RespecteRen van aRbeidsRechten in lagelonenlanden

investeRen in vRouwen loont!

© C

orbi

s

It is smart economics!

02

© T

on K

oene

/ L

inea

ir

03

Respect voor arbeidsrechten van vrouwen is in Nederland vanzelfsprekend. Dat ligt anders in ontwikkelingslanden en opkomende markten. Daar is vrouwenwerk veelal nauwelijks zichtbaar. Vrouwen doen er ongeschoold en weinig gewaardeerd werk, en hebben geen toegang tot kennis en scholing. Dat gaat ten koste van de productiviteit en de kwaliteit van hun werk. Bedrijven kunnen daar wat aan doen.

Investeren in vrouwen is een winstgevende zaak. In de eerste plaats voor de vrouwen zelf. Maar ook ondernemingen hebben er voordeel bij. Met de campagne Women@Work helpt Hivos Nederlandse ondernemingen en beleidsmakers te investeren in vrouwen. Om te beginnen in de ketens bloemen, textiel en koffie.

investeRen in vRouwen loont!

is dit wel onze zaak?

investeRen in vRouwen loont de business case

• Beter gemotiveerd personeel• Een bredere talentenpool om uit te

putten• Meer productie en betere kwaliteit• Imagowinst (MVO ook in lagelonen-

landen!)• Betere kansen op de afzetmarkt door

bewuste consumenten

04

is dit wel onze zaak?Voor steeds meer bedrijven is maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) een richtsnoer voor hun handelen. Die verantwoordelijkheid voor mens en milieu houdt niet op bij de grens. Werknemers in andere landen die producten maken voor onze markt hebben ook recht op een fatsoen-lijke behandeling. In het beleid van de Nederlandse over-heid nemen duurzame inkoop en ketenverantwoordelijkheid een centrale plaats in. Een achterliggende gedachte daarbij is dat het respecteren van arbeidsrechten bijdraagt aan de economische ontwikkeling van landen, en hen minder afhankelijk maakt van hulp. Jarenlang ging het bij MVO op het internationale vlak vooral om planet. Nu neemt – terecht – ook de aandacht toe voor de people-kant. Het is hoog tijd daarbij de schijn-werpers te richten op de ondergeschikte en kwetsbare positie van vrouwen. Ondanks hun weinig zichtbare rol zijn zij uiterst belangrijke schakels in internationale productieke-tens. In veel exportgerichte sectoren zijn vrouwen in de meerderheid, maar zij doen het ongeschoolde en minst gewaardeerde werk. Dat is goed zichtbaar in ketens als bloemen, koffie en textiel. De productie vindt voornamelijk plaats in ontwikkelingslanden, waar vrouwen slecht worden betaald en waar hun rechten onvoldoende zijn beschermd. Investeren in vrouwen draagt bij aan economische ontwikkeling en is daarom smart economics. Een groter aandeel van vrouwen in de economie draagt bij aan wel-vaartsgroei, stabilisering van economie en samenleving, en een hoger opleidingsniveau van kinderen. Economisch krachtige vrouwen zijn ook potentiële klanten. Hoe meer er van zijn, des te groter de afzetmarkt voor producten en diensten.

Wat hebben bedrijven hierbij te Winnen?Investeren in vrouwen loont. Dat is niet zomaar een loze kreet. Uit onderzoek van onder meer de Wereldbank blijkt dat veel landen te weinig rendement halen uit werkende vrouwen. Door hen actief te laten deelnemen aan de arbeidsmarkt en ze als volwaardige werknemers te behandelen neemt zowel hun productiviteit als de kwaliteit van hun werk sterk toe Een studie van de Bill & Melinda Gates Foundation toonde aan dat vrouwelijke kleine boeren veelal een betere kwaliteit producten leveren dan hun mannelijke collega’s. Volgens ondernemers zou de superieure kwaliteit te danken zijn aan de grotere toewijding van vrouwen, hun aandacht voor kwaliteitscontroles en de bereidheid te investeren in de langetermijnbelangen van hun families en de gemeen-schap waarin ze leven. Uiteraard is er de angst dat ondernemingen zich uit de markt prijzen als zij bijdragen aan verbetering van de arbeidsomstandigheden van vrouwen in lagelonenlanden. Maar dat hoeft niet zo te zijn, blijkt uit steeds meer onder-zoek en best practices. Vrouwelijke werknemers die zich goed behandeld en gewaardeerd voelen, werken harder en efficiënter. Bedrijven die eerlijke kansen bieden aan vrou-wen verstevigen daarmee juist hun positie in de markt. Zij worden aantrekkelijker als business partner. Bewuste consumenten beoordelen bedrijven ook steeds meer op de wijze waarop zij omgaan met de mensen die elders hun producten maken. Er staat veel op het spel, er is veel te winnen met het investeren in vrouwen. Het is nu tijd om te handelen.

