MEE Zuid-Holland NoordOndersteuning bij leven met een beperking

Whitepaper Specialistenpool

Inzet van de WAIS-IV-NL bij mensen met een verstandelijke beperking

Ervaringen uit de praktijk van MEE Zuid-Holland Noord

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 1

Inzet van de WAIS-IV-NL bij mensen met een verstandelijke beperking Ervaringen uit de praktijk van MEE Zuid-Holland Noord

Inleiding Wat meet je met de intelligentietest WAIS-IV-NL? Hoe zet MEE Zuid-Holland Noord de WAIS-IV-NL in bij onze doelgroep en wat valt hierbij op? De doelgroep van MEE (Zuid-Holland Noord) bestaat uit mensen met een verstandelijke beperking, een lichamelijke beperking, Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) en/of een Autisme Spectrum Stoornis (ASS). De grootste groep cliënten heeft echter een verstandelijke beperking. De gedragsdeskundigen van de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord gebruiken de WAIS-IV-NL bij de diagnostische onderzoeken die zij uitvoeren bij deze groep. Hoe maken de gedragsdeskundigen van de specialistenpool de vertaalslag van de scores uit deze test naar de praktijk? En welke meerwaarde heeft een diagnostisch onderzoek, ondanks dat het in de nieuwe structuur van Jeugdwet, WMO en Wet Langdurige Zorg (WLZ) niet meer altijd noodzakelijk is om een indicatie voor passende hulpverlening te krijgen? Is de afname van enkel de WAIS-IV-NL voldoende om een verstandelijke beperking en daarmee de begeleidingsbehoefte van een cliënt vast te stellen? In de vorige whitepaper van de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord (‘LVB-ers die uit balans zijn. Hoe herken je ze, hoe ga je ermee om? Sociaal-emotioneel functioneren bij mensen met een licht verstandelijke beperking, september 2015’) is benoemd dat het voor mensen met een licht verstandelijke beperking belangrijk is dat er wordt aangesloten bij het niveau waarop zij functioneren en dat er goed in kaart wordt gebracht wat iemands cognitieve vermogens zijn. Dit goed in kaart brengen van het kunnen, kan bij de volwassen doelgroep met behulp van de WAIS-IV-NL. Deze whitepaper is een kennismaking met de WAIS-IV-NL. Er wordt beschreven uit welke onderdelen deze intelligentietest bestaat, welke indexscores berekend kunnen worden en wat die indexscores precies betekenen. Daarnaast zal de toepassing van de WAIS-IV-NL op bovengenoemde doelgroep uitgelegd worden, wat hierbij opvalt en hoe de gedragsdeskundigen de scores gebruiken om, voornamelijk de cliënten met een licht verstandelijke beperking, in de praktijk te helpen. Aan de hand van twee casussen zullen de scores van de WAIS-IV-NL worden uitgelegd en vertaald worden naar de praktijk. Tot slot wordt kort beschreven wat de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord kan bieden voor haar doelgroep.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 2

