Inspiratie voor een Grafheuvelcentrum

Opdrachtgever

Gemeente Apeldoorn

Gemeente Epe

Dit document is tot stand gekomen door de enthousiaste inbreng van

Masja Parlevliet, archeoloog gemeente Apeldoorn

Nathalie Vossen, regioarcheoloog Stedendriehoek

Maarten Wispelwey, regioarcheoloog Noord Veluwe

Redactie en tekst

Else Gootjes, Erfgoed Gelderland

Carolien Loomans, Erfgoed Gelderland

Vormgeving

Lonneke Beukenholdt, BLKVLD & Bos Erfgoed

Afbeeldingen

Quentin Bourgeois, Maud Heldens, Mikko Kriek, Museum Het Pakhuis, Ans

van Remmen, Rijksmuseum van Oudheden

Arnhem, maart 2017

Colofon

De Veluwe is één grote archeologische schatkamer. Meestal is de

archeologische rijkdom in de bodem verborgen, maar op de Veluwe

is deze juist heel goed zichtbaar. In het prachtige landschap kun je

minstens zevenhonderd grafheuvels zien.

Zonder verhaal zijn deze heuvels slechts bulten zand waar mensen in

begraven liggen. Door onderzoek is er steeds meer bekend over de

grafheuvels. Daarom is het tijd deze bijzondere en unieke verhalen

van de grafheuvels te vertellen aan een breed publiek.

Dit inspiratiedocument verkent de mogelijkheden voor een op te

richten grafheuvelcentrum op de Veluwe. Wat is er nodig voor de

realisatie? Welk publiek kan een grafheuvelcentrum trekken? Waarom

juist op de Veluwe?

Het is tijd voor een grafheuvelcentrum op de Veluwe!

Het realiseren van een uitnodigend grafheuvelcentrum op de Veluwe

op een plek en manier die past in het landschap èn bij deze tijd waar

bezoekers het verhaal van de grafheuvels en het landschap op een

aantrekkelijke manier kunnen beleven en waar de prehistorie, met

zijn dagelijks leven, gebruiken en rituelen, met de technieken van de

huidige tijd, tot leven komt.

Archeologische schatkamer

Missie

“Het lijkt slechts een bult zand, maar als je het verhaal erbij

hoort is het super interessant!”Nathalie Vossen (Archeoloog gemeente Epe)

Over grafheuvels Wat is een grafheuvel?

Een grafheuvel (tumulus) is een graf met een heuvel erover.

Grafheuvels zijn gemaakt over een periode van duizenden jaren. Soms

ligt er één persoon in een grafheuvel, soms meerdere en soms is de

grafheuvel gebruikt voor het begraven van later overleden mensen. In

Nederland zijn nog 4000 grafheuvels bekend. Op de Veluwe bevindt

zich een grote concentratie van grafheuvels, er zijn er ongeveer

nog 700 te zien. De meeste grafheuvels liggen in Apeldoorn, Epe en

Ermelo, bijna 500 stuks. De oudst bekende grafheuvel is ongeveer

5000 jaar geleden aangelegd bij Apeldoorn.

Ligging in het landschap

Grafheuvels liggen niet op een toevallige plek. Sommige bevinden

zich op een eenzame, markante plek in het landschap zoals de

twee grafheuvels bij de Echoput in Apeldoorn. Anderen bevinden

zich in een groepje of rij. Tussen Epe en Vaassen bevinden zich 50

grafheuvels op een lijn van wel zes kilometer lang. Later worden de

doden vlakbij elkaar begraven in urnenvelden. Hier liggen heel veel

kleine ‘grafheuvels’ bij elkaar.

Inzichten uit onderzoek delen

Baanbrekend archeologisch onderzoek van de Universiteit Leiden

in de afgelopen tien jaar heeft heel veel nieuwe kennis en inzichten

opgeleverd. Met behulp van moderne technieken en presentaties

kan deze kennis nu vertaald worden naar een breed publiek. De

belangrijke taak om het publiek bij ons archeologisch erfgoed te

betrekken, wordt in het Verdrag van Malta specifiek genoemd.

