ehtiyatlarına alternativ olan enerji ehtiyatları da möv-cuddur. Bu enerji ehtiyatları bərpa olunan enerji və ya alternativ enerji ehti-yatları adlanır. Bu qəbildən olan və nüvə enerjisini çıxmaq şərti ilə digər enerji mənbələri ətraf mühitin qorunması baxımında çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Alternativ enerji ehtiyatlarının müxtəlif növləri vardır. Bunlara günəş enerjisi, külək enerjisi, su enerjisi, nüvə enerjisi, biokütlə enerjisi və geotermal enerjisi daxildir. Günəş enerjisi ən əhəmiyyətli alternativ enerji ehtiyatıdır. Çünki bəzi bərpa olunmayan enerji ehtiyatlarının əsasını milyon illərlə davam edən proses zamanı günəşdən qəbul edilən kimyəvi enerji təş-kil edir. Buna baxamayaraq, bu növ enerji ehtiyatlarının istifadəsi hələ də geniş yayılmamışdır.

Azərbaycanda alternativ enerji ehtiyatlarından günəş və külək enerjisini daha səmərəli istehsal edib istehlak etmək olar. Bunun Azərbayanda günəşli və küləkli günlərin çoxluğu ilə izah edilir. Bunu nəzərə alaraq enerji şirkətləri iddia edirlər ki, Azərbaycan istehlak etdiyi enerjinin 20%-ni 2020-ci ildə bu növ alternativ enerji ehtiyatlarının inkişaf etdirilməsi sayəsində əldə edə bilər.

Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturları Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturu paytaxt Bakıdan 120 km cənub-

şərqdə 450-800 metr suyun dəriliyində yerləşən perspektivli yataqlardır. Strukturda mövcud ola biləcək hidrokarbon ehtiyatları (əsasən xam neft) dərində yerləşmədiyindən tədqiqatçılar, onu “yaşayan neft” adlandırırlar. Strukturların neft ehtiyatı 5 milyard barel, təbii qaz ehtiyatları 700 milyard m3 və təbii qaz kondensatları isə 90 milyon ton ətrafında qiymətləndirilir. Layihənin tam işlək hala gətirilməsi üçün 4 milyard ABŞ dolları investisiya tələb edilir.

Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturun daxil olduğu kəşfiyyat bloku üzrə 25 illik hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Böyük Britaniyaya səfəri zamanı ARDNŞ ilə BP Tədqiqat – Xəzər Dənizi (BP Exploration - Caspian Sea Ltd. Böyük Britaniya), Statoil Azərbaycan Alov a.s.



(Norveç) arasında 21 avqust 1998-ci ildə imzalanmış və 23 mart 1999-cu ildə qanun qüvvəyə minmişdi. Müqaviləyə sonradan Türk Beynəlxalq Neft Şirkəti (Turkish Petroleum Overseas Company, Türkiyə), ExxonMobil (ABŞ) və Canadian Alberta Energy (Kanada) şirkətləri də qoşulmuşdur. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 40%, BP 15%, Statoil 15%, ExxonMobil 15%, TPAC 10%, AEC 5% paya malikdirlər. Layihənin əməliy-yatçısı BP-dir.

Baxamayaraq ki, texniki dəyərləndirmə 2002-ci ildə başa çatıb, lakin ilk kəşfiyyat quyusunun qazılması Azərbaycanla İran arasında aparılan danışıq-larda Xəzər dənizinin sektoral sərhədlərinin bölgüsü razılaşdırılmadığına görə hələ də həyat keçirilməmişdir. Yalnız bu razılaşdırılma həyata keçi-rildikdən sonra strukturlarda ciddi istismar işləri aparmaq mümkün olacaq.

Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) 10 tərəfdaş şirkətin və

ən böyük vahid sərmayədar olan BP şirkətinin daxil olduğu bir konsorsium-dur. Hazırda layihə üzrə iştirakçıların payı aşağıdakı kimidir: BP (35.7%), Chevron (11.28%), Statoil (8.56%), TPAO (6.75 %), Amerada Hess (2.72%), Azərbaycan Respulikası Dövlət Neft Şirkəti (11.6%), ExxonMobil (8%), INPEX (10.9%) və ITOCHU (4.2%) şirkətləri daxildir. Onu da qeyd etmək lazimdir ki, Chevron korporasiyası 2005-ci ildə Unocal korporasiyası ilə birləşdikdən sonra Unocal korporasiyasın iştirak payına sahib çıxaraq konsorsiuma daxil olmuşdur. Konsorsium 1995-ci ildə yaradılmış və Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli neft və Şahdəniz qaz yataqlarının işlənməsini həyata keçirir. Bu ya-taqların işlənməsi ilə bağlı hasılatın pay bölgüsü sazişi 1994-cü il sentyabr ayında 30 il müddətinə imzalanmışdır. Konsorsium həmçinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəmərlərinin həyata keçiril-məsində mühüm rol oynamışdır.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu Azərbaycan Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqlarından çıxardığı və

“ilkin neft” adlandırılan nefti 1999-cu ildən Bakı-Supsa neft boru kəməri vasitəsilə dünya bazarlarına ixrac etməyə başladı. İxrac edilən neftdən gələn gəlirləri ölkənin iqtisadiyyatına zərər vermədən səmərəli istifadə və idarə edilməsi üçün neft fondunun yaradılmasına ehtiyac yarandı. Məhz belə bir mexanizmin yaradılması məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1999-cu il tarixli fərmanı ilə Dövlət Neft Fondu təsis edilmişdir.



Dövlət Neft Fondunun əsas vəzifələri böyük həcmdə neft və təbii qazın işlənməsindən əldə edilən xarici valyuta gəlirləri şəraitində ölkədə makroiq-tisadi sabitliyin qorunması və maliyyə-vergi intizamının təmin edilməsi, eyni zamanda, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin edilməsi, neft və qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat oldu-ğunu nəzərə alaraq, onlardan əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər bölüşdürülməsi və gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitinin toplanması, ölkə-mizin sosial-iqtisadi tərəqqisi ilə əlaqədar mühüm ümummilli layihələrin maliyyələşdirilməsidir.

Fondun vəsaitləri "Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun val-yuta vəsaitlərinin saxlanılması, yerləşdirilməsi və idarə edilməsi haqqında qaydaları"-na əsasən idarə olunur.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ/SOCAR)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) dünyanın ən bö-yük neft şirkətlərindən biridir. Respublikanın neft sərvətlərindən istifadəni vahid dövlət siyasəti əsasında həyata keçirmək, neft sənayesinin idarəetmə strukturunu təkmilləşdirmək, yanacaq-enerji kompleksinin inkişafını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13.09.1992-ci il fərmanı ilə ''Azərineft'' Dövlət Konserninin və ''Azərneftkimya'' İstehsalat Birliyininin bazasında ARDNŞ yaradılmışdır.

ARDNŞ respublikanın bütün ərazisində, o cümlədən quru və dəniz əra-zilərində neft və qaz yataqlarının axtarışı, kəşfiyyatı və işlənməsi, neftin, təbii qazın və qaz kondensatının hazırlanması, emalı və nəqli, həmçinin onlardan alınan məhsulların daxili və xarici bazarlarda satışı ilə məşğul olur. Şirkət həmçinin, böyük həcmdə elmi-tədqiqat və layihə işləri yerinə yetirir. Hazırda Azərbaycanda neftlə zəngin 57 yataq mövcuddur ki, bunun da 18-i Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda, qalanı isə qurudadır. ARDNŞ 1994-cü ildən bəri xarici şirkətlərlə birlikdə 33 hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi imza-lamışdır. Buna əlavə olaraq ARDNŞ iki mühüm boru kəmərlərinin (Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin) və Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqları layihəsinin hissədarıdır. Onu da qeyd etmık la-zımdir ki, ARDNŞ Gürcüstanda və şərqi Avropa ölkələrində yanacaqdoldur-ma məntəqələrinə sahib olaraq neft məmulatlarının satışı ilə məşğuldur. Türkiyə neft bazarı üçün əhəmiyyətli olduğu üçün şirkət Türkiyə şirkəti olan PETKİM-in bir hissəsini özəlləşdirib və həmin ölkədə neftayrıma və neft kimya zavodlarının da inşasına başlamışdır.



2011-ci ilin məlumatlarına əsasən ARDNŞ-da 79 800 nəfər, o cümlədən 50 nəfəri elmlər doktoru, 392 nəfəri elmlər namizədi elmi dərəcəsinə malik olan 17,500 mühəndis, texnik və mütəxəssis çalışır. ARDNŞ respublikanın neft və neft məhsullarına olan tələbatını ödəmək, daxili tələbatın ödənilməsi şəraitində isə ixrac etmək imkanına malikdir. ARDNŞ həm quru, həm də dəniz neft yataqlarının kəşfiyyatı, işlənməsi və abadlaşdırılması ilə bağlı bü-tün məsələləri həll etmək qabiliyyətinə malik yüksək ixtisaslı mühəndis, texnik və fəhlə kadrlarına da sahibdir.

Azərbaycan Respublikası Enerji Təhlükəsizliyi Azərbaycan Respublikası enerji təhlükəsizliyi konsepsiyası, Azərbaycan

Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasının bir hissəsini təşkil etmək-dədir. Enerji ehtiyatlarının işlənməsindən və nəqlindən əldə olunmuş gəlirlər Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatınının əsasını təşkil etməsi enerji təhlü-kəsizliyinin milli təhlükəsizlik konsepsiyası çərçivəsində yer verilməsinə sə-bəb olmuşdur. Belə etməkdə əsas məqsəd enerji təhlükəsizliyinə dövlət tə-rəfindən iqtisadi və siyasi vasitələrlə dəstək verərək Azərbaycanın enerji infrastrukturlarının fiziki yolu ilə zərər verilib sıradan çıxarılmasının qarşısını almaqdır.

Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi istər ölkə daxilində əhalini hər növ enerji ilə təmin etmək məqsədi ilə və ölkədə mövcud olan enerji mənbələrinin dayanıqlı istehsalı və daşınması, istərsə də istehsal olunan karbonhidratların beynəlxalq bazarlara alternativ yollarla çatdırılmasını əhatə edən sistemli təd-birlərə verilən addır. Əsas etibarı ilə, ölkə daxilində əhaliyə davamlı işıq, təbii qaz, qışda isə istiliyin davamlı təminatı üçün bir sıra tədbirlər aparılır.

Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasında, Xəzər dənizi hövzəsinin Azərbaycana aid olan sektorunda yerləşən mövcud neft və qaz yataqlarının, habelə perspektivli strukturların işlənməsi, istismarı, müasir neft-qaz özüllərinin tikintisi və quraşdırılması, əsas neft və qaz ixrac boru kəmərlərinə, terminallarına olan təhdidlərin aşkar edilməsi, qiymətləndiril-məsi və müvafiq tədbirlərin görülməsi, təhlükəsizliyin təminatında ən mü-hüm istiqamətlərdən biri olaraq hesab olunur. Eyni zamanda bəhs edilən infrastrukturun təbii fəlakətlərə, texnogen xarakterli fövqəladə hadisələrə və təxribatlara məruz qalmasına qarşı kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Enerji təhlükəsizliyinin əsas əhəmiyyəti Azərbaycanda mövcud olan neft və təbii qaz yataqlarının istismarı ilə yanaşı bunların fasiləsiz və davamlı şə-



kildə dünya bazarlarına çatdırılması ilə əlaqədardır. Azərbaycanda, xarici şir-kətlər ilə qurulmuş olan konsorsiumlarla istehsal olunan neftin və təbii qazın alternativ yollarla Avropa bazarlarına çatdırılması məqsədi ilə yeni nəqliyyat kəmərləri inşa olunmuşdur. Bu məqsədlə Xəzər dənizindən Qara dəniz və Aralıq dənizinə enerji nəqli üçün lazımi infrastrukturun qurulması nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün ilk növbədə Bakı-Supsa neft kəməri, 2006-cı ildə isə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft boru kəməri istismara verilmişdir. Azər-baycanda istehsal olunan təbii qazın Avropa bazarlarına çatdırılması üçün Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii qaz boru kəməri inşa olunmuşdur. Həmin kəmər-lərin təhlükəsizliyinin təmini Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycanın enerji siyasətinin tərkib hissələrindən biri də, ənənəvi enerji mənbələrinin tükənməsi halında alternativ enerji mənbələrinin istifa-dəsi yollarının artırılması nəzərdə tutulur. Bunun üçün, külək, günəş, bioküt-lə, dağ suları və s. hesabına qarşılanması nəzərdə tutulur. Azərbaycanda yaxın gələcəkdə atom elektrik stansiyasının inşası da nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Respublikasının Neft Strategiyası Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə öz müstəqiliyini bərpa etdikdən

sonra, ölkə ərazisində yerləşən enerji yataqlarından xarici şirkətlərin iştirakı ilə çıxarılması və xarici bazarlara təhlükəsiz, milli maraqlara uyğun olaraq nəqlində maraqlı idi. Həmin strategiya 1993-cü ildə xalqın istəyilə hakimiy-yətə gələn ümummili lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilməsi mümkün olmuşdur. Təməli ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyu-lan bu strategiyanın gerçəkləşməsində beynəlxalq neft şirkətləri ilə imzala-nan sazişlər, ölkənin neft ehtiyatlarının istismarına yatırılan çoxmilyardlı xarici investisiyalar Azərbaycanın neft sənayesi tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Bu yolda, 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Xəzər dənizi hövzəsində yer alan Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli neft yataqlarını istismar etmək məqsədi ilə imzalanan “Əsrin Müqaviləsi” adını almış ilk hasilatın pay bölgüsü tipli neft sazişi ilk addım oldu. Müqaviləyə əsasən konsorsiumda yer alan xarici şirkətlərin, həmin yataqlardan 30 il müddətinə 640 milyon ton neft və qaz kondensatı istehsal etmələri ehtimal edilir.

Azərbaycanın neft strategiyasının davamı olaraq, 16 müxtəlif dövlətdən 36-a yaxın neft şirkəti ilə 33 müqavilə imzalanmışdır. Həmin müqavilələrə əsasən Azərbaycanın neft sənayesinə 200 milyard dollara qədər investisiya qoyulması nəzərdə tutulmuşdur. Neft strategiyasının tərkib hissəsi kimi, Azərbaycanda istismar olunan neft və təbii qazın dünya bazarlarına çat-



dırmaq məqsədi ilə, bir sıra nəqliyyat layihələri həyata keçirilmişdir. İlkin olaraq, Azərbaycan nefti dünya bazarlarına Bakı-Novorosiysk (Rusiya) və Bakı-Supsa (Gürcüstan) neft kəmərləri vasitəsilə nəql edilmişdir. Hər iki kəmər, Azərbaycan neftini Qara dəniz limanlarına nəql edirdi. Oradan isə, tankerlər ilə Türkiyə boğazlarından, dünya bazarlarına nəql olunurdu. Hər nə qədər bu iki dəhliz bir birinə alternativ kimi nəzərdə tutulsa da, boğazların darlığı səbəbindən həmin istiqamətdə alternativ bir nəql dəhlizinin qurul-ması vacib idi. Eyni zamanda, Azərbaycanda neftin istehsalı hər il getdikcə artırdı və Bakı-Novorosiysk ilə Bakı-Supsa kəmərlərinin ötürücülük qabiliy-yəti çıxarılacaq olan neftin daşınması üçün yetərsizdi. Bunun üçün həyata keçirilməsində müstəsna xidmətləri nəzərə alınaraq kəmərə ümummilli lider Heydər Əliyevin adı verilmiş Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri inşa olundu. Çox keçmədən Şahdəniz yatağında təbii qaz ehtiyatları aşkarlanınca, Azərbaycan dünya bazarlarına həmçinin təbii qaz da ixrac etməyə başladı. Bunun üçün Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii qaz kəməri də inşa olumuşdur.

Neft strategiyasının ilkin mərhələsində nəzərdə tutulan layihələr müvəf-fəqiyyətlə həyata keçirildikdən sonra, yeni istiqamətlər üzərində işlər aparılır. Həmin məqsədlərin arasında Qazaxıstan və Türkmənistan kimi Mərkəzi Asiya dövlətlərindən neftin və təbii qazın nəqlini təmin etməklə, Azərbay-canı sadəcə enerji istehsalçısı deyil, həm də tranzit ölkəsi halına gətirməkdir. Artıq həmin strategiyanı həyata keçirmək üçün bəzi tədbirlər də həyata ke-çirilir. Həmin istiqamətdə Qazaxıstan hökuməti ilə bu ölkədə istehsal olunan neftin Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri ilə ixrac etməsi üçün Transxəzər nəqliyyat şəbəkəsinin qurulması barəsində razılığa gəlinib.

Bunun xaricində Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti neft stra-tegiyası çərçivəsində bir sıra tədbirləri həyata keçirir. Bunların arasında, mənfəət neftindən əldə edilən vəsaitlərin idarə edilməsi üçün yaradılan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunu, ölkə xaricində enerji istis-marı üçün lazımi infrastrukturun formalaşdırılması istiqamətində atılan ad-dımları qeyd etmək olar. Misal üçün, Gürcüstanın Qara dəniz sahilində yer-ləşən Kulevi terminalı uzun müddətli icarəyə alınıb, Azərbaycan neftinin Avropa bazarlarına nəql edilməsi üçün lazımi olan işlər həyata keçirilmişdir. ARDNŞ həm də Gürcüstanda digər layihələri həyata keçirir. Ölkədə şirkətin brendi altında yanacaqdoldurma məntəqələri qurulub. ARDNŞ eyni vaxtda Gürcüstanda təbii qazın nəqli və paylaşdırılması ilə də məşğuldur. Bütün bu tədbirlər ilə Azərbaycan ölkə daxili və ölkə xaricində hasil etdiyi xam neftdən alınan neft məhsullarının istehsalını və ixracını artırmağı nəzərdə tutur. Məhz bunun üçün ARDNŞ, qabaqcıl dünya şirkətləri ilə Azərbaycanda iri neft-



kimya sənaye kompleksi inşa etməyi nəzərdə tutur. Həmin kompleksdə müxtəlif növ neft və kimya məhsulu istehsal edəcək 19 zavod tikilməsi planlaşdırılır.

Azəri layt xam neft brendi (Azeri light) Azəri layt Azərbaycanın Xəzər dənizi sektorundakı Azəri və Çıraq yataq-

larından istehsal olunan neftin brend adıdır. Bu xam neft yüksək keyfiyyətli və qatışıqsız neft növü hesab olunur. Belə ki, Amerika Neft İnstitutunun (American Petroleum Institute) qatılıq dərəcəsi göstəricisinə görə 35°-35,5° qatılığa malik olduğu halda, tərkibindəki kükürdün həcmi isə 0,14% təşkil edir. Bu göstəricilərə əsasən Azəri layt “yüngül” və “şirin” xam neftdir.

Bu markalı xam neftin qiyməti Şimal dənizində hasil olunan xam neftin baza sortu olan Brent keyfiyyət dərəcəsi ilə müqayisə edilərək dünya ba-zarlarında müəyyənləşdirilir.

Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqları (AÇG) Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli yataqları paytaxt Bakıdan 100 km şərqdə

və dənizin 125-180 m dərinliyində yerləşir. AÇG yatağı hələ sovet dövrün-dən 1979-87-ci illərdə kəşf olunmuşdur. Hesablamalara əsasən ACG ya-taqlarında 5,4 milyard barel hidrokarbon ehtiyatları mövcuddur.

1991-ci ilin yanvarında Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşlinin (AÇG - 3 yataq bir blokda birləşdirildi) istehsala verilməsi üçün tender elan olundu və uzun sürən danışıqlardan sonra 1994-cü il sentyabrın 20-də əcnəbi neft şirkətləri ilə ilk hasilatın pay bölgüsü tipli saziş imzalandı və bu saziş “Əsrin Müqa-viləsi” adını aldı. Bu müqavilədə AÇG hissədarları hasılatın pay bölgüsünə əsasən BP 35.7%, Chevron 11.28%, Statoil 8.56%, TPAO 6.75%, Amerada Hess 2.72%, Azərbaycan Respulikası Dövlət Neft Şirkəti 11.6%, ExxonMobil 8%, INPEX 10.9 % və ITOCHU 4.2 % paya malikdirlər. Müqavilə 1994-cü ildə imzalandığı vaxtdan bəri konsorsium tərkibi bir neçə dəfə dəyişmişdir. Belə ki, ABŞ-ın Amoco şirkəti 1998-ci ildə BP ilə birləşmişdir. Rusiyanın LUKoil neft şirkəti 2003-ci ildə müqavilədən çıxaraq öz hissələrini INPEX şirkətinə satmışdır. Bundan əlavə olaraq ilkin müqavilədə iştirak edən McDermott, Ramco öz hissələrini satmış və ExxonMobil və ITOCHU şirkətləri müqaviləyə daxil olmuşlar.

AÇG layihəsinin həyata keçirilməsi üçün 1995-ci ildə Azərbaycan Res-publikası Dövlət Neft Şirkəti və 10 əcnəbi korporasiya Azərbaycan Beynəl-xalq Əməliyyat Şirkətini yaratdılar. 1999-cu ildə müqavilədə ən çox payı olan



BP şirkəti layihənin əməliyyatçısı olur. AÇG-də əməliyyatlara 1997-ci ilin noyabr ayında Çıraq-1 platformasından hasilata başlamaqla (İlkin Neft Layi-həsi) start verildi. Şərqi, Qərbi və Mərkəzi Azəri kompleksində əməliyyatlar mərhələlərlə - 2005-ci il dekabr ayından faza 1 və 2006-cı il noyabr ayından faza 2 kimi və Dərinsulu Günəşli yatağının işlənməsi aprel 2008-ci ildən faza 3 kimi aparıldı.

Hələki, hasilatın ən yüksək mərhələsi 2009-cu ildə (gündə 1,1 milyon barel) olmuşdur. Hesablamalara əsasən, 1 barel neftin maya dəyəri Ceyhan limanına yüklənənədək təxminən 7,5 dollardır (1 barel neftin hasilatına 3,5 dollar, əməliyyat məsrəflərinə - 1 dollar, nəql xərclərinə - təxminən 3 dollar). AÇG yataqlarında çıxarılan xam neftin 85%-i Bakı-Tbilisi-Ceyhan, 10%-i Baku–Supsa neft boru kəmərləri və 5% isə Dəmir yolu vəsitəsi ilə də dünya bazarlarına nəql edilir.

Azəriqaz İstehsalat Birliyi Azəriqaz İstehsalat Birliyi 1993-cü ildə yaradılmış dövlət şirkəti olaraq ilk

zaman Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə tabe idi. Lakin daha sonra şirkət Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 01 iyul 2009-cu il tarixli sərəncamına əsasən ARDNŞ-in tabeçiliyinə keçmişdir. Dövlət şirkətinin təbii qazı idxal və ixrac etmək hüququ olaraq etibarlı qaz təminatına, xalq təsər-rüfatının və istehlakçıların təbii qaza və ondan istehsal olunan məhsullara, məişət qaz avadanlıqlarına olan tələbatını ödəmək kimi məsələlərdən məsu-liyyət daşıyır. Başqa sözlə, şirkət Azərbaycan daxilində təbii qazın istehsalın-dan sonrakı mərhələlərinə nəzarət edir.

Tərkibində elmi-tədqiqat və istehsalat funksiyalarını yerinə yetirən 11 idarə və təşkilatı birləşdirən “Azəriqaz” İstehsalat Birliyində alim, mühəndis, qulluqçu və texniki heyətdən təşkil olunmuş 13 869 nəfər əməkdaş fəaliyyət göstərir. İstehsalat Birliyinin elmi-texniki potensialı ölkəmizin müxtəlif re-gionlarını əhatə edən 1,3 milyona yaxın istehlakçının təbii qazla təchizatını təmin edir. Bu funkisiyanın icrası üçün Qaz Emalı Zavodu, 2 yeraltı qaz an-barı, 163 qazpaylayıcı stansiya, ümumi uzunluğu 34831 kilometr olan boru kəmərləri və digər çoxsaylı texniki-texnoloji obyektlərdən ibarət olan mü-rəkkəb texniki şəbəkənin optimal idarəetmə mexanizmi mövcuddur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Xəzər dənizinin özünə aid sektorunda zəngin təbii qaz yataqları aşkarladıqdan və təbii qazın dünya bazarlarında qiymətinin kəskin yüksəlişindən sonra təbii qaz idxalatını 2007-ci ildə dayandırmışdır. Bununla yanaşı Azərbaycan daxili təlabatını ödədik-



dən sonra təbii qazı ixrac da etməyə başlamışdır. Azəriqaz İstehsalat Birliyi hazırda ARDNŞ-in hasil etdiyi təbii qazın İran və Gürcüstana çatdırılması ilə də məşğuldur.