Economische ontwikkeling vertoont een positieve correlatie met het aandeel vrouwen in betaald werk. Er is een negatieve samen-hang met het percentage vrouwen dat onbetaald werk doet of eigen ondernemer is. ’

05

Gender Equality and Development, World Development Report 2012, World Bank

© Pep Bonet/NOOR

Wij hebben hard geknokt voor de OESO-richtlijnen. En nu vragen we alle bedrijven met wie we samenwerken die richtlijnen te respecteren.

Zij moeten zelf risicoanalyses maken en daarop actie ondernemen.’

Staatssecretaris Ben Knapen in een interview in P+-magazine, augustus 2012

dRie Redenen waaRom investeRen in vRouwen in lagelonenlanden loont

1. Het is goed voor ondernemingen2. Het is goed voor vrouwen 3. Het is goed voor de economie

06

© H

olla

ndse

Hoo

gte

07

investeRen in vRouwen is investeRen in aRmoede-bestrijding Het effect op de voeding en gezondheid van kinderen van 10 dollar extra inkomen bij vrouwen is gemiddeld even groot als bij een inkomensstijging van 110 dollar bij mannen.

de inteRnationale afspRakenMannen en vrouwen hebben gelijke rechten, ook in het bedrijfs leven. Gelijke rechten op bijvoorbeeld een leefbaar inkomen, op sociale- en gezondheidsbescherming, opleiding; het recht op bescherming tegen seksuele intimidatie op de werkvloer en het recht van organisatie en vertegenwoordi-ging. De aandacht voor de people-kant van MVO is sterk toegenomen na de aanvaarding door de Verenigde Naties van de Ruggie-principles (2011). Voor het eerst werd daarmee vastgelegd dat bedrijven een eigen verantwoordelijkheid heb-ben om sociale- en mensenrechten te respecteren. De minimale voorwaarden sluiten goed aan bij internationale normen en kaders op het gebied van MVO en duurzaam ondernemen, zoals ISO 26000, Global Compact en het Global Reporting Initiative (GRI) van de Verenigde Naties en de OESO-richtlijnen voor verantwoord ondernemen in het buitenland (Organisatie voor Economische Samenwerking & Ontwikkeling). De Nederlandse overheid verwacht dat alle bedrijven de OESO-richtlijnen in de praktijk brengen. Het respecteren van de arbeidsrechten van vrouwen maakt deel uit van de OESO-richtlijnen, door de verwijzing naar de standaarden van de Internationale Arbeidsorganisatie ILO. Toch schiet de aandacht voor vrouwenrechten nog altijd tekort. Ook in productstandaarden en certificeringen wordt nog te weinig rekening gehouden met de slechte positie van vrouwen op de arbeidsmarkt.

Bron: farmingfirst.org/women

=+ $10 + $110

wat kunnen bedrijven doen?

4321

08

Bescherming van mensenrechten – conform de OESO-richt-lijnen – en het naleven van internationale afspraken over arbeidsrechten – ILO-afspraken – zijn belangrijke stappen voorwaarts. Het principe van due diligence is internationaal geaccepteerd: bedrijven hebben een actieve zorgplicht om schending van mensenrechten te voorkomen. Het opnemen van mooie principes in een bedrijfscode is onvoldoende. Het gaat om de werkelijke impact van de bedrijfsactivitei-ten: die moet worden onderzocht en er moeten maatrege-len worden genomen om risico's op de schending van internationale afspraken te beperken. Echter, zonder aandacht voor de specifieke positie van vrouwen in het arbeidsproces is de kans gering dat zij echt profiteren van het toepassen van de nieuwe regels.