Publiekstrekker

De Veluwe is een populaire binnenlandse bestemming met bijna 7,5

miljoen overnachtingen. En er wonen op de Veluwe bijna 1 miljoen

mensen. Daarmee is er een grote potentiële doelgroep voor het

grafheuvelcentrum binnen handbereik.

Een uitnodigend grafheuvelcentrum is een leuk dagje uit waar op een

laagdrempelige en moderne manier de prehistorie beleefd wordt.

Het vormt een mooie aanvulling op het reeds bestaande toeristische

aanbod.

Kenmerkend voor de Veluwe

Zoals hunebedden voor Drenthe kenmerkende cultuurhistorische

elementen zijn, zo kunnen grafheuvels dit zijn voor de Veluwe. In

de Canon van Nederland worden hunebedden als eerste venster

genoemd, en komen ze samen met grafheuvels, in de programma’s

van alle basisscholen voor. In de Gelderse canon vormen de

grafheuvels zelfstandig het eerste verhaal in onze geschiedenis.

Draagvlak

Het realiseren van een grafheuvelcentrum sluit aan bij het beleid

van de Provincie Gelderland om de komende jaren de Veluwe op

de toeristische nummer één van Nederland te krijgen. Zowel bij

nationale onderzoeksinstituten als in Gelderland zelf is draagvlak en

enthousiasme aanwezig voor dit bijzondere initiatief.

Dé plek voor grafheuvels

Er is in heel Nederland nog geen plek waar de verhalen

en de geschiedenis van de grafheuvels samen komen

en in samenhang met het landschap vertelt worden.

In Nederland zijn bijna 4000 grafheuvels bekend,

waarvan de hoogste concentratie (circa 700 stuks) in

het Veluwse landschap ligt. De combinatie van de grote

hoeveelheid zichtbare grafheuvels in het prachtige

landschap maakt de Veluwe bij uitstek de plek om dit

initiatief te realiseren.

Waarom

op de Veluwe?

Bouwstenen

voor een grafheuvelcentrum

Voor een grafheuvelcentrum zijn verschillende bouwstenen nodig.

Sommige zijn essentieel, anderen kunnen in een later stadium

toegevoegd worden. Samen zorgen ze voor een uitnodigend,

verrassend, inhoudelijk en duurzaam initiatief rondom grafheuvels in

Nederland.

Bouwstenen

voor een grafheuvelcentrum

Voor het publiek is het heel krachtig als de verhalen over de

grafheuvels en de prehistorie op één plek samen komen in een

landschap dat hierbij past. Door een bijzondere locatie te creëren met

verblijfskwaliteit, waar mensen op zichzelf al veel kunnen beleven,

trekt het grafheuvelcentrum bezoekers. Het ontwerp zelf draagt bij

aan het verhaal en de verbeelding.

Er is nog geen voorkeur voor één concrete locatie. Wel zijn er een

aantal kansrijke locaties op de Veluwe.

Voorwaarde is dat het grafheuvelcentrum op loopafstand van

een grafheuvel komt. Aandachtspunt is de bereikbaarheid van het

centrum, zowel per fiets, als met de auto (inclusief parkeren) en het

openbaar vervoer.

Belangrijk is dat het grafheuvelcentrum duurzaam is qua opzet en

goed past in het landschap en aansluit bij het Veluws Recreatief

Netwerk. De Veluwe is het op één na grootste natuurgebied

van Nederland, met bos, heide, zandvlakten, landgoederen en

spectaculaire uitzichten. Op sommige plekken is het landschap

echter kwetsbaar, recreatief medegebruik zal daar rekening mee

moeten houden.