Azpetrol Ltd. MMC şirkəti Azpetrol Azərbaycanda fəaliyyət göstərən neft məhsullarının pərakəndə

satışı ilə məşğul olan şirkətdir. Şirkət fəaliyyətə 15 iyul 1997-ci ildə Bakıdakı başlamışdır. Elə həmin il şirkət yanacaqdoldurma məntəqələrinin sayını 8-ə çatdırmışdır. Növbəti illərdə, şirkət Bakı və Sumqayıt şəhərlərində, eləcə də Azərbaycanın digər rayon və şəhərlərində öz fəaliyyətini daha da genişlən-dirərək yanacaqdoldurma məntəqələrinin sayını 71-ə çatdırmışdır. Bu mən-təqələrdən 66-sı benzin və dizel yanacaqlarının paylaşdırılması ilə, digər 5 məntəqə isə qazdoldurma məntəqəsi olaraq təbii qaz məhsulunun pəra-kəndə satışı ilə məşğuldur.

Hal-hazırda Azpetrol Azərbaycanda neft məhsularının satışı ilə məşğul olan ən əsas paylayıcı şirkətlərdən biridir. Şirkət Azərbaycanda fəaliyyət gös-tərən yanacaqdoldurma məntəqələrinin 15 faizinə nəzarət edir. Bununla ya-naşı şirkət yüksək keyfiyyətli xidmət sahələri və işçi qüvvəsi ilə bazarın 50%-nə nəzarət edir. Azpetrol fəaliyyət sahələri şaxələndirməkdə maraqlıdır. Azpetrolun törəmə şirkəti olan Azertrans Qazaxıstan və Türkmənistanın enerji ehtiyatlarının dünya bazarlarına nəqlində də iştirak edir.

Bahar və Qum-dəniz yataqlarının daxil olduğu blok Bahar və Qum-dəniz yataqları Xəzər dənizində yerləşən və təbii qaz,

təbii qaz kondensatının və az miqdarda neft ehtiyatlarının cəmləşdiyi ya-taqlardır. Bahar yatağı paytaxt Bakıdan 40 km, Qum-dəniz yatağı isə 21 km cənubi-şərqdə yerləşir. Bahar təbii qaz yatağı 1968-ci ildə kəşf edimiş və sonrakı illərdə hasilata hazır hala gətirilib işlədilmişdir. Qum-dəniz yatağı isə 1955-ci ildən bəri işlək halda olmasına baxmayaraq, təbii qaz hasilatı Bahar yatağındakından qat-qat aşağıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Bahar yatağı 2000-ci ildə Azərbaycanın təbii qaz istehsalatının 40%-ni təşkil etmişdir.

Xəzər dənizinin Azərbaycana aid olan sektorunda yerləşən Şahdəniz və Ümid yataqlarında zəngin təbii qaz ehtiyatların tapılması ona neft sənayesi ilə yanaşı təbii qaz sənayesində də və xüsusən cənubi və şərqi Avropa bazarında əhəmiyyətli təbii qaz təchizatcılarından biri olmaq imkanı ver-mişdir. Azərbaycan bu mövqeyi qoruyub saxalamaq üçün Xəzər dənizin özünə aid olan sektorunda təbii qaz ehtiyatlarının aşkarlanması və işlənməsi



sahəsində ciddi işlər görməyə başlamışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, 2009-cu il 22 dekabr tarixində yuxarıda adları çəkilən hər iki yataq bir blok-da biləşdirilmiş və blokun kəşfiyyatı, bərpası, işlənməsi haqqında 25 illik hasilatın pay bölgüsü sazişi imzalanmışdır. Sazişin tərəfləri ARDNŞ və Bahar Enerji Limited ortaq neft şirkəti qurmuşdur. İştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 20 %, Bahar Enerji Limited isə 80 % paya sahib olmuşdur. Blokun işlənməsi iki mərhələdə aparılır: birinci mərhələyə Bahar yatağındakı 50 quyun bərpası və inkişaf etdirilib istehsalat üçün hazır vəziyyətə gətirlməsi, ikinci mərəhələyə isə Bahar yatağındakı Bahar-2 adlanan struk-turda tədqiqat əməliyyatlarının aparılması daxildir.

Bahar və Qum-dəniz yataqlarının daxil olduğu blokda 27 milyard m3 təbii qaz ehtiyatlarının mövcud olduğu ehtimal edilir. Blok hazır hala gətirildikdən sonra təbii qaz Neft Daşları yatağındakı qazpaylayıcı məntəqə ilə birləşən qaz boru kəmərləri vasitəsilə qurudakı terminallara yönləndi-riləcək. Bunun üçün ARDNŞ hazırkı mövcud qaz boru kəmərinə paralel yeni kəmərin tikilişini də həyata keçirir. Bu həmçinin Günəşli yatağının dayazsulu hissəsindən istehsal edilən təbii qazın tam olaraq qurudakı terminallara ötürülməsinə də imkan yaradacaq.

Bakı-Novorossiysk neft boru kəməri Bakı-Novorossiysk neft boru kəməri marşrutu Səngəçal terminalından

Xəzər dənizi sahili boyunca Rusiya ərazisindən Qara dəniz sahilindəki Novo-rossiysk limanınadək uzanır. Boru kəməri hələ Sovet dövründən mövcud olmuşdur. İxrac edilən xam neft Novorossiysk limanından tankerlərə yüklə-nərək Bosfor və Dardanel boğazlarından keçməklə Avropa bazarlarına yola salınır. Kəmərin uzunluğu 1400 kilometr, diametri 21"/530 mm, ötürcülük qabiliyyəti isə gündə 115,000 bareldir.

Azərbaycan Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli neft yataqların istehsal etdiyi nefti alternativ yollarla dünya bazarlarına çıxarılmasında maraqlı olduğu üçün bu kəmər vasitəsilə Azerbaycan neftinin nəqli planlaşdırıldı. Azərbaycan neftinin bu kəmər vasitəsilə ixrac edilməsi ilə bağlı müqavilə 1996-cı il fev-ralın 18-də Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti, ARDNŞ və Transneft (Rusiya) arasında imzalanmışdır. 1997-ci ildə Çıraq neft yatağından hasil edilən “ilkin neftin” ixracı üçün hərəkətə gətirilib. Yüksək nəqliyyat məsrəf-ləri, məhdud ötürücülük qabiliyyəti, eyni zamanda bahalı Azərbaycan nef-tinin ucuz Sibir nefti ilə qarışdırılması kəmərin iqtisadi səmərəliliyi cəhətin-dən Azərbaycan üçün əhəmiyyətini azaldır.



Bakı-Supsa neft boru kəməri Bakı-Supsa neft boru kəməri marşrutu Səngəçal terminalından Azər-

baycan ərazisi ilə keçərək Gürcüstana Qara dəniz sahillərində Supsa termi-nalınadək uzanır. Xam neft Supsa terminalından tankerlərə yüklənərək Bosfor və Dardanel boğazlarından keçməklə Avropa bazarlarına yola salınır. Bakı-Supsa neft boru kəmərinin uzunluğu 833 kilometr, diametri 21"/ 530 mm, ötürücülük qabiliyyəti gündə 150,000 bareldir. Kəmər 1999-cu ildə aprelin 17-də istifadəyə verilib. Tikinti zamanı 150 km-lik köhnə Bakı-Batumi kəmər məhsulunun elementlərindən istifadə olunub.

Bakı-Supsa neft boru kəməri əvvəlcə Çıraq yatağının mənimsənilməsini nəzərdə tutan “ilkin neft” hasilatı layihəsində neft ixracı, ümumilikdə isə Azərbaycanın neft ehtiyatlarının alternativ marşrutla ixracı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Hal-hazırda da Çıraq yatağından istehsal edilən xam neft bu kəmər vasitəsilə Avropa bazarlarına çıxarılır. Bu boru kəmərini Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti istismar edir.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri - BTC BTC neft boru kəməri Xəzərdəki neft yataqlarından hasil edilən xam nefti

Azərbaycandan və Gürcüstandan keçməklə Türkiyənin Aralıq dənizindəki Ceyhan dəniz terminalına daşıyır. Xam neft buradan isə tankerlərlə Avropa bazarlarına yola salınır. BTC boru kəməri Bakı yaxınlığındakı Səngəçal termi-nalından öz başlanğıcını götürür. Bütün uzunluğu boyunca torpağa basdırıl-mış boru kəmərinin uzunluğu 1768 kilometrdir.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin qurulması və istismara verilməsi ilə bağlı razılaşma paketi ATƏT-in İstambul sammiti çərçivəsində 1999-cu il noyabrın 18-də Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentləri-nin iştirakı ilə imzalandı. 2000-ci ilin oktyabrında iştirakçı-şirkətlər Azərbay-can, Türkiyə və Gürcüstan hökumətləri ilə boru kəmərinin maliyyələşdi-rilməsi barədə razılaşma imzaladılar və bir il sonra neft boru kəmərinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması yekunlaşdı. Layihənin həyata keçirmək üçün 2002-ci il avqustun 1-də BTC Co boru kəməri şirkəti təsis edildi. Onun hissə-darları aşağıdakı şirkətələrdir: BP - 30.1% (layihənin əməliyyatçısı), ARDNŞ - 25%, Chevron (ABŞ) - 8.9%, Statoil (Norveç - 8.71%, TPAO (Türkiyə) - 6.53%, ENI (İtaliya) - 5%, Total (Fransa) - 5%, ITOCHU (Yaponiya) - 3.4%, INPEX (Yaponiya) - 2.5%, ConocoPhillips (ABŞ) - 2.5% və Amerada Hess (ABŞ) - 2.36%.



Bu kəmərin ötürücülük qabiliyyəti ildə 50 milyon ton, gündə isə 1 milyon barel neftdir. BTC boru kəmərinin neftlə doldurulmasının ilk fazasına 2005-ci il mayın 10-da başlanmış, 2006-cı ilin 28 mayında neft Ceyhan ter-minalına çatmışdır. İxrac nefti ilə dolu ilk tanker xətt vasitəsilə 2006-cı ilin 4 iyununda yola salınmışdır. BTC-nin istismar müddəti 40 ildir və istismar müd-dətinin bitməsinə 15 il qalmış Azərbaycanın tam mülkiyyətinə keçəcəkdir.

2007-ci il iyunun 16-da BTC layihəsinə rəsmən Qazaxıstan da qoşuldu. Həmin gün Almatıda Qazaxıstan və Azərbaycan prezidentləri Qazaxıstan neftinin Xəzər dənizi və Azərbaycan ərazisindən keçməklə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri sistemi vasitəsi ilə dünya bazarlarına çıxarılmasına dəstək və yardım barədə saziş imzaladılar. İmzalanan razılaşma həmçinin Qaza-xıstan neftinin Xəzər dənizi vasitəsi ilə tankerlərdə onun sonradan BTC ilə nəql olunması məqsədilə Aktau-Bakı Transxəzər nəqliyyat şəbəkəsinin yara-dılmasını da nəzərdə tutur.

Bioyanacaq Bioyanacaq bərpa olunan enerji qaynağıdır və bioloji vasitələrin kimyəvi

yolla dəyişdirilməsindən əldə olunur. Bioyanacaq bəzən bioenerji da adlan-dırılır. Gübrə, bitki tullantıları və çöküntüləri olan soya, palma yağı bioyana-caq əldə etmək üçün lazım olan vacib məhsullardır. Bununla yanaşı, bioya-nacaq əldə olunması üçün xüsusi sahələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları be-cərilir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr bioyanacaq əldə olunması üçün müxtəlif məhsullardan istifadə edirlər. Məsələn, ABŞ-da əsasən taxıl, qarğıdalı və so-yadan, Avropada buğda və şəkər çuğundurundan, Braziliyada şəkər qamı-şından, cənub şərqi Asiyada palma yağından istifadə olunur.

Bioyanacağın bir cox növü var: bioalkoqol, bioqaz, biodizel, bioefir və s. Bioyanacağın Avropada ən geniş yayılmış növü biodizeldir. Biodizel müxtəlif yanacaq növü olaraq, 50°C dərəcə təzyiq altında kimyəvi reaksiya yolu ilə yağların esterləşdirilməsi yolu ilə əldə olunur. Biodizel hava çirklənməsinə daha az səbəb olan çox sərfəli və əlverişli bir enerji vasitəsidir. Mühərrikdə yüksək enerji buraxılışı xüsusiyyəti olan biodizel ənənəvi daxili yanma mühərriki sistemində də heç bir dəyişiklik həyata keçirilmədən istifadə oluna bilər.

Bitki və heyvan yağlarının yanacaq kimi istifadə olunması fikri ilk dəfə 1895-ci ildə Rudolf Dizel tərəfindən irəli sürülmüş olmasına və 20 illik isti-fadə tarixinə malik olmasına baxmayaraq, biodizel hal-hazırda Avropa və ABŞ-da daha geniş istifadə olunur. Alimlərin araşdırmalarına görə növbəti onilliklərdə dünyadakı təbii enerji resurslarının tükənəcəyi və biodizelə olan



tələbatın artacağı söylənilir. Bu mənada, dövlətlərin enerji təhlükəsizlikləri ön plan çıxaraq biodizelin yeni növ enerji vasitələrinin araşdırılmasında və alternativ enerji mənbəyi kimi istifadəsi əvəzolunmaz yanacaq vasitəsinə çecvrilməsi cəhətindən əhəmiyyətlidir.

Britiş Petroleum (British Petroleum- BP) BP dünyanın ən böyük inteqrə olunmuş enerji korporasiyalarından

biridir. Hal-hazırda dünyanın 30-a yaxın ölkəsində neft və təbii qazın kəşfiyyatı və istehsalatı, nəqli və eyni zaman da neft-kimya məhsullarının istehsalı ilə məşğuldur. Korporasiyanın tarixi 1908-ci ildə Vilyam Knoks D'Arsinin (William Knox D'Arcy) hazırkı İran ərazisində tapılan neft ilə baş-layır. İlk vaxtlar Anglo-Persiya Neft Şirkəti və sonrada isə Anglo-İran Neft Şirkəti adlanan şirkət 1954-cü ildən Britiş Petroleum adlanmağa başladı.

1998-ci ildə BP Amoco (Standard Oil of İndiana) korporasiyası ilə bir-ləşdi. Beləliklə də Amoco korporasiyasının Azərbaycandakı layihələrdə sahib olduğu iştirak payları BP-nin nəzarəti altına keçmiş oldu. Bu layihələrə Əşrəfi-Dan Ulduzu perspektiv strukturları, İnam perspektiv strukturunun daxil oldu-ğu dəniz bloku və Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli daxildir. Sonuncu layihə xüsusilə əhəmiyyətlidir, çünki həmin layihə üzrə imzalanan və Əsrin Müqa-viləsi adlandırılan hasilatın pay bölgüsü sazişində BP ən böyük hissədara çevrildi. 2000-ci ildə is BP Arco (Atlantic Richfield Co.) şirkətini də almışdır.

BP Azərbaycanda bir çox layihələrdə iştirak etməklə yanaşı onların əmə-liyyatçısıdır. Azərbaycanda öz fəaliyyətinə Əsrin Müqaviləsi çərçivəsində Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli (AÇG) yataqlarının işlənməsində başlayan BP, yaradılan konsorsiumda və imzalanan hasilatın pay bölgüsünə əsasən BP 35.7 % iştirak payı əldə etməsi ilə yanaşı layihənin əməliyyatçısı olmuşdur. BP eyni zamanda AÇG yataqlarından istehsal edilən neftin dünya bazarlarına ixracı üçün inşa edilən Səngəçal terminalının və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft bo-ru kəmərinin də 30.1% hissə ilə əməliyyatçısıdır. BP Şahdəniz qaz yatağı layihəsinin də texniki əməliyyatçısı olaraq 25,5% iştirak payına sahibdir. 2010-cu ilin oktyabr ayında BP Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ilə Şəfəq-Asiman perspektiv strukturu üzrə hasilatın pay bölgüsü sazişi imzalasa da strukturda hələ nəzərə çarpan əməliyyatlar aparılmamışdır.

BTC layt xam neft brendi (BTC light) Son zamanlar, enerji strategiyasına uyğun olaraq Azərbaycan öz hidro-

karbon ehtiyatlarını alternativ yollarla dünya bazarlarına ixrac etməsi nəti-



cəsində yeni neft brendi olan BTC layt formalaşmışdır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin istifadəyə verilməsindən sonra bu kəmərlə dünya bazarlarına ixrac edilən neft BTC Layt adlanmağa başlanmış və beləliklə də Azərbaycanın yeni neft brendi formalaşmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azəri layt neft brendi isə əsasən Bakı-Supsa neft boru kəməri vasitəsilə ixrac edilir.

BTC layt neft brendi “yüngül” və “şirin” neft olaraq API qatılıq dərəcəsi göstəricisinə görə 36.1°, kükürdün həcmi isə 0.14%-dir.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri - BTE Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri Azərbaycan qazının Şahdəniz ya-

tağından Gürcüstandan keçərək Türkiyə vasitəsi ilə Avropa bazarlarına nəqli üçün inşa edilib. Boru kəməri şirkətinin səhmdarları: BP (25.5 %), Statoil (25.5 %), ARDNŞ (10 %), NICO (10 %), Total (10 %) və TPAO-dır (9 %). Bütövlüklə boru kəmərinin tikintisinə və istismar əməliyyatlarına Cənubi Qafqaz Boru Kəməri Şirkəti (CQBK Ko) cavabdehdir. Layihədə ən iri səhm-darlar olan Statoil maliyyə, BP isə texniki əməliyyatçı olaraq fəaliyyətlərini həyata keçirdirlər.

Kəmərin uzunluğu 692 km-dir (442 km - Azərbaycan hissəsi, 248 km - Gürcüstan hissəsi). Borunun diametri - 42 düymdür. Kəmərin maksimal ötü-rücülük qabiliyyəti ildə 20 milyard m3 qazdır. Qaz boru kəməri 2006-cı ildə istismara verilib.

Azərbaycan və Gürcüstan ərazisində bu qaz kəməri BTC-yə paralel ola-raq keçir (10-28 metr aralıqla). Türkiyədə isə kəmər ölkənin qazpaylama sisteminə birləşdirilmişdir. Bəzi yerlərdə BTE ilə BTC borularının eyni vaxtda salınması imkanından da istifadə olunub. Bu, ətraf mühitə təsirin və coğrafi təhlükəsizliyi azaldan amillərdəndir.

Ceyhan dəniz terminalı Ceyhan dəniz terminalı Xəzər dənizindəki yataqlardan hasil olunan və

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri vasitəsilə nəql edilən xam nefti daha sonra tankerlərə yükləyərək dünya bazarlarına çıxarmaq üçün Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki Ceyhan limanında qəbul edən dəniz neft termina-lıdır. Terminal 2006-cı ilin may ayından fəaliyyət göstərir və illik ixrac qabi-liyyəti 50 milyon ton neftdir.



Ceyhan terminalı 144 hektar ərazini əhatə edir və orada hər birinin tutu-mu bir milyon barel olan üzən damlı yeddi xam neft rezervuarı, hər birinin tam yükgötürmə qabiliyyəti 300,000 ton olan iki tankeri eyni zamanda yükləmək üçün iki lövbərlə dayanma yeri ilə 2,6 km uzunluqda xam neft körpüsü, neft saxlama rezervuarlarından tankerlərin doldurulma ərazisinə-dək çəkilmiş 6 km uzunluqda xətt və s. kimi qurğu və avadanlıqlar yerləşir.

Terminal Türkiyənin dövlət şirkəti BOTAŞ İnterneşnəl Limited (BOTAS İnternational Ltd.) tərfindən idarə olunur. Bu şirkət həmçinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərinin Türkiyə ərazisindəki hissəsinin əməliyyatçısıdır.

Chevron korporasiyası Chevron əsası Amerika Birləşmiş Ştatlarında qurulmuş transmilli və in-

teqrə olunmuş enerji korporasiyasıdır. Baş qərargahı Kaliforniya ştatının San Ramon şəhərində yerləşən şirkət dünyanın 180-dən çox ölkəsində fəaliyyət göstərir. Şirkət təbii qaz, neft və geotermal enerji sənayesində tədqiqatçı-lıqla yanaşı neftin istehsalı, saflaşdırılması, marketinqi, daşınması, kimyəvi məmulatların emalı, satışı, elektrik enerjisinin istehsalı ilə məşğuldur. Hal-hazırda Chevron dünyanın ən böyük 6 neft şirkətindən biridir.

1911-ci ildə Con D. Rokfellerin Standard Oil şirkətinin dağılmasından sonra formalaşan SoCal (Standard Oil of California) Chevronun əvvəlki adıdır. 1984-cü ildə SoCal Gulf Oil-la birləşdi və bu birləşmə vaxtında dün-yanın ən böyük birləşməsi hesab edilirdi. Daha sonra SoCal adını dəyişərək Chevron adlanmağa başladı.

Chevron korporasiyasının Azərbaycanda fəaliyyəti 1997-ci ildən başlasa da, 2005-ci ildə Unocal korporasiyasını almaqla fəaliyyəti daha da intensiv-ləşdi. Beləki, Chevron Unocal korporasiyasının Xəzər dənizində xam neft eh-tiyatlarının istehsalı ilə məşğul olan Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkə-tindəki (ABƏŞ) hissəsinə sahib çıxdı və eyni zamanda Azərbaycan neftini Gürcüstandan keçərək və Türkiyənin Aralıq dənizi sahilində yerləşən Ceyhan limanına daşıyan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin iştirakçısına çevrildi.

Bundan əlavə Chevron Azərbaycanda Xəzər dənizdə yerləşən Abşeron blokunun tədqiq edilməsi, brand sürtkü maddələrinin satışı, sosial və xey-riyyə layihələrinin həyata kecirilməsi ilə məşğuldur. Chevron və ABƏŞ tə-limlər keçirdərək yerli mütəxisislərin peşə qabiliyytlərinin artırlıması və in-kişaf etdirilməsi üçün əhəmiyyətli dərəcədə investisiya yatırmışlar. Nəticədə, Azərbaycanda 2008-ci ildə şirkətin bütün işçilərinin, məsləhətçilərinin və idarəçilərin 75%-ni azərbaycanlılar təşkil etmişdir.



Cənub Dəhlizi Təbii qazın sənaye və məişətdə istehlakının artması birbaşa olaraq Avro-

panın da təbii qaza olan təlabatını ildən ilə artırmışdır. Avropa İttifaqınin Təbii Qaz Sənayesi institutun hesablamalarına əsasən 2030-cu ildə təbii qaz Avropa İttifaqı ölkələrinin enerji istehlakının 30%-ni təşkil edəcək və 2005-ci illə müqayisədə təbii qaza olan olan tələb 438 milyon ton neft ekvivalen-tindən 625 milyon ton neft ekvivalentinə qədər yüksələcəkdir. Artan tələbatı ödəmək üçün isə dörd mövcud və istismar edilən mənbə var. Bunlara Norveç, Şimali Afrika, Cənub dəhlizi və Rusiyadan ixrac edilən təbii qaz mənbələri daxildir. Lakin bunlardan ilk ikisi Avropanın artan tələbatını qarşıl-maqda yetərsizdir. Digər mənbə, Rusiya Avropanın təbii qaza olan təlabatını 40%-ə qədərini ödəmək iqtidarında olsa da Rusiaya Avropaya təbii qaz ixracatını inhisarlaşdıraraq bu imkandan siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün sui-istifadə edir. Ona görə də, Avropa İttifaqı Rusiyaya alternativ təbii qaz və ixrac marşrutlarını şaxələrdirməkdə maraqlıdır. Bu mənada Rusiyaya alternativ yeganə ciddi təbii qaz mənbəyi və ixracat marşrutu isə Cənub Dəhlizidir (bəzən Cənub Təbii Qaz Dəhlizi də adlandırılır).

