40 1

Inhoudsopgave blz.

Inhoud 1

Redactie 2

KalverschetserJansEnsing 3

DorpsvlagNoordwijk-Lucaswolde 10

DebewonersvanhetVeldenhetAchterpad 12

’tMantjevanMoarum 15

Dedrieënnegentigdorpswinkelsuitmijnjeugd 17

MetdetramnoartanteJo 27

Overeen‘kistje’omteoverlevenenwathet‘kistje’zelfoverleefde 28

WeijerVeen,inseminatorvanheteersteuur 31

BeeldenstorminNuis 38

HetlogovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphaLatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooreniskenmerkend.

sen op school allemaal geleerd; het is eenfeituitdegeschiedenis,waarvanwe‘weten’.Ditwetenkrijgteentotaalanderedimensie,bijhetlezenvanditdocumentje.WantookinhetVredewoldheeftdeBeelden-stormgewoedenzijndeoudekerkenslach-toffergeweest.DemiddeleeuwsekerkenvanMarum,Niebert,NoordwijkenNuiskennenwijalsprotestantekerken,soberenzonderveelopsmuk;daaraanzijnwijgewendendatvinden wij passend, bij deze eeuwenoudegebouwen.Maarzoishetnatuurlijkhelemaalnietaltijdgeweest.Wijwetendatwel,maarkunnenhetonsnauwelijksnogvoorstellen.JuistalsjeleesthoedezevrouwTryneSieck-ema,dieinde16eeeuwleefdeinNuis,hetheeft ervaren dat in haar kerk de beelden-diezijeensieraadvond-werdenvernield,wordt die Beeldenstorm ineens veel realis-tischer.DiegroteBeeldenstormindiemooiekleinekerkvanNuis.Dankzijdezepersoon-lijkegetuigeniskunjehetjeineensveelbetervoorstellen.

KanttekeningenHet lezen van deze tekst roept echter ookvragenop.ZostaatInde11eregel,volgensde transcriptie “Hadde gesacht hir woende een grys up de lijnde”. Hetligt,mijnsinziens,voor de hand om dit te interpreteren als:“hadgezegddaterhiereenGrijswoondeopDeLinde”.DeCorpusdeLinde,gelegentenzuidenvanhetdorpMarum,wasinderdaadlangetijdinhetbezitvaneenfamilieDeGri-js;echternognietin1566.DeeersteDeGrijsvestigde zich daar pas tegen het eind vande18eeeuw.**Hetisduseigenlijkonwaar-schijnlijkdathethiergaatovereenDeGrijs.Wèl isbekend,datprecies inhet jaar1566JonkerChristoffervanEwsumdeCorpusdeLinde–voorheeneigendomvanhetKloosterTrimunt–inzijnbezitkreeg.Aangezieninhetregest – de korte inhoud van de oorkonde- staat dat Jonker Christoffer van Ewsumbijdevernielingenbetrokkenisgeweestendezejonkerbovendienjuistin1566DeLindehadverworven,zoujeeerderaannemendatmetdepersoonomschreveninregel11vande oorkonde, inderdaad Jonker Christofferwordt bedoeld. Met zekerheid zou ik hetechternietdurvenzeggen;naderonderzoekiswenselijk.

* De heer Jan Boerema schreef in 1989, samen met zijn broer, het boek ' Vlijtige Ar-moede en tonnen Gouds', een belangrijk na-slagwerk voor iedereen die is geïnteresseerd in de geschiedenis van de gemeente Marum. Daarnaast publiceerde hij nog een aantal uit-gaven, over de historie van diverse gebou-wen en instellingen in de gemeente `Marum.

** Bron: website 'genealogie familie De Grijs-Alserda'.

Samenstelling en eindredactieJoke de Boer-Jager

2 39

Van de Redactie

Omtebeginnenwillenwijallenieuweledenvanhartewelkomheten.

Zoalsuweetis2011voordegemeenteMarumeenbelangrijkjaar;weherdenkennamelijkdeoprichtingvandezelfstandigegemeentein1811.Ditjubileumwasvoordegemeenteaanleidingom nummer 14 van ’t Olde Guet in januari huis-aan-huis te laten verspreiden, wat voor deHeemkundekring uiteraard een mooie promotie is geweest en voor veel nieuwe leden heeftgezorgd.

Nogeveneenstukjegeschiedenis:DegemeenteMarumis‘ingesteld’bijkeizerlijkdecreetvan21oktober1811.BijeeneerdereindelingvandegemeenteninGroningen,in1808,vielMarumnogonderdegemeenteLeek.Menhadtoenechteralleenooggehadvoorinwoneraantallenennietvoordeomvangvandenieuwegemeenten.Alnadriejaarbleekditnietgoedtebevallen.Deafstandtussendedorpenendehoofdplaatswasvaakveeltegroot.Daaromwerdin1811gekozenvooreenandereindeling:erkwamenmeergemeenten:62inplaatsvan37.Omgekeerdeherindelingdus........

Stond het vorige ’t Olde Guet helemaal in het teken van ‘200 jaar Gemeente Marum’, in ditnieuwenummerlatenwehet jaar1811voorwathetwasengaanweverderzoalsuvanonsgewendbent,metartikelenoverdegeschiedenisvanonsgebied.SietseKlaassensenJanBuitkamp–beidenbijuallenwelbekend-verhalenoverhetMarumvanhunjeugd.GeertBraampraatonsbijoverdeKIenhetkoeienschetsen.PillieWierenga-Wieringazette in prachtig Westerkwartiers een jeugdherinnering aan de tram, op papier. In Noordwijkhebbenzeeendorpsvlagmeteenblauwedwarsbalk,voorstellendeenriviertje,waaroverKoosVosheteenenanderheeftuitgezocht.Verder isereenmerkwaardigverhaaloverhet ‘kistje’vanPrinsesIrene,dattentoongesteldwordtinmuseum’tSteenhuus.Enwasumisschienookaanwezigbijhetonthullenvanhet‘MantjevanMoarum’?Ukunterindezeuitgaveinelkgevaloverlezen.