De WAIS-IV-NL Wat is de WAIS-IV-NL? De WAIS staat voor Wechsler Adult Intelligence Scale. De WAIS-IV-NL is gebaseerd op de Amerikaanse WAIS-IV en is ontwikkeld om de normen up to date te brengen en de psychometrische eigenschappen te verbeteren. De WAIS-IV-NL is een Nederlandse intelligentietest. De test is geschikt voor personen in de leeftijd van 16:0 – 84:11 jaar. De afname van de WAIS-IV-NL gebeurt met pen en papier. Een afname van de volledige batterij duurt 1,5 tot 2,5 uur, afhankelijk van de leeftijd en de capaciteiten van de testpersoon, de ervaring van de gebruiker en het aantal af te nemen subtests (Whitepaper 1 WAIS-IV-NL Pearson, 2012). In 2014 is er door de gedragsdeskundigen van de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord gestart met het gebruik van de WAIS-IV-NL. Wat is het verschil met de eerdere versie van de WAIS, de WAIS-III-NL? Bij het ontwikkelen van de WAIS-IV-NL is een aantal veranderingen gemaakt ten opzichte van de WAIS-III-NL. Zo is bijvoorbeeld de theoretische basis vernieuwd en uitgebreid. Ook is in de WAIS-III factor en indexstructuur veranderd en is er een verbeterde meting van ‘fluid’ reasoning, werkgeheugen en verwerkingssnelheid mogelijk. Daarnaast is de klinische bruikbaarheid van het instrument vergroot door bijvoorbeeld het vergemakkelijken van het ‘taalniveau’ van de instructies en het verwijderen van de subtest ‘Plaatjes Ordenen’. Ook is er voor gekozen de invloed van motorische vaardigheden en snelheid te verkleinen en de invloed van een slecht gehoor op de subtests uit te sluiten. De visuele stimuli zijn vergroot. Dit zorgt er ook voor dat de toepasbaarheid van de WAIS-IV-NL voor het meten van ontwikkeling verbeterd is, mede door het toevoegen van demonstratie- en oefenitems. Als laatste zijn de psychometrische eigenschappen verbeterd; er zijn vernieuwde normen, uitgebreidere totaal IQ (TIQ) ranges, verminderde vloer- en plafondeffecten en verbeterde factorscores (Whitepaper 1 WAIS-IV-NL Pearson, 2012). In het kort gezegd: twee subtesten zijn verwijderd (Plaatjes Ordenen en Figuur Leggen), er zijn een drietal nieuwe subtests toegevoegd (Figuur Samenstellen, Gewichten en Figuur Zoeken) en er zijn een aantal nieuwe items bij de oude subtests. In de praktijk zien we dat de WAIS-IV-NL over het algemeen sneller af te nemen is. Gemiddeld wordt er anderhalf uur over de test gedaan. Dit is een voordeel bij het merendeel van de doelgroep van MEE Zuid-Holland Noord. De structuur van de WAIS-IV-NL De testopzet van de WAIS-IV-NL is onderverdeeld in vier indexschalen: Verbaal Begrip, Perceptueel Redeneren, Werkgeheugen en Verwerkingssnelheid. De subtests binnen een schaal worden gebruikt om de bijbehorende indexscore af te leiden. Iedere indexschaal draagt bij aan de Totaal Score, die gebruikt wordt om het Totaal IQ (TIQ) te verkrijgen. Figuur 1 laat de testopzet van de WAIS-IV-NL zien, inclusief de indeling van de subtests binnen de schalen (Whitepaper 1 WAIS-IV-NL Pearson, 2012).

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 3

Figuur: Testopzet van de WAIS-IV-NL Voor de leesbaarheid zijn enkel de tien kernsubtests van de WAIS-IV-NL hieronder uitgewerkt, niet de optionele subtests. De Verbaal Begrip Index (VBI) is een maat voor verbaal verworven kennis en verbaal redeneervermogen. Het zegt iets over het (verbale) lange termijn geheugen en het vermogen om onderscheid te maken tussen detail en kern. Subtests Verbaal Begrip:

1) Overeenkomsten De cliënt krijgt twee woorden voorgelegd die alledaagse voorwerpen of concepten vertegenwoordigen en hij/zij beschrijft in welk opzicht deze overeenkomen.

2) Woordenschat Bij de items met een afbeelding, benoemt de cliënt het voorwerp dat visueel wordt gepresenteerd. Bij de verbale items definieert de cliënt woorden die zowel visueel als mondeling worden gepresenteerd.

3) Informatie De cliënt beantwoordt vragen over een groot aantal verschillende onderwerpen op het gebied van de algemene kennis.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 4

De Perceptueel Redeneren Index (PRI) is een maat voor het opnemen en vasthouden van visuele informatie uit de omgeving, ruimtelijk inzicht en de aandacht voor detail en oog-handcoördinatie. Het gaat onder andere om het visueel-analytische oplossingsvermogen. Subtests Perceptueel Redeneren:

1) Blokpatronen De cliënt werkt binnen een specifieke tijdslimiet en bekijkt een afbeelding. Hij of zij gebruikt rood-witte blokken om deze afbeelding na te maken.

2) Matrix Redeneren De cliënt ziet een incomplete matrix of serie en selecteert uit vijf mogelijkheden de afbeelding die de matrix of serie compleet maakt.

3) Figuur Samenstellen Er wordt binnen een specifieke tijdslimiet gewerkt. De cliënt ziet een volledige puzzel en selecteert uit zes mogelijkheden drie antwoordmogelijkheden waarmee, wanneer deze gecombineerd worden, de puzzel kan worden gemaakt. De Werkgeheugen Index geeft een indicatie van het vermogen om informatie tijdelijk in het geheugen vast te houden, een aantal mentale handelingen uit te voeren en resultaat te produceren. Bij het werkgeheugen draait het om aandacht, concentratie, mentale controle en redeneren. Subtests Werkgeheugen:

1) Cijferreeksen Voor Cijferreeksen Voorwaarts wordt aan de cliënt een reeks cijfers voorgelezen. De cliënt moet de reeks in dezelfde volgorde nazeggen. Voor Cijferreeksen Achterwaarts krijgt de cliënt een reeks cijfers voorgelezen die hij of zij achterstevoren moet nazeggen. Voor Cijferreeksen Sorteren krijgt de cliënt een reeks cijfers voorgelezen die hij of zij vervolgens in oplopende volgorde moet nazeggen.