Er zijn verschillende manieren om de positie van vrouwen in de productieketens te verbeteren.

bevoRdeR de paRticipatie van

vRouwen

In sectoren waar kleine producenten een belang-rijke rol spelen, zijn het veelal vrouwen die het werk doen en mannen die de contracten afsluiten. Dat kan anders, bijvoor-beeld door ruimte te bieden aan productiegroe-pen die uit vrouwen bestaan. Bij fabriekswerk en in landbouwcoöperaties zijn er nauwelijks vrouwen in leidinggevende functies. Het instellen van quota kan daarin verandering brengen. Het is ook belangrijk vrouwen aan te moedigen zich te kwalifi-ceren voor vertegenwoor-digende of management-functies.

stem bedrijfs-tRainingen beteR

af op vRouwen

Culturele factoren weer-houden vrouwen er vaak van deel te nemen aan trainingen of op een andere wijze hun kwalifica-ties te verbeteren. Of ze hebben er simpelweg de tijd niet voor. Door trainingen beter af te stem-men op vrouwen investe-ren bedrijven in de betrokkenheid van vrouwelijke werknemers. Gerichte trainingen dragen bovendien bij aan kwali-teitsverbetering, producti-viteitsverhoging en efficiënter vrouwelijk leiderschap.

steun vRouwen in pRogRamma’s

vooR gemeenschaps- ontwikkeling

Veel bedrijven steunen programma’s voor commu-nity development. Te vaak profiteren daarvan vooral degenen die de meeste macht hebben binnen die gemeenschap – en dat zijn zelden vrouwen. Door de barrières te identificeren die de economische ontwikkeling van vrouwen belemmeren, kunnen programma’s veel beter op hen worden afgestemd. Denk aan kinderopvang, zwangerschapsklinieken, alfabetiseringsprogram-ma’s, marketingcursussen, etc.

zoRg eRvooR dat vRouwen

pRofiteRen van ceRtificatie-pRogRamma’s

Er zijn steeds meer programma’s die willen bijdragen aan een duurza-mere productie. Te vaak nog ontbreekt daarbij specifieke aandacht voor de positie van vrouwen, ook al verrichten zij het meeste werk in de sector. Mannelijke inspecteurs hebben veelal geen oog voor de specifieke proble-men waar vrouwen tegenaan lopen.

In veel ontwikkelings-landen blijven vrouwen

verantwoordelijk voor het huishouden, ook al

werken zij fulltime als kostwinner.

In Ghana bijvoorbeeld draaien vrouwen die

het familie-inkomen binnenbrengen toch op voor 80 procent

van het huishoudelijke werk.

Gender Equality and Development,

World Development Report 2012, World Bank

09

© L

inea

ir

10

tijd om te handelenHivos assisteert graag bedrijven en organisaties die de positie van vrouwen binnen de bedrijfsketen willen verbeteren. Het is daarbij zaak het thema op alle niveaus aan te kaarten, van de bestuurskamer tot de werkvloer. Een breed gedragen bewustzijn is essentieel. Het gaat om het besef dat een open oog voor de kwetsbare en achtergestelde positie van vrouwen en de bereidheid daarin verandering te brengen gunstig zijn voor de onderneming.

© K

eren

Su

/ Ge

tty

Imag

es

gendeR checklist

1. Maakt gelijke behandeling van mannen en vrouwen deel uit van het bedrijfsplan en is investeren in de rechten van vrouwen opgenomen in het MVO–beleid?

2. Worden vrouwen in de bedrijfspraktijk gelijk en eerlijk behandeld, inclusief het recht op fatsoenlijk werk en beloning?

3. Is er extra zorg voor de gezondheid, veiligheid en het welzijn van vrouwen, inclusief een beleid om seksuele intimidatie tegen te gaan?

4. Worden vrouwen binnen het bedrijf aangemoedigd deel te nemen aan (technische) trainingen en zijn die trainingen ook op hen afgestemd?

5. Wordt er bijgedragen aan projecten ter ontwikkeling van de (lokale) gemeenschap, die tevens rekening houden met de behoeften en prioriteiten van vrouwen?

6. Wordt de deelname van vrouwen aan arbeidscomités, gezondheidsteams en andere vertegenwoordigende organen actief bevorderd?