De medewerkers hebben zich, zoals u ziet, weer met wisselende, interessante, historischeonderwerpenbeziggehouden.Hopelijkbiedendeartikelenuveelleesplezier!

Namensderedactie,

SinekedeGroot-Jager

GetuigenverklaringHetgaathieromeenoorkonde,dieinhetre-gest-dekortesamenvattingvandeinhoud- omschreven wordt als: ‘Getuigenverkla-ring omtrent het wegnemen en breken vanbeelden in de kerk te Nuis, waarbij ook dejonker Christoffer van Ewsum tegenwoordigwas’.Indezeoorkonde,van28juli1568,verklaartGese Holters van Weert aan Olde Lambert,buurrechter in Marum, het volgende: Zij enhaarmanzijninVredewoldgekomen,inNuis,bijhethuiswaardeweduweTryneSieckema

woonde. Deze Tryne had aan Gese verteld,datzijenettelijkeanderengezienhebbendateen‘Grys’,diewoondeopde’Lijnde’,dekerkhadvernieldendebeeldeninstukkengesla-gen.Trynehadtoentegendejonker(Chr. van Ewsum, red.)gezegd:“Waaromvernieltudekerkendebeelden,wantzeetengeenbrood,

zebijtennietenzedoengeenkwaad.Geefmijereenvaninmijnhuis,wanthet iseensieraad”. En verder had Tryne nog verteld,datdejonkerhaarpaardhadmeegenomen.Dit alles naar waarheid aan de buurrechterverklaarddoorGese.

Beeldenstorm dicht bij huisDeBeeldenstormiseenbelangrijkegebeur-tenis in de ‘vaderlandse’ geschiedenis ge-weest, die in feite de Tachtigjarige Oorloginluidde. Tijdens de Beeldenstorm, die inNederlandplaatsvondin1566,werdendoor

Protestanten en Calvinisten in vele hon-derdenRoomsKatholiekekerkenvernielin-genaangericht.Religieuzebeelden,altaren,schilderijen, relieken en kerkelijke boekenzijndoorwoedendemenigtenkapotgegooidengeslagen,verbrandofgestolen.Wijhebbenhet tijdensdegeschiedenisles-

Up huiden den XXVIII dach Juilius hebbe ick Gese Holters van Weert Bekenth

vor Olde Lamberth als een gesworen buirrichter nu idzundes in Marum hoe dat

ick undemyn man synnen gekomen inne Vredewolth genoempth inde Nuys als

toe eenn huis welcke huis woende een wedewe genoempt Tryne Sieckema unde

de verscr. Trijne is gegaen myt den verscr. lantsknecht ende syn huisfrouwe als

verscr. so dat welcke wael itlicke luden gesienn hebben dat sie tzamen myt-

ten anderen gyngen hebben worden unde weder worden tzamen gebruicket also

dat Tryne verscr. Hadde gesacht hir woende een grys up de lijnde de welcke

hadde de kercke gedestruieert unde de beelden to broken ende to slagen, do

hadde verscr. Trijne gesacht for den Juncker warume to brecket gij de gekercke

unde to breket de beelden want sie een eten geen broet offte sie een byten

gene ende doen geen quaet gevet mij dar ene van in myn hus want het is een

szyraet unde dar benevens hefft de verscr. Tryne gesacht den juncker were by

huis unde were over sydt geloegen ende den verscr. Juncker hadde Tryne een

peert benomen. Dit also de warheit is soe is dat rechtlicken besworen als up

huiden den XXVIIIden dach julius als boven gescreven vor mij Olds Lambert

Als vorscr. is Anno 1568.

38 3

Jans Ensings jonge jarenKalverschetser Jans Ensing werd alsboerenzoongeborenop14september1922tePeize,ineenfamiliediealgeneratieslanghonkvastopdePeizerzandgrondwoondeenwerkte.Hetgezinbestonduitvader,moeder,twee jongens en twee meisjes. De liefdevoor koeien ontstond al in zijn jonge jaren,vandaardatJansnaardelandbouwschoolinVriesging.IndeTweedeWereldoorlogwerdJans’ broer te werk gesteld in Duitsland,maarhijzelfhadmeergeluk.Hijmoestwelinmilitairedienstvoordeoorlog,maarwasal

vrijsnelweer thuis.Zijnvaderhadnamelijkde ziekte van Parkinson en Jans mochtde honneurs waarnemen op de boerderij.EenbelangrijkeproDuitsevoormanvandelandbouwbeweging zorgde hier persoonlijkvoor. Jannes Ensing en Louwina Jantinavan der Velde ontmoetten elkaar op eendansavond in Roden. Met Kerst en tijdensde Rodermarkt waren er vaak feestelijkeavonden en bij die gelegenheden kon jeelkaar tegen het lijf lopen. Dat was ook bijhen het geval. Later dansten ze veel bijBouweVeenmaninMidwolde.