Bouwsteen

Landschap en locatie

[een plek met aantrekkingskracht]

• Nieuw gebouw in de vorm van een grafheuvel

• Herbestemmingslocatieinrichtenalsgrafheuvelcentrum

• Informatiecentrum,eventueelcombinatiemetbestaand

natuurcentrum, met tentoonstelling en natuurspeeltuin

• Uitkijktorenoverdegrafheuvellijn(Epe-Vaassen)

• Reizendeplek,de“grafheuvelbus”metArcheohotspot

GrafheuvelonderzoekVanaf het begin van de 20e eeuw worden de grafheuvels

in Nederland op meer wetenschappelijke manier

onderzocht. Na 1970 ligt de nadruk op de bescherming

van grafheuvels in plaats van opgraven. Omdat er nog

veel vragen over grafheuvels bestaan start de Universiteit

Leiden in 2008 een nieuw onderzoek. In dit onderzoek

staan niet meer alleen naar de grafheuvels centraal, maar

ook de sporen en het landschap eromheen.

• Samen gaan van functies, bijvoorbeeld uitvalsbasis

vrijwillige archeologiewacht

• Werkenmetmensenmeteenafstandtotdearbeidsmarktof

een beperking

• Horecaincombinatiemetnatuurspeeltuin

• Samenwerkingmetondernemers

Wist u dat ? Grafgiften als belangrijke informatiebronnen • Overledenen vaak voorwerpen en een beker met voedsel

meekrijgen in de grafheuvel

• Deze voorwerpen de archeoloog informatie geven over de

ouderdom van de grafheuvel en over wie er begraven is

• Bijgrafgiftenaltijduiteenvaste‘set’gekozenwerd:eenbijl,

dolk, pijlpunten en pot

• Grafgiften zijn goed te presenteren in een museum of

informatiecentrum

De organisatie van het grafheuvelcentrum kan op verschillende

manieren vorm krijgen. Als zelfstandig bedrijf of stichting, een

samenwerking tussen of uitbreiding van een bestaande organisatie(s)

of vanuit de overheid (provincie of gemeente).

Financiering is nodig voor de eenmalige realisatie én voor de

exploitatie op langere termijn. Vanuit diverse fondsen en sponsoring

zijn bijdragen voor de realisatie en programmering mogelijk. Het

combineren van functies in het centrum, zoals (kleinschalige) horeca,

een winkel of maatschappelijk verantwoord ondernemen, verhuren

van (deel)locaties, kan de exploitatie sluitend maken.

Een beperkte professionele staf is onontbeerlijk voor de coördinatie,

om de kwaliteit te bewaken en te zorgen voor projectfinanciering.

Daarnaast is een aanzienlijk aantal vrijwilligers essentieel. Er is een

groot team van (lokale) vrijwilligers beschikbaar die graag een rol

spelen bij de openstelling, rondleidingen en ontvangst van groepen.

Bouwsteen

Organisatie en financiering

[van realisatie tot vrijwilligers]

Er zijn bijzondere verhalen te vertellen over grafheuvels en deze

verhalen vormen de basis voor het centrum. Dit beperkt zich niet

tot de feitelijke archeologische informatie, maar juist de beleving

staat centraal. Door het vertellen van persoonlijke verhalen van de

Bronstijdvrouw, de Steentijdman en hun gezin kunnen de grafheuvels

en de mensen die leefden in de prehistorie tot leven worden gewekt.

Met nieuwe multimediale mogelijkheden kan de bezoeker het leven

van toen ervaren. Stel je bijvoorbeeld voor dat je kan ervaren hoe het

landschap door de eeuwen heen om je heen verandert, dat je kan

zien hoe je eruit ziet in kleding uit de Bronstijd, dat je kan ervaren

hoe een begrafenisritueel ging in de Steentijd of hoe in de IJzertijd

rondom een urnenveld gewoond werd.

Een wezenlijk onderdeel van het aanbod is een activiteitenpro-

gramma, waar het zoveel mogelijk om ‘zelf doen en zelf ervaren’

gaat. Bovendien kan de programmering goed aangepast worden

aan de tijd van het jaar, trekt het extra bezoekers en stimuleert het

herhalingsbezoek.