Cənub Dəhlizi üçün əsas təbii qaz mənbələri Xəzər dənizi və Yaxın Şərq regionlarda yerləşən ölkələrin hesab olunur. Bu mənbələrin Rusiyaya alter-nativ nəql marşrutların olması onun əhəmiyyətini artıran amildir. Xəzər də-nizi hövzəsi ölkələrinin təbii qaz ehtiyatlarının Avropaya yaxın yerləşməsi onun üstünlüyünü artırır. Nabukko, Transadriatik təbii qaz boru kəməri, Ağ Axın və Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri kimi layihələr əsasən Xəzər dənizi hövzəsi təbii qaz ehtiyatların qərb istiqamətində daşınması üçün irəli sürülmüşdür. Hətta, Rusiyanın həyata keçirməkdə fəal olduğu Cənub Axını layihəsi də bu dəhlizə daxil edilir. Buna baxmayaraq, yuxarıda qeyd edilən və Rusiyaya alternativ olan dörd layihənin ümumi illik təbii qaz ötürücülük həcmi 95 milyard m3-dir. Azərbaycanın mövcud təbii qaz ehti-yatları bu həcmdə təbii qaz ixrac etməyə imkan verməsə də, alternativ nəql yollarına malik olma cəhətindən əhəmiyyətlidir. Bunu nəzərə alaraq Azər-baycan Prezidenti, İlham Əliyev 2009-cu ildə Praqada Cənub Dəhlizi üzrə Bəyannaməyə imza atmışdır. 2011-ci il 13 yanvar tarixində Bakıda isə Azər-baycan və Avropa İttifaqı ilə Cənub Dəhlizi haqqında birgə bəyannamə imzalamışdır. Azərbaycan Şahdəniz, Abşeron və Ümid təbii qaz yataqları sa-yəsində bu dəhliz vasitəsilə illik 10 milyard m3 təbii qaz ixrac etmək imkanı vardır. Bundan əlavə, Azərbaycan təbii qazı ixrac etmək üçün mövcud infra-



struktura, Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii qaz ixrac boru kəmərinə sahibdir. Bu infrastrukturun və təbii qaz ehtiyatlarının mövcudluğu bu layihələrin ilkin mərhələlərinin həyata keçirilməsini təmin edəcək və sonrakı mərhələlərə keçidin reallaşdırılması imkanlarına malikdir. Çünki bu layihələrin müvvəfəq olması üçün Mərkəzi Asiya ölkələrinin (Türkmənistan, Qazaxıstan və Özbə-kistan) iştiraki vacibdir. Belə olduqda isə Azərbaycan Mərkəzi Asiya ökələ-rindən təbii qazın nəqli üçün alternativ transit ölkə olacaq və Avropanın artan təbii qaza tələbatının qarşılanmasında öz geo-strateji əhəmiyyətini artıracaqdır.

ConocoPhillips korporasiyası ConocoPhillips korporasiyası 1875-ci ildə yaradılan Conoco (Continental

Oil and Transportation Co – Kontinental Neft və Nəqliyyat Şirkəti) və 1903-cü ildə yaradılan Phillips (Phillips Petroleum Company – Phillips Neft Şirkəti) şirkətlərinin 2002-ci ildə tamamlanan birləşməsi nəticəsində formalaşdırıl-mışdır. Hər iki şirkət Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) neft sənayesinin inkişafına müxtəlif illərdə mühüm töhfələr vermişlər. Belə ki, Philips şirkəti fəaliyyətini əsasən təbii qaz və petrokimya məmulatları sənayesi üzərində qurarkən, Conoco şirkətinin fəaliyyətini neft istehsalı, neftayırma və neft məhsuların ticarəti əhatə etmişdir. 2006-ci ildə Burlington şirkətinin (Burlington Resources Company) korporasiya tərəfindən alınması onu ABŞ-da 3-cü ən böyük və inteqrə olunmuş enerji korporasiyası etmişdir.

Korporasiyanın baş qərargahı ABŞ-ın Hyuston şəhərində yerləşir. Kor-porasiya 40-a yaxın ölkədə xüsusilə şimali Amerikada, cənubi-şərqi Asiyada, şimali Afrikada, Yaxın Şərqdə, Rusiya və Şimal dənizi sahili ölkələrində fəaliyyət göstərir. Korporasiya neft, təbii qaz və petrokimya sənayesində integrasiya etmiş şirkət olaraq fəaliyyətini 4 istiqamətdə davam etdirir. Bun-lar neft və təbii qazın tədqiqat və istehsalatı; neft və təbii qazın saflaşdırıl-ması, emalı, ticarəti, nəqliyyat və təhcizatı; təbii qazın ehtiyatda saxlanması, işlənməsi və ticarəti; və kimyəvi və plastik məmulatların istehsalı daxildir.

ConocoPhillips korporasiyası Azərbaycanda iki layihəyə cəlb edilmişdir. Korporasiya fəal şəkildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsində 2.5%-lik hissə ilə iştirak edir. Lakin Zəfər və Məşəl perspektiv strukturlarının inkişaf etdirilməsi layihəsində 20%-lik iştirak payı əldə etməsinə baxmaya-raq, layihədə iştirakı uğursuz olmuş və layihə üzrə bağlanan müqaviləyə sonradan xitam verilmişdir.



‘D222’ (Yalama) strukturu ‘D222’ (Yalama) strukturu təxminən bərabər hissələrlə Xəzər dənizinin

Azərbaycan və Rusiya sektorlarında sahildən 30 km aralıqda yerləşir. Karbo-hidrogen ehtiyatlarının aşkarlanması ehtimalı yüksək qiymətləndirilir. Layi-hənin icrasına nəzərdə tutulan sərmayə qoyuluşunun həcmi 2 milyard ABŞ dolları təşkil edəcəyi təxmin edilir.

‘D222’ (Yalama) əsasən təbii qaz ehtiyatlarının mövcud olduğu struktur-dur. Struktrun işlənməsi üzrə müvafiq 25 illik beynəlxalq müqavilə ARDNŞ ilə LUKoil arasında 1997-ci ildə bağlanıb. Müqaviləyə əsasən LUKoil 80%, ARDNŞ isə 20 % iştirak payına sahib olublar. Lakin 2008-ci ildə LUKoil Azər-baycanın razılığı ilə geoloji kəşfiyyat layihəsindəki payının 15% “Gaz de France” şirkətinə satılmasına dair müqaviləni bağlamışdır. 2008-ci ilin ok-tyabr ayında ikinci kəşfiyyat quyusu qazıldıqdan sonra LUKoil şirkətinin nü-mayəndələri tərəfindən strukturda kommersiya cəhətdən kifayət qədər karbohidrogen ehtiyatları aşkar olunmadığı elan edilmişdir.

Delta Neft Şirkəti – Səudiyyə Ərəbistanı Delta Neft Şirkəti 1978-ci ildə dünyanın ən zəngin neft yataqlarının yer

aldığı Səudiyyə Ərəbistanında yaradılmış və Delta şirkətlər qrupunun əhə-miyyətli iştirakçılarından biridir. Şirkət dəyişkən bazarların davamlı inkişafı üçün daim öz texniki, ticari və siyasi imkalarından istifadə edərək fəaliyyətini Yaxın Şərqdə, Xəzər dənizi hövzəsində, Mərkəzi Asiyada və yeni olaraq şi-mali və qərbi Afrikada davam etdirir.

Bu mənada Delta Neft Şirkətinin Əsrin Müqaviləsi çərçivəsində Azəri-Çiraq-Dərinsulu Günəşli yataqlarının istismar edilib inkişaf etdirilməsində önəmli rol oynamışdır. Belə ki, Əsrin Müqaviləsidə Delta Neft Şirkəti Amera-da Hess transmilli korporasiyası ilə birgə iştirak etmişdir. Bundan əlavə Kürsəngi - Qarabağlı yataqları üzrə layihədə Delta Neft Şirkəti Amerada Hess ilə birgə iştirak etmişdir. Şirkət Əşrəfi, Dan Ulduzu perspektiv struk-turları layihəsində isə 4.5 % hissə əldə etməsinə baxmayaraq, kəşfiyyat işləri proqramı yerinə yetirildikdən sonra layihə üzrə müqavilə xitam olunmuşdur.

Devon enerji korporasiysı Devon enerji korporasiyası baş qərargahı Amerikanın Oklahoma şəhə-

rində yerləşən müstəqil təbii qaz və neft tədqiqatçı və istehsalçı şirkətidir. Şirkətin əsas fəaliyyəti Amerika Birləşmiş Ştatları və Kanadanın quru ərazilə-



rində enerji ehtiyatlarının işlənməsi ilə bağlıdır. Şirkət həmçinin enerji isteh-salı ilə məşğul olduğu ərazilərdə təbii qaz boru kəmərlərinə və təmir qur-ğularına sahibdir və 2003-cü ildə Ocean Energy şirkəti ilə biləşdikdən sonra Şimali Amerikada ən böyük maye qaz prosesoru şirkətinə çevirilmişdir. Şir-kətin enerji istehsalı və emalının 2/3-i təbii qaz əsasən propan, butan və etan olan maye qaz və1/3-i neft təşkil edir.

Devon enerji korporasiyası Azərbaycanda fəaliyyətini törəmə şirkəti olan Devon Energy Caspian Corporation (DECC) vasitəsilə həyata keçirir. DECC ARDNŞ ilə birlikdə Neft Daşlarında “Qaz İşlətmə Layihəsi”-ni həyata keçir-mişdir. Bundan əlavə DECC ABƏŞ-in 6 % hissə ilə iştirakçısı olaraq Azəri-Çiraq-Dərinsulu Günəşli yataqlarında neft emalı və istehsalında fəaliyyətini davam etdirirdi, daha sonra öz payını sataraq, fəaliyyətinə xitam vermişdir.

Dübəndi neft terminalı Dübəndi neft terminalı paytaxt Bakıdan 50 km şimali-şərqdə Xəzər də-

nizinin sahilində yerləşir. Güclü küləklərin Pirallahı adası tərəfindən qarşısı-nın alınması terminalın işləyişini asanlaşdırır. Bu terminal Abşeron yarıma-dasında yerləşən ən böyük neft terminalı olmaqla yanaşı, Qazaxıstan və Türkmənistandan ixrac edilən xam neft və neft məhsullarının qəbul edilib, Qara dəniz sahilində yerləşən terminallara və oradan isə dünya bazarına nəql edilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.

Dübəndi neft terminalı eyni zamanda 4 ədəd 13,000 tonluq tankerlərin boşaldılması əməliyyatını həyata keçirən 2 estakadadan, müxtəlif köməkçi qurğulardan və 300,000 m3-lik ehtiyat anbarından ibarətdir. Terminal illik 10 milyon ton kargonun işlədilməsi gücünə malikdir. Bundan əlavə terminalda tankerlərin və gəmilərin hərəkətini nizamlayan nəzarət mərkəzi də fəaliyyət göstərir.

Son zamanlar, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Lanser SA Xidmətləri şirkəti (Lancer SA Services) ilə birgə yaratdıqları Ekol mühəndislik xidmətləri şirkəti terminalda ətraf mühitin qorunması, neft tulantılarının və çirkab suların idarə edilməsi ilə bağlı işlər görməyə başlamışdır. Bununla yanaşı terminalda neft və neft məhsullarının illik əməliyyət gücünün 20 milyon tona çatdırılması da planlaşdırılır.

ExxonMobil korporasiyası ExxonMobil korporasiyası mərkəzi ABŞ-ın Texas ştatının İrving şəhə-

rində yerləşən transmilli neft və qaz korporasiyasıdır. Korporasiya Con D.



Rokfellerin Standard Oil şirkətinin mirasçısıdır və 1999-cu ildə Exxon və Mobil şirkətlərinin birləşməsi nəticəsində formalaşmışdır.

Korporasiyası dünyanın ən böyük enerji şirkətlərindən biridir və neft, qaz və neft-kimya sənayesinin bütün sahələrində fəaliyyət göstərir. Şirkət birbaşa olaraq 38 ölkədə həm tədqiqat həm də istehsalata, 23 ölkədə isə yalnız istehsalat əməliyyatına cəlb edilmişdir. Belə ki, 2007-ci ilin statistika-sına əsasən ExxonMobil-in 72 milyard neft ekivalenti barel ehtiyatları var. Dünyanın 21 ölkəsində 37 neft ayırma zavoduna sahib olan korporasiyası günlük neft saflaşdırma bacarığı 6.3 milliyon bareldir. Maraqlıdır ki, bu kor-porasiyası dünya neft və qaz ehtiyatlarına sahib olma sıralamasında 14-cü yerdə olmaqla ümumi dünya payının 1%-dən azına sahibdir.

ExxonMobil Azərbaycanda Azəri-Çıraq-Günəşli (8.006%), Araz-Alov-Şərq (15%) və Lerik dəniz və Cənub perspektiv (30%) strukturları layihələrində iştirak edir. Bununla yanaşı Korporasiyası Naxçıvan perspektiv strukturu, Oğuz dəniz bloku və Zəfər və Məşəl perspektiv strukturları layihələri üzrə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətilə saziş imzalasa da qeyd edilən strukturlarda əməliyyatları dayandırmışdır. Bundan əlavə törəmə şirkət olan Exxon Azərbaycan ltd. təhsil və humanitar proqramları fəal şəkildə dəstək-ləyərək məcburi köçgünlər və qaçqınlar üçün mühüm nəşrlərin hazırlanma-sına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə vermişdir.

ENI (Ente Nazionale Idrocarburi) ENI inteqrə olunmuş İtalyan neft və qaz şirkətidir. İtalya höküməti tərə-

findən 1953-cu ildə qurulmuşdur. ENI şirkəti dünyanın 70 ölkəsində fəaliyyət göstərir. ENI nəzdində fəaliyyət göstərən bir sıra şirkətlər arasında, onun ən əhəmiyyətli kommersiya brendlərindən hesab olunan AGIP (Azienda Generale Italiana Petroli - General Italian Oil Agency) şirkəti də fəaliyyət göstərir. Həmin şirkət 23 fevral 1996 ildə Qarabağ perspektiv strukturun istismarı ilə əlaqədar qurulan konsorsiuma qatılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, AGIP hə-min konsorsiumda həm Rusiyanın LUKoil şirkəti ilə birgə 45% paya sahibdir, həm də tək başına 5%-lik pay almışdır. Qarabağ strukturunda kəşfiyyat işləri yerinə yetirildikdən sonra müqaviləyə xitam verilmişdir.

Əşrəfi-Dan Ulduzu perspektiv strukturları Paytaxt Bakıdan 105 km şimali şərqdə yerləşən Əşrəfi-Dan Ulduzu pers-

pektiv strukturları 1970-ci illərdə tapılmasına baxmayaraq, yalnız 1997-ci ildən sonra ciddi olaraq istismarına başlanılmışdır.



Əşrəfi-Dan Ulduzu perspektiv strukturları üzrə hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ARDNŞ ilə Amoco Xəzər Dəniz Neft (Amoco Caspian Sea Petroleum Ltd.) – BP, Unocal Şərq Yarımkürəsi Tədqiqat (Unocal Eastern Hemisfer Exploration Ltd. - ABŞ), ITOCHU Neft Tədqiqat Xəzər (ITOCHU Oil Exploration Caspian Inc., Yaponiya) və Delta Neft Şirkəti Azərbaycan (Delta Oil Company – Azerbaijan Ltd., Səudiyyə Ərəbistanı) arasında 7 mart 1997-ci ildə imzalanmış və 4 may 2007-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən BP 30 %, UNOCAL 25.5 %, SOCAR 20%, ITOCHU 20 % və Delta 4.5 % paya malik olmuşlardır.

Layihənin həyata keçirilməsi ilə bağlı Şimali Abşeron Əməliyyat Şirkəti (North Absheron Operating Company) də yaradılmışdır. Lakin kəşfiyyat işləri proqramı yerinə yetirildikdən sonra müqaviləyə xitam verilmişdir. Hesabla-malara görə strukturlarda 100-120 milyon ton neft və 30-50 milyard m3 qaz olması eһtimal olunur.

Əsrin müqaviləsi 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzər dənizinin

Azərbaycan sektorundakı Azəri, Çıraq, Günəşli yataqlarının dərin su qatların-dakı neftin birgə işlənməsi haqqında hasilatın pay bölgüsü sazişi tipli mü-qavilə imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə Əsrin Müqaviləsi adlandırılmışdır. Müqavilənin ərsəyə gəlməsində ümum-milli lider Heydər Əliyevin əməyi böyük olmuşdur. Belə ki, prezident Əliyevin səyləri nəticəsində layihənin həyat keçirilməsinə maneə olan amillərin öhdə-sindən müvəffəqiyyətlə gəlinmiş, dünyanın ən böyük transmilli şirkətlərin iştirakı zəmanət altına alınmış və eyni zamanda Azərbaycanın milli maraqları təmin edilərək, müstəqilliyi daha da möhkəmləndirilmişdir. Bu müqavilə ilə Heydər Əliyev Xəzərin Azərbaycana aid olan sektorunda mövcud olan təbii sərvətlərin yalnız Azərbaycan xalqına aid olduğunun tanınmasına nail ol-muşdur. Bununla da bu təbii ehtiyatlardan Azərbaycan xalqının rifahının yüksəldiliməsi üçün istifadə edilməsinə öz töhfəsini vermişdir.

Əsrin Müqaviləsi adlanan layihədə dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərə-bistanı) 13 ən məşhur neft şirkətləri (Amoco, BP, McDermott, Unocal, ARDNŞ, LUKoil, Statoil, Exxon, TPAO, Pennzoil, ITOCHU, Ramco, Delta Oil) iştirak etmişdir. Bununla da "Yeni neft strategiyası" və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlanmışdır.



Əsrin müqaviləsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. İlk dəfə hesablanmış çıxarılabilən neft ehtiyatı 511 milyon ton olmuş, sonralar qiymətləndirici quyuların nəticələrinə görə bu ehtiyat 730 milyon tona çatmış və bununla əlaqədar yataqların istismar edilməsində tələb olunan sərmayə xərcləri 11,5 milyard ABŞ dolları qəbul edilmişdir. Daha sonra ExxonMobil (ABŞ), ITOCHU (Yaponiya), INPEX (Yaponiya) və Chevron şirkətləri konsorsiuma qoşularkən Ramco, Unocal və LUKoil öz hissələrini ya satmış, ya da birləşmə nəticəsində digər korporasiyalar tərəfindən əvəz edilmişlər.

Əsrin müqaviləsinin imzalanmasi ilə həm də Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat şirkəti yaradıldı və təsdiq olunmuş vahid proqram üzrə ARDNŞ ilə birgə işlərə başlandı. Bu saziş sonradan dünyanın 19 ölkəsinin 41 neft şirkəti ilə 33-dək sazişin imzalanması üçün yol açdı. Əsrin müqaviləsi həm karbo-hidrogen ehtiyatlarının miqdarına, həm də qoyulan sərmayələrin həcminə görə dünyada bağlanan ən iri sazişlər siyahısına daxil olmuşdur.

Gazprom korporasiyası Gazprom Rusiyanın inteqrə olunmuş ən böyük təbii qaz və eyni zaman-

da dünyadakı ən böyük qaz ixrac edən şirkətidir. Şirkət 1989-cu ildə SSRİ Qaz Sənayesi Nazirliyi əsasında yaradılmışdır. SSRİ dağıldıqdan sonra şirkət özəlləşdirilmiş, lakin bir müddət sonra Rusiya hökuməti tərəfindən səhmlə-rin böyük bir qismi (51%-i) alınmışdır.

Gazprom Rusiyada təbii qaz təchizatının bütün mərhələlərinə nəzarət edir. Gazprom dünyanın ən uzun ötürücüsü olan Vahid Qaz Təchizatı Siste-mindən (VQTS) istifadə etmək hüququna malik olan yeganə şirkətdir. Şirkət həmçinin Rusiyada əksər və zəngin təbii qaz ehtiyatlari olan yataqları öz inhisarı altına almışdır. Gazpromun əsas qaz yataqları Qərbi Sibirin Yamal-Nenets regionundakı Ob körfəzində yerləşir. 2008-ci ildə şirkət 549.7 milyard m3 qaz istehsal etmişdir, bu da dünyada istehsal olunan qazın 17 % təşkil edir. Bundan əlavə şirkət 32 milyon ton neft və 10.9 milyon ton qaz kondensatı istehsal etmişdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, Sovet İttifaqı dövründə inşa edilən VQTS artıq köhnəlir və Gazpromun sahib olduğu təbii qaz yataqlarında ehtityatlar sürətlə tükənir. Bunun qarşısını almaq üçün yeni layihələr həyata keçirilsə də, şirkət investisiya çatışmamazlığından əziyyət çəkir. Belə olduğu halda, Məkəzi Asiya ölkələrindən (Qazaxıstan, Türkmənistan və Özbəkistan) və



Azərbaycandan idxal edilən təbii qaz şirkət üçün əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, qeyd edə bilərik ki, Gazprom hər il Məkəzi Asiya ölkələrindən təxminən 60 milyard m3, Azərbaycandan isə illik 3 milyard m3 təbii qaz idxal edir.

Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu (BDÖZ) Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin strukturlarından biridir. Zavodun təməli 1978-ci ildə qoyulmuşdur. 1984-cü ildə istismara verilən BDÖZ dənizin 200 metrədək dərinliyində quraşdırılmaq üçün dərin özüllər istehsal edən nə-həng sənaye müəssisəsidir. Ümumi istehsal gücü ildə 60 000 ton metal konstruksiya olmaqla, müxtəlif dərinliklərdən asılı olaraq ildə 2-3 dərin dəniz özülü yığmağa imkan verir. 1985-ci ildə quraşdırılmış ilk stasionar dəniz platforması hazırda “Günəşli” yatağında istismar olunur. Zavod 1986-cı ildə layihə gücünə çatdırılmışdır. Zavodda ötən dövr ərzində 178 mertədək də-rinlik üçün 12 dəniz platforması hazırlanmışdır. 1992-ci ildə ilk dəfə olaraq BP şirkəti üçün Şimal dənizində quraşdırılmaq məqsədilə boruların hazır-lanması üzrə kontrakt BDÖZ-də uğurla həyata keçirilmişdir. 1994-cü il sen-tyabrın 20-də “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra Xəzər dənizinin Azər-baycan sektorunda həyata keçirilən bütün neft layihələrində BDÖZ fəal iştirak edir.

Hasilatın pay bölgüsü sazişi (HPB) Hasilatın pay bölgüsü (HPB) hökümət və təbii resursların (adətən neft

resurslarının) çıxarılması ilə məşğul olan şirkət (və ya şirkətlər) arasında bağlanan müqavilə növüdür. HPB müqavilələri hasil olunacaq resursların hökümət və şirkət (və ya şirkətlər) arasında bölüşdürülməsini tənzimləyir.

HPB sazişləri ilk dəfə 1960-cı illərdə İndoneziyada tətbiq edilib. Bu gün isə bu cür sazişlərdən Azərbaycanla yanaşı, əsasən Yaxın Şərq, Mərkəzi Asiya ölkələrində istifadə edilir.

HPB müqaviləsinin şərtləri adətən ölkənin milli qanunvericiliyində (əksər hallarda hasilatın pay bölgüsü haqqında qanunda) müəyyən edilir və ölkə-lərin parlamentlərində təsdiqlənir. Bu halda, xarici şirkətlərin ölkədəki inves-tisiyaları qanuni zəmanət altına alınmış olur.