7. Zijn er quota voor vrouwen in de verschil-lende managementlagen?

8. Profiteren vrouwen van kwaliteits- standaarden en certificatieprogramma’s?

11

12

focus op bloemen, koffie entextielbloemenIn Kenia, Tanzania en Uganda werkt Hivos in de Women@Work campagne samen met een regionaal netwerk aan het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van vrouwen in de bloemenkwekerijen. Dat gebeurt vooral in de vorm van trainingen. Die stellen vrouwen in de sector in staat beter op te komen voor hun rechten, zoals betaald overwerk, een vast arbeidscontract, een vertrouwenspersoon om gevallen van seksueel geweld te kunnen aanpakken, betaald zwangerschapsverlof of beschermende kleding tegen de chemicaliën. Het huidige programma bereikt meer dan 25.000 vrouwen in 50 bloemenkwekerijen in Oost-Afrika.

koffieDe ongelijkheid is groot in de koffiesector. Vrouwen doen weliswaar het meeste werk, het zijn de mannen die beschik-ken over de eigendomspapieren van het land. Omdat zij de bonen verkopen aan de opkopers, krijgen zij het geld. Dat wordt zelden met de vrouwen gedeeld. Die ondergewaar-deerde en afhankelijke positie gaat ten koste van de motiva-tie van de vrouwen. De kwaliteit en de opbrengsten dalen, soms weigeren vrouwen nog verder koffie te verbouwen.

Uit een studie van de Bill & Melinda Gates Foundation bleek dat investeren in vrouwelijke boeren productief is. In de eerste plaats doordat vrouwen die een technische training hebben gevolgd aantoonbaar hogere opbrengsten realiseren. Daarnaast loont het om mannen aan te moedigen een deel van hun land aan vrouwelijke familieleden af te staan. Als zij weten dat een deel van het inkomen hen of het gezin ten goede komt, stijgt de productiviteit van vrouwen direct.

Hivos steunt al jaren programma’s van koffieproducenten. De laatste jaren is daarbij steeds meer aandacht voor de positie van vrouwen. In Kenia trainde een partnerorganisatie de afgelopen twee jaar 16.000 koffieboeren, veelal verenigd in coöperaties. Van hen was 40 procent vrouw. Er wordt gewerkt met het promoter farmer-model, waarbij boeren leren hoe ze collega’s kunnen trainen. Dat is uiterst succesvol. Gemiddeld verdrievoudigden de boeren hun opbrengst. 85 procent ervan bleek van de hoogste kwaliteit (voorheen 26 procent). Hun inkomen steeg met ruim twee derde. Dankzij deze succesvolle aanpak hebben vrouwen nu een rol in het management van de coöperaties, zijn er vrouwelijke trainers gekomen en letten de auditing teams ook steeds beter op de positie van vrouwen. Hivos’ partner in dit programma is Ecom, een van de grootste koffiehandelaren ter wereld. Het Zwitserse bedrijf heeft duurzaamheid tot strategie verheven. Het is al lang geen klassieke handelaar meer, maar een onbetwiste voorloper.

In de productieketens voor bloemen, textiel en koffie werken vooral vrouwen. In de textielsector is 80-90 procent van de werknemers vrouw, in de bloementeelt ligt dat percentage maar iets lager. Ook bij de koffieproductie doen vrouwen het meeste werk, op het land en bij de bewerking van de bonen. Desondanks domineren mannen het management en de handel in alle drie de ketens. De bijdrage van vrouwen is vaak nauwelijks zichtbaar. Dat gebrek aan (h)erkenning zorgt ervoor dat zij geen toegang hebben tot productie-bronnen (zoals land en bestrijdingsmiddelen bij de koffieteelt), training en informatie. Daardoor missen ze relevante kennis en vaardigheden en als gevolg daarvan kans op een beter inkomen.

Mary Kambo werkt voor een organisatie die de arbeidsomstan-digheden in de bloementeelt in Kenia wil verbeteren. Zij beseft dat slechte arbeidsvoorwaarden niet alleen de verantwoorde-lijkheid zijn van bloementelers. ‘Werkgevers zeggen tegen ons: Wij betalen onze werknemers meer dan het wettelijk vereiste minimumloon. Wat verwacht je nog meer van ons? Toch is dat loon nog steeds te laag. Maar zolang de overheid en ook vakbonden waarin vrouwen ondervertegenwoordigd zijn niet opkomen voor een betere beloning van vrouwen blijft het lastig. Vrouwenarbeid wordt in Kenia helaas nog ondergewaar-deerd.’