Kalverschetser Jans Ensing

Geert Braam

Dit artikel gaat over Jans (Jannes) Ensing, die het bijzondere beroep van kalverschetser uitoefende en daarnaast boer was aan de Kruisweg in Marum. Zijn boerderij dateert uit 1855 en is dus een van de oudste huizen van Marum. Reden voor mij, om in de geschiedenis van het huis en zijn bewoners te duiken. Jans Ensing en zijn vrouw Louwina Ensing-van der Velde konden mij van veel belangrijke informatie voorzien. Zonder hen was dit artikel niet tot stand gekomen.

De woning van Ensing aan het begin van de 20e eeuw. De foto is in ieder geval na 1913 gemaakt, want de trambaan lag er al. Hoewel er sindsdien veel veranderde aan de Kruisweg is de gevel van het in 1855 gebouwde pand nog bijna onveranderd. Het gemeentehuis, aan de overkant rechts nog juist zichtbaar, is inmiddels op die plek vervangen door de brandweergarage.

Beeldenstorm in Nuis

Joke de Boer-Jager

Al vele jaren geldt de heer Jan Boerema* als autoriteit, wanneer we het hebben over de geschiedenis van de gemeente Marum. Hoewel al enigszins op leeftijd, is hij nog altijd een heel belangrijke bron van informatie en inspiratie voor Heemkundekring Vredewold-West. Regelmatig voorziet hij de redactie van ’t Olde Guet van interessant basismateriaal, waara-an dan steevast een artikel wordt gewijd. Het is altijd de moeite waard, waar Boerema mee komt. Zo ook dit bijzondere archiefstuk, van oorsprong afkomstig uit het Huisarchief Nienoord, dat nu wordt bewaard in de Groninger Archieven.

De oorspronkelijke oorkonde, opgesteld in Middelnederduits. Een oorkonde is een document dat diende als juridisch bewijs. In de Middeleeuwen werden alle belangrijke zaken in een oorkonde vastgelegd. Oorkonden werden meestal op perkament geschreven en bekrachtigd door er een waszegel aan te hangen. De meeste oorkonden zijn opgesteld in Middelnederduits of Nedersak-sisch, een schrijftaal die in heel Noordoost-Nederland en Noord-Duitsland algemeen werd ge-bruikt. Net als tegenwoordig kende men een verschil tussen spreektaal en schrijftaal. Oorkonden vormen daarom een belangrijke bron voor de vroege streektaalgeschiedenis. Sommige oorkon-den werden in het Latijn of het Oudfries opgesteld.

4 37

BloedlijnenOpdevraagoferdoortelkensmetdezelfdestieren te fokken, geen inteelt voorkwamantwoordtVeen,datze inNoorddijkdebe-schikkinghaddenover45stieren.Bepaaldebloedlijnen, die te dicht bij elkaar lagen,werden vermeden. Er werd in een keurigeboekhouding bijgehouden, welke koe doorwelkestierbevruchtwas.Deboerensprakensoms ook zelf de voorkeur uit door welkestier ze hun koe bevrucht wilden hebben.Delaatstejarenwerderheelerggewerktopproductie.ErwerdookAmerikaanssperma

GezinJans en Louwina trouwden in 1948 enkwamen direct na hun huwelijk op deboerderij aan de Kruisweg te wonen, dieeigendomwasvanhaarouders.Vlaknadeoorlog was het heel moeilijk om een eigenboerderij te kopen en net als Jans Ensing,warenerindietijdmeeraspirantboerendieer‘zobijinkropen’,zoalshijhetzelfnoemt.Pas in 1962 werden de boerderij en delanderijenaandeKruisweg,gekocht.Al die jaren daarvoor huurden ze het vanLouwina’svader,dietotzijnoverlijdenbijheninwoonde; zijn verzorging kwam helemaalvoor rekening van zijn dochter. In die jarenwerdenookde tweedochters vanJansenLouwinageboren.Het boerenwerk is Ensing met de paplepelingegoten. Hij begon op de Kruisweg metslechtszeskoeien,maarhetgezinkongoedlevenvandeboerderij.Zehaddenalleswatzenodighaddenzelf:groente,aardappelenen natuurlijk de melk van de boerderij. Enverderwarenergeenhogeonkosten:geenauto, alleen maar een fiets en dat kosttenietzoveel.HetwerkopdelanderijendeedEnsing met een paard, ook daar zaten dekosten niet in, want het paard ging zekervijftien jaar mee en dan was het nog netzoveelwaardalswaarhetvoorgekochtwas;jehaddusgeenafschrijving.

Waarom de kalveren werden geschetstIn 1956/1957 bepaalde de ‘Gezondheids-dienst voor dieren’, dat er van ieder kalfdat geboren werd, een schets gemaaktmoest worden. De schetsen waren nodigals basis voor de stamboekregistratie enals controlemiddel. De wederopbouw vanNederland na de oorlog, werd financieelondersteund door Amerika, met hetMarshallplan. Omdat ook de Amerikanenveelbelanghechttenaanhetbestrijdenvandierziekten,zoalsmond-enklauwzeer, tbc,abortusbang en uierinfecties door horzels,kreegdegezondheidsdienstdeopdrachtende financiën om een goede registratie vankoeienenkalverenoptezetten.Zokondeneventueleziekteswordengetraceerd,aldusonzekalverschetserinruste.Alsdeveeartsop het bedrijf kwam voor een zieke koe,moest het schetsformulier altijd aan hem

overhandigdworden.Debewustekoewerddandirectherkend.Vanderegistratievandekoeienprofiteerdeookdemelkcontrole.De zuivelfabriek hield zich trouwens voordie tijd ook al bezig met het schetsen vankoeien, in verband met de herkenbaarheid.DitgebeurdedoormedewerkerGeertZwartvandeLindsterlaan.