2) Rekenen De cliënt lost, binnen een specifieke tijdslimiet, uit het hoofd een aantal wiskundige problemen op. De Verwerkingssnelheid Index geeft een indicatie van het vermogen om snel en correct eenvoudige visuele informatie te scannen, op volgorde te zetten of onderscheid te maken in deze informatie. Deze indexscore meet ook het visuele korte termijn geheugen, aandacht en visueel-motorische coördinatie Subtests Verwerkingssnelheid:

1) Symbool Zoeken Er wordt binnen een specifieke tijdslimiet gewerkt, waarbinnen de cliënt een groep symbolen op een responsformulier bekijkt en aangeeft of een van de symbolen in de doelgroep gelijk is.

2) Symbool Substitutie Coderen Met behulp van een sleutel kopieert de cliënt symbolen die bij bepaalde getallen horen binnen een specifieke tijdslimiet. Significante verschillen tussen de indexschalen Als er significante, dus betekenisvolle, verschillen tussen de scores op de indexschalen voorkomen, dan is er sprake van een disharmonisch profiel. Hierdoor is het niet mogelijk een betrouwbare uitspraak te doen met betrekking tot het totaal IQ (TIQ). Bij de vorige WAIS was dit altijd een significant verschil tussen het verbale IQ (VIQ) en het performale IQ (PIQ). Bij de WAIS-IV-NL kan er dus ook een significant verschil zijn tussen andere indexschalen zoals tussen Verbaal Begrip en Werkgeheugen.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 5

Wat kan een disharmonisch profiel betekenen? Een disharmonisch profiel uit zich bijvoorbeeld in opvallend sterke talige vaardigheden, ten opzichte van zwakke niet-verbale, meer praktische vaardigheden. Bij cliënten met een verstandelijke beperking leidt dit vaak tot overschatting. Zo komen zij verbaal sterk over en gebruiken moeilijke woorden waarvan zij de betekenis niet goed kennen. Hierdoor wordt er meer van hen verwacht dan zij in de praktijk kunnen waarmaken. Ook komt het voor dat zij verbaal goed kunnen uitleggen hoe zij iets gaan aanpakken, maar het in de praktijk niet tot uitvoer kunnen brengen. Een disharmonisch profiel kan ook omgekeerd voorkomen: er zijn zwakke verbale vaardigheden met wel goede praktische vaardigheden. Hierdoor kunnen cliënten met een licht verstandelijke beperking juist onderschat worden. Zij zijn verbaal niet vaardig, terwijl zij in praktische zin wel tot meer in staat zijn. Welke diagnostische middelen zet MEE Zuid-Holland Noord nog meer in? Een verstandelijke beperking wordt niet enkel gesteld op basis van ‘tekort in intellectuele functies’, zoals vast te stellen met de WAIS-IV-NL. Volgens de criteria van de DSM-5 voor het vaststellen van een verstandelijke beperking dient er ook een tekort in adaptief vermogen te zijn en dienen beide tekorten in de ontwikkelingsperiode te ontstaan (Hengeveld, 2014). Om een zo goed en betrouwbaar mogelijk beeld te krijgen van de cliënt wordt de betrokken MEE-consulent of wijkteammedewerker gevraagd zoveel mogelijk voorinformatie over de cliënt aan te leveren. Op deze manier kan bekeken worden of de problemen op cognitief gebied reeds in de ontwikkelingsperiode aanwezig waren. Ook geeft deze informatie de gedragsdeskundige een beeld van onder andere het leven van de cliënt, de problemen die er zijn en de hulpvraag, zodat het onderzoek hierop kan worden toegespitst. Daarnaast wordt de Sociale Redzaamheidsschaal voor gehandicapten van hoger niveau (SRZ-P) gebruikt. Dit is een vragenlijst om de sociale zelfredzaamheid en adaptieve vaardigheden in kaart te krijgen. Het geeft een beeld van de dagelijkse vaardigheden, bijvoorbeeld op het gebied van de zorg voor zichzelf en de omgeving, sociale en communicatieve vaardigheden en financiële redzaamheid. De vragenlijst wordt ingevuld door personen uit het sociale netwerk van de cliënt (personen die de cliënt goed kennen). Verder is het belangrijk om te weten wat het sociaal-emotioneel niveau van functioneren van de cliënt is. Zoals reeds eerder benoemd, zegt dit immers iets over wat de cliënt met een licht verstandelijke beperking aankan (zie de whitepaper van MEE Zuid-Holland Noord van september 2015). Tot slot zijn de observaties tijdens het onderzoek en het gesprek dat met de cliënt gevoerd wordt zeer belangrijk om zo de bevindingen uit de diagnostische middelen te staven en een completer beeld van de cliënt te krijgen. Hoe pakt een cliënt bijvoorbeeld een probleem aan? Welk type instructie (verbaal, visueel) sluit het beste aan bij de cliënt? Hoe is het gesteld met zijn concentratie en doorzettingsvermogen en hoe gaat de cliënt om met frustratie? Voor andere doelgroepen, bijvoorbeeld kinderen of allochtone mensen die de Nederlandse taal onvoldoende machtig zijn, zijn andere intelligentietests beschikbaar. Vanwege het onderwerp van deze whitepaper wordt hier niet verder op ingegaan.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 6