Christine Popma was tot voor kort manager bij bloemenkweke-rij Scheurs Navaisha in Kenia. Het bedrijf werkt er hard aan om het fair trade certificaat te behalen, en investeert in de werknemers. Zo is er een verpleegster in dienst, die ook voorlichting geeft over ziektepreventie en gezonde voeding. ‘Voor mij is het simpel boerenverstand’, zegt Popma, ‘gezonde werknemers hebben meer lol in hun werk, doen meer hun best en blijven langer voor je werken. Ze zijn productiever.’ Popma’s ervaring is ook dat vrouwen meer loyaal aan het bedrijf zijn: ‘Ze nemen hun taken meer serieus dan mannen, die wel eens geneigd zijn hun verplichtingen te vergeten. We werken ook liever met vrouwelijke supervisors. Dat is ook omdat in het verleden is gebleken dat mannelijke leiders nogal eens misbruik maakten van hun macht over vrouwelijke ondergeschikten.’

13

textielIn de textielsector ligt de focus van de campagne op Midden-Amerika en de vrouwen die kleding in elkaar zetten in fabrieken in de vrijhandelszones (maquila’s). Zij hebben te maken met lange werkdagen van vaak 10 uur of meer. Ze doen geestdodend werk, met continue dezelfde handelin-gen. Dat leidt tot gezondheidsklachten, en vaak blijvende schade. Via haar partnerorganisaties bereikt Hivos vele duizenden vrouwen in vier landen in de regio met voorlich-ting over arbeidsrechten en collectieve arbeidsonderhande-lingen, maar ook over gezondheidsrisico’s en seksuele intimidatie. Bedrijven kunnen veel bijdragen aan betere werkomstan-digheden in de sector. Een voorbeeld is de intentieverkla-ring die staatssecretaris Knapen van Ontwikkelingssamen-werking tijdens een bezoek aan Bangladesh tekende met bedrijven als G-Star, Esprit, Levi Strauss & Co, C&A, H&M en WE. Alle partijen beloofden, samen met een aantal maat-schappelijke organisaties, te zullen werken aan schonere en veiliger productiemethoden in de textielindustrie. Kort daarop vroeg H&M de regering van het land het minimum-salaris voor werknemers in de textielindustrie te verhogen. Het concern zei te verwachten dat met een fatsoenlijke beloning voor de werknemers de kwaliteit van de textiel-productie zal stijgen. Ook sluiten steeds meer kledingconcerns zich aan bij de Fair Wear Foundation, om samen de arbeidsomstandig-heden in de textielfabrieken te verbeteren. De concerns hebben een intentieverklaring ondertekend om zich te houden aan een vastgestelde gedragscode. Een initiatief als Rank a Brand helpt consumenten om in één oogopslag te zien hoe goed hun favoriete merk scoort op een aantal sociale criteria. Met de toename van het aantal kritische consumenten wordt imago een steeds belangrijker factor bij het ondernemen. Verantwoord ondernemen – met oog voor de arbeidsomstandigheden van met name vrouwen in lagelonenlanden – hoort daar onlosmakelijk bij.

Marta werkt in een textielfabriek in een vrijhandelszone in El Salvador. ‘Ik sta om 5 uur ’s in de ochtend op’, vertelt ze, ‘om eten te maken voor mijn man en twee kinderen. Van 7 uur ’s ochtends tot 5 uur ‘s middags werk ik op de inpakafdeling. Ik moet minstens 2.800 kledingstukken per dag vouwen en verpakken.’

Roxana werkt in dezelfde fabriek. ‘We verdienen het minimum-loon’, zegt ze, ‘maar ik ben al 2 dollar per dag kwijt aan reis-kosten.’ Het minimumloon bedraagt ongeveer 188 dollar per maand, oftewel iets meer dan 7 dollar per dag. Mits de arbeid-sters voldoende stuks produceren. Als ze hun target niet halen worden ze gekort of ontslagen.