İmzalanan HPB tipli müqavilələrin şərtlərinə görə mənfəət neftindən əldə edilən gəlirlər ilkin olaraq yatırılan investisiyaların qaytarılmasına sərf edilir. İnvestisiyalar geri qaytarılıb qurtardıqdan sonra əldə edilən gəlirlər



iştirakçı tərəflər arasında neftin qiymətindən asılı olaraq paylaşdırılır. HPB müqavilələrində dövlətə, müəyyən vergi və qeyri-vergi ödənişləri ilə yanaşı, hasil olunan neftin (mənfəət neftinin) bir hissəsi də məhsul formasında çatır. Mənfəət neftindən əldə edilən gəlir adətən 80%-in 20-%-ə nisbətində döv-lətin xeyrinə bölüşdürülür.

Hasilatın pay bölgüsü sazişi əsasən neft və qaz sənayesində ehtiyatların inkişaf etdirilməsi üçün lazım olan mütəxəsisis, texnologiya və kapital cəhətdən geri qalan ölkələr üçün sərfəlidir. Bu müqavilələr cəlb edilən neft şirkətləri üçün də sərfəlidir, amma eyni zaman həmin şirkətlər üçün böyük risklər yaradır. İndiyə qədər Azərbaycan xarici şirkətlərlə 33 HPB sazişi im-zalamışdır.

Hess korporasiyası Hess korporasiyası öndə gedən inteqrə olunmuş, trasnmilli, müstəqil

enerji şirkəti olaraq xam neft və təbii qazın çıxarılması və istehsalı, həmçinin xam neft və təbii qazın saflaşdırılması və saflaşdırılmış neft məmulatların, təbii qazın və elektirik enerjisinin marketinqi ilə məşğuldur. Korporasiya 1893-cü ildə Leon Hess tərəfindən Amerika Biləşmiş Ştatlarında yaradılmış-dır. Amerada Neft Korporasiyası ilə biləşdikdən sonra Amerada Hess, 2006-cı ildən bəri Hess korporasiyası adlanır.

Xam neft və təbii qazın saflaşdırılması və istehsalı şirkətin gələcək gəli-rinin və inkişafının əsası kimi başa düşülür və şirkət illik kapital xərclərinin 95 %-ni bu istiqamətdə istifadə edir. Şirkət Azərbaycan da daxil olmaqla ABŞ-da, Böyük Britaniyada, Danimarkada, Rusiyada, Ekvatorial Qvineyada, Əlcə-zairdə, Libyada, Qabonda, Misirdə, Kanada, Malaziyada, Taylandda, İndone-ziyada, Avstraliyada və Braziliyada müxtəlif enerji layihələrində fəal iştirak edir.

Hess korporasiyası Azərbaycanda Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli layihə-sində 2.72 % hissə ilə və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsində 2.36 % hissəyə sahib olaraq fəaliyyətini davam etdirir. Bundan əlavə Hess korporasiyası Kürsəngi- Qarabağlı yataqları üzrə layihədə Delta Neft Şirkəti (Səudiyyə Ərəbistanı) ilə birgə iştirak etmişdir.

Hidrokarbon Hidrokarbon hidrogen (H) və karbon (C) birləşmələrindən ibarət olan

yanacaq vasitəsidir. Hidrokarbon əsasən xam neftdə mövcuddur və təbii birləşmələrin parçalanaraq hidrogen və karbon molekullarına bölünməsi nəticəsində yaranır. Hidrokarbonun bir çox növləri mövcuddur. Bunlara doy-



muş və doymamış hidrokarbonlar: siklo-alkanlar (CnH2n+2), arenlər (aromatik hidrokarbon) (CnH2n-6), alkenlər (CnH2n), alkinlər (CnH2n-2) və s.

Hidrokarbonlar qaz halında (metan (CH4) və propan (C3H8)), maye halında (benzin (C6H6)), qatı və ya bərk halda (naftalin (C10H8)) və polimer birləşmələr (politelin, polistirin) halında mövcuddur.

Xam neft Neft faydalı qazıntı olan yanacaq növüdür. Spesifik qoxusu var. Bu dün-

yada ən çox istifadə edilən və əhəmiyyətli enerji mənbəyidir. Fərziyyələrdən birinə görə, bu hidrokarbon milyon illər bundan əvvəl yaşamış bitki və heyvanların qalıqlarından yaranıb. Bu cür enerji mənbələrinin yenidən yaran-ması heç də asanlıqla baş vermir, buna görə də onlar tükənən və bərpa olunmayan enerji mənbələri adlanır.

Yer səthinin laylarında və ya qatlarında yerləşir. Geoloqlar süxurlarda neft və təbii qazı axtararkən seysmik kəşfiyyatdan və kompyuterlərdən istifadə edirlər, süxur laylarını və onların tərkibini, yanacaq növlərini öyrə-nirlər. Neft və qaz hövzələrini tapdıqdan sonra isə yatağın quruda yaxud suda yerləşməsindən asılı olaraq müxtəlif qazma qurğularından istifadə etməklə quyular qazılır.

Xam neft və neft məmulatları müştərilərə bir neçə mərhələdən keçərək çatdırılır. Bunlara xam neftin və neft məmulatlarının tədqiqatı, çıxarılması, saflaşdırılması, nəqli, topdan və pərəkəndə satışı daxildir. Yuxarıdakı mərhə-lələrin ilk ikisi birinci qrup, qalanlar isə ikinci qrup fəaliyyətlərdəndir. Hər iki qrup fəaliyyətlərlə məşğul olan şirkət inteqrə olunmuş şirkət adlanır.

Çıxarılan xam neft bir çox forma və xassələrdə olur. Xam neft əsasən qara rəngdə olmasına baxmayraq sarı, yaşıl, qırmızı və boz rənglərdə də olur. Xam neft API (American Petroleum Institute) xüsusi ağırlıq qüvvəsilə ölçülən ağırlığına görə “ağır” və “yüngül”, tərkibindəki kükürdün miqdarına görə isə “şirin” və “turş”olur. Xam neft API qatılıq dərəcəsi 34° və daha çox olduqda “yüngül”, 31°-33° olduqda orta ağırlıqlı, 30° və daha az olduqda “ağır” sayılır. Müəyyən çəkidə xam neftin tərkibindəki sulfatın həcmi 0.5 %-dirsə “şirin” (<0.5 %/çəki), 1.0%-dirsə “turş” (>1.0 %/çəki) sayılır. Xam neftin API ağırlıq qüvvəsi “yüngül” olduqda o daha dəyərli və qiymətli olur.

Hazırda dünyada üç növ neft brendi var. Bunlar şimali Amerikanın West Texas Intermediate (WTI) xam nefti, şimal dənizində çıxarılan Brent Blend xam nefti və BƏƏ Dubay xam neftidir. Baxmayaraq ki 46 önəmli neft ixrac



edən ölkə var, məhz bu üç növ neft dünya bazarlarında qiymətlərin müəy-yənləşdirilməsində əsas götürülür. Azərbaycanın iki növ neft brendi tanınır: bunlar Azeri light və BTC lightdir.

Xəzər Beynəxalq Əməliyyat Şirkəti (Caspian International Operating Company-CİPCO) Xəzər Beynəxalq Əməliyyat Şirkəti (Caspian International Operating

Company-CIPCO) 4 iyun 1996-cı ildə Azərbaycanın Xəzər dənizi sektorun-dakı Qarabağ perspektiv strukturunda kəşfiyyat, inkişaf və hasilatın pay bölgüsü işlərinin birgə həyata keçirilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır. 10 noyabr 1995-ci ildə Qarabağ neft yatağı ilə bağlı bağlanan hasilatın pay bölgüsü sazişi sayca Azərbaycanın əcnəbi neft şirkətləri ilə bağladığı ikinci saziş idi. Sazişdə icraçılar LUKAgip 45%, Pennzoil 30%, LUKoil 12.5%, ARDNŞ 7.5%, və Agip 5% payla iştirak edirlər.

Qarabağ perspektiv strukturundakı kəşfiyat işləri nəticəsində ticari gəlir-lər cəhətindən kifayət qədər hidrokarbon ehtiyatı tapıldığı təqdirdə hasilatın pay bölgüsü sazişi 5 il uzadılma mümkünlüyü qeydi ilə 25 il qüvvədə qalacaqdı. Lakin beynəlxalq konsorsium 23 yanvar 1999-cu ildə fəaliyyətini dayadırıb buraxıldığını elan etdi. Buraxılma səbəbi kimi CIPCO-nun prezi-denti James Tilly neft yatağının ticari cəhətdən inkişaf etdirilib həyata ke-çirilməsinin mümkün olmadığını vurğulamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, strukturun xam neft ehtiyatı 52-85 milyon ton, təbii qaz ehtiyatı isə 30 milyard m3 olaraq ehtimal edilir.

İnam perspektiv strukturunun daxil olduğu dəniz bloku İnam perspektiv strukturu paytaxt Bakıdan 140 km cənubda yerləşir.

Struktur azəbaycanlı mütəxəssislər tərəfindən 1990-cı ildə aşkar edilmiş və 1992 və 1993-cü illərdə 2000 metr dərinliyə qədər kəşfiyyat işləri aparılmışdır.

İnam perspektiv strukturunun daxil olduğu dəniz bloku üzrə 25 illik hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Böyük Britaniyaya səfəri zamanı ARDNŞ ilə – BP, Monument Resources - Caspian Ltd. – Shell arasında 21 avqust 1998-ci ildə imzalanmış və 28 dekabr 1998-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Müqaviləyə sonradan Amoco Xəzər Dəniz Neft (Amoco Caspian Sea Petroleum Ltd.) şirkəti də qoşulmuşdur. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50 %, BP 25 %, Shell 25 % iştirak



payına malik olmuşlar. Sonradan Shell 20 % iştirak payını Koreya Milli Neft Korporasiyasına (Korean National Oil Corporation) satmışdır.

Strukturda 1.4-2 milyard barel neft ehtiyatlarının mövcud olduğu ehti-mal edilir. 2001-ci ildə 5000 metrə qədər qazılan ilk kəşfiyyat quyusundan sonra strukturda aparılan əməliyyatlar kommersiya cəhətindən kifayət qədər hidrokarbon ehtiyatlarının tapılmaması səbəbindən dayandırılmışdır. Lakin eyni zamanda ikinci kəşfiyyat quyusunun qazılması da planlaşdırılır.

İNOGEYT (Interstate Oil and Gas Transportation to Europe - INOGATE) İNOGEYT Avropa İttifaqı (Aİ) ilə Türkiyə və yeni müstəqil dövlətlər

arasında 1995-ci ildə başladılan enerji sahəsini nəzərdə tutan əməkdaşlıq proqramıdır. Proqram ilk təşkil olunduğu vaxtlar Şərqi Avropa və Qafqaz regionunu Avropa İttifaqı dövlətləri ilə bağlayan neft və təbii qaz boru kəmərlərini əhatə edirdi. Daha sonra, 13 noyabr 2004-cü ildə Bakı və 30 noyabr 2006-cı ildə Astanada keçirilən görüşlərdən sonra, İNOGEYT proq-ramı çərçivəsində yeni istiqamətlər müəyyənləşdirildi. Bunlar, proqrama daxil olan dövlətlərin enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi, üzv dövlətlərin enerji bazarlarını, AB-nin daxili enerji bazarının qaydalarına görə yenidən şə-killəndirilməsi, ümümi və regional əhəmiyyətli enerji layihələrinə investisiya-ların cəlb edilməsi, dayanıqlı enerji mənbələrinin istifadəsinin dəstəklənmə-sidir.

2007-ci ildən etibarən İNOGEYT proqramı Aİ-nin Yeni Qonşuluq Siyasəti çərçivəsində maliyyələşdirilir. Proqram çərçivəsində Aİ ilə əməkdaşlıq edən ölkələr, Azərbaycan, Belarus, Ermənistan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Özbəkistan, Rusiya, Tacikistan, Türkiyə, Türkmənistan, Ukrayna. Proqramın katibliyi Ukraynanın Kiev şəhərində yerləşir.

INPEX (Kokusai Sekiyu Kaihatsu Teiseki Kabushiki-gaisha) INPEX korporasiyası 1966-ci ildə yaradılmış, baş qərargahı Tokiyoda

yerləşən Yaponiya əsaslı transmilli enerji şirkətidir. Şirkət 2006-ci ildə Yapon neft şirkəti olan Tuikoku Oil-i almışdır. Şirkət dünyada enerji təchizatı biznesi ilə məşğuldur. Şirkətin fəaliyyət sahələri neft və qaz istismarı üçün blokların lisenziyasının əldə edilməsi, tədqiqat, istehsal və emal edilən məmulatların satılmasıdır. INPEX dünyanın 26 ölkəsində 70 layihədə iştirak edir.



INPEX korporasiyası Azərbaycanda 2 layihə çərçivəsində fəaliyyət göstə-rir. Bunlar Şirkətin 2003-ci ildə səhmlərinin 2.5 %-ə sahib olduğu BTC neft boru kəməri və səhmlərinin 10 %-ə sahib olduğu Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli neft yataqlarının işlədilməsi layihəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, INPEX Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli layihəsinə LUKoil-a məxsus səhmləri alaraq qoşulmuşdur.

ITOCHU (Itōchū Shōji Kabushiki-gaisha) ITOCHU koporasiyasının əsası 1858-ci ildə qoyulmuşdur. 1918 və 1949-

cu illərdə müxtəlif şirkətlərlə birləşmişdir. Itochu hal-hazırda Yaponiyada Sogo Şoşa şirkətlər qrupunun və dünyanın ən böyük şirkətlərindən biridir. Şirkətin 75 ölkədə 150 bazası var və daxili ticarət, idxal və ixrac və müxtəlif məmulatların beynəlxalq ticarəti kimi xidmətlərin göstərilməsi ilə məşğul-dur.

Hal-hazırda ITOCHU Azərbaycanda. Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli layi-həsində 4.2 % hissə ilə, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsini həyata keçirməklə məsul BTC Co. şirkətində 3.4 %, hissə ilə fəaliyyətini da-vam etdirir. Bundan əlavə şirkət Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin də iştirakçısıdır.

Kəpəz neft yatağı Kəpəz neft yatağı Xəzər dənizində yerləşən perspektivli yataqlardan biri-

dir. Bu neft yatağı Azərbaycan tərəfindən Kəpəz, Türkmənistan tərəfindən isə Sərdar olaraq adlandırılır. İki fərqli ad daşıdığından aydın olduğu kimi, həmin dövlətlər arasında sahibliyi mübahisəli yataq kimi hesab olunur.

Kəpəz yatağı 1959-cu ildə Azərbaycan geoloqları tərəfindən, seysmik araşdırma işləri nəticəsində aşkar olunmuşdur. O vaxt həmin yatağın adı “Promejutochnaya” olaraq adlandırılmışdı. 1983-cu ildə Kəpəz blokunda azərbaycanlı neftçilər tərəfindən dərin qazma işlərinin aparılması məqsədi üçün hazırlıqlar aparıldı. 1986-ci ildə həmin qazma işləri tamamlandı. 1988-ci ildə həmin yataqdakı neft və təbii qaz ehtiyatlarının təxmini hesablanması aparılmışdır. Təxminlərə görə, həmin blokda 80 million ton neft və 32 milyard m3 təbii qaz ehtiyatı mövcuddur.

1997-ci ildə ARDNŞ və Rusiyanın iki şirkəti olan LUKoil və Rosneft ilə Kəpəz yatağının birgə istismarı və inkişafı barəsində razılıq əldə edilmişdir. Tərəflər razılığa gəldikdən sonra, Türkmənistanın Sərdar kimi adlandırdığı



Kəpaz yatağına öz mülkiyyət hüquqlarını irəli sürdü. Bunun nəticəsində LUKoil və Rosneft şirkətləri tək tərəfli olaraq konsorsiumdan çəkildilər. Türk-mənistan 1997-ci il sentyabr ayında Kəpəz yatağının istismarı üçün tender elan etdi. Azərbaycan höküməti isə həmin tenderin elanını qanunsuz hesab etdi. İki dövlət arasında Kəpəz yatağının mülkiyyət hüququ üzərində mü-bahisə bu günə qədər davam edir.

Kulevi neft terminalı Kulevi neft terminalı Qara dənizin şərq sahilində, Gürcüstanın Kulevi

şəhərində yerləşən neft terminalıdır. Neft terminalı 3 pirsə, tankerlər üçün kanala, 9 çevik gəmi eskadrasına və neft və saflaşdırılmış neft məshsulun sınaqdan keçirilməsi üçün laboratoriyaya malikdir. Neft terminalı eyni vaxtda 4 dəmir yolu vasitəsilə 100 min tonluq 180 neft tankeri qəbul etmək gücünə malikdir. Terminalın 320,000 m3 həcmində neft ehtiyatlarını anbarda saxlama qabilliyəti var.

Gürcüstanın sabiq prezidenti Eduard Şevardnadze 1999-cu ildə Kulevi Neft terminalının tikintisi ilə əlaqəli qanunu təsdiqləmişdir. “Argomar Oil Ltd” və Gürcüstan Dəmir Yollarının əməkdaşlığı əsasında həyata keçirilməyə başlanılan layihənin tikintisi ətraf mühitlə bağlı iddialar və maliyyə çatış-mazlığı səbəbilə dayandırılmışdır. Tikinti 2004-cü ildə gürcü biznesmen Badri Patarkatişvilinin başçılıq etdiyi konsorsium tərəfindən yenidən baş-lanılsa da, sonradan Badri Patarkatişvili öz hissələrini Azərbaycan ARDNŞ-ə satmışdır. ARDNŞ isə işləri terminalın inşasını tamamlamışdır. Neft terminalı 2007-ci ilin noyabr ayında tamamlansa da rəsmi açılışı 16 may 2008-ci ildə baş tutmuşdur.

Azərbaycan nefti ilə yanaşı Qazaxıstanın Tengiz neft yatağından çıxa-rılan xam neftin Kulevi neft terminalı vasitəsilə nəql edilməsi haqqında danışıqlar aparılır. Eyni zamanda, ARDNŞ terminalın xam neft və neft məh-sullarının illik işlədilməsi gücünü 20 milyon tona çatdırmağı planlaşdırır. Bu planın həyata keçirilməsi təqdirində Kulevi Cənubi Qafqazda ən böyük neft terminalı olacaq.

Lənkəran dəniz və Talış dəniz perspektiv strukturları Lənkəran dəniz və Talış dəniz perspektiv strukturları Xəzər dənizində və

paytaxt Bakının cənubunda yerləşir.

Lənkəran dəniz və Talış dəniz perspektiv strukturları üzrə 30 illik hasi-latın pay bölgüsü müqaviləsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Fransaya



səfəri zamanı ARDNŞ ilə Elf Neft Azərbaycan (Elf Petroleum Azerbaijan B.V., Fransa), Total Tədqiqat və İstehsalat Azərbaycan (Total Exploration and Production Azerbaijan, Fransa) arasında 13 yanvar 1997-ci ildə imzalanmış və 30 iyun 1997-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Sonradan müqaviləyə Fina Neftegaz C.A. (Belçika), Total (Fransa), Deminex – Wintershall (Almaniya), OIEC - NICO (İran) şirkətləri də qoşulmuşdu. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 25 %, Total 35 %, Wintershall 30 %, NICO 10 % paya malik olmuşlar.

Ehtimal edilir ki, strukturda 110 milyon ton neft ehtiyatı mövcuddur. Lakin kəşfiyyat işləri proqramı yerinə yetirildikdən sonra kommersiya cəhətindən kifayət qədər hidrokarbon ehtiyatı tapılmadığından müqaviləyə xitam verilmişdir.

Lerik dəniz və Cənub perspektivi strukturu Lerik dəniz və Cənub perspektiv strukturları Xəzər dənizdə və paytaxt

Bakının cənubunda yerləşir.

Lerik dəniz və Cənub perspektiv strukturlarının daxil olduğu blok üzrə hasilatın pay bölgüsü sazişi ümummilli lider Heydər Əliyevin Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfəri zamanı 27 aprel 1999-cu il tarixində ARDNŞ ilə ExxonMobil və digər neft şirkətləri arasında imzalanmışdır. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50 %, ExxonMobil 30 % və digər neft şirkətləri isə 20 % paya malik olmuşlar.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, struktur Azərbaycan və İran arasında mübahisəli məsələlərdən biridir. Azərbaycan Republikası Milli Məclisi tərə-findən təsdiq edilməmiş müqaviləyə kommersiya cəhətindən kifayət qədər hidrokarbon ehtiyatı tapılmadığından xitam verilmişdir.

LUKoil korporasiyası LUKoil dünyanın qabaqcıl və transmilli enerji korporasiyalarından biridir.

Şirkətin əsas fəaliyyət sahələri neft və qazın tədqiq edilməsi və istehsalı, neft məhsullarının və petrokimyəvi maddələrin istehsalı və satışıdır. LUKoil hidrokarbon ehtiyatlarına görə dünyanın ikinci ən böyük özəl neft şirkəti olmaqla bərabər dünya neft ehtiyatlarının 1.1 %-nə, dünya neft istehsalının isə 2.3 %-nə sahibdir. Şirkət Rusiya enerji sektorunda liderlik edərkən Rusiyanın neft istehsalının 18 %-i, neft saflaşdırmasının 19 %-i onun payına düşür. Şirkətin əsas tədqiqat və istehsalat fəaliyyətləri Rusiyada həyata keçirilir və əsas enerji ehtiyatı qərbi Sibirdə yerləşir. Şirkət Rusiyada, yaxın-



xarici ölkələrdə, şərqi və qərbi Avropa ölkələrində yerləşən müasir neft ayır-ma zavodlarına, qaz prosessorlarına və neft-kimya kompleksinə sahibdir.

LUKoil Azərbaycanda Şahdəniz layihəsində 10%, Zığ-Hövsan layihəsin-də 50% və quruda yerləşən (D222) Yalama layihəsini 80% pay ilə ARDNŞ ilə birlikdə inkişaf etdirməklə öz fəaliyyətini davam etdirir. 2008-ci ildə LUKoil (D222)Yalama layihəsindəki payının 15%-ni Gaz de France-a satıb. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, LUKoil 2003-ci ildə Azəri-Çıraq-Günəşli layihəsindən çıxaraq öz hissələrini INPEX şirkətinə satmışdır. Bundan əlavə şirkət Azərbaycanda yanacaq doldurma məntəqələri şəbəkəsinə sahibdir. Şirkət eyni zamanda törəmə şirkətlər və birgə layihələr vasitəsilə telekomunikasiya, sığorta, ticarət və yükdaşıma sahələrində də cəlb olunmuşdur.

Mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) Mayeləşdirilmiş təbii qaz əsasən metan (CH4) qazından ibarətdir. Ehti-

yatda saxlanıla bilməsi və daşınması üçün təbii qazı maye halına çevirirlər. Mayeləşdirilmiş təbii qaz iysiz, rəngsiz, tərkibində toksik maddələr və aşın-dırıcı olmayan qazdır. Onun məişətdə və sənayedə təbii qaz kimi istifadə edilməsi üçün yenidən təbii qaz halına çevrilməsi lazımdır.

Mayeləşdirilmiş təbii qaz əldə etmək üçün müasir və bahalı texnologi-yalardan istifadə edildiyindən onun maliyyə dəyəri də çox olur. Həmçinin onun daşınması üçün xüsusi gəmilərdən və yol tankerlərindən istifadə edilir. Buna baxmayaraq, təbii qazdan fərqli olaraq mayeləşdirilmiş təbii qaz istə-nilən qədər ehtiyatda saxlanılar və təbii qaz boru kəmərlərinin mövcud olmadığı istənilən istiqamətə daşına bilər.

2000-ci il aprel ayında Azərbaycan, Gürcüstan və Rumıniya arasında mayeləşdirilmiş təbii qaz və onun nəqli sahəsində əməkdaşlıq haqqında anlaşma memorandumu imzalamışdır. Müqaviləyə görə Azərbaycan təbii qazı Gürcüstanın Qara dəniz sahilində mayeləşdirilmiş təbii qaz halına çevrilərək Rumıniyaya daşınacaq. Rumuniyada isə mayeləşdirilmiş təbii qaz təbii qaz halına çevrildikdən sonra Avropa bazarlarına ixrac ediləcəkdir.