Duizenden schetsenInhetbeginjaarmoestereengroteinhaalslagworden geleverd om van alle koeien enkalvereneenschets temaken.Ergingen indegemeenteMarumzesmannenoppadomaldiedierenintetekenenopeenvoorgedruktformulier,dez.g.moederschets.Iedervanhenmoest300koeienenkalverenschetsen, dus dat waren er in totaal zo’n1800.Nadieinhaalslagwerd,vanwegezijngoedemanier van werken, aan Ensing gevraagdomalskalverschetserindienstteblijvenbijde Gezondheidsdienst voor dieren. Tweeà drie dagen per week doorkruiste hij deprovincie om van pasgeboren kalveren eenschets te maken. Het schetsen was goedte combineren met het werk op zijn eigenboerderij, waar zijn vrouw altijd heel actiefmeedraaide.Zijwaszijnsteunentoeverlaaten bij zijn afwezigheid het aanspreekpuntthuis.Indietijdwarener17kalverschetsersactief in de provincie Groningen, waarvanvierinhetWesterkwartier.Jans Ensing heeft dit bijzondere werk 26

Beknopte stamboom van Jans Ensing Ouders:JanEnsingenEempienLiewes,beidegeborentePeizeGetrouwd:19mei1917teLeek.Grootouders:JannesEnsingenMargienBakker,beidegeborentePeize.Getrouwd:22maart1872tePeize.Overgrootouders:HindrikEnsingenAaltienAnsing,Getrouwd:28juni1845tePeizeBetovergrootouders:JannesEnsingenAnnechienSchuring,GetrouwdtePeizeOudouders (via vrouwelijke lijn):CornelisSchuringenHinderkienLuinge

ingevoerd, omdat daar stieren waren dienakomelingen hadden met een enormemelkproductieeneenheelhoogeiwitgehalte.Tegenwoordig wordt met de computeruitgezochtwelkestierhetbestepastbijeenbepaalde koe. Het puzzelwerk op papier isdusverledentijd.

HetKI-station inMarum is niet opgeheven,maarhetislaterverdergegaanalspaardenKI-station. Een hengstenhouder kocht het,hielderhengstenenheeftvanuitdielocatieKItoegepastoppaarden.

Beknopte stamboom familie VeenTijdensmijnwerkbenikveelbijzonderestambomentegengekomen,maarbijhetmakenvandestamboomVeen,vieliktochwelvandeeneindeandereverbazing.Ziehoedefamilienaaminderechtstreeksevoorvaderen,bijhetteruggaanindetijd,verandertvanVeen,naarVanderVeenentenslotteRinkema,hetwasallemaalmogelijkinde19eeeuwinMarum.

1egeneratie KinderenvanWeijerVeenenGrietjeRenkema:Jan,Sita,TinieenHenk.2egeneratie OnzehoofdpersoonWeijerVeenenzijnvrouwGrietjeRenkema Zijtrouwdenop6april1954teMarum3egeneratie JanVeenenTrijntjeRoelevink.4egeneratie WeijerVeenenSjoukjeDuursma5egeneratie PieterVeenenWimkeVeenstra.6egeneratie PieterWeijersvanderVeenen RoelfkePietersvanderScheer.7egeneratie WeijerEeuwesRinkemaenAnkeHarmsIwema

36 5

jaargedaanenschetstezo’n3000kalverenperjaar.Indejaren‘60en‘70vandevorigeeeuwliependieaantallenzelfsoptot inde5000. Volgens Ensing moeten we ons nietvoorstellen dat de veehouderijen in die tijdzo groot waren als nu. Een ‘dikke’ (grote)boer had toen 25 koeien op stal staan, inonzetijdisdatondenkbaar.

Nauwkeurig werkHet schetsen was een uiterst nauwkeurigwerk,maarEnsingwaseengoedetekenaarendatwaszijngeluk.Hetvielnietaltijdmeeomeengoedeschetstemakenvanhetkalfdattelkensinbewegingwas.Erliepensomswel 25 of 30 door elkaar, maar hij werktevolgenseengoedsysteem:eerstschetstehijdekalverenmeteenzwartekop,daarnadiemet een bles, enz. enz. Vervolgens merktehij de kalveren die al geschetst waren meteenstift.Vaak laghijeropdeknieënbij in

het land, om een natuurgetrouwe opnameoppapier tezetten. Indeavonduren thuis,werden de schetsformulieren verder vanallerlei informatie voorzien. Er moest altijdgoedopwordengeletdatergeendubbeleschets bij zat, want dan was er een foutgemaakt. Door zijn zorgvuldige manier vanwerken isdatEnsingnooitoverkomen.Hetschetsen op zich nam gemiddeld 10 à 15minuteninbeslag,maarmethetreizenerbijwasheteentijdrovendebezigheid.Daarnaast was Jans Ensing er twee keerper week - aan de vooravonden van demarktdagen, dinsdags in Groningen envrijdags in Leeuwarden - druk mee omgezondheidsverklaringen te schrijven voorkoeien die verkocht moesten worden. Deboerenmoesteneenbewijsoverleggendathetdiervaneengezondbedrijfkwam.Ensingdeed dit in samenwerking met veearts Th.Lambers,aandeWendsteinweg.