De organisatie Codemuh maakt de vrouwen bewust van hun rechten en pleit voor goede arbeidsomstandigheden. De arbeidsters maken veel overuren om in hun levensbehoeften te kunnen voorzien. Soms werken ze wel 70 uur per week, terwijl het wettelijke maximum in El Salvador 44 uur per week bedraagt. Dat zou voldoende moeten zijn om van te leven, maar veel vrouwen redden het daar niet mee.

© UN Photo/M

artine Perret

Trade does notdiscriminate

14

© I

Stoc

k

wat heeft de women@woRk campagne van hivos te bieden?

hoe kunt u bijdragen aan de hivos campagne women@woRk?

• Kom naar onze rondetafel- sessies (neem een collega mee)

• Ontwikkel samen met Hivos een programma om de positie van vrouwen te verbeteren in de keten waarin uw bedrijf of organisatie actief is.

• Draag bij aan onderzoek naar best practices

• Steun de campagne Women@Work met een financiële bijdrage

15

Met de campagne Women@Work werkt ontwikkelingsorga-nisatie Hivos aan een betere naleving van arbeidsrechten van vrouwen in ontwikkelingslanden. Om te beginnen in de internationale ketens voor bloemen, textiel en koffie. Dat doet ze samen met partneror ganisaties in die landen.

Wilt u meer weten? Ervaringen delen met collega’s in de sector en van elkaar leren? Hivos organiseert in de periode 2012-2014 sectorbijeenkomsten en discussies in de vorm van rondetafels. Daar komt de business case van het investeren in de arbeidsomstandigheden van vrouwen aan bod, en gaan we in op de uitdagingen en vooral de kansen die er liggen. Meld u aan voor een van de bijeenkomsten via onze website: www.hivos.nl/womenatwork

Wat kan hivos voor bedrijven en oRganisaties doen?• De productieketen nader beoordelen op de impact op

vrouwen• Adviseren hoe en waar de arbeidsrechten van vrouwen

te verbeteren• Een checklist opstellen voor bedrijven en organisaties• Aangeven wat op korte termijn haalbaar is en waarvoor

een langere adem is vereist• Optreden als intermediair tussen bedrijven en (organisaties

van) vrouwelijke werknemers en ondernemers

Kijk voor meer informatie op de website of neem contact op met campagnecoördinator Caroline Wildeman: cwildeman@hivos.nl

Enkele belangrijke internationale studies vormden een bron van inspiratie voor de campagne en deze brochure. Ze zijn ook aan te raden voor wie zich verder in het onderwerp wil verdiepen. Het gaat om:- Improving Opportunities for Women in Smallholder-based

Supply Chains – Business case and practical guidance for international food companies, Bill & Melinda Gates Foundation (2011)

- The Business of Empowering Women – Women’s economic empowerment lifecycle, McKinsey&Company (2010)

- The Women’s Empowerment Principles – Equality means Business, UN Women en de UN Global Compact (2011)

- Gender Equality and Development, World Development Report 2012, World Bank (2011).

‘Trade does not discriminate’ zei een vertegenwoordiger van de Export Promotion Council in Kenia. Daarmee bedoelde hij dat als je eenmaal het niveau hebt bereikt dat je internationaal zaken kunt gaan doen, het importeurs, investeerders en anderen niet meer uitmaakt of je man of vrouw bent. Het gaat om je product of dienst. ‘Maar’, voegde hij er aan toe, ‘om ervoor te zorgen dat meer vrouwen dit niveau gaan bereiken, moeten wij nu wel extra aandacht aan hen besteden.’

RespecteRen van aRbeidsRechten

in lagelonenlandenwomen@woRk campagne

hivos gelooft in de kRacht van mensen Hivos is een Nederlandse ontwikkelings- organisatie die strijdt tegen armoede, onder- drukking en discriminatie. Dat doet Hivos door mensen te steunen die zélf hun toekomst willen bepalen en zélf in actie komen om hun situatie te verbeteren. Hivos gelooft in de kracht van deze mensen en zoekt samen met hen naar innovatieve oplossingen die relevant zijn in hun situatie en hun omgeving. Tegelijkertijd wil Hivos de kracht van burgers en bedrijven in Nederland aanspreken om hen bij haar werk te betrekken, want verandering daar vraagt inspanningen hier.

www.hivos.nl