Mazdok-Maxaçqala-Qazıməmməd qaz kəməri Mazdok-Maxaçqala-Qazıməmməd qaz kəməri Sovet İttifaqı dövründə

tikilmiş və həm İttifaq dövründə, həm də Azərbaycan müstəqilliyni qazan-dıqdan sonra Azərbaycanın Rusiyadan idxal etdiyi təbii qazın əsas idxal marşrutu olmuşdur. Qaz kəmərinin Azərbaycan ərazisində yerləşən hissəsi



həmçinin Baku – Novo Filya qaz kəməri də adlandırılır. Əvvəllər kəmərin illik ötürüçülük gücü 13 milyard m3 olsa da, hazırda bu 5 milyard m3-ə bərabərdir.

Lakin 2007-ci ildə Rusiyanın ixrac etdiyi təbii qazı Azərbaycana qəbul edilməz qiymətə və şərtlər altında satmaq istəməsi Azərbaycanın bu mar-şrutdan idxal etdiyi qazı tamamilə dayandırmasına və Azərbaycanın Şah-dəniz qaz yatağının istismarını sürətləndirib, tələbini öz istehsal etdiyi təbii qaz hesabına təchiz etməsinə nail oldu. Bununla yanaşı, Azərbaycan qonşu ölkələrə təbii qaz da ixrac etməyə başladı.

Regionda baş verən hadisələr xüsusi ilə 2008-ci ildə başlayan Türkiyə və Azərbaycan arasında qazın ixracı və nəqli qiyməti üzərində yaranan mü-bahisə yarandı. Belə olduqda, Rusiyanın Azərbaycandan qaz idxal etmək istəyinə Azərbaycan müsbət cavab verdi. Baku – Novo Filya qaz kəməri əks istiqamətdə işləməsi üçün bəzi əməliyyatların aparılmasından sonra Azərbaycan təbii qazının Rusiyaya ixracı üçün hazır hala gətirildi. 2009-cu il oktyabrın 14-də Gazpromla Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti arasında təbii qaz müqaviləsi imzalanması ilə, Azərbaycan ilk dəfə olaraq Rusiyaya təbii qaz ixrac etməyə başladı. Müqaviləyə əsasən 2010-cu ilin yanvar ayından başlayaraq Azərbaycan Rusiyaya ilk öncə illik 500 milyon m3, daha sonra 1 milyard m3 həcmində təbii qaz ixrac etməyi öz öhdəsinə götürüb. Gələcəkdə müqavilənin yenilənməsi və qaz satış həcminin artırılması mümkünlüyü də qeyd olunub.

3 sentyabr 2010-cu il tarixində bağlanan hökümətlər arası müqaviləyə əsasən isə öncəki müqaviləyə əlavələr edilərək, Azərbaycanın 2011-ci ildə Rusiyaya ixrac edəcəyi qazın həcmi 2 milyard m3–ə çatdırıldı.

Nabukko qaz boru kəməri (Nabucco) Nabukko qaz boru kəməri Türkiyənin Ərzurum şəhərindən Avstriyanın

Baumqatren-an-der-Març şəhərinə qədər təbii qazın nəqli üçün inşaatı nə-zərdə tutulan kəmərdir. Nabukko qaz boru kəmərinin inşaatı barəsində ilk görüşmələr fevral ayı 2002-ci ildə Avstriyanın OMW şirkəti ilə Türkiyənin BOTAŞ şirkəti arasında baş vermişdi. Eyni ilin iyun ayında həmin şirkətlərə Macarıstanın MOL, Bulqarıstanın Bulqarqaz və Rumıniyanın Transgaz şirkət-ləri də qoşularaq, tərəflər arasında boru kəmərinin inşaatı barəsində niyyət protokolu imzalanmışdı. 2002-ci ilin oktyabr ayında əməkdaşlıq müqaviləsi imzalandı. Tərəflər arasındakı razılaşmaya əsasən hər bir şirkət bərabər paya sahib oldu. Uzunluğu 3300 km və illik təbii qaz nəql həcmi 31 milyard m3 olaraq nəzərdə tutulan Nabukko qaz kəmərinin adı, məşhur İtaliya bəstəkarı



Cüzeppe Verdinin eyni adlı operasından alıb. Adının Nabukko olmasına, əməkdaşlıq müqaviləsini imzalayan tərəf müqabillərin həmin axşam Vyana Dövlət Operasında Verdinin əsərinə tamaşa etməyə getmiş olmaları səbəb olmuşdur. 2008-ci ilin fevral ayında konsorsiuma Almaniyanın RWE şirkəti də daxil oldu.

İlk əvvəl, Nabukko kəməri vəsitəsi ilə Mərkəzi Asiya dövlətlərində və İranda istehsal olunan təbii qazın nəqli nəzərdə tutulurdu. Ancaq, İranın öz nüvə proqramını inkişaf etdirməsi nəticəsində qərb ölkələri ilə münasibətlə-rinin pozulması və Qazaxıstan və Türkmənistan kimi dövlətlərdən qazın nəqli üçün lazım olan Trans-Xəzər kəmərinin inşası yubandığı üçün, daha sonra Azərbaycan, İraq və hətta Misirdən təbii qazın nəqlinin mümkün olacağı barəsində fikirlər bildirilmişdir. Azərbaycanın Nabukkoya qoşulaca-ğına dair ən əsas arqument, həmin ölkənin Bolqarıstanla 11 iyun 2008-ci ildə Azərbaycan qazının Nabukko üzərindən bu ölkəyə nəqlini nəzərdə tu-tan sazişdir. Amma, rəsmi olaraq Azərbaycan hələ də həmin layihəyə daxil olacağı barədə heç bir sənədə imza atmayıb.

Baxmayaraq ki, Nabukko kəmərini təbii qazla təchiz edəcək ölkələrlə razılaşma əldə edilməyib, 13 iyul 2009-cu ildə Ankarada konsorsiuma tərəf olan şirkətlər Nabukko qaz boru kəmərinin inşaatı barəsində hökümətlər-arası saziş imzaladı. Həmin layihə Avropa İttifaqı tərəfindən tam dəstək alırdı və qurum tərəfindən Nabukko layihəsi üzrə koordinator da təyin etmişdir. 25 oktyabr 2011-ci ildə İzmirdə Azərbaycan ilə Türkiyə arasında Trans-Anadolu qaz boru kəmərinin (TANAP) inşası barəsində ilkin razılığa gəlmə-ləri nəticəsində, Nabukko layihəsinin həyata keçirilməsi ehtimalı aradan qalxdı. Əvəzinə, konsorsium üzvləri, Türkiyənin sərhədindən Avstriyanın Baumqatren-an-der-Març şəhəri qədərki hissəsini Qərb Nabukko (Nabucco West) yenilənmiş variant kimi təqdim etdilər.

Nabukko Qərb qaz boru kəməri (Nabucco West) Nabucco West qaz boru kəməri layihəsi ilkin Nabucco layihəsinə alter-

nativ olaraq irəli sürülmüşdür. İlkin layihədən fərqli olaraq Nabucco West layihəsinə görə boru kəməri Türkiyə - Gürcüstan sərhəddindən deyil, Türkiyə - Bolqarıstan sərhəddindən başlayacaq və Avstriyanın Baumqatren-an-der-Març şəhərinə qədər davam edəcək. İlkin Nabucco layihəsinin Türkiyə - Gürcüstan sərhəddindən Türkiyə - Bolqarıstan sərhəddinə qədər olan hissə-sini isə Trans-Anadolu qaz boru kəməri (TANAP) əvəz edəcək. Nabucco West boru kəməri Avstriyaya çatana qədər Bolqarıstan, Rumıniya və Maca-rıstan ərazilərindən keçəcək.



Kəmərin uzunluğu 1300 km olacaq, illik 10 milyard m3 təbii qaz nəql etmə gücünə sahib olacaq. Sonradan, ehtiyac yaranarsa, kəmərin həcminin artırılması mümkün olacaq.

Nabucco West Azərbaycan qazını nəql etmək uğrunda Trans-Adriatik qaz boru kəməri layihəsi ilə rəqabət aparır. Bu layihələrdən hansının seçilə-cəyi barədə qərarı isə Şahdəniz konsorsium üzvləri verəcək.

Naftalan nefti Naftalan nefti öz tərkibinə görə dünyada misilsiz olan və istehsal olun-

duğu şəhərin adını alan müalicəvi neft növüdür. Naftalan sözünün mənşəyi midyalıların yağı adlandırdıqları "nafta" sözündən gəlir və "süzülən" və ya "axıb gedən" mənasını verir. Naftalan neftinin çıxdığı şəhər Bakıdan 360 km uzaqlıqdadır.

Aparılan bir sıra tədqiqatlara görə, naftalan nefti əsəb, uroloji və dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Naftalan, eləcə də artrit, revma-tizm, qara ciyər xəstəliklərinin, oynaqların və dayaq-hərəkət aparatına aid oynaqdan kənar yumşaq toxumaların müalicəsi üçün olduqca təsirli bir vasitədir.

Naxçıvan perspektiv strukturu Naxçıvan perspektiv strukturu Abşeron yarımadasından 90 kilometr cə-

nubda, dənizin 120-750 metrə qədər dərinliklərində yerləşir. Perspektiv struktur 1960-cı ildə aşkarlanmasına baxmayaraq, kəşfiyyat işləri yalnız 1994-cü ildə aparılmışdır.

Struktur həm neft, həm də təbii qaz yataqlarını özündə cəmləşdirir. 1 oktyabr 1997-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfəri zamanı ARDNŞ ilə Exxon Kəşfiyyat və İstehsalat Azərbaycan törəmə şirkəti (Exxon Exploration and Production Azerbaijan Ltd) arasında 35 illik müqavilə imzalanmışdır. Elə həmin ilin dekabr ayının 5-də müqavilə qanuni qüvvəyə minsə də sonradan müqaviləyə xitam verilmişdir.

Lakin daha sonra 10 mart 2010-cu ildə Almaniyanın RWE Dea şirkəti ARDNŞ-la yatağın işlənməsi ilə bağlı qarşılıqlı anlaşma memorandumunu imzalamışdır. İlkin məlumatlara görə Naxçıvan strukturunda 300 milyard m3 təbii qaz, 40 milyon ton isə təbii qaz kondensatı mövcud olduğu ehtimal edilir.



Neftayırma zavodu Neftayırma zavodu xam neftdən benzin və bir çox digər neft məhsulları

istehsal edən müəssisə növüdür. İstehsal prosesi zamanı, neft distillə qüllələrində qızdırılır. Neft qızdırılan zaman fərqli qaynama temperaturuna malik müxtəlif komponentlər (fraksiyalar) bir-birindən ayrılır. Fraksiyalar ya birbaşa istifadə olunur, ya da daha digər məhsulların əldə olunması üçün yenidən emal olunur.

Müxtəlif məhsulların xam neftdən ayrılması prosesi üç mərhələdən keçir. Bunlar parçalanma, çevirilmə və emal etmə prosesləridir.

Hazırda Azərbaycanda iki neftayırma zavodu fəaliyyət göstərir. Bunlar müvafiq olaraq günlük 230,000 və 212,000 barel neft ayırma qabilyyəti olan Azərineftyağ və Azərneftyanacaq neftayırma zavodlarıdır.

Oğuz dəniz bloku Oğuz dəniz bloku 1977-ci ildə azərbaycanlı neftçilər tərəfindən paytaxt

Bakıdan 90 km şərqdə Neft Daşlarından cənubda tapılmışdır. Blokun yerləşdiyi ərazidə dənizin dərinliyi 20 metrdən 300 metrə qədər dəyişir.

Oğuz Dəniz Bloku üzrə hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfəri zamanı ARDNŞ ilə Mobil Kəşfiyyat və İstehsalat şirkəti (Mobil Exploration and Producing Azerbaijan Inc.) arasında 01 oktyabr 1997-ci ildə imzalanmış və 5 dekabr 1997-ci ildə qanuni qüvvəyə minmişdir. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50 %, ExxonMobil 50 %, paya malik olmuşlardır. Lakin kəşfiyyat işləri proqramı yerinə yetirildikdən sonra müqaviləyə xitam verilmişdir.

Layihənin həyata keçirilməsi üçün Oğuz Əməliyyat Şirkəti də yaradıl-mışdır. 2001- ci ildə qazılan ilk kəşfiyyat quyusunun nəticələrinə əsasən ExxonMobil şirkətinin nümayəndələri blokda kommersiya cəhətindən kifayət qədər hidrokarbon ehtiyatlarının tapılmadığını əsas gətirərək blokda əməliy-yatları dayandırmışdı. Buna baxmayaraq, blokda 290 milyon barel neft və 685 milyard m3 təbii qaz ehtiyatı olduğu ehtimal edilir.

Palmali şirkətlər qrupu Palmali şirkətlər qrupu 1998-ci ildə Türkiyədə fəaliyyətə başlamış və hal-

hazırda dünyada 5-ci ən böyük dəniz daşıma şirkətidir. Şirkətin prezidenti azərbaycanlı iş adamı Mübariz Mansimovdur. Palmali şirkətlər qrupu fəaliy-



yət sahələrini genişləndirən ən böyük şirkətlərdən biri olaraq Türkiyə baza-rında bir çox sektorda səhmlərə sahibdir. Şirkət Ege və Qara dənizində ən böyük gəmiqayırma zavoduna malikdir. Şirkət 45 mindən çox işçi qüvvəsinə sahibdir.

Palmali həm də Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri vasitəsilə nəql edilən neftinin Ceyhan limanından Avropa bazarlarına daşınmasına nəzarət edir. Gəmiqayırma fəaliyyətlərindən başqa şirkət digər sektorlarda da fəaliy-yət göstərir. Şirkətin 1 ədəd hava yolu şirkəti, üç ədəd özəl reaktiv təyyarəsi mövcuddur. Şirkət öz fəaliyyətini inşaat sektorunda da genişləndirir.

PETKİM Petrokimya Holdinq A.S. Petkim 3 aprel 1965-ci ildə TPAO tərəfindən yaradılmışdır. Hal-hazırda

Petkim Türkiyədə və eləcə də regionda ən böyük və məşhur neft-kimya şirkətlərindəndir. Şirkət əsasən neft-kimya məhsulların istehsalı və ixracı ilə məşğuldur. Dünyada neft-kimya məhsulları və termoplastiklərə artan tələbin nəticəsində şirkətin fəaliyyəti daha da genişlənmişdir.

30 may 2008-ci il tarixində Petkim şirkətinin 51 % keçirilən açıq hərrac nəticəsində 2 milyard ABŞ dollarına SOCAR&Turcas Petrokimya A.S. şirkətlər birliyinə satılmışdır. Türkiyənin ən məşhur neft-kimya müəssisələrindən olan Petkim, hal hazırda 50-dən artıq müxtəlif növ məhsulun istehsalı və satışı ilə məşğuldur. Petkimin istehsal etdiyi məhsullar inşaat, kənd təsərrüfatı, ma-şınqayırma, elektrik, elektronik və tekstil sektorlarında istifadə olunan ən önəmli məhsullardır. Bundan əlavə şirkət tərəfindən dərman, boya, yuyucu və kosmetik vasitələr üçün də bir çox məhsul əlavələri istehsal olunur.

Qaraçuxur neft yatağı Qaraçuxur neft yatağı quru sahəsində yerləşən və hələ də neft ehtiyat-

ları ilə zəngin olan, təsdiqlənmiş yataqdır. Yataq paytaxt Bakıdan 15 km məsafədə yerləşir və 1928-ci ildən bəri fəaliyyətdədir.

Qaraçuxur neft yatağının daxil olduğu blok üzrə hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ARDNŞ ilə Noble Sky Ltd. (Çin Xalq Respublikası) arasında 18 iyun 2004-cü ildə imzalanmış və 2005-ci il aprelin 29-da Milli Məclis tərə-findən ratifikasiya edilmişdir. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsa-sən ARDNŞ 25 %, Noble Sky Ltd isə 75 % iştirak payına malik olmuşlar.

Yatağın istismar fondu 121 quyudan ibarətdir ki, bunun da 45-i işçi vəziyyətindədir. Yatağın qalıq ehtiyatları 5,645 milyon ton neft təşkil edir.



Qazıməmməd-Astara-Bind-Biand qaz kəməri Qazıməmməd-Astara-Bind-Biand qaz kəməri hələ Sovet İttifaqı

dövründə tikilmiş və cənubi Qafqaz ölkələrini İrandan idxal edilən təbii qazla təchiz etmişdir. Azərbaycanla İranı birləşdirən bu qaz kəmərinin ümumi uzunluğu 1474,5 km və təbii qaz ötürücülük güçü isə ildə 2 milyard m3-dir. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra kəmərin fəaliyyəti dayandırıl-mışdır. Lakin 2008-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan arasında təbii qazın ixrac və nəql qiyməti üzərində yaranan mübahisə Azərbaycanı Şahdəniz qaz yatağın-dan istehsal etdiyi qazı alternativ bazarlara nəql etməsi üçün alternativ marşrutlar axtarmağa vadar etdi.

İran Azərbaycan üçün mümkün alternativ qaz bazarlarından biri olduğu üçün bu qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi də gündəmə gəldi. Nəticə eti-barilə, 2010-cu il yanvar ayında imzalanan hökümətlərarası müqaviləyə əsa-sən Azərbaycan 2010-cu il mart-aprel aylarınadək İrana bu kəmər vasitəsilə ildə 500 milyon m3 təbii qaz ixrac etməyi öz öhdəsinə götürür. Danışıqlar zamanı nəql edilən təbii qazın gələcəkdə 1 milyard m3-ə çatdırılması haq-qında da danışıqların davam etdirilməsinin mümkün olması bildirilmişdir.

Royal Dutch Shell korporasiyası Royal Dutch Shell dünyanın ən böyük transmilli və inteqrə olunmuş

enerji korporasiyalarından biridir. 1907-ci ildə yaradılan korporasiya Con Rokfellerın Standard Oil şirkəti ilə rəqabətə davam gətirə bilməyib, Markus Samuelin Shell (Böyük Britaniya) şirkətinin Hollandiya mənşəli Royal Dutch şirkəti ilə birləşməsi nəticəsində formalaşmışdır. Hal-hazırda korporasiya dünyanın 90-dan artıq ölkəsində fəaliyyət göstərir və dünya neft istehsalatı-nın 2%-i və qaz istehsalatının isə 3%-i idarə edir.

Korporasiya fəaliyyətinin həm neft və qaz ehtiyatlarının tədqiq edilib axtarışı, neft və qaz yataqlarının inkişaf etdirilməsi və hidrokarbon resurs-ların çıxarılıb neftayırma zavodlarında emal edilməsi ilə yanaşı həmin ener-jinin nəqli və istifadəçilərə çatdırılması ilə və neft və qaz sənayesində yeni texnologiyaların tətbiq edilməsi ilə də məşğuldur.

Korporasiya 20-ci əsrin əvvəllərində Bakı neftinin dünya bazarlarına çıxa-rılmasında öndə gedən şirkətlərdən biri olmuşdur. Hazırda Shell-Azərbaycan kəşfiyyat və istehsalat (Shell-Azerbaijan Exploration and Production) adlı törəmə şirkət ilə təmsil edilən korporasiya İnam perspektiv strukturunun inkişaf etdirilməsinə cəlb edilmiş və həmçinin Azərbaycanın neft istehsala-



tında və onun neftayırma zavodlarının fəaliyyəti və enerji bazalarında satışı prosesində fəal iştirak etməkdə maraqlıdır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Qazaxıstanın neft ehtiyatlarının çıxarılmasında fəal iştirak edən korporasiya, Qazaxıstan neftinin Azərbaycan üzərindən Avropa bazarlarına çıxarılması üçün Azərbaycan höküməti ilə danışıqlar aparır.

RWE (Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk AG) RWE 1898-ci ildə qurulan Almaniyanın ikinci ən böyük enerji şirkətidir.

Həmin şirkət Avropada ən böyük qaz ve enerji paylaşdırıcı şirkətlərindən biridir: həmin şirkətin xidmətlərindən Avropada təxmini olaraq 20 milyon müştəri yararlanır. 2008-ci ildən etibarən RWE şirkəti Nabukko boru kəmərinin inşaatı üçün qurulan konsorsiuma qoşulmuşdur.

10 Mart 2010-cu ildə həmin şirkət Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı Naxçıvan perspektiv strukturunun kəşfiyyatı, istismarı və hasilatın pay bölgüsü haqqında sazişin əsas kommer-siya prinsip və şərtlərinin razılaşdırılmasına dair qarşılıqlı anlaşma memoran-dumu imzaladı.

Güman olunur ki, Naxçıvan perspektiv strukturunda çıxarıla bilən təbii qaz ehtiyatı 300 milyard m3, kondensat ehtiyatı isə 38 milyon tondur. Naxçı-van strukturu Abşeron yarımadasından 90 kilometr cənubda, sahildən 55 kilometr uzaqlıqda yerləşir. Struktur 1960-cı ildə aparılan seysmik kəşfiyyat işləri nəticəsində aşkarlanıb.

Səngəçal terminalı Səngəçal terminalı Xəzər dənizində hasil olunan xam nefti və qazı qəbul

edir, texnoloji emaldan keçirir, saxlayır və ixrac edir. Terminalda texnoloji emal olunaraq təmizlənmiş xam neft saxlama çənlərinə vurulur və sonda gəmilərlə dünya bazarlarına göndərilmək üçün ixrac kəmərlərinə ötürülür. Terminal 1997-ci ilin oktyabrından istismardadır və ilk neft terminala həmin ilin dekabr ayının 25-də çatmışdır. Terminalın əməliyyatçısı BP şirkətidir.

Terminalın ərazisi 500 hektardır ki, bu, onun dünyanın ən böyük neft və qaz terminallarından biri olması deməkdir. Terminal iki əsas hissədən iba-rətdir: İlkin Neft Layihəsi (İNL) və Səngəçal Terminalının Genişləndirilməsi Proqramı (STGP).

İNL (1996-1997-ci illərdə tikilib tamamlanmışdır) terminalı Xəzər dəni-zindəki Çıraq yatağından neftin çıxarılması, saxlanması və ixracı üçün inşa



edilmişdir (buna görə də İlkin Neft Layihəsi adlanır). İNL terminalı hər biri 25,500 metr3 həcmində 4 xam neft saxlama çəninə malikdir və ildə 6 miyon tondan artıq xam neftin emalı, saxlanması və ixracını həyata keçirə bilir.

STGP (2002-ci ildə genişləndirmə işləri başlanmışdır) terminalın Azəri-Çıraq- Dərinsulu Günəşli yatağının Azəri və Dərinsulu Günəşli hissəsindəki neftin, o cümlədən Şahdəniz yatağındakı qazın qəbulu, saxlanması və işlənməsi üçün genişləndirilən hissəsidir. O, 880,000 barel tutumu olan 3 xam neft saxlama çəni daxil olmaqla, çoxlu sayda qurğuya malikdir.

Səngəçal terminalı həmçinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri üçün iki mühüm obyektə malikdir; əsas nasos stansiyası və nəzarət otağı. Nəzarət otağı hər üç ölkədə boru kəmərinin bütövlüyünü yoxlayır, problemləri qeydə alır və kəmərin lazım olan hissəsini tədric edir.

SOCAR & Turcas Enerji A.S. SOCAR&Turcas Enerji A.Ş. (STEAŞ) ARDNŞ ilə Türkiyənin enerji sənaye-

sində inteqrasiya etmiş özəl şirkətlərindən biri olan və 1931-ci ildə əsası qo-yulmuş Turcas Petrol A.Ş. ilə birgə yaratdıqları ortaq enerji şirkətidir. Şirkə-tinin yaradılmasının təməlində 2006-cı ildə Turcas və ARDNŞ şirkətləri ara-sında yaranan Türkiyə enerji bazarındakı fəaliyyətlərində birgə strateji əmək-daşlığa başlamaları dayanır. STEAŞ şirkətinin üç hissədarı var. Bunlar 51%-lə ARDNŞ, 25%-lə Turcas və 24%-lə Aksoy Holding A.Ş. şirkətləridir.