Wat valt op bij het gebruik van de WAIS-IV-NL in de praktijk van MEE Zuid-Holland Noord? Er dient vermeld te worden dat onderstaande bevindingen niet door onderzoek gestaafd zijn, maar gebaseerd zijn op de bevindingen uit de dagelijkse praktijk van de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord. In de praktijk blijkt dat de specialistenpool eigenlijk altijd de tien kernsubtesten van de WAIS-IV-NL afneemt. De optionele subtesten (Cijfers en Letters Nazeggen, Gewichten, Begrijpen, Figuur Zoeken en Onvolledige Tekeningen) worden vrijwel nooit afgenomen. Deze zullen hieronder dan ook niet besproken worden. Over het algemeen valt op dat mensen met een licht verstandelijke beperking moeite hebben met de onderdelen waarin tijd een rol speelt of wanneer er een tijdslimiet is. Deze groep heeft moeite om tempo te maken en wordt bovendien vaak nerveus van tijdsdruk. Vaak hebben zij ook meer tijd nodig voor het verwerken van informatie. Het duurt, mede daardoor, vaak langer voordat zij weten wat de bedoeling van een opdracht is. Mensen met een licht verstandelijke beperking vragen vaak om extra herhaling of instructie. Een ander aspect waarbij mensen met een licht verstandelijke beperking vaak grote problemen ervaren, is het uitvoeren van taken die een beroep doen op het werkgeheugen. Uit onderzoek blijkt dat het werkgeheugen van mensen met een licht verstandelijke beperking zeer zwak is. Het werkgeheugen is een functie die informatie opslaat en waaruit je de informatie op een later moment kan terughalen. In het dagelijkse leven gebruiken we ons werkgeheugen bij het onthouden van instructies, oplossen van problemen, het vasthouden van de concentratie en je niet af laten leiden. Het werkgeheugen is dus van belang voor het uitvoeren van complexe taken (ik moet straks bij het derde verkeerslicht rechtsaf), maar ook van soms eenvoudige taken (een simpele rekensom) in het dagelijks leven. Specifiek op subtestniveau kijkend, zien we dat bij het onderdeel Blokpatronen minder hoog gescoord wordt. Mensen met een licht verstandelijke beperking missen vaak de bonuspunten bij dit onderdeel doordat zij langzamer werken. De cliënten vinden ook vaak de patronen die geroteerd (gedraaid) moeten worden moeilijk. Het toegevoegde onderdeel Cijferreeksen Sorteren wordt vaak beter gemaakt dan de Cijferreeksen Voorwaarts en Achterwaarts. Een mogelijke verklaring kan zijn dat je de cijfers kunt clusteren, doordat gevraagd wordt ze op volgorde te zetten (van klein naar groot). Figuur Samenstellen is een nieuwe subtest. Opvallend genoeg wordt deze subtest vaak beter gemaakt dan de overige onderdelen van de Index Perceptueel Redeneren (Blokpatronen en Matrix Redeneren). Er is contact hierover opgenomen met de uitgever van de test, Pearson. Alhier wordt aangegeven dit niet te herkennen. Als mogelijke verklaring geven zij aan dat Figuur Samenstellen meer een beroep doet op het non verbaal redeneren, dan de overige perceptueel redeneertests. Daarnaast zou onze ‘tragere’ doelgroep bonuspunten kunnen mislopen bij Blokpatronen, waardoor deze score lager uitvalt dan de score van Figuur Samenstellen. Tot slot wordt vaak gezien dat mensen met een licht verstandelijke beperking niet ver komen bij het onderdeel Informatie. Bij deze groep is waarschijnlijk vaker sprake van geringe scholing of er is speciaal onderwijs gevolgd, wat mogelijk de reden is dat er minder schoolse- of feitenkennis aanwezig is. Ook kan het (werk)geheugen hierin een rol spelen; mensen met een verstandelijke beperking houden minder lang de schoolse- of feitenkennis vast.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 7