Bouwsteen

Verhaal en beleving

[de verhalen centraal]

“Het prikkelen van zintuigen wordt steeds belangrijker in communicatie. Het product, het merk of de dienst in alle facetten ‘beleven’, intrigeert mensen en zorgt voor een betere beeldvorming.“(bron:Sentamultisensoryconcepting)

• Beleef een grafheuvel of het leven in de prehistorie in 3D

• Ziehetlandschapdoordeeeuwenheenveranderenviaeen

360 graden film

• Zelfaanrakenofdoen!Erzijnallerleireplica’sdiejemag

aanraken en gebruiken

• Herkennenvanprehistorischepollenondereenmicroscoop

of puzzelen met scherven

• Grafheuvels/prehistorie/landschapverbindenaan

hedendaagse kunst

• Workshops:Watatmenindeprehistorie?Maakjeeigen

trechterbeker van Keramiek; Hoe zag men eruit in de Prehistorie?

• Wandelingenmetgids(bijv.doorsteentijdmanofbronstijdvrouw)

• Vakantiefeestweken/Kinderfeestjes(bijlofamuletmaken)

• MacabereEscaperoom“dedooieboel”

Witte wievenbulten en galgenberg Grafheuvels spreken al eeuwen tot de

verbeelding. Vroeger dacht men dat

in grafheuvels en hunebedden ‘witte

wieven’ woonden. De spooksfeer wordt

nog versterkt als vanaf de Middeleeuwen

sommige grafheuvels de functie van

galgenberg krijgen. De gehangene was

op een verhoogde heuvel immers goed

zichtbaar en had zo een afschrikwekkend

effect.

• Ontwikkelen lespakket

• GaopgrafheuvelsafarimetGPS

• Speurtocht/zoekexcursievoorjongeren;losde

archeologische raadselen op

• Speeleengamerondomdegrafheuvels

• RealiserenArcheohotspot:zelfarcheologischonderzoek

doen. Graaf mee met de archeoloog

• Archeovondstenspreekuur

Educatie is een onmisbare bouwsteen voor het grafheuvelcentrum.

In alle lesprogramma’s voor scholen komen grafheuvels bij het eerste

venster van de canon van de Nederlandse geschiedenis aan bod.

Straks kan een bezoek aan een grafheuvel en het grafheuvelcentrum

een onuitwisbare indruk op de leerlingen achterlaten. In Gelderland

sluit een bezoek tevens aan op de bestaande leerlijn voor het

basisonderwijs:ReizenindeTijd.

Educatief een kansrijk middel is het opzetten van een Archeohotspot,

waar de lokale archeologie centraal staat. Bezoekers leren, door mee

te mogen doen, hoe archeologisch onderzoek, naar grafheuvels, de

prehistorie en het landschap gedaan wordt.

Bouwsteen

Educatie

[bezoekers van de toekomst]

• Ontwikkelen lespakket

• GaopgrafheuvelsafarimetGPS

• Speurtocht/zoekexcursievoorjongeren;losde

archeologische raadselen op

• Speeleengamerondomdegrafheuvels

• RealiserenArcheohotspot:zelfarcheologischonderzoek

doen. Graaf mee met de archeoloog

• Archeovondstenspreekuur

Het grafheuvelcentrum valt of staat bij een goede marketing- en

communicatiestrategie. Anders slaat het onderwerp letterlijk ‘dood’.

Het moet voor bewoners en bezoekers van de Veluwe evident

zijn dat, als je je op de Veluwe begeeft, je het verhaal achter de

grafheuvel moet kennen en dat je dit het beste kan beleven in het

grafheuvelcentrum. Vergelijk het met de hunebedden in Drenthe.

Nu associëren Nederlanders de Veluwe met een natuurlijk landschap,

maar eigenlijk is het één groot openluchtmuseum dat vol staat met

(groen) erfgoed. Door de aandacht te vestigen op de belevingswaarde

van het grafheuvelcentrum laat je zien dat dit groene erfgoed ook

‘hip and happening’ kan zijn.