STEAŞ-ın əsas fəaliyyət istiqamətləri xam neftin saflaşdırılması, neftkim-ya sənayesinə yatırımların edilməsi və təbii qazın ticarətidir. ARDNŞ-ın neft və təbii qaz ehtiyatlarının həm Türkiyəyə, həm də Türkiyə vasitəsilə dünya bazarlarına çıxarılmasına nəzarət edən enerji şirkətlərindən biri olması və Turcas-ın Türkiyə enerji bazarında əhəmiyyətli dərəcədə təcrübəsinin və mövcud infrastrukturunun olması birgə yaradılan şirkətin yuxarıda qeyd edilən sahələrdə gələcəkdə uğurlu fəaliyyət göstərməsinə səbəb olacaq. Bunu nəzərə alaraq, STEAŞ-ın əsas məqsədi xam neft çıxarılmasından son-rakı mərhələləri əhatə edən fəaliyyətlərdə integrasiyaya nail olmaqdır. Bu-nun məntiqi davamı olaraq STEAŞ Petkim Petrokimya Holding-in özəlləşdi-rilməsində iştirak etmək hüququ qazanmış, STEAŞ SOCAR&Turcas Petro-kimya A.Ş. törəmə şirkətini yaratdıqdan sonra 2008-ci il may ayında Petkim şirkətinin 51 % hissəsini satın almışdır.

STEAŞ Türkiyə ərazisində yeni neftayırma zavodların tikilməsi sahəsində də işlər görmüşdür. Belə ki, Şirkət 2008-ci il sentyabr ayında SOCAR&Turcas



Neftayırma A.Ş. törəmə şirkətini yaratmışdır. Hal-hazırda şirkətin iki neftayır-ma zavodu inşa etmə planı var. Bunlar Petkim şirkətinin bazasında tikiləcək neft emalı zavodu və Ceyhan neft emalı zavodu layihələridir. Petkim şirkə-tinin ehtiyaclarının nəzərə alaraq şirkət Petkim şirkətinin İzmirdəki Aliaga kompleksində illik 10 milyon ton neft işlətmə gücü olan neft emalı zavodu-nun tikintisini prioritetləşdirmiş və bu obyektin tikintisi 2011-ci ilin oktyabrın 26-da başlanmışdır. Bu layihənin həyata keçirilməsi Petkim şirkətini xammal tədarükündəki idxal asılılığından xisal edəcək və Petkim şirkətinin istehsal kompleksini Avropadakı ən böyük istehsal komplekslərindən birinə çevirə-cəkdir.

STEAŞ fəaliyyətini Türkiyə ilə məhdudlaşdırmayıb regional səviyyədə Azərbaycan və Türkiyə arasında petrokimya, neft və təbii qaz və bu sahədə maddi-texniki bazanın inkişaf etdirilməsi sahələrində əməkdaşlıq edib yeni layihələr həyata keçirməyi də planlaşdırır.

ARDNŞ Turcas-ın STEAŞ-da sahib olduğu 25 %-lik payını aldıqdan sonra, həmin şirkətin adı 30 May 2008-ci ildən Türkiyədə fəaliyyət göstərən SOCAR Turkey Enerji AŞ adı ilə adlandırılmağa başlamışdır.

SOCAR Enerji Gürcüstan (SOCAR Energy Georgia) SOCAR Enerji Gürcüstan şirkəti 2006-cı ildə qurulmuşdur. Şirkətin əsas

fəaliyyət sahəsi Gürcüstanda neftin pərakəndə və kütləvi halda satışının həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bununla yanaşı, şirkət Gürcüstanda neft və neft məhsullarının idxalı və ixracı, neft terminallarının və anbarların tikintisi ilə də məşğuldur. Hal-hazırda SOCAR Enerji Gürcüstan, Gürcüstanın enerji bazarının 75%-nə nəzarət edir. Gürcüstanda enerji bazarının inkişafı və güc-ləndirilməsi üçün SOCAR Gürcüstana 1 milyard dollardan çox sərmayə yatırmışdır. Həmin şirkət Gürcüstanda ən böyük vergi ödəyicisi və investoru oldu.

Bununla yanaşı, 2008-ci ildən şirkətin Kulevi terminalı da fəaliyyətə başlamışdır. Bununla, SOCAR Enerji Gürcüstan şirkəti Azərbaycandan idxal olunan neftin təhlükəsiz yollarla Avropa bazarına çatdırılmasını nail olmuşdur. Eyni zamanda şirkətin Gürcüstanda çox sayda yanacaq doldurma məntəqələri də mövcuddur. Hal-hazırda Gürcüstanda SOCAR-a məxsus olan onlarla yanacaq doldurma məntəqəsi fəaliyyət göstərir. Bu uğurlu fəaliyyət nəticəsində şirkət bir çox mükafatlara layiq görülmüş və 2007-ci ildə “Georgian Times” qəzeti tərəfindən Gürcüstanda fəaliyyət göstərən ən müvəffəqiyyətli xarici şirkət adını qazanmışdır.



SOCAR Enerji Ukrayna (SOCAR Energy Ukraine) ARDNŞ Azərbaycanın milli maraqlarına uyğun olaraq qonşu ölkələrə ge-

nişlənmə siyasəti çərçivəsində əhəmiyyətli işlər görmüşdür. ARDNŞ tərəfin-dən yaradılan SOCAR Enerji Ukrayna 2008-ci ildən bəri Ukraynada fəaliyyət göstərən törəmə şirkətdir. ARDNŞ-ın Ukraynada neft tədarükünün ildən ilə artması və 2010-cu ildə 200 min tona çatması ona həmin ölkədə SOCAR brendi adı altında yanacaq doldurma məntəqələri açmaq imkanı vermişdir. SOCAR Enerji Ukrayna ilk yanacaq doldurma məntəqələri Nikolayev və Odessa vilayətlərində 2009-cu ildə açılmış və sonrada isə bu şəbəkəni paytaxt Kievə qədər də genişlətmişdir. İndiyədək 10 yanacaq doldurma məntəqəsi açan SOCAR Enerji Ukrayna, ümumiyyətlə, Ukraynada 40 ya-nacaq doldurma məntəqəsinin istifadəyə verilməsini nəzərdə tutmuşdur.

SOCAR Enerji Ukrayna açdığı yanacaq doldurma məntəqələrində Nano 98, Nano 95, Nano dizel, eləcə də ənənəvi A-95 və A-92 markalı benzinlər satılır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, şirkət Ukraynada ilk dəfə olaraq Fin-landiyadan yüksək keyfiyyətli yanacağın EURO-5 normalarına uyğun, tərki-bində etanolun küllü miqdarda olduğu və bununla mühitə CO tullanmasını azaltmağa imkan verən A-95 premial yanacağının pərakəndə şatışını təşkil etmişdir.

ARDNŞ-ın Ukraynadakı fəaliyyəti və genişlənməsi onun Avropa bazar-larına çıxmaq imkanlarını artıracaqdır. ARDNŞ Ukraynadan sonra yanacaq doldurma məntəqələri şəbəkəsini Balkan ölkələrində – Bolqarıstan və Rumı-niyada, daha sonra isə Aralıq dənizi regionunun ölkələrində qurmağı plan-laşdırır.

Statoil korporasiyası Statoil baş qərargahı Norveçdə yerləşən transmilli enerji korporasiyası

olaraq, dünyanın 40 ölkəsində fəaliyyət göstərir. 35 ildən çoxdur ki, Norve-çin kontinental şelfində neft və qazın istehsalı ilə məşğuldur. Statoil Avro-panın öndə gedən qaz təchizatçısı olmaqla yanaşı dünyanın üçüncü ən çox xam neft satan şirkətidir. Bütün dünyada 29 000-dən çox işçisi olan şirkətin adı həmçinin Nyu York və Oslo maliyyə birjalarının siyahısında var.

Statoilin layihələrə ən çox cəlb olunduğu xarici ölkə Azərbaycandır. Statoil Azərbaycandakı maliyyə yatırımları ilə bağlı sənaye və sosial cəhət-dən həm Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ilə, həm də digər bey-nəlxalq şirkətlərlə birgə fəaliyyət göstərir.



Statoil Xəzər dənizinin Azərbaycana aid hissəsində, Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli layihəsində neft istehsalında 8.56 % hissə ilə, Şahdəniz layihəsində 25.5% hissə, Alov-Araz-Şərq ləyihəsində 15% hissə ilə qaz istehsalında işti-rak edir. Buna əlavə olaraq şirkət Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac kəmərinin iştirakçısı olaraq 8.71% hissəyə sahibdir. Şirkət Azərbaycan Qaz Təchizat Şirkətinin rəsmi icraçısı olmaqla yanaşı, Şahdəni’ qazını Avropa bazarına ixrac edən Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəmərinin kommersiya əməliyyat-çısıdır.

Supsa terminalı Gürcüstanın qərbində Qara dəniz sahilində yerləşən Supsa terminalı

Bakı-Supsa neft boru kəməri ilə nəql edilən xam neftin dəniz yükləmə ob-yektlərində tankerlərə vurulmasından əvvəl anbarlarda saxlanılmasını təmin edir. Supsa terminalı 1999-cu ilin yanvar ayından işləyir və orada birinci tanker 1999-cu ilin aprel ayında yüklənilmişdir.

Xam neft terminalda kommersiya qeydiyyatından keçərək hər birinin tutumu təxminən 40,000 ton olan çənlərə vurulur. Xam neftin həm qəbul edilməsi və həm də ixracı qurğularına nəzarət edən dispetçer otağı da Sup-sada yerləşir. Daha sonra xam neft tankerlərə yüklənilərək Bosfor körfəzin-dən keçməklə dünya bazarlarına göndərilir.

İxrac yükləmə sistemi xam nefti rezervuarlardan kommersiya ixrac qey-diyyat sisteminə vuran dizel yanacağı ilə işləyən üç yükləmə nasosundan ibarətdir. Boru kəmərini Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti və onun səhmdarları adından Gürcüstan ərazisində işlədən Gürcüstan Boru kəməri Şirkətidir (Georgian Pipeline Company).

Şahdəniz qaz yatağı Xəzər dənizinin cənubunda, Bakıdan 70 kilometr cənub-şərqdə Şahdəniz

karbohidrogen strukturu hələ 1954-cü ildə azərbaycanlı geoloqlar tərəfin-dən kəşf olunub. Şahdəniz yatağının istismarı barədə hasilatdan pay böl-güsü müqaviləsi 30 illiyinə bağlanmışdır. Bu Azərbaycanla əcnəbi şirkətlər arasında bağlanan ikinci böyük müqavilə idi. Sənəd 1996-cı il iyunun 4-də imzalandı və həmin ilin oktyabrında Milli Məclisdə təsdiq olundu. Layihənin iştirakçıları: BP (layihənin əməliyyatçısı 25.5% iştirak payı ilə), Norveçin Statoil (25.5%), Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (10%), Rusiyanın LukAgip (10%), İranın NIOC (10 %), Fransanın Total (10 %), Türkiyənin TPAO (9%) şirkətləridir.



1999-cu ildə qazılan quyu nəticəsində Şahdənizdə karbohidrogen ehti-yatları ilə zəngin, təxminən 1 trilyon ton şərti yanacaq qədərində dəyərlən-dirilən nəhəng qaz-kondensat yatağı aşkarlandı. Şahdəniz layihəsinin uğurla həyata keçirilməsi üçün Xəzər qazının potensial alıcıları ilə danışıqlar başladı. 2001-ci ildə təbii qazın alqı-satqısı ilə bağlı 4 müqavilə (Türkiyənin BOTAŞ şirkəti ilə ildə 6,3 milyard m3, Azərbaycan hökuməti ilə ildə 2,5 milyard m3 və Gürcüstan tərəfi ilə iki müqavilə - bu iki müqaviləyə əsasən, tələb olunan yanacağın ümumi həcmi ildə 0,8 m3 təşkil edir) imzalandı.

Şahdəniz layihəsinin iki mərhələdə həyata keçirilməsi planlaşdırılır. I mərhələ çərçivəsində 178 milyard m3 qaz və 34 milyon ton qaz kondensa-tının hasil olunacağı gözlənilir. Qazın satışı Azərbaycan Qaz Təchizat Şirkəti-nə tapşırılmış, Statoil isə əməliyyatçı təyin olunmuşdur. 2011-ci ildə I mər-hələ öz maksimal qüvvəsinə çatmışdır. I mərhələsinin həyata keçirilməsi üzrə işlərdə TPG-500 qazma platformasının tikilməsi və qurulmasını, Səngə-çal terminalının genişlənməsi, sualtı boru kəmərlərinin işə salındı.

Layihəyə görə Bakının 45 km cənubunda yerləşən Səngəçal terminalında hasil olunan neftə əlavə kimi Şahdəniz yatağındakı bütün qazın yığılması, emalı və nəqli üçün mərkəzi məntəqə rolunu oynayır. Maksimal hasilat za-manı terminalın ümumi ötürücülük qabiliyyətinin gündə 1 milyon barel neft və 28300 m3-dən çox qaz olacağı planlaşdırılır.

Görülən bütün işlərdən sonra 2006-cı ilin dekabrında Şahdəniz yatağın-da ilk dəfə təbii qaz çıxarıldı. 2007-ci ilin iyulunda qaz Türkiyə ərazisinə çat-dı. İkinci mərhələdə qazın Türkiyədən Yunanıstan vasitəsi ilə İtaliyaya, Alba-niyaya, Makedoniyaya və Qərbi Avropanın digər ölkələrinə nəql olunması mümkündür.

Şəfəq-Asiman perspektiv strukturu Şəfəq-Asiman perspektiv bloku paytaxt Bakıdan 125 km cənub-şərqdə

dənizin dərin sulu hissəsində suyun dərinliyinin 650-800 metr olduğu bir əra-zidə yerləşir. Bu dəniz blokunda indiyədək geoloji kəşfiyyat işləri aparılmayıb.

ARDNŞ ilə BP arasında qeyd edilən strukturunda birgə qazma və kəşfiy-yat əməliyyatlarının aparılması ilə bağlı qarşılıqlı anlaşma memorandumu 2009-cu ildə imzalanmışdır. 2010-cu ilin oktyabr ayında isə tərəflər arasında strukturun birgə geoloji kəşfiyyatı və işlənməsi haqqında yeni 30 illik hasila-tın pay bölgüsü sazişini də imzalamışlar. Yeni razılığa əsasən BP əməliyyatçı şirkət (BP Exploration Caspian Sea) olsada həri iki tərəf bərabər olaraq 50 % iştirak payına malik olmuşlar.



Şərq-Qərb Enerji Dəhlizi Xəzər dənizi hövzəsində yerləşən dövlətlərdə istehsal olunan enerji daşı-

yıcılarının Avropa bazarlarına nəql edilməsi üçün, həmin regiondan Rusiyaya alternativ olan mövcud və nəzərdə tutulan nəqliyyat sisteminin bütünüdür. Bu qəbildən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri həyata keçirilən ilkin layihələrdən biridir. Bundan əlavə Azərbaycan Gürcüstan və Türkiyə ilə re-gional səviyyədə layihələrin həyata keçirilməsində əməkdaşlıq edərək Şərq-Qərb Enerji Dəhlizin öz töhfələrini vermişlər. Buna misal olaraq Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəmərini, Bakı-Tbilisi-Axalkalaki-Qars dəmir yolu xəttini və Elektrik enerji sahəsində əməkdaşlığı nəzərdə tutan Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə Enerji Körpüsü layihələrini qeyd etmək olar.

Şist qazı (Shale gas) Şist yataqlarından istehsal olunan qaz əsasən metan qazından ibarətdir.

Şist qazı ilk dəfə 1821-ci ildə ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında 21 metr dərinlikdə qazılan quyudan çıxarılmışdır. Şist qazının hasilatı təbii qaz istehsalından bir çox cəhətlərinə görə fərqlənir. İlk növbədə, şist qazı şaquli vəziyyətdə buruq qazıntısının aparılması çətin olan süxurun alt qatında yerləşir. Şist süxurun məsaməliliyi daha aşağı olduğu üçün şist qazının ənənəvi üsullarla istehsalı çətinləşir. Digər tərəfdən isə yataqdan ənənəvi üsulla şist qazının istehsalı üçün birdən çox şaquli qazıntı aparılması tələb edilir ki, bu da kommersiya cəhətindən səmərəli deyil. Buna görə də, uzun müddət şist qazının sənaye istehsalı aparılmamışdır.

Şist qazının aktuallığı yenidən ancaq 2009-cu ildə ortaya çıxmışdır. Hə-min il Amerika şirkətlərinin şist qazın istehsalı səmərəliliyini artıran yeni növ texnologiyaları inkişaf etdirmələri həmin qazın geniş həcmdə istehsalına başlamalarına səbəb oldu. Ənənəvi şaquli vəziyyətdə quyunun qazılması ye-rinə, hidravlik üsulundan yararlanaraq, üfuqi vəziyyətdə quyu qazılır və bu şəkildə şist süxurunun altında yerləşən qaz borularla çıxarılır. Həmin üsulla şist qazını çıxaran ABŞ enerji şirkətləri, 2009-cu ildə ilk dəfə Rusiyadan daha çox qaz istehsal ediblər. Gələcək illərdə dünyanın müxtəlif yerlərində şist qazının istehsalının artması gözlənilir.

Təbii qaz Təbii qaz qazıntı halında olan yanacaq növüdür. Bu dünyada ən çox

istifadə edilən və əhəmiyyətli enerji mənbələrindəndir. Qazıntı halında olan yanacaq milyon illər bundan əvvəl yaşamış bitki və heyvanların qalıqlarından



yaranır. Bu enerji ehtiyatının yenidən yaranması heç də asanlıqla baş vermir, buna görə də bu tükənən və bərpa olunmayan enerji mənbəyi adlanılır.

Təbii qaz formasız, rəngsiz, iysiz, alışqan və ən təmiz qazıntı yanacağı olan və əsasən metan (CH4) qazından və az miqdarda etan (C2H6), propan (C3H8), butan (C4H10) və başqa qazlardan təşkil edilir. Çıxarılan təbii qaz müxtəlif qatışıqlardan, sudan, qumdan digər qazlardan distillə edilir. Təbi qazdan distillə edilərək ayırd edilən bəzi hidrokarbonlar, misal üçün propan və butan ayrılıqda satılır.

Təbii qazın quyulardan çıxarılıb istehlakçılara ötürülməsi üç mərhələdən keçir. İstehsalat şirkətləri yerin dərinliklərindən tədqiq edib, quyu qazaraq təbii qazı çıxarır. Transmissiya (ötürücü) şirkətləri qaz yatağı ilə istehlakçı əraziləri birləşdirən kəmərləri idarə edir. Daha sonra isə paylayıcı şirkətlər təbii qazı müştərilərə çatdırırlar. Bu növ fəaliyyətlərin hamısını özündən cəmləşdirən şirkət inteqrə olunmuş şirkət adlanır.

Təbii qaz kondensatı (natural gas condensate) Təbii qaz kondensat tərkibi qaz əmələ gətirən maddələrdən ibarət olan

və müxtəlif məsaməli hidrokarbon (C2-dən C8-ə qədər) yanacaqlarının qarı-şığıdır. Təbii qaz kondensat əsasən pentadan və digər ağır hidrokarbonlar-dan ibarət olur.

Azərbaycanın təbii qaz kondensat ehtiyatı əsasən Şahdəniz və Ümid qaz yataqlarında və Naxçıvan perspektiv strukturunda mövcuddur.

Total korporasiyası Total dünyanın öndə gedən transmilli enerji korporasiyalarında biri

olaraq 130-dan çox ölkədə fəaliyyət göstərir. Şirkət özünə birbaşa birləşən və törəmə şirkətlərilə birlikdə dünyanın 5-ci ən böyük neft və təbii qaz şir-kətidir.

Total neft və təbii qaz sənayesinin bütün sahələrində fəaliyyət göstərir. Bunlara neft və qaz tədqiqatlarının aparılması və onların istehsalı, emalı və inkişaf etdirilməsi və xam neftin və neft məmulatlarının neft ayırması, mar-ketinqi, satışı və daşınması daxildir. Total həmçinin kimyəvi məmulatların, kömür mədənlərinin istismarında və elektrik enerjisi istehsalında fəal olma-ğa çalışan, alternativ enerji mənbələrinin günəş, biokütlə və nüvə enerjisinin inkişaf etdirilməsində maraqlıdır.



Total Azərbaycanda Şahdəniz qaz yatağı (10 % hissə ilə) və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri (5 % hissə ilə) və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri (10 % hissə ilə) layihələrinin iştirakçısı olmaqla fəaliyyətini fəal şəkildə davam etdirir. Bundan əlavə şirkət Abşeron dəniz bloku və Lənkəran dəniz və Talış dəniz perspektiv strukturları layihələrində müvafiq olaraq 40 % və 35 % iştirak payına sahib olmasına baxmayaraq, bu günə qədər bu layihələrdə vacib sayıla biləcək irəliləyişlər qeyd alınmamışdır.

Transadriatik təbii qaz kəməri (TAP) Transadriatik təbii qaz kəməri Xəzər dənizi hövzəsi və Yaxın Şərq ölkə-

lərinin təbii qaz ehtiyatlarının cənubi Avropa təbii qaz bazarlarına çıxarılması üçün layihələndirilən kəmərdir. Layihənin həyata keçirilməsi cənubi Avropa ölkələrinin təbii qaza olan tələbatının müəyyən bir hissəsini qarşılayacaq, davamlı alternativ enerji təchizatını təmin edəcək və bununla yanaşı onların təbii qaz təchizatını şaxələndirməklə enerji təhlükəsizliklərini möhkəmləndir-mələrinə töhvə verəcəkdir. Layihə 2003-cü ildə İsveçrənin EGL şirkəti tərəfin-dən irəli sürülmüşdür. Sonradan layihəyə Norveçin Statoil və Almaniyanın E.ON Ruhrgas şirkətləri də qoşulmuşdur. 2010-cu ildə tərəflər arasında im-zalanan müqaviləyə əsasən EGL və Statoil hər ikisi ayrı-ayrılıqda 42.5%, E.ON Ruhrgas isə 15 % hissəyə sahib olmuşdur.

Kəmərin uzunluğu 520 km-dir. Kəmər Yunanıstan ərazisindən başlanğı-cını götürür və Albaniya ərazisindən keçərək, Adriatik dənizinin dibi ilə İtali-yanın Brindisidəki qaz şəbəkəsinə qədər uzanır. İlkin layihələndirməyə əsa-sən kəmərin illik ötürücülük həcmi 10 milyard m3 olaraq nəzərdə tutulmuş olsa da, bunun 20 milyard m3-ə çatdırılması mümkündür. Bundan əlavə, layihənin iştirakçıları Albaniyada 8.5 milyad m3-lik yeraltı təbii qaz deposu-nun tikilməsini də nəzərə tutmuşlar. Azərbaycanın Şahdəniz yatağının ikinci mərəhələsində çıxarılacaq təbii qaz bu kəmərlə ixrac ediləcək. Bu layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycan təbii qazının cənubi şərqi və cənubi Avropa-nın bazarlarına çıxarılmasına imkan yaradacaq. Statoil şirkətinin hər iki layi-hədə böyük hissəyə sahib olması, kəmərin qısa yoldan İtaliya qaz şəbə-kəsinə qoşulması layihənin üstünlüklərindəndir. Lakin layihə uğurla həyata keçirilməsi üçün Nabukko West qaz boru kəməri ilə rəqabətdən qalib çıx-malıdır.