Is er al nader wetenschappelijk onderzoek gedaan met betrekking tot de afname van de WAIS-IV-NL bij de doelgroep van MEE Zuid-Holland Noord? Uit onderzoek onder dertig mensen met een verstandelijke beperking (Ooijman & Hijink, 2011) blijkt dat een aantal subtests bij deze doelgroep een bodemeffect heeft; dat wil zeggen dat er onvoldoende makkelijke items zijn om bij deze doelgroep de vaardigheid nauwkeurig in kaart te kunnen brengen of dat de moeilijkheidsgraad van het ene naar het andere item ineens erg afneemt. Dit is het geval bij de subtests Overeenkomsten, Rekenen en Informatie. Verder blijkt een aantal instructies voor deze doelgroep te moeilijk; dit is het geval bij de subtests Figuur Samenstellen, Gewichten en Cijfer Reeksen Sorteren. Over het algemeen was het wel zo dat na een aantal oefenitems en startitems de opdracht van de subtest wel begrepen werd. Bij Cijfers en Letters Nazeggen leverde het nazeggen op volgorde van het alfabet problemen op, omdat een deel van de respondenten niet of nauwelijks bekend was met het alfabet. Ongeveer een kwart van de respondenten uit dit onderzoek geeft aan dat zij moeite hebben met de tijdsdruk bij bepaalde subtests. Meerwaarde van uitgebreid intelligentieonderzoek De koppeling tussen de IQ-cijfers en de praktijk heeft meerwaarde (ondanks dat het voor indicatiestelling voor verdere hulpverlening niet meer altijd nodig is), omdat het bijvoorbeeld inzicht geeft in de sterke en zwakke kanten van de cliënt. Er kunnen op deze manier goede adviezen gegeven worden, waarin de begeleiding rekening kan houden met de zwakke kanten van de cliënt, maar zeker ook kan inzetten op de sterke kanten en leerbaarheid van de cliënt. Zo kan bijvoorbeeld het instructieniveau worden afgestemd en gekozen worden voor (passende) verbale uitleg of juist meer visuele ondersteuning, zoals voor- en nadoen, pictogrammen, video of schema’s. Daarnaast biedt de afname van de WAIS-IV-NL informatie voor de onderzoeker met een klinische blik. Bijvoorbeeld informatie over het omgaan met vragen en problemen, met frustratie, het wel of niet vragen van hulp aan de onderzoeker, het wel of niet laten zien van weerstand, etcetera. Observatie van de cliënt geeft geen kwantitatief meetbare gegevens, maar het kan leiden tot meer inzicht in de hulpvragen van de cliënt en daardoor bijdragen aan een volledige beeldvorming.

Casusbeschrijvingen Casus 1 Bart is een 37-jarige man, die speciaal onderwijs heeft gevolgd en al jarenlang werkt op een sociale werkplaats. Bart woont sinds een aantal jaren zelfstandig met dagelijks erg veel ondersteuning van zijn moeder. Zijn moeder geeft aan dat ze door ouderdom steeds minder voor haar zoon kan betekenen. Ze zou graag zien dat hij binnen een instelling gaat wonen. Waarschijnlijk heeft Bart een verstandelijke beperking, maar hij is nooit eerder onderzocht. Door de specialistenpool is een onderzoek afgenomen en hierbij is de WAIS-IV-NL gebruikt. De WAIS-IV-NL blijkt erg moeilijk voor Bart en hij kijkt vaak hulpeloos naar de onderzoeker. Bart heeft extra herhaling of tijd nodig om de instructies te begrijpen. Bart heeft verder erg veel moeite om zich uit te drukken in taal. Doorvragen levert dan ook niets op; Bart blijft dan stil of zegt het niet te weten.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 8