Op dit formulier werden de geboortedatum en eventuele bijzonderheden opgetekend, de naam en het adres van de veehouder en het nummer waaronder de koe geregistreerd werd bij de ‘Ge-zondheidsdienst voor dieren in Groningen’. Op de linkerzijde van het formulier stond voorgedrukt een kalf, zowel van de linker als de rechterzijde. De zijkanten waren in vakken verdeeld en zo kon de tekenaar op het formulier op de juiste plaatsen de vlekken aangeven waar het kalf of de koe mee geboren was.Ensing toonde een paar schetsen van koeien die zijn doodgegaan. Zo hebben we bij dit artikel een tastbaar bewijs van het werk van de schetser Ensing.

was niet thuis, dan hoefde hij er vaak nietop te rekenendathij de vrouwdeshuizeste zien kreeg. Ze kwam niet voor de dag.Waarschijnlijkuitverlegenheidtegenoverdeinseminator,omdatdezemiddelsKIeenkoegingbevruchtenenzenietwistomtegaanmethetseksueleaspecthiervan,waarvaaknogeengroottaboeoprustte.

Ook herinnert hij zich een andere situatiewaarin de vrouw zich in verlegenheidgebracht voeldeenontzettendbooswerd.De inseminatie was door hem uitgevoerd,terwijl de boer en zijn vrouw daar bijaanwezigwaren.Naafloopvroeghijnaardenaamvandekoe.Deboermoesttoegevendat de koe geen naam had en probeerdeterplekkeietstebedenken.Heteerstewathemtebinnenschootwasdenaamvanzijnvrouw. Dus de boer zei tegen Veen: “Doemaar Antje”. Nou, dat kon de vrouw nietwaarderen.Zijvoeldezichbeledigdenwerdvreselijkkwaadophaarman.

FusiesHet KI-station van Marum fuseerde metde Noord Drentse KI-vereniging te Peize.Daarna kwam er nog een grote fusie totstand en had de provincie Groningen nogmaar één KI-station, dat was gevestigd inNoorddijk/Ruischerbrug,bijGroningen.

VeenwerdovergeplaatstnaarNoorddijkeninsemineerdeindietijdoveralindeprovincievanUlrumtotUithuizenenvanOnstweddetotOpende.

Een stier bespringt een kunstkoe in het KI-station. Het sperma wordt opgevangen en in buisjes – rietjes – gedaan, die worden bewaard in vloeibare stikstof van - 1960 Celsius. Zo blijft het sperma jarenlang goed. Per lozing produceert een stier ruim vijf miljard zaadcellen, goed voor 700 rietjes sperma.

Mijn jeugdherinnering over het dekkenvan de kunstkoe op het grasveld naasthethuis,waarvanikvanafdeweggetuigewasgeweest,moestWeijerVeendiepuitzijn geheugen halen. Dit bleek namelijknietzovaaktezijngebeurd.Debedoelinghiervanwas,omdestierwatinextasetebrengendoorermeetelopenendestierzodoendetotdedaadtebewegen.Maarhetverhaalklopt,zobeaamdehij.

6 35

Koeien met vlekken en spikkelsErwareninhetverledenmaartweesoortenkoeien: zwartbonte en roodbonte. Maar na

verloop van tijd kwamen er steeds meerbij. Melis Siebinga bijvoorbeeld, had laterallemaal blaarkoppen. Voor de meeste

mensen zat er geenverschil tussen deene en de andereblaarkop, maar deschetser verhaalt,dat er wel degelijkverschil zat in deblaar of in de wittesokjes. Als ik aanEnsing vertel datik mij, als kleinMarumer jongetje,nog een aantalheel bijzonderekoeien met velespikkels herinner,van de melkrijderKai Drent uit hetBoereveld, weetEnsing dat dit om‘witruggen’ging,eenoud ras. Dat warenvoor de schetserhele ingewikkeldetekeningen,wanthetmoestkloppen.Aan de Noorderweghad de oude boerGjaltema ook eenras koeien dat welhonderd jaar oudwas. Deze Gjaltemawas de opa van dewel bekende, jongoverleden PieterBesselink,dieaandeEikenlaan woonde;de toenmalige Noor-derweg.Op advies van deGezondheidsdienstvan dieren, kochtEnsingaldirecteenbrommer bij ThiesHiemstra.“Ermoestsnel gewerkt wor-den” zo zeiden deherenvandeGezond-heidsdienst.

Ensing schetst kalveren in een weiland.

Bij boer Miedema in Opende schetste Ensing in 1985 het 50.000e kalf dat bij de Vereniging voor Veehouderijbelangen Westerkwartier te Marum werd geregistreerd. Dit werd breed uitgemeten in de pers. Later woonde Miedema op De Haar.

Veengingin1989op58jarigeleeftijdindeVUT.In de begintijd stonden er op het station7 à 8 stieren, maar in de toptijd wel 14 of15. Alle stieren op het KI-station warenstamboekwaardig, want zonder stamboekmochten ze niet bij de KI ingezet worden.Eenstierkonsomsweltotzijn16eof17ejaardienenalsgoededekstier.Dedierenbleventotheteinde inhetzelfdestationengingennagedanedienstennaarhetslachthuis.

Het werk op het KI-stationHetwerkenmetstierenwasgevaarlijk,maarVeen had goed in de gaten welke stierenonbetrouwbaarwaren.Hijheefterzelfnooitongelukken mee gehad, maar een ongeluklagwelopdeloerenhetwasweleenseendubbeltje op zijn kant, maar het is telkensgoedafgelopen. “Het heeft hemwel eensbehoorlijknagestaan”,zoalshijzelfzegt.Het KI-station in Marum heeft een tijdgekend, dat er wel twintig personenwerkten,waarvandegrotemeerderheidalsinseminatormetde verzamelde spermadeboer op ging om de koeien te bevruchten.WeijerVeenwasoveralinzetbaar.Hijgingdeboeropomteinsemineren,maardestallenwarennetzogoedeengeliefdwerkterreinen‘swinters als hetwerkbij deweg vrij slapwasdeedhijhetnodigekantoorwerk.