Trans-Anadolu qaz boru xətti (TANAP) Trans-Anadolu qaz boru xəttinin (TANAP) Türkiyə vaistəsilə Azərbaycan-

dan Avropaya çəkilməsi nəzərdə tutulur. Əgər həyata keçirilərsə, bu boru xətti Şahdəniz qaz yatağının ikinci mərhələsindən təbii qaz nəql edəcək.

Boru xəttinin inşaatı haqqında təklif, Prezident İlham Əliyevin İzmirdə PETKİM neft-kimya kompleksinin və yeni neft emalı zavodunun təməlatma mərasimində ziyarəti zamanı Turkiyəyə təbii qazın nəqli haqqında bir sıra müqavilələrin imzalanması zamanı verilmişdir.

Boru xəttinin maliyyə dəyəri 10 milyard ABŞ dolları dəyərində hesablanır, və 2017-ci ildə layihənin tamamlanması planlaşdırılır. Boru xəttinin planlaş-dırılan tutumu, ilkin olaraq, illik 16 milyard m3 təbii qazdır və sonrakı mərhə-lələrdə 24 milyard m3 çatdırıla bilər. Boru xətti Gürcistan-Türkiyə sərhədin-dən Türkiyə-Avropa sərhədinə qədər uzanacaq. Boru xəttinin dəqiq yolu müəyyən edilməyib. Buna baxmayaraq, bildirilmişdir ki, xəttin bir qolu Türki-yədən Yunanıstana və o biri qolu isə Bolqarıstana çəkilə bilər.

26 Dekabr 2011 tarixində Azərbaycan və Türkiyə arasında boru xəttinin inşası və fəaliyyəti haqqında anlaşma memorandumu imzalandı. Konsorsiu-mun təsisatçı üzvləri ARDNŞ (80%), BOTAŞ (15%) və TPAO (5%) şirkətləridir. Ancaq, gələcəkdə yeni şirkətlər də cəlb oluna bilər.

Əgər layihə həyata keçirilərsə, Azərbaycan öz təbii qazını Türkiyə və Avropa bazarına çıxartmaq üçün əlavə fürsət əldə edəcək. Bu Azərbaycana icazə verəcək ki, ixrac edəcəyi qazin həcmini özü müəyyənləşdirsin və öz boru xətti ilə ixrac etsin. Bundan başqa, bu layihədən ölkə əlavə transit gəlirləri də əldə edəcək.

Transgaz şirkəti Transgaz Rumıniyanın milli qaz ötürücü şirkəti olaraq 28 Aprel 2000-ci

ildə formalaşdırılmışdır. Lakin şirkətin əsası 1912-ci ildə Sarmasel hövzəsin-də təbii qaz tədqiqatının aparılması işi ilə əlaqədar qoyulmuşdur.

Transgaz Rumıniyanın milli startegiyasını uyğun olaraq ölkə daxilində təbii qazın ötürücülüyü vəzifəsini daşıyaraq, eyni zamanda təbii qazın bey-nəlxalq nəqliyyatı ilə və təbii qaz ötürücü sistemində yeni texnologiyanin tətbiq edilməsi ilə məşğuldur.

Transgaz həmçinin Azərbaycan təbii qazının nəql edilməsi planlaşdırılan Nabukko təbii qaz layihəsinin 6 hissədarından biri idi. Eyni zamanda, Azər-



baycan və Rumıniya öz aralarında strateji əməkdaşlıq müqaviləsi imzalaya-raq, enerji sahəsində əməkdaşlığı davam etdirirlər. Buna misal olaraq, Azər-baycan Gürcüstan və Rumıniya vasitəsilə öz təbii qazını alternativ yollarla dünya bazarına çıxarmaqda maraqlı olduğu üçün 2010-ci ildə Gürcüstan və Rumıniya ilə birlikdə mayeləşdirilmiş təbii qaz və onun nəqli sahəsində əməkdaşlıq haqqında anlaşma memorandumu imzalamışdır.

Transxəzər qaz kəməri Transxəzər qaz boru kəməri ilk vaxtlarda Xəzər dənizinin dibi ilə Azər-

baycan ərazisindən keçməklə, Qazaxıstan və Türkmənistan qazını Rusiya və İran yan keçərək, Avropa bazarlarına ixrac etməyi nəzərdə tutan layihədir. Layihə çərçivəsində kəmərin gücünün il ərzində 20 milyard m3 təbii qaz təş-kil edəcəyi planlaşdırılırdı. Layihə ilk dəfə Türkmənistan təbii qazını nəql et-mək üçün Amerika Birləşmiş Ştatları tərəfindən təklif edilib. 1999-cu ildə layihənin həyata keçirilmə imkanları ilə bağlı araşdırmalar aparıldı və həmin ildə ATƏT-in İstanbul sammitində Azərbaycan, Türkmənistan, Gürcüstan və Türkiyə bir neçə müqavilə imzalasa da, Rusiya və İranın Xəzər dənizinin hü-quqi statusu müəyyənləşmədiyi üçün, layihəyə qarşı çıxmaları və Xəzər dəni-zinin Azərbaycana aid olan hissəsində nəhəng Şahdəniz qaz yatağının tapıl-ması layihənin təxirə salınmasına səbəb oldu. Xəzər dənizinin dibi ilə kəmər çəkilməsə də, vaxtı ilə həmin kəmərin tərkib hissəsi kimi nəzərdə tutulan Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri müvəffəqiyyətlə həyata keçirildi.

Hal-hazırda, Transxəzər qaz kəməri ilkin irəli sürülən təklifdən fərqli ola-raq yalnız Türkmənistanın Türkmənbaşı limanı ilə Azərbaycanın Bakı şəhəri arasında dənizin dibi ilə çəkilməsi planlaşdırılan boru kəmər layihəsi nəzərdə tutulur. Hətta layihəyə Qazaxıstanın Tengiz yatağının Türkmənbaşı ilə əlaqə-ləndirilməsi ilə bağlı təkliflər də var. Hər halda bu layihənin həyata keçiril-məsi Nabukko layihəsi üçün həyati əhəmiyyətə malik idi. Lakin Transxəzər qaz kəməri çox ciddi siyasi risklər daşıdığından, Azərbaycan, Turkmənistan və Qazaxıstan layihəni qərb dövlətlərinin xüsusilə ABŞ-ın ciddi dəstəyi olma-dan həyata keçirməkdə maraqlı deyillər.

Türk Petrol Anonim Ortaklığı (TPAO) Türk Petrol Anonim Ortaklığı (TPAO) Türkiyənin yeganə milli enerji şir-

kəti olaraq hidrokarbon resurslarını tədqiq etmək, buruqlar qazmaq, istehsal etmək, neft ayırma funksiyasını yerinə yetirmək və marketinq ilə məşğul ol-maq məqsədi ilə 1954-cü ildə yaradılmışdır. 1983-cü ilə qədər TPAO trans-



milli və inteqrə olunmuş şirkət olaraq neft sənayesinin bütün sahələri (ener-jinin tədqiq edilib istehsal edilməsinə, istehsal edilib saflaşdırılmasına, saflaş-dırma zavodundan bazarlara nəqlinə qədər) ilə məşğul olurdu. Ancaq bu gün TPAO milli neft şirkəti olaraq sadəcə neftin tədqiqatçılıq, buruq qazma və istehsal etmə sahələrində fəaliyyətini davam etdirir.

TPAO-nun baş qərargahı Ankarada yerləşir və 3 regional idarəetmə mərkəzi var. TPAO Türkiyənin enerji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ölkə-nin hüdudları xaricində, xüsusilə, Xəzər dənizi hövzəsi ölkələrində, Şimali Afrikada və Yaxın Şərqdə öz fəaliyyətini davam etdirir. Şirkət Azərbaycan, Qazaxıstan və Libiyada enerji tədqiqat və istehsali üzrə fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda, TPAO Suriya, Türkmənistan, Gürcüstan, İraq, Misir, Rusiya və Əlcəzairdə yeni layihələrin həyata keçirilməsində maraqlıdır.

Hal-hazırda, TPAO Azərbaycanda 3 tədqiqat, inkişaf və istehsalat layihə-sində iştirak edir. Bunlar Azəri-Çıraq-Dərinsulu Günəşli (6,75% hissə ilə), Şahdəniz (9% hissə ilə) və Alov (10% hissə ilə) layihələridir. Bundan əlavə, TPAO Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsini həyata keçirməklə mə-sul BTC Co. şirkətində 6,53 % hissə ilə və Şahdəniz qazını nəql edən Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri layihəsində 9 % hissə ilə fəaliyyətini davam etdirir.

Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri (Inter-connector Turkey-Greece-Italy, ITGI) Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri layihəsi Azərbaycanın Şah-

dəniz qaz yatağından istehsal edilən təbii qazının cənubi Avropa bazarına nəqli üçün planlaşdırılan boru kəməri layihəsidir. Kəmərin Türkiyə və Yuna-nıstan ərazisində olan hissəsinin uzunluğu 296 km və illik ötürücülük həcmi isə 11.5 milyard m3 nəzərdə tutulurdu. Kəmərin Yunanıstandan İtaliyaya qə-dər olan hissəsi 800 km uzunluğunda və illik ötürücülük həcmi isə 9 milyard m3 nəzərdə tutulurdu. Layihəyə görə, Yunanıstanla İtaliya arasında olan kə-mər iki hissədən: Yunanıstan ərazisindəki olan və İon dənizinin dibi ilə uza-nan və Poseydon adlanan hissələrdən ibarətdir. Bundan əlavə, kəmərin 3-5 milyard m3 həcmində ola biləcək Yunanıstan-Bolqarıstan qaz kəməri geniş-lənməsi planı da mövcuddur. Layihənin həyata keçirilməsi cənubi-şərqi Avropa ölkələri və İtaliyının təbii qaza olan təlabatının müəyyən bir hissəsini qarşılayacaq, davamlı alternativ enerji təchizatını təmin edəcək və bununla yanaşı onların təbii qaz təchizatını şaxələndirməklə enerji təhlükəsizliklərini möhkəmləndirmələrinə töhvə verəcəkdir.



Layihənin bir hissəsi olan Türkiyə-Yunanıstan qaz boru kəməri 2007-ci il noyabr ayından bəri fəaliyyətdədir və Azərbaycan bu kəmərlə Yunanıstana illik 0.7 milyard m3 həcmində təbii qaz ixrac edirdi. Layihənin İtaliya üçün nəzərdə tutulmuş hissəsi də tamamlandıqdan sonra Azərbaycan Şahdəniz qazını Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri vasitəsilə İtaliyaya da ixrac edilməsi planlaşdırılırdı. Lakin, 2012-ci ildə Şahdəniz konsorsium üzvləri tə-rəfindən İTGİ ikinci mərhələdə istehsal olunacaq təbii qazın həmin kəmər vəsitəsiylə daşınmasını uğrunda rəqabət aparan digər layihələrə üstünlük vermiş və onu mümkün variantlar arasından çıxarmışdır.

Ümid təbii qaz yatağı Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda, Bakının 75 km cənubunda yer-

ləşən Ümid təbii qaz yatağı 1953-cü ildə aparılan geologiya tədqiqatı za-manı müəyyən edilmiş və 1977-1992-ci illərdə isə 9 kəşfiyyat quyusu qazıl-masına baxmayaraq, tapılan ehtiyatlar iqtisadi və kommersiya cəhətindən sərfəli olmamışdır.

Lakin, ARDNŞ tərəfindən həyata keçirilən kəşfiyyat layihəsindən sonra, Ümid təbii qaz yatağı, Şahdənizdən sonra, ölkənin müstəqilliyi tarixində kəşf olunan ikinci ən böyük yataq oldu. Hesablamalara əsasən, adı çəkilən yataq-da qaz ethiyatları 200 milyard m3 və 30 milyon ton qaz-kondensatı həcmin-də qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ümid təbii qaz yatağının ehti-yatları azərbaycanlı mütəxəssislər və ARDNŞ-ın daxili maliyyə, texnoloji im-kanları hesabına müəyyənləşdirilmişdir. 6500 metr dərinliyindəki kəşfiyyat əməliyyatının aparılması Azərbaycanın neft və təbii qaz sənayesində yeni mərhələ açmışdır. Nəzərə alsaq ki, hazırda kəşfiyyat əməliyyatı aparılan Babək təbii qaz yatağının ehtiyatlarının Ümid yatağndan iki dəfə artıq olduğu təxmin edilir.

Yeni Sarmatiya layihəsi Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri arasında, Xəzər dənizi hövzəsindən hə-

min regionda yerləşən ölkələrə neftin idxalı üçün, lazımi infrastrukturun qurulması məqsədi nəzərdə tutulan layihənin adıdır. Qeyd eləmək lazımdır ki, Yeni Sarmatiya adı, 2004-cü ilin iyul ayında Ukraynanın Ukrtransnafta və Polşanın Przyjazn şirkətinin təsis etdikləri Sarmatiya Boru Kəməri şirkətin adından alınır. Yeni konsorsium 490 km uzunluğu olan Brodı-Plotsk neft kə-mərinin inşası layihəsinin icrası ilə məşğul olacaq. Sonrakı mərhələdə boru kəməri Şimali Polşadakı Qdansk şəhərinə kimi uzadılacaq.



Genişlənmiş Sarmatiya, yəni Yeni Sarmatiya konsorsiumuna Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna, Polşa və Litvanın neft-qaz şirkətləri daxildir. Bunun üçün Azərbaycan nefti Gürcüstanın Qara dənizdəki limanlarına çatdırılacaq. Bura-dan Ukrayna limanı Odessa şəhərinə qədər tankerlərlə nəqli nəzərdə tutulan neft, daha sonra, mövcud olan Odessa-Brodı boru kəməri ilə nəql olunacaq. Konsorsiuma üzv olan digər dövlətlərə də neftin nəqlini təmin etmək üçün həmin boru kəmərini Polşanın Qdansk şəhərinə uzadılması nəzərdə tutublar. Odessa-Brodı boru kəməri hal hazırda əks istiqamətdə fəaliyyət göstərir, həmin kəmərlə Rusiya nefti Brodıdan Odessa limanına nəql olunur, sonra isə buradan dünya bazarlarına tankerlərlə çatdırılır. Boru kəməri əks rejiminə keçiriləndən sonra Xəzər neftini onunla nəql etmək mümkün olacaq. Qaza-xıstan və Azərbaycandan nəql olunacaq neftin Ukrayna və Polşa Neftayırma zavodlarında işlədilməsi də nəzərdə tutulurdu.

Layihədə iştirak edən 4 dövlətin şirkətinin: Ukraynanın Ukrtransnafta, Polşanın Przyjazn, Gürcüstanın Neft-Qaz Korporasiyası və Azərbaycanın ARDNŞ, Sarmatiyada iştirak payları 24,75%, Litvanın Klaipedos Nafta şirkə-tinin payı isə 1% təşkil edir.

Zəfər və Məşəl perspektiv strukturları Zəfər və Məşəl perspektiv strukturları 1961-ci ildə seysmik təhlillər apa-

rılan zaman aşkarlanmış, lakin, 1985-1987-ci illərdə geofiziki əməliyyatlar aparılsa da, kəşfiyyat quyusu qazılmamışdır. Strukturlar paytaxt Bakıdan 110 km cənubi-şərqdə dənizin çox dərin hissəsində yerləşir.

Zəfər və Məşəl perspektiv strukturlarının daxil olduğu kəşfiyyat bloku üzrə 25 illik hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfəri zamanı ARDNŞ ilə Exxon Kəşfiyyat və İsteh-salat Azərbaycan (Exxon Exploration and Production Azerbaijan Ltd. – ABŞ), Mobil Asset İnvestments Ltd. (ABŞ) və ConocoPhillips (ABŞ) arasında 27 aprel 1999-cu ildə imzalanmış və 8 may 2000-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Müqavilə-də iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50%, ExxonMobil 30% və Conocco Phillips 20% paya malik olmuşlardır. Lakin sonradan müqaviləyə xitam verilmişdir. Strukturlarda 140 milyon neft ehtiyatlarının mövcud olması ehtimal edilir.

Zığ və Hövsan neft yatağı Zığ və Hövsan neft yataqları Abşeron yarımadasının cənub hissəsində

yerləşir. Zığ neft yatağı 1935-ci ildə, Hövsan neft yatağı isə 1948-ci ildə aş-kar edilmiş və istismara verilmişdir.



Zığ və Hövsan neft yataqlarının daxil olduğu blok üzrə hasilatın pay böl-güsü müqaviləsi Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Azərbaycana səfəri za-manı 9 yanvar 2001-ci ildə ARDNŞ ilə LUKoil Beynəlxalq Abşeron şirkəti (LUKoil Overseas Absheron Ltd.) arasında imzalanmışdır. Müqavilədə iştirak payının bölünməsinə əsasən ARDNŞ 50%, LUKoil isə 50% paya malik olmuş-lar. Lakin müqavilə qanuni qüvvəyə minməmişdir. Daha sonra, 3 noyabr 2006-cı ildə ARDNŞ-la Rusiyanın RussNeft ASC neft şirkəti arasında qeyd edilən yataqlar üzrə hasilatın pay bölgüsü sazişi bağlanmış və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edilmişdir. Müqaviləyə əsasən ARDNŞ-in ortaq neft şirkəti 25%, RussNeft isə 75% paya malik olmuşlar.

Hazırda Zığ neft yatağında 10 quyu gündəlik 25 ton neft, 470 m3 su və 20 min m3 qaz hasilatı ilə, Hövsan neft yatağında isə 19 quyu gündəlik 260 ton neft, 800 m3 su və 90 min m3 qaz hasilatı ilə istismar olunur.



İstifadə Edilən Mənbələr

A.Badalova, TrendCApital, “Nabucco Official: Trans-Caspian Gas Pipeline - Stable Solution for Transporting Turkmen Gas to Europe”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1701857.html, 05 iyun 2010.

A. Narimanov, N. A. Akperov et al. “The Bahar oil and gas-condensate field in the South Caspian Basin”, http://www.akifnarimanov.com/akif/extdocs/PetroleumGoescience_199804_Bahar1.pdf, 20 senyabr 2010.

“About Devon - Our History”, http://www.devonenergy.com/AboutDevon/Pages/our_history.aspx, 02 iyul 2010.

“About Devon”, http://www.devonenergy.com/AboutDevon/Pages/about_devon.aspx#terms?disclaimer=yes, 02 iyul 2010.

“About Gazprom”, http://www.gazprom.com/about/, 01 iyul 2010. “About INOGATE”, http://www.inogate.org/inogate_programme/about_inogate, 27

iyun 2010. “About White Stream”, http://www.gueu-

whitestream.com/main.php?id=1&lang=eng, 01 avqust 2010. “Abşeron blokundan qaz hasilatı 2021-2022-ci illərdə başlana bilər”,

http://aznews.az/index.php?action=static_detail&static_id=55873 , 05 oktyabr 2011.

Agence France-Presse, “Azerbaijan, Georgia, Romania sign deal on gas transit route”, http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=azerbaijan-georgia-romania-sign-deal-on-gas-transit-route-2010-09-14, 20 sentyabr 2010.

“AIOC co-venturers”, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007997&contentId=7014999, 25 iyun 2010.

“Alexandros Petersen, 06 iyun 2009, “Progress on East-West Energy Corridor Continues”, http://www.acus.org/new_atlanticist/progress-east-west-energy-corridor-continues, 10 iyun 2010.

Allbuisiness.com, 2010,“Azerbaijan - The Oguz JV.”, http://www.allbusiness.com/mining-extraction/oil-gas-exploration-extraction/14772700-1.html, 22 yanvar 2011.

APA Economics, 24 Noyabr 2010, “Azərbaycanda yeni iri qaz yatağı kəşf olunub”, http://az.apa.az/xeber_Azerbaycanda_yeni_iri_qaz__205575.html, 5 dekabr 2010.

“ARDNŞ ‘Neft Daşları’ və ‘Bahar’ yataqları arasında yeni qaz kəmərinin çəkilməsi layihəsinin həyata keçirilməsinə başlayıb”



http://www.interfax.az/az/index.php?option=com_content&task=view&id=9007&Itemid=37, 20 senyabr 2010.

“ARDNŞ haqqında”, http://socar.az/about-az.html, 20 iyun 2010. Azerbaijan.az, “State Oil Company of Azerbaijan Republic”,

http://www.azerbaijan.az/portal/StatePower/Committee/committeeConcern_01_e.html#2, 22 yanvar 2011.

Azerbaijan-news.az, “‘Azərbaycan Respublikasında Zığ və Hövsan neft yataqlarının daxil olduğu blokun bərpası, işlənilməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında’ saziş təsdiqlənmək üçün Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarılmışdır”, http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year=2007&Pid=10836, 22 yanvar 2011.

“Azerbaijan International, “Azerbaijan Oil Contracts”, (6.2) Summer 1998, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/62_folder/62_articles/62_socar_aioc.html, 10 iyul 2010.

Azerbaijan International, “Caspian International Petroleum Company”, Azerbaijan International (4.3) Autumn 1996, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/43_folder/43_articles/43_caspian.html 02 iyul 2010.

Azerbaijan International, “Chevron in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/chevron.html, 05 iyun 2010.

Azerbaijan International, “Devon Energy Caspian Corporation (DECC) in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/devon.html, 02 Iyul 2010.

Azerbaijan International, “Exxon Mobil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/exxon.html, 01 iyul 2010.

Azerbaijan International, “LUKoil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/lukoil.html, 03 iyul 2010.

Azerbaijan International, “Natiq Aliyev, Kapaz SOCAR`s Official Statement”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/53_folder/53_articles/53_statement.html, 05 iyul 2010.

Azerbaijan International, “Total in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/services/services_company/total.html, 01 iyun 2010.

“Azərbaycan «Lukoil»un «Yalama» layihəsindəki payının 15%-nin «Gaz de France» şirkətinə satmasına müsbət rəy verib”, 13 noyabr 2008, http://az.apa.az/news.php?id=138299, 04 iyul 2010.



“Azərbaycan Neftinin Nəql Marşrutlari (Baki-Novorossiysk, Baki-Supsa)”, http://www.country.az/_Economy/_OilStrategy/oilStrategy_05_a.html, 25 iyun 2010.

“Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası”, http://www.iom.az/legislation/files/NationalSecurityConcept-Azeri.pdf, 10 iyun 2010.

“Azərbaycan və İran qaz müqaviləsi imzalayıb”, 13 yanvar 2010, http://az.trend.az/capital/pengineering/1617463.html, 18 iyul 2010.

“Azəri layt: milli markamız dünya markasına çevrilir”, http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryId=9012064&contentId=7042426, 09 iyun 2010.

“Azeri-Chirag-Guneshli”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006667&contentId=7015091, 25 iyun 2010.

“Azeri, Chirag and Gunashli”, http://www.statoil.com/en/About/Worldwide/Azerbaijan/Pages/AzeriChiragGunashli.aspx, 25 iyun 2010.

“Azeri-Chirag-Gunashli Oilfield, Caspian Sea, Azerbaijan”, http://www.offshore-technology.com/projects/acg/, 21 January 2011.

“Azəriqaz’ İstehsalat Birliyi” http://socar.az/37-establishments-view-az.html, 5 dekabr 2010.

Azernews, (Məqalənin nəşr edilmə tarixi 26.11.2010), “Aliyev: Azerbaijan will have a say as gas exporter”, http://www.azernews.az/site/Oil_$_Gas/27210-Aliyev:_Azerbaijan_will_have_a_say_as_gas_exporter, 5 debakr 2010.

“Azpetrol haqqında”, “ Yaranma və İnkişaf”, http://www.azpetrol.com/index.php?mod=inside&menu=76&lang=az, 30 iyun 2010.

“’Bahar’ və ‘Qum-dəniz’ yatağına dair qanun layihəsi müzakirəyə çıxarılır”, http://www.milli.az/news/economy/9230.html, 20 senyabr 2010.

“Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006669&contentId=701509, 25 iyun 2010.

Barçin Yinanç, “Trans-Adriatic Pipeline the cheapest, director says”, http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=trans-adriatic-pipeline-the-cheapest-director-says-2010-06-28, 05 oktyabr 2011.

“Biodiesel”, http://www.biodiesel.org/resources/biodiesel_basics/, 23 iyun 2010.