De prestaties op de WAIS-IV-NL van Bart laten significante (= betekenisvolle) verschillen zien in de indexscores. Hierdoor is het niet mogelijk een betrouwbare uitspraak te doen met betrekking tot het totaal IQ. De Verbaal Begrip Index (VBI) ligt op 55, de Perceptueel Redeneren Index (PRI) ligt op 70, de Werkgeheugen Index (WgI) ligt op 48 en op de Verwerkingssnelheid Index (VsI) behaalt Bart een score van 52. De scores met betrekking tot de indexen lopen uiteen van matig verstandelijk beperkt niveau van functioneren (werkgeheugen en verwerkingssnelheid) tot licht verstandelijk beperkt niveau van functioneren (verbaal begrip en perceptueel redeneren). Er is sprake van een disharmonisch intelligentieprofiel. Mensen met dit cognitief niveau van functioneren hebben veel vaker hulp, tijd en uitleg nodig. Vaak hebben zij ook problemen met het lezen, het schrijven en het rekenen. Ook is het moeilijk om verbanden te leggen en gevolgen van het eigen gedrag goed in te schatten. Verder kan men moeite hebben het geleerde in meerdere situaties toe te passen (generaliseren). Het volgen van speciaal onderwijs geeft aan dat er bij Bart al leerproblemen aanwezig waren sinds de vroege jeugd. Tijdens het onderzoek is gezien dat Bart inderdaad meer tijd en uitleg nodig heeft. Hij heeft een aantal voorbeelden nodig zodat hij weet wat de bedoeling is. Herhaling en visuele ondersteuning helpen hem om het overzicht te krijgen of bewaren. Het disharmonische intelligentieprofiel ligt in deze casus bij het significante verschil tussen het verbale begrip en het perceptueel redeneren. Qua verbaal begrip is gezien dat Bart veel moeite heeft om zich uit te drukken in taal. Daarbij spreekt hij soms onduidelijk. Hierdoor is het lastig te achterhalen wat Bart wil en bedoelt. Aan de andere kant is gezien dat hij de ander ook niet altijd goed begrijpt. Dit kan leiden tot miscommunicatie. Waarschijnlijk is het voor Bart moeilijker dan voor andere mensen, om de wereld om zich heen te begrijpen. Relatief sterker is Bart op het gebied van het perceptueel redeneren. Bart is beter in problemen oplossen, heeft oog voor detail en heeft een redelijke oog-handcoördinatie. Dit zijn precies de vaardigheden die hij nodig heeft bij zijn werkzaamheden op de sociale werkplaats. De huidige situatie waarin Bart zelfstandig woont, maar waarbij zijn moeder nog voor bijna alles zorgt, is niet voor altijd haalbaar. Om overbelasting te voorkomen, is het belangrijk dat er, naast het netwerk, professionele ondersteuning komt. Het advies van de specialistenpool is dan ook om een indicatie aan te vragen voor beschermd wonen, bij een organisatie die bekend is met mensen met een verstandelijke beperking. De begeleiding bij het beschermd wonen dient rekening te houden met het disharmonische intelligentieprofiel van Bart. Zij zouden hem veel meer visueel moeten ondersteunen in plaats van alleen maar verbaal. Bart heeft zeer waarschijnlijk baat bij weekschema’s en duidelijke structuur om zaken inzichtelijker en begrijpelijker voor hem te maken. Als er toch verbale instructies gegeven worden, is het advies om te vragen of Bart het begrepen heeft en hem de instructies laten herhalen.

Casus 2 Maria is een 18-jarig meisje, dat bekend is met dyslexie. Maria heeft op jonge leeftijd een ontwikkelingsachterstand en maakt de overstap naar het speciaal onderwijs nadat een toenmalige test een IQ van 62 heeft aangegeven. Zij maakt hierna een groei door en behaalt achtereenvolgens (op verschillende intelligentietesten) een IQ van 97, 89 en 92. In de huidige situatie gaat het erg goed op school, Maria zal dit jaar eindexamen VMBO kader doen. Wel heeft Maria op school klachten als hoofdpijn, misselijkheid en vermoeidheid. School