Veen noemt een aantal inseminatoren:Hendrik Dijk van het Bareveld op de Haar,EeuweFrankesuitNoordwijk(laterOpende),Eert Brandsma en Doede van Wijk uitTolbert. Hans van der Veen van de locatieTolberterpetten (bijgenaamd ‘LutjeHanske’)was de eerste die op een brommer reed,namelijkopeenBerini.Veenkochtzijneerstebromfiets bij Berend en Arend Jansma. Demengsmeringvanbenzineenolie,gafvaakproblemenenomhetkooltjeuitdebougiete

verwijderenlaghijdanmetdelerenjasaanopzijnknieënomhetteherstellen.LaterreedhijopeenmotorvanhetmerkJava.Hijkreegtoen motorvergoeding en tevens een weekvakantie in het jaar. Weer later kregen deinseminatoren allemaal een auto. De keuzevielopDafjes,vandeESA,diedealervandatmerkwas.Erwarenmeergegadigdenomdeauto’svoordeKI te leveren,zoalsJansma,met BMW’s en Egberts. Maar het werdenDafjesendiehebbendeKI-verenigingveelgeldgekost,wanterwarengroteproblemenmetderiemendoordemodderigepaden.ErstondopdeKruiswegaltijdeenreserveDaf,‘voorhetgevaldat’.

AnekdotesWeijer Veen maakte als inseminator vanalles mee. Als hij naar een boerderij moestomdaareenkoeteinseminerenendeboer

In de stal van het KI station Marum

34 7

Ensing had nog nooit op een brommergezeten en hij kreeg persoonlijk les vanfietsenmakerHiemstra.Erwasimmerstoennoggenoegruimteopdewegomteoefenen.Het advies van de Gezondheidsdienstwas wel begrijpelijk, want de gemeente isbehoorlijk uitgestrekt. Later kocht Ensingereen leren jasbijomdekou te trotseren.Over het salaris heeft hij nooit te klagengehad, want dat werd telkens automatischverhoogd.

Een stukje dorpshistorieAchterdeboerderijvanJansEnsing,lagdePierswijk met de haven, die in het middenvande50er jarenvandevorigeeeuwwerdgedempt. Daar legde vroeger de melkbootvan de gebroeders Van der Velde uit deWillemstadaan. DeWillemstad is een kleingehuchtje ten oosten van de Pierswijk enten noorden van de Jonkersvaart. Boerendie aan de wijk woonden, zoals Eringa enBergsma,plaatstenhunmelkbussenopeenvonder, in afwachting van de melkboot enleverden zodemelk af.Debussenwerdenuitdemelkbootgehaaldindezwaai,oftewelde haven, vervolgens opgehaald door demelkrijder uit Niebert en afgeleverd bij de

melkfabriekvanMarum.Ensingverteltdatdebodemvandehavenmaardertigcentimeteronderhetomliggendemaaiveld lag.Marumligt namelijk wel twee meter lager dan deJonkersvaartendaarommoestermetdijkengewerkt worden om het hoogteverschil teoverbruggen.OokkanEnsingzichnoggoedherinnerendaterpulpbotenenhoutschepenaankwamenindehavenvanMarum.Net als bij anderen was het melken in hetbegin bij Ensing allemaal handwerk. Laterging het ook bij hem machinaal. De melkwerd in bussen bij de weg neergezet, omopgehaaldtewordendoordemelkrijder.De Kruisweg was de ‘middenstandsstraat’vanMarum,mettallozewinkelsenbedrijven.Het is onvoorstelbaar dat het meeste nuverdwenen is. Enkele zaken vind je er nog,maar vele zijn helemaal uit het straatbeeldverdwenen of zijn verplaatst naar elders inMarum.Iknoemereenpaar:hetpostkantoor,het arbeidsbureau, de politiekazerne, hetsigarettenwinkeltje tegenover Ensing, despaarbank Eigenhaard, drogisterij vander Schaaf (later Boezerooij), bodedienstDijkstra, loodgietersbedrijf Benne Jansma,enz.Het is allemaal verleden tijd. Ook het

Gezicht op de Kruisweg in oostelijke richting. Rechts de woning van Ensing en links het toenma-lige gemeentehuis, dat werd gebouwd in 1908. In het midden is een telefoonpaal zichtbaar; in hetzelfde jaar dat Marum een gemeentehuis kreeg, werd er ook telefoon aangelegd.

Nieuw KI-station in Marum

In1955kwamerinMarumeengrootcentraalKI-station. De onverwoestbare stier Paulwas een van de stieren die de verhuizingmeemaakte. Helemaal aan de wieg van denieuwe KI in Marum stond de voorzitter,LammertdeWit.Hijwasboerenvoorlichterbij het consulentschap, en wist van dezedubbelfunctie ietsbijzonderstemaken.Hetisopmerkelijkdat,velejaren–envelefusies– later,eenschoonzoonvanDeWit,DoekeKooistrauitMarum,de‘grotebaas’werdvanhetKI-stationinNoorddijk.