“Bioenergy”, http://www.energy.gov/energysources/bioenergy.htm, 23 iyun 2010. “Bioenergy”, http://www.ers.usda.gov/features/bioenergy/, 23 iyun 2010.



“BP at a glance”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=3&contentId=2006926, 10 iyul 2010.

BP, “Our projects and operations”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9028956&contentId=7053899, 21 iyun 2010.

“Brief History of Nabucco”, http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/company_main/about_us, 06 iyul 2010.

“BST Today”, http://www.kulevioilterminal.com/index.php?option=com_content&view=article&id=98&Itemid=77&lang=en, 01 iyul 2010.

“BTC Co. co-venturers”, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007998&contentId=7015010, 25 iyun 2010.

“BTC-Şahdəniz-AÇG”, http://socar.az/btc-az.html, 20 iyun 2010. CaspianEnergy.com, “Newest History of Azerbaijanian Oil”,

http://old.caspenergy.com/19/history_e.html, 22 yanvar 2011. “Ceyhan Terminal”,

http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006675&contentId=7051716, 15 iyun 2010.

“Cipco dissolved”, http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc91019.htm, 25 iyun 2010.

‘Company History’, http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/history/Pages/index.aspx, 10 avqust 2010.

“Company Profile”, http://www.chevron.com/about/leadership/, 05 iyun 2010. “Company Profile-Eni”, http://www.eni.com/en_IT/company/company-

profile/company-profile.shtml, 02 iyul 2010. ‘Conoco Inc. Company History’,

http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/history/conoco/Pages/index.aspx, 10 avqust 2010.

Delta Oil Company, “Business reputation”, http://www.delta-oil.com/business_reputation.php, 01 iyul 2010.

Delta Oil Company, “Company Profile”, http://www.delta-oil.com/company_profile.php, 01 iyul 2010.

Delta Oil Company, “Operation Ethos”, http://www.delta-oil.com/operation_ethos.php, 01 iyul 2010.

Delta Oil Company, “Strategic Alliances”, http://www.delta-oil.com/track_record.php, 01 iyul 2010.



“Dubendi Oil Terminal”, http://www.crosscaspian.com/www/index.php?lang=2&p=15&PHPSESSID=010914f0080b314157c4790941b99f21, 10 dekabr 2010.

E.İsmayılov, Trend.az , “ARDNŞ Azərbaycanda böyük qaz yatağı "Ümid"in açıldığını bəyan edib”, http://az.trend.az/capital/energy/1786774.html, 5 dekabr 2010.

Efgan Niftiyev, “Gazprom-SOCAR gas deal: Should Azerbaijan commit to a long-term contract?”, http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=207061, 01 iyul 2010.

Eldar Abbasov, “Naftalan - The Miracle Oil Azerbaijan's Therapeutic Oil”, Azerbaijan İnternational, Summer 2002 (10.2) Pages 60-61, URL: http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai102_folder/102_articles/102_naftalan_abbasov.html, 30 iyun 2010.

“Əməliyyat şirkətləri”- “Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti”, http://socar.az/12-opcompanies-view-az.html, 20 iyun 2010.

“Exploration & Production - Activities in the World”, http://www.eni.com/en_IT/company/operations-strategies/exploration-production/activities-world/explo-business-world.shtml, 02 iyul 2010.

Exxonmobil, “Guiding principles”, http://www.exxonmobil.com/Corporate/about_operations_sbc_principles.aspx, 01 iyul 2010.

Exxonmobil, “Our history”, http://www.exxonmobil.com/corporate/history/about_who_history.aspx, 01 iyul 2010.

Exxonmobil, “Who we are”, http://www.exxonmobil.com/Corporate/about_who.aspx, 01 iyul 2010.

“Fondun Tarixi və fəlsəfəsi”, http://www.oilfund.az/az/content/2, 10 iyul 2010. “Fuel types”, http://socar.com.ua/en/production/fuel_types, 10 fevral 2011. GasandOil.com, 2006, “SOCAR and Russneft sign new PSA contract”,

http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc64759.htm, 22 yanvar 2011. Gareth M. Winrow, “Problems and Prospects for the “Fourth Corridor”: The Positions

and Role of Turkey in Gas Transit to Europe”, Oxford Institute for Energy Studies, June 2009, URL: http://www.oxfordenergy.org/pdfs/NG30.pdf, 15 iyun 2010.

“Gazprom Today - Largest Gas Company”, http://www.gazprom.com/about/today/, 01 iyul 2010.

Gazprom, “Production”, http://www.gazprom.com/production/, 01 iyul 2010. “Georgian Energy Minister: Azerbaijan, Georgia to discuss further energy

cooperation”, http://www.pfmc-az.com/index.php?option=com_content&view=article&id=388:georgian-



energy-minister-azerbaijan-georgia-to-discuss-further-energy-cooperation&catid=1:latest-news, 05 iyul 2010.

Həftə-İçi Qəzeti, “ARDNŞ-lə RWE Dea" anlaşma sənədi imzaladılar”, http://www.hafta-ichi.com/newv/2010/03/11/read=49627, 29 iyun 2010.

Hess, “Exploration & Production”, http://hesscorporation.com/ep/exp_prod.htm, 01 iyul 2010.

Hess, “A Leading Global Independent Energy Company”, http://hesscorporation.com/aboutus/corporate_overview.htm, 01 iyul 2010.

Hess, “Global Operations”, http://www.hess.com/operations/default.aspx, 01 iyul 2010.

Hess, “History”, http://www.hess.com/company/history/default.aspx, 01 iyul 2010. “Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu Gürcüstan hökumətindən aldığı

sifarişləri uğurla həyata keçirir”, http://www.socar.az/150-news-view-az.html, 25 iyun 2010.

“Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunda istehsal olunan yeni tipli elektrodlar alıcıların rəğbətini qazanmışdır”, http://www.socar.az/1755-news-view-az.html, 25 iyun 2010.

“Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunda Ulu öndərin xatirəsi yad edildi”, http://socar.com.tr/2208-news-view-az.html, 25 iyun 2010.

“Heydər Əliyevin neft strategiyası”, http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy/oilStrategy_a.html, 25 iyun 2010.

“History of Amoco”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014823&contentId=7027814, 10 iyul 2010.

“History of BP”, “Late century”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014444&contentId=7027525, 10 iyul 2010.

“History of BP”, http://www.bp.com/multipleimagesection.do?categoryId=2010123&contentId=7059226, 10 iyul 2010.

“History of RWE- Chronicle”, http://www.rwe.com/web/cms/en/8966/rwe/rwe-group/about-rwe/history/chronicle/, 29 iyun 2010.

“Hydrocarbons”, http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/organic/hydrocarbon.html, 28 iyun 2010.

Ibrahimov Rovshan, 01 January 2012, “Трансанатолийский трубопровод: Начало новой эры в энергетической политике Азербайджана”, 1news.az, http://1news.az/authors/ribrahimov/20120101054243783.html#page1, 29 yanvar 2012.



“İlham Əliyev “Abşeron” blokunda yeni böyük qaz yatağının kəşfi münasibətilə mətbuata açıqlama vermişdir”, http://president.az/articles/3058, 05 oktyabr 2011.

“INOGATE - Partner Countries”, http://www.inogate.org/inogate_programme/inogate_network/inogate-partner-countries, 27 iyun 2010.

INPEX, “Our Business”, http://www.inpex.co.jp/english/business/index.html, 03 iyul 2010.

INPEX, “History”, http://www.inpex.co.jp/english/company/history.html, 03 iyul 2010.

“İran Milli Qaz Şirkətinin rəhbəri: Azərbaycandan qaz nəqlinin həcmini artırmaq üçün yeni qaz kəmərləri çəkilməlidir” (Məqalanin nəşr edilmə tarixi 14.05.2010), http://az.apa.az/news.php?id=187208, 18 iyul 2010.

“ITGI: Turkey - Greece - Italy Gas Pipeline”, http://www.edison.it/en/company/gas-infrastructures/itgi.shtml, 05 oktyabr 2011.

“ITOCHU History”, http://www.itochu.co.jp/en/about/history/, 03 iyul 2010. ITOCHU, “Corporate Profile”, http://www.itochu.co.jp/en/about/profile/, 03 iyul 2010. James Tilley, “SOCAR-CIPCO: Developing the Karabakh Prospect”, Azerbaijan

International (4.4) Winter 1996, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/44_folder/44_articles/44_socar_cipco.html, 25 iyun 2010.

Jon Nic. Vold, “Statoil in Azerbaijan”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/33_folder/33_articles/33_statoil.html, 01 iyun 2010.

Laçın Sultanova, “Səfir Məhəmməd Baqir Bəhrami: ‘İranla Azərbaycan arasında yeni qaz kəməri tikiləcək’”, 25 Fevral 2010, http://az.apa.az/news.php?id=179070, 06 fevral 2012.

Layihələr, “İnam perspektiv strukturunun daxil olduğu dəniz bloku”, http://www.socar.az/12-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Lerik Dəniz və Cənub perspektiv strukturlarının daxil olduğu blok”, http://www.socar.az/18-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Abşeron Dəniz Bloku”, http://socar.az/8-projects-view-az.html, 20 iyun 2010. Layihələr, “Araz, Alov, Şərq perspektiv strukturlarının daxil olduğu kəşfiyyat bloku”,

http://socar.az/13-projects-view-az.html, 20 iyun 2010. Layihələr, “Əşrəfi, Dan Ulduzu perspektiv strukturları”, http://www.socar.az/4-

projects-view-az.html, 20 iyun 2010. Layihələr, “Lənkəran Dəniz, Talış Dəniz perspektiv strukturları”,

http://www.socar.az/5-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.



Layihələr, “Naxçıvan perspektiv strukturu”, http://www.socar.az/7-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Oğuz Dəniz Bloku”, http://www.socar.az/9-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Qarabağ perspektiv strukturu”, http://socar.az/projects-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Qaraçuxur Neft yatağı daxil olduğu blok”, http://socar.az/23-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

Layihələr, “Zəfər və Məşəl perspektiv strukturlarının daxil olduğu kəşfiyyat bloku”, http://socar.az/17-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

“Layihələr, “Zığ və Hövsan neft yataqlarının daxil olduğu blok”, http://socar.az/21-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

“Layihələr”-“D-222 perspektiv Azərbaycan bloku”, http://socar.az/6-projects-view-az.html, 20 iyun 2010.

“Liquefied Natural Gas (LNG)”, http://www.naturalgas.org/lng/lng.asp, 05 iyul 2010. LUKoil, “General Information”, http://www.lukoil.com/static_6_5id_29_.html,

03 iyul 2010. LUKoil, “Oil and Gas Reserves”, http://www.lukoil.com/static_6_5id_252_.html,

03 iyul 2010. “Məqsəd və Vəzifələr”, http://www.oilfund.az/az/content/3, 10 iyul 2010. “Milestones in the Romanian natural gas industry”,

http://www.transgaz.ro/en/istoric.php, 04 iyun 2010. Milli.Az, Azərbaycanın sübut edilmiş karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi açıqlandı,

http://www.milli.az/news/economy/69304.htm, 05 oktyabr 2011. Mir-Yusif Mir-Babayev, “Azerbaijan's Oil History: Brief Oil Chronology since 1920 ¬

Part 2” Azerbaijan International, Summer 2003 (11.2) pp. 56-63, http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai112_folder/112_articles/112_chronology.html, 22 yanvar 2011.

Murad Mehdiyev, “Oil and Gas Prospects The Umid fulfils hopes” http://www.visions.az/oil,225/, 05 oktyabr 2011.

“Nabucco Route”, http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/pipeline/route, 06 iyul 2010.

Nasser Sagheb and Masoud Javadi, “Azerbaijan's ‘Contract of the Century’ Finally Signed with Western Oil Consortium”, http://azer.com/aiweb/categories/magazine/24_folder/24_articles/24_aioc.html, 25 iyun 2010.

“Neft strategiyası”, http://www.azembassy.lv/browse.php?lang=az&page=130104, 10 iyun 2010.



“Neft strategiyası”, “Azərbaycanın Yeni Neft Strategiyası”, http://socar.az/oilstrategy-az.html, 20 iyun 2010.

Nicat Mustafayev, APA Economics, (Məqalənin nəşr edilmə tarixi 27fevral 2009), “Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə «Total» arasında «Abşeron» bloku üzrə saziş imzalanıb”, http://az.apa.az/news.php?id=147971, 21 yanvar 2011.

‘Our Business’, http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/our_business/Pages/index.aspx, 10 avqust 2010.

“Our Businesses-Developing Vital Energy Resources”, http://www.chevron.com/about/ourbusiness/, 05 iyun 2010.

“Oil Terminal”, http://www.bakuseaport.az/ot.html, 10 dekabr 2010. Palmali, “History”, http://www.palmali.com.tr/en/history.asp, 01 iyul 2010. Palmali, “Philosophy”, http://www.palmali.com.tr/en/company.asp, 01 iyul 2010. Palmali, “Policy”, http://www.palmali.com.tr/en/policy.asp, 01 iyul 2010. Palmali, “Ship Management”, http://www.palmali.com.tr/en/ship_management.asp,

01 iyul 2010. Peker Emre, 25 December 2011, “Turkey to Sign Agreement for Azerbaijan Gas

Pipeline Tomorrow”, Bloomberg, http://www.bloomberg.com/news/2011-12-25/turkey-to-sign-agreement-for-azerbaijan-gas-pipeline-tomorrow.html, 29 yanvar 2012.

Petkim, “Hakkımızda”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/hakkimizda.aspx, 01 iyul 2010.

Petkim, “Tarihçe 1965-1970”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/tarihce/1965-1970.aspx, 01 iyul 2010.

Petkim, “Tarihçe 2007”, http://www.petkim.com.tr/kurumsal/tarihce/2007.aspx, 01 iyul 2010.

‘Phillips Company History’, http://www.conocophillips.com/EN/about/who_we_are/history/phillips/Pages/index.aspx, 10 avqust 2010.

“Rationale”, http://www.gueu-whitestream.com/main.php?id=15&lang=eng, 01 Iyul 2010.

“Renewable Energy”, http://www.altenergy.org/renewables/renewables.html, 01 iyul 2010.

Rəşad Süleymanov, APA-Economics, “Azərbaycan prezidenti «Azerbaijan-Georgia-Romania Interconnector» layihəsi üzrə imzalanmış anlaşma memorandumunu təsdiq edib”, http://az.apa.az/news.php?id=188631, 05 iyun 2010.

Ровшан Ибрагимов, “Сланцевый газ - новая эра энергобезопасности или дополнительные возможности?”, http://www.1news.az/analytics/20100702013321251.html 20 dekabr 2010.



“RWE Facts amd Figures 2008” http://rwecom.online-report.eu/factbook/en/servicepages/downloads/files/download.php?file=entire_rwecom_fact08.pdf, 29 iyun 2010.

“Sangachal Terminal”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006674&contentId=7015100, 21 iyun 2010.

“Shah Deniz and SCP co-venturers”, http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=9007999&contentId=7015015, 25 iyun 2010.

Shah Deniz”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006668&contentId=7015092, 20 iyun 2010.

“Shareholders of Nabucco pipeline”, http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/company_main/shareholders_link, 06 iyul 2010.

“Shell at a glance”, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/at_a_glance/, 01 iyul 2010.

“Shell, “Our major projects”, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/our_strategy/major_projects_2/, 01 iyul 2010.

Shell, “Who we are”, http://www.shell.com/home/content/aboutshell/who_we_are/, 01 iyul 2010.

“Şirkət haqqında”, http://www.azpetrol.com/index.php?lang=az, 30 iyun 2010. Socar.az, “'RussNeft' Neft Şirkəti ASC və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti

''Zığ'' və ''Hövsan'' yataqlarının daxil olduğu blok üzrə saziş imzalamışlar”, http://www.socar.az/184-news-view-az.html, 21 yanvar 2011.

Socar.az, ‘”Şəfəq-Asiman’ perspektiv strukturu üzrə hasilatın pay bölgüsü Sazişi imzalanmışdır”, http://www.socar.az/2690-news-view-az.html, 22 yanvar 2011.

“SOCAR & Turcas Energy”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=pet4, 15 dekabr 2010.

“SOCAR & Turcas Petrochemicals”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=str&lng=, 15 dekabr 2010.

“SOCAR & Turcas Refining”, http://www.turcas.com.tr/en/page.php?lv=3&up=foo&pg=pet6&lng=, 15 dekabr 2010.

SOCAR Energy Georgia “H, S & E Policy”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=04, 17 iyun 2010.



SOCAR Energy Georgia, “Company Overview”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=00, 17 iyun 2010.

SOCAR Energy Georgia, “Major Partner”, http://www.socar.ge/page.php?lang=eng&page=02, 17 iyun 2010.

“SOCAR signs contract with Bahar Energy Limited” http://caspenergy.com/index_en.shtml?id_node=68&id_file=7098&lang=en, 20 senyabr 2010.

“South Caucasus Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006670&contentId=7015095, 15 iyun 2010.

Statoil, “Alov, Araz and Sharg”, http://www.statoil.com/en/About/Worldwide/Azerbaijan/Pages/Alov,ArazogSharg.aspx, 21 yanvar 2011.

“Statoil in Brief”, http://www.statoil.com/en/About/InBrief/Pages/default.aspx, 01 iyun 2010.

Statoil Worldwide, “Azerbaijan”, http://www.statoil.com/en/about/worldwide/azerbaijan/pages/default.aspx, 01 iyun 2010.

Statoil, “Our History”, http://www.statoil.com/en/about/history/pages/default3.aspx, 01 iyun 2010.

“Supsa Terminal”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006673&contentId=7051715, 21 iyun 2010.

“Şirkət haqqında”, http://socar.com.ua/az/our_company/kompaniya_Socar, 10 fevral 2011.

The European Union of Natural gas Industry, “Eurogas long term outlook to 2030”, http://www.eurogas.org/uploaded/Eurogas%20long%20term%20outlook%20to%202030%20-%20final.pdf, 05 oktyabr 2011.

TheAzeriTimes, 2010, “Status of Azerbaijani Offshore Oil and Gas PSAs as of December 2009”, http://www.theazeritimes.com/site/fuel-energy/3261, 22 yanvar 2011.

“The Refinery of Tomorrow”, http://www.rwbeck.com/Insights/ArticlesAndPublications/TheRefineryofTomorrow.aspx, 03 iyul 2010.

The Trans Adriatic Pipeline, “Route”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/tap-project/route/, 05 oktyabr 2011.

The Trans Adriatic Pipeline, “Southern Gas Corridor”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/why-tap/southern-gas-corridor/, 05 oktyabr 2011.



Trans Adriatic Pipeline, “Focus on TAP’s contribution to South Eastern Europe and the Balkan region”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/en/why-tap/the-missing-link/benefits-for-south-eastern-europe/, 05 oktyabr 2011.

Trans Adriatic Pipeline, “Shareholders”, http://www.trans-adriatic-pipeline.com/about-us/shareholders/, 05 oktyabr 2011.

The U.S. Energy Information Administration, “International Energy Glossary”, http://www.eia.doe.gov/iea/glossary.html, 03 iyul 2010.

Today.az, “Energy summit ends in Baku”, http://www.today.az/news/business/48993.html, 28 iyun 2010.

Today.az, “Full text of the declaration of the Baku energy summit made public”, http://www.today.az/news/business/49015.html, 28 iyun 2010.

Today.az “President Ilham Aliyev: Azerbaijan–Georgia–Romania Interconnector project marks a new page in energy cooperation”, http://www.today.az/news/politics/73465.html, 20 sentyabr 2010.

Today.az ”Russia, Azerbaijan to sign deal on increased gas supplies”, http://www.today.az/news/business/72908.html, 20 sentyabr 2010.

Today.az, “Shell intends to expand its activities in Azerbaijan”, http://www.today.az/news/business/39163.html, 20 sentyabr 2010.

“Total at a Glance: An international energy provider (2009 figures)”, http://www.total.com/en/about-total/group-presentation/overview-total-940507.html, 01 iyun 2010.

“Total in 2009”, http://www.total.com/MEDIAS/MEDIAS_INFOS/3315/EN/Total-2009-perspectives.pdf, 01 iyun 2010.

Total, “Our Businesses”, http://www.total.com/en/about-total/businesses-940531.html, 01 iyun 2010.

TPAO’s International Projects, http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_en/sub_content.aspx?id=148, 05 oktyabr 2011.

TPAO, “Amaç ve Hedeflerimiz”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1&itemid=3, 02 iyun 2010.

TPAO, “Nerelerde Faaliyet Gösteririz?”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1&itemid=5, 02 iyun 2010.

“TPAO, “Tarihçe”, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/index.php?option=com_section&task=view&id=1, 02 iyun 2010.

Transgaz, “Object of activity”, http://www.transgaz.ro/en/obiect_activitate.php, 04 iyun 2010.



TrendCapital, “Azerbaijan, Georgia, Romania establish joint venture under AGRI project”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1750225.html, 20 sentyabr 2010.

Trend.az, 25 Fevral 2010, “ARDNŞ və İran Milli Qaz İxracı Şirkəti (NIGEC) Bakıda Azərbaycan qazının İrana tədarükü üzrə qısamüddətli müqavilə imzalayıb”, http://az.trend.az/capital/energy/1617463.html, 30 mart 2010.

Trend.az “Ekol to operate at oil terminal in Dubendi”, http://en.trend.az/capital/energy/1807459.html, 10 dekabr 2010.

TrendCapital, “Nazir: Transxəzər qaz kəməri layihəsi qaz resurslarında böyük dəqiqlik tələb edir”, http://az.trend.az/capital/pengineering/1035872.html, 04 iyun 2010.

TrendCapital, “Nazir: Xəzərsahili qaz kəmərinin çəkilməsi Transxəzər qaz kəmərinə təsir etmir”, http://az.trend.az/capital/pengineering/967160.html, 04 iyun 2010.

TrendCapital, “Supplying Azerbaijani gas to Romania will play important role in European energy security”, http://en.trend.az/capital/pengineering/1669047.html, 20 sentyabr 2010.

Vladimir Socor, “Azerbaijan Spearheading Initiative on Trans-Caspian Gas Pipeline”, Eurasia Daily Monitor Volume: 3 Issue: 62. 30 mart 2006, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=31531, 05 iyun 2010.

Vladimir Socor, “Azerbaijan-Russia Gas Agreement: a Wakeup Call to Brussels and Washington”, Eurasia Daily Monitor Volume: 6 Issue: 127, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=35216&tx_ttnews[backPid]=7&cHash=e2c72ea522, 01 iyul 2010.

Vüqar İsrafilov, APA Economics, (Məqalənin nəşr edilmə tarixi 26 fevral 2009), “LUKoil Azərbaycandakı «D-222» perspektiv strukturun işlənilməsi layihəsini tərk edir”, http://www.az.apa.az/xeber_%C2%ABLUKoil%C2%BB_Azerbaycandaki_%C2%ABD-222%C2%BB_perspektiv__147813.html, 21 yanvar 2011.

Vüqar Mustafayev, APA Economics, 06 oktyabr 2008,“Yanvar-avqust aylarında «Qaraçuxur» yatağından neft hasilatı 53% artıb”, http://az.apa.az/print.php?id=134462, 21 yanvar 2011.

“Western Route Export Pipeline”, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006672&contentId=7015099, 25 iyun 2010.

Xidmətlər, “Yanacaq növləri”, http://www.azpetrol.com/index.php?mod=inside&menu=80&lang=az, 30 iyun 2010.

“Yalama Yatağı” (Məqalanin nəşr edilmə tarixi 15.10.2008), http://az.apa.az/news.php?id=135450, 04 iyul 2010.

AZLIBNETebooks.azlibnet.az/book/NfLjS0TD.pdf · ISBN: 978-9952-468-27-4 9789952468274 Qafqaz...

Documents

Transcript of AZLIBNETebooks.azlibnet.az/book/NfLjS0TD.pdf · ISBN: 978-9952-468-27-4 9789952468274 Qafqaz...