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 9

denkt dat Maria op die momenten overvraagd wordt. Wanneer de leerkracht dit opmerkt, wordt Maria meestal naar huis gestuurd om te rusten. De vraag van de ouders van Maria is waarom dagelijkse vaardigheden achterblijven. Zo zal Maria huishoudelijke taken niet uit eigen initiatief doen. De ouders van Maria maken zich zorgen of zij in de toekomst zelf haar zaken kan regelen, brieven kan lezen en post kan beantwoorden. Door de specialistenpool is een onderzoek afgenomen en hierbij is eveneens de WAIS-IV-NL gebruikt. De afname van de WAIS-IV-NL gaat erg goed. Maria heeft veel plezier in het onderzoek en zij lijkt baat te hebben bij de structuur van het onderzoek. De scores van Maria op de WAIS-IV-NL laten significante verschillen zien ten aanzien van de indexscores. Hierdoor kan het totaal IQ niet betrouwbaar geïnterpreteerd worden. De Verbaal Begrip Index (VBI) ligt op 101, de Perceptueel Redeneren Index (PRI) ligt op 118, de Werkgeheugen Index (WgI) ligt op 105 en op de Verwerkingssnelheid Index (VsI) behaalt Maria een score van 84. De scores met betrekking tot de indexen lopen uiteen van bovengemiddeld niveau (perceptueel redeneren), normaal begaafd niveau (verbaal begrip en werkgeheugen) tot zwak begaafd niveau (verwerkingssnelheid). Er is sprake van een disharmonisch profiel. Maria scoort nu wat hoger in vergelijking met eerdere testen. Zij lijkt een flinke groei te hebben doorgemaakt. Mogelijk is dit te wijten aan passende begeleiding op school en hulp bij dyslexie (hulpmiddelen bij het lezen). Momenteel zit Maria op een kleine middelbare school, waar er rekening wordt gehouden met Maria’s mogelijkheden en beperkingen. Maria heeft daarnaast een duidelijke dagstructuur waar zij veel baat bij lijkt te hebben. Uit het onderzoek blijkt dat Maria over het algemeen over goede, gemiddelde cognitieve mogelijkheden beschikt. De verwerkingssnelheid is echter een zwakke kant, waardoor het intelligentieprofiel disharmonisch is. Zonder tijdsdruk presteert Maria het beste. Het advies is om hiermee rekening te houden. Maria heeft voor zichzelf uitgevonden dat een schematische aanpak en structuur (zoals elke dag op het zelfde tijdstip de tram pakken naar school) werkt. Haar ouders kunnen haar hierbij helpen. Zij kunnen zorgen voor zoveel mogelijk overzichtelijke taken en routineuze handelingen met zo min mogelijk tijdsdruk. Naast de WAIS-IV-NL is er gebruik gemaakt van de SRZ-P, een vragenlijst, een gesprek en observaties. Hieruit zijn veel aanwijzingen voor een autisme spectrum stoornis naar voren gekomen en het advies is dan ook om hier verder onderzoek naar te laten doen. Het zou kunnen verklaren waarom Maria, ondanks haar cognitieve capaciteiten, soms niet tot handelen komt of overvraagd wordt. Verder is het advies om ambulante begeleiding thuis te gaan starten. Deze begeleiding kan bekijken welke aanpak bij Maria het beste werkt bij (onder andere) het leren koken, wassen en omgaan met administratie. De begeleiding dient rekening te houden met de (relatief) zwakke verwerkingssnelheid, zodat de sterke kanten in het cognitief functioneren optimaal benut kunnen worden. Als de resultaten van het onderzoek naar autisme binnen zijn, kan er gekeken worden welke woonplek en werkplek voor Maria het beste is. In de tussentijd is het advies om ambulante begeleiding thuis op te starten. Deze begeleiding kan rekening houden met haar zwakkere verwerkingssnelheid. De verwachting is dat Maria door haar goede cognitieve mogelijkheden een groei in haar sociale zelfredzaamheid zal maken. In de komende periode zal deze ontwikkeling gevolgd moeten worden.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 10

Conclusie De WAIS-IV-NL is op dit moment de meest gebruikte intelligentietest bij de volwassen doelgroep van de specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord, die voornamelijk bestaat uit mensen met een verstandelijke beperking. In deze whitepaper is onder andere beschreven uit welke onderdelen de WAIS-IV-NL bestaat, welke vier indexscores berekend kunnen worden en wat deze vier indexscores betekenen. Het intelligentieonderzoek kan gebruikt worden voor indicatiestelling, maar geeft hiernaast inzicht in de sterke en zwakke kanten van de cliënt. Wanneer de opbouw van het intelligentieprofiel van een cliënt bekend is, kan de begeleiding rekening houden met de zwakke kanten van de cliënt, maar zeker ook inzetten op de sterke kanten. Daarnaast geeft het informatie over de leerbaarheid van de cliënt en welke hulpmiddelen ingezet kunnen worden ter ondersteuning. Dit geeft de begeleiding in het vervolgtraject houvast, waardoor deze soepeler kan verlopen en beter aansluit. Bovendien willen we met dit whitepaper benadrukken hoe belangrijk het is om de cijfers van de WAIS-IV-NL op een goede manier te interpreteren en te kijken naar de bredere context van het leven, het persoonsbeeld en de eventuele problematiek van de cliënt. Een verstandelijke beperking wordt niet enkel vastgesteld op basis van het tekort in de intellectuele functies, zoals gemeten met de WAIS-IV-NL. Volgens de criteria van de DSM-5 dient er ook een tekort in adaptief vermogen te zijn en dienen beide tekorten in de ontwikkelingsperiode te zijn ontstaan (Hengeveld, 2014). Alleen door uitgebreid diagnostisch onderzoek waarin naast de intelligentietest ook de adaptieve vaardigheden, anamnestische informatie over de cliënt en observaties worden meegenomen, kan een betrouwbare diagnose omtrent de verstandelijke beperking en de bijbehorende begeleidingsbehoefte worden gesteld. De rol van de MEE-consulent en de wijkteammedewerker is in deze belangrijk in het voorzien van de gedragsdeskundigen van (achtergrond)informatie over de cliënt. Er is nog weinig onderzoek gedaan naar het gebruik van de WAIS-IV-NL bij de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking. Hoewel de ervaring van de specialistenpool is dat de WAIS-IV-NL over het algemeen goed inzetbaar is bij deze doelgroep, valt onder andere op dat de tijdslimiet die bij verschillende subtests gesteld wordt, de score op de onderdelen mogelijk drukt. Ook hebben mensen met een verstandelijke beperking moeite met het (snel) begrijpen van de instructies bij bepaalde subtests en is bekend dat enkele onderdelen een bodemeffect hebben, hetgeen ertoe kan leiden dat de vaardigheid onvoldoende nauwkeurig in kaart kan worden gebracht. De specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord wil daarom het belang van nader onderzoek naar de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van de WAIS-IV-NL bij de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking benadrukken.