De KI-vereniging kocht op de Kruiswegde locatie van kweker, koster en postbodeGerritdeWitdieervanaf1931woonde.Hetbijzondere huis was in 1929 gebouwd enmen sprak er over als “dat huis waar eenstuk bij weggevallen is”. Weijer Veen weetzichteherinnerendatzijnmoedereenszei,toenzeopbezoekwasaandeKruiswegenhet nieuwe huis zag: “Gerrit de Wit begintdaar ineennieuwhuisen ikbegonopeenoudeplaatsverachteruitinNiebert”.WeijerVeenwerktedirectvanafdeoprichting

bijhetKI-stationaandeKruiswegenzouinhetbijbehorendehuisgaanwonen.Hijwasinmiddels getrouwd met Grietje Renkemaen het jonge echtpaar woonde de eerstejarennoginBoerakker,naastdewinkelvanBolt.DuspendeldeWeijertussenBoerakkeren Marum heen en weer om de stieren teverzorgen en de nodige administratie tedoen.GerritdeWitmaaktenamelijknietveelhaastmethetverlatenvandewoning.MaarzodradezevrijkwamtrokhetgezinVeenerin,enwoondeervan1958tot1976.

Het toenmalige KI station, aan het eind aan de Kruisweg te Marum, is nog altijd herkenbaar

Weijer Veen en Grietje Veen-Renkema met hun kinderen

8 33

gemeentehuis was in vroeger jaren aan deKruisweg gevestigd, recht tegenover deEnsings. Vele bruidsparen zagen zij naarbinnengaan.EenbruidsfotograafstondvaakaandekantvanEnsingtefotograferen,methettoestelopeenstatiefeneendoek,dieookgelijkzijnhoofdbedekte,overdecamera.NadenieuwbouwvanhetgemeentehuisaandeMolenstraatkwamhetarbeidsbureauinhetoudegemeentehuis.Indeoorlogwashetbijhet gemeentehuis een komen en gaan vanauto’s met hooggeplaatste Duitsers. LaterhieldenzijkantoorindevoormaligevillavanHielkeGjaltema,nubewoonddoordefamilieVanKammen.

Geschiedenis van de boerderijJans Ensing en zijn vrouw kochten deplaats aan de Kruisweg in 1962 van zijnschoonouders, vlak na het overlijden vanschoonvaderEbbelvanderVelde.Louwina’svader,EbbelvanderVelde,kochtdeboerderijmetanderhalvebunderlandvandeervenMartenIdsinghin1922.DezewaslandbouwerteMarumenbleefzijnhelelevenvrijgezel. Marten Idsingh had het gekochtvanJannesHindriksVeenstra,timmermanteMarumin1902.Veenstrakochthetgeheelin1876van landbouwerPierHindriksHoltropenzijnvrouwFroukjePosthumauitMarum.Zij lieten in 1855 het huis en de schuurbouwen.

De schoonouders van Jans Ensing waren Ebbel van der Velde en zijn vrouw Grietje Dijkstra. Ebbel werd geboren te Noordwijk in 1876 en Grietje Dijkstra in 1880 te Boerakker. Zij trouwden in 1901 te Marum en vestigden zich op de Hamrik. In 1922 kochten ze de plaats op de Kruisweg erbij en verbouwden deze. Hun dochtertje Louwina, nu de vrouw van Jan Ensing, was toen een half jaar oud. Ebbel van der Velde kocht er links en rechts wat grond bij en hij molk aan de Kruisweg vier tot zes koeien. Het landbezit op de Hamrik werd eveneens door hem gebruikt. Ebbel was regelmatig met zijn paard en wagen op stap tussen de Kruisweg en de Hamrik. Het gezin van der Velde bestond uit zes dochters en een zoon. Na het overlijden van vader Ebbel van der Velde, kochten Jans en Louwina de plaats aan de Kruisweg en werd ook het bezit op de Hamrik verkocht. Het echtpaar Ensing vertelt nog, dat het geheel vroeger groter is geweest. In 1917 was er een grote uitslaande brand en daarna is de schuur kleiner herbouwd.

Jans Ensing achter de schuur, met rechts de uitzonderlijk kleine stookhut.

Bij Anko de BoerAls die ene stier ziek werd of kwam teoverlijden dan moest de kleine verenigingsperma lenen van een naburige KI-vereniging. In de begintijd stond er ook bijBertusPoppinga,aandeKruisweginMarumnaasthetvoormaligepolitiebureau,eenstierevenals in Marum-West bij Anko de Boer.DeBoerwoondeineengroteboerderijeenstukje ten noorden van de Haarsterweg,direct buiten de bebouwde kom, rechts. InNoordwijkwashetdomicilievandestierbijAnne Frankes, de Tolberter stier Edelmanhad zijn standplaats bij De Postwagen enookindeTolberterpettenstondereen.Menwerktesamenenzonodigwerderspermauitgewisseld.HetkwamdanookregelmatigvoordatVeenvroeg indemorgeneerstopdefietsnaarOldekerk,NoordwijkofTolbertmoestomspermatehalenNa een aantal jaren in Nuis-Niebert, gingWeijerVeennaardeeerdergenoemdeAnkodeBoer inMarum-West.DeBoerhadvoordestiereenspeciaalplekjeineenvrijstaandeschuurenditheettetoenhetKI-stationvanMarum. Tot het midden van de 50-er jarenvan de 20e eeuw werkte Veen bij Anko deBoer.

Hoe gaat KI in z’n werkVeenverhaaltoverhoehetinseminereninzijnwerkging.Hijhaalteenbuisvormigvoorwerpte voorschijn, een van de instrumentenwaarmeehij zijn inseminatiewerkuitvoerde.