Bouwsteen

Communicatie en marketing

[grafheuvels als merk]

• Ontwikkeling van een eigen beeldmerk

• Websitewaarinverhaalénbelevingcentraalstaat

• Eenprehistorischdier(kinderen)ofpersoon(volwassenen)

waarmee je je kan identificeren

• Productendieietstemakenhebbenmetgrafheuvels

(knuffel Swoertje, speciaal bier, grafheuveltaartje, moderne

trechterbeker, collectie stenen, kinderboeken, et cetera)

• Aanbiedenleukearrangementen(insamenwerkingmet

overnachtinginB&B/hotel,bezoekandereattractiesinde

regio, et cetera)

• Dagvandegrafheuvelen/ofactiviteiteninbepaalde

periode;aansluitenbijAllerzielen/diadelasMuertos/

Halloween

Wist u dat? Hunebedden of grafheuvels? • HunebeddenzijndeoudstezichtbaregrafmonumenteninNederland

• Hunebeddenwarenoorspronkelijkbedektmeteenaardenheuvel.

• Op de Veluwe zijn dergelijke hunebedden nooit gevonden, waarschijnlijk

vanwege het ontbreken van grote zwerfkeien.

• Op de Veluwe kennen we wel vlakgraven (kuilen waarin de overledenen

werden begraven) uit de tijd van de Hunebedden.

• Het vlakgrafritueel verandert doordat over het graf een heuvel wordt

opgeworpen. Grafheuvels komen vanaf dan zowel in als buiten ons land voor.

• Het grafheuvelcentrum als kenniscentrum

• Onderzoek(zichtbaar)uitvoerenvanuithet

grafheuvelcentrum

• Ondersteunenvanonderzoekers

• Alsbrugfungerentussenwetenschapenpubliek

• Devondstenvanoudonderzoekverdieneneenpodium

Schatgravers en urnenzoekers Vanaf de 17e eeuw ontstaat interesse in de oude

schatten die in de grafheuvels te vinden zijn. Eerst zijn

het notabelen die uit nieuwsgierigheid in de heuvels

gaan graven. Urnen en andere grafvondsten komen

in rariteitenkabinetten en oudheidkamers terecht.

Wanneer op een zeker moment geld wordt uitgeloofd

voor vondsten, roven zogenaamde ‘grafrovers’ de

grafheuvels op grote schaal. Daarom zijn er helaas

maar weinig ongeschonden grafheuvels over.

Vanaf 2008 doen de Universiteit Leiden, de gemeente Apeldoorn,

het Rijksmuseum van Oudheden en de Rijksdienst voor het Cultureel

Erfgoed onafgebroken onderzoek naar grafheuvels op de Veluwe en

daarbuiten. Inmiddels zijn er talloze nieuwe ontdekkingen gedaan en

zijn er diverse, proefschriften en andere publicaties over grafheuvels

verschenen. Dit onderzoek wordt in Europa hoog gewaardeerd. Voor

het eerst kan een goed verhaal over de grafheuvel en zijn ligging

in het landschap, verteld worden. Dit onderzoek is nog niet klaar. Er

worden nog altijd nieuwe grafheuvels ontdekt en er komen nieuwe

onderzoeksvragen op.

Bouwsteen

Onderzoek

[kenniscentrum in de toekomst]

Het betreft de Nederlandse verblijfstoerist

19%

17%

12%10%

9%

8%

5%

4%4%

2%10%

Top 10 activiteiten toerist op de Veluwe1) Wandeling maken

2) Uit eten gaan

3) Bezoeken natuurgebied

4) Fietsen

5) Zwemmen

6) Funshopping

7) Bezoek bezienswaardig gebouw

8) Bezoek dierenpark

9) Bezoek museum

10) Bezoek pretpark

Overig

Voor wie?

“De erfgoedliefhebbers weten

het wel te vinden, maar het

verhaal is interessant

voor iedereen”.