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 11

De specialistenpool van MEE Zuid-Holland Noord De specialistenpool van MEE Zuid Holland Noord is een team van gedragsdeskundigen met veel kennis over en ervaring met kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking. Wanneer hulpverleners in de sociale wijkteams, jeugd- en gezinsteams en andere professionals in het sociale domein vragen hebben over deze doelgroep kan de specialistenpool geconsulteerd worden. In de verschillende gemeentes in Zuid-Holland Noord is de specialistenpool betrokken bij de sociale wijkteams en jeugdteams en voor hen beschikbaar voor consultatie en advies. Medewerkers van de teams kunnen de specialistenpool raadplegen wanneer zij vastlopen in een casus of als zij willen sparren over een cliënt. De specialistenpool biedt daarnaast workshops en trainingen in het herkennen van en omgaan met mensen met een verstandelijke beperking, autisme of hersenletsel. In een workshop die aangepast kan worden aan de vraag van de organisatie worden handvatten geboden voor het herkennen van een beperking en er worden praktische tips gegeven voor de omgang met mensen met een beperking. Verder kunnen de gedragsdeskundigen van de specialistenpool onderzoek doen naar de intelligentie, de zelfredzaamheid en het sociaal-emotioneel functioneren van kinderen, jongeren en volwassenen. Ook kan er gescreend worden op psychiatrie. In de diagnostiek die de specialistenpool doet is er aandacht voor de mogelijkheden en sterke kanten van een cliënt, naast zijn beperkingen. Daarbij houdt de gedragsdeskundige uiteraard in de gaten in hoeverre de verschillende gebieden van de ontwikkeling in balans zijn. Tijdens het onderzoek is er veel ruimte voor het persoonlijke verhaal van de cliënt en er wordt goed gekeken naar de wensen en verwachtingen die de cliënt heeft. Als onderdeel van een onderzoekstraject biedt de specialistenpool psycho-educatie over de beperking en er wordt in begrijpelijke taal met veel voorbeelden en plaatjes uitgelegd wat de uitslag van het onderzoek voor de cliënt betekent. De gedragsdeskundige geeft handelingsadviezen aan de hulpverlener en het netwerk en verwijst eventueel door naar passende hulpverlening wanneer nodig. In dit verband heeft de specialistenpool een prettige samenwerking met instellingen binnen de VG-GGZ.

MEE Zuid-Holland Noord De Specialistenpool Postbus 1088 2600 BB Delft T 088 7752 000 specialistenpool@meezhn.nl twitter.com/specialistpool www.meezhn.nl Februari 2016

MEE Zuid-Holland Noord – Ondersteuning bij leven met een beperking 12

Literatuurlijst Hengeveld, M.W. (2014). Beknopt overzicht van de criteria van de DSM-5. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Ooijman, J. & Hijink, J. (2011). De bruikbaarheid van de WAIS-IV bij verstandelijk beperkten onder de loep. Scriptie voor opleiding Psychodiagnostisch Werk Saxion Hogeschool: Deventer. Specialistenpool MEE Zuid-Holland Noord (2015). LVB-ers die uit balans zijn. Hoe herken je ze, hoe ga je ermee om? Sociaal-emotioneel functioneren bij mensen met een licht verstandelijke beperking. Whitepaper voor MEE Zuid-Holland Noord. Whitepaper WAIS-IV-NL (2012). Theoretisch model en aanpassingen ten opzichte van de WAIS-III-NL. Deel 1 van 3. Amsterdam: Pearson Assessment and Information B.V.