Masja Parlevliet (Archeoloog gemeente Apeldoorn)

Het grafheuvelcentrum op de Veluwe is er voor iedereen. Het

beoogde publiek bestaat uit bewoners en toeristische bezoekers van

deVeluwe.Dedoelgroepisdiversennieuwsgierig:

• (Groot)oudersmetkinderen

• scholierenuithetbasisenvoortgezetonderwijs

• Mensenmetinteresseingeschiedenis,archeologie,landschapen

de leefomgeving

• Mensendievoordebelevingkomen

Het grafheuvelcentrum staat voor een laagdrempelig bezoek waar

de beleving van de prehistorie en het landschap voorop staat. Voor

de bezoeker is veel te zien en te doen, leren gebeurt spelenderwijs.

Bewoners en bezoekers van de VeluweVerspreid over 21 gemeenten wonen er op de Veluwe bijna een

miljoen mensen. Het overgrote deel van de toeristen op de Veluwe

komt uit Nederland zelf. Landelijk staat de Veluwe op de tweede

plaats (na de Noordzee badplaatsen) qua populairste toeristenregio.

In 2015 vonden er 7,5 miljoen toeristische overnachtingen plaats

op de Veluwe en per keer verblijft de Nederlandse vakantieganger

gemiddeld 5 nachten op de Veluwe.

Het bezoeken van een museum staat in de top-10 van activiteiten

die de Nederlandse verblijfstoerist op de Veluwe graag doet.

Bovenindetop-10staanwandelen,uitetengaan,bezoekenvaneen

natuurgebied en fietsen. Het grafheuvelcentrum kan startpunt zijn

van wandelingen, fietstochten, een plek in de natuur waar ook iets

gegeten of gedronken kan worden.

“Voor een onderzoeker is er niets mooier dan te constateren dat er een maatschappelijke roep is om de kennis die je vergaart.”

David Fontijn (Hoogleraar Archeologie van Vroeg Europa, Universiteit Leiden)

“In heel Europa ontstaat in de Late Prehistorie een vergelijkbaar grafritueel. Het samenhangende verhaal van de grafheuvels wordt alleen

nog nergens in Europa in een museum verteld.”QuentinBourgeois(OnderzoekerPrehistorievanNoord-WestEuropa,UniversiteitLeiden)

“Een verhaal wordt des te krachtiger, als je het kan illustreren met de bijbehorende objecten en het vertelt in zijn natuurlijke context, op de plek waar het thuishoort.”Wim Weijland (Directeur Rijksmuseum van Oudheden)

“Wij vertellen in Drenthe het verhaal van de Hunebedden. Het verhaal van de grafheuvels past perfect op de Veluwe.”Hein Klompmaker (Directeur Hunebedcentrum)

“We moeten in de gaten houden dat we niet alleen bezig zijn voor de wetenschap, maar ook voor het publiek. En dat publiek is toevallig èrg gefascineerd door archeologie!”Jos Bazelmans (Hoofd Archeologie, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

“Ik word graag ambassadeur van de grafheuvels op de Veluwe.” Jan Aalbers (Wethouder Kunst en cultuur gemeente Epe)

“Belangrijk is de combinatie van plek, partners en programmering!”Erik Graafstal (Directeur Museum Hoge Woerd)

“Met een moderne presentatie, allerlei multimediale middelen en een laagdrempelige randprogrammering kan je erfgoed – en zeker ook archeologie – heel aantrekkelijk aan het publiek overbrengen.” Willem Bijleveld (Directeur Nederlands Openluchtmuseum)

“Grafheuvels zijn toch gewoon de piramides van de Veluwe!”.Nathan Stukker (Wethouder Erfgoed gemeente

Apeldoorn)

Bent u enthousiast?

Wilt u zich aansluiten bij dit prachtige initiatief

of wilt u meer informatie?

Neemcontactopmet:archeologie@apeldoorn.nl

Het is tijd voor een

grafheuvelcentrum

op de Veluwe!