In het handvat zit een batterij. De buis,ook wel speculum genoemd, werd in debaarmoeder van de koe gebracht, terwijldeinseminatorgelijktijdigz’nanderearmindeanusvandekoestak.Zowerddebuisbegeleid en voorkwam men dat er schadeaandedarmwandzouontstaan.Metdehandkon worden gevoeld wanneer het uiteindevandeKI-buisdegoedeplaatshadbereikt.Danwerdernogindebuisgekekenomdebaarmoedermondop tezoeken.Daarwerdmet een pipet het sperma gedeponeerd,tegen de baarmoedermond aan of zelfs ereenbeetjein.Naafloopwerdhetspeculumzorgvuldig gereinigd om weer te wordengebruiktvooreenvolgendebevruchting.Erwarenverschillendeuitvoeringenvangroottevandebuizen,zowelvoorpinkenalsouderekoeien

Koel bewarenInhetbeginwerdermetverskoeienspermageïnsemineerd,watheelkorthoudbaarwas.Daaromwerdertweekeerperdagspermaopgevangen. Als het koel werd bewaard,was de sperma ook de volgende dag nogbruikbaar. Koelkasten waren er nog niet,dus onze Weijer Veen nam de buisjes metspermameenaarzijnouderlijkhuis,stoptezeineenemmerenlietdieemmereenstukjezakkeninhetkoelewatervanderegenbak.

Per dekking op een kunstkoe werd 3cc sperma opgevangen. Daar werd eenvloeistof bijgevoegd en deze hoeveelheidwas genoeg voor het bevruchten van eengroot aantal koeien. Later werd de spermaverdund met eidooier en een bepaaldevloeistof.Alsditmengselwerdbewaardbijeen temperatuur lager dan 70 C. kon datzelfs twee tot drie dagen gebruikt worden.Datwaseenbehoorlijkevooruitgang.

Bij de KI-vereniging of via een meldpuntwerd gemeld dat een boer een ‘tochtige’koehad,diegeïnsemineerdmoestworden.Deboerkwamhiervoorpersoonlijklangsofstuurdeéénvanzijnkinderenmeteenbriefje.Detelefoonwas indebeginjarennoggeengemeengoed en werd voor dit doeleindezeldengebruikt.

Weijer Veen toont de zogenaamde KI-buis.

32 9

DaarvoorwashetonbebouwdeterreininhetbezitvanWolterSietsesBergsma,gemeente-ontvanger te Marum. Bergsma trouwdemetdeweduwe LutskeDerksHummel, diegetrouwdwasgeweestHindrikPiersHoltrop.Volgens overleveringsverhalen, zo vertellende huidige bewoners, hebben ook KlaasAbelsMulder,veldwachterengemeentebodeendehuisarts,dokterTheunisKlaasGrashuisDeves,inhethuisgewoondenishetooknogpostkantoorgeweest.Naasthetzobijzonderepandstaateenheelkleinstookhutje,van146x180cm.VolgensEnsing doet het verhaal de ronde, dat erwaarschijnlijk niet genoeg geld was vooreen grotere stookhut. Maar bij een lezingoverstookhokken–deDrentsebenaming–hoorde ik eens dat deze gebouwd werdenvan de stenen die overgebleven waren vandebouwvanhethuisendeschuur.Blijkbaarwarenhierteweinigstenenovergeblevenenis daarom de stookhut zo klein geworden.DeschoonoudersvanEnsinghaddenereenwaspotinendanwasdehutookvol.Erkonnognieteenseenfietsinstaan,watwelheelbijzonder was. Bij boerderijen met groterestookhuttenwerdervroegerindezomerookingewoond.

Tram Hetoerdegelijkehuisheeftdetanddestijdsgoeddoorstaan,ondanksdatdetramerjarenlangvlakvoorlangsdenderde.Welgebeurdehet in strenge winters met veel sneeuw,dat de tram een behoorlijke aanloop moestnemenomdoordesneeuwtekomen,ookalwarenermannenaanvoorafgegaanomderailssneeuwvrijtemaken.Alsdetramzicherdanmeteenbehoorlijkevaarteenwegdoorbaande, vloog de poes van Ensing somsvanschrikdeschuurin.Indetijddaternogpassagiers mee konden, stapten ze bij hunhuisin.IndeverkeringstijdvanJansEnsingenzijnvrouwkondefietsooknogmee.Detram reed door Peize, de woonplaats vanJans,enhijkonopdeKruisweguitstappen.Detramreedrakelingslangshethuisenhetafscheidingshekje van hun huis. “Om eveneenbeeld te schetsen”, verteltEnsing, “Alser per ongeluk een fiets tegen het hekjegezet was, werd die geschept door detreeplankvandetram.Hetgingdanvaakom

iemanddieevenbijonsofhetgemeentehuistegenoveronsmoestzijn.Alswehetzagendanwaarschuwdenwedemensen,datzediefietswegmoestenhalen,maardatontkwamjeookweleens”.Veelbijzondereverhalenzijnernietoverhethuistevertellen,volgensdekrasse,89-jarige,Ensing.Maarhetiswelzo,datjeindithuisweloudkuntworden!

Een mooie tijd en een vrij bestaanIn 1986 ging de kalverschetser in de VUTenzijnafscheidwerduitbundiggevierd.Dekwieke,nu89-jarige,kijktterugopeenmooietijdeneenvrijbestaan.Ophetmomentvanzijn terugtreden, dacht het echtpaar Ensingnogdathetvakvankalverschetseraltijdzoublijven bestaan. Maar er kwamen steedsnieuwe ontwikkelingen en later werden dekoeien voorzien van ‘blikken’ of ‘flappen’aan de oren. Deze zijn nu vervangen doorkunststofoormerken.Sinds zijnpensionering houdtEnsingzichbezigmethetklusseninenrondhethuisenknutselthijgraagmethout.Hijmaaktstovenendoetaanfiguurzagen:paardenenkoeien.

Jans Ensing en zijn vrouw Louwina Ensing-van der Velde genieten samen van een mooie oude dag in één van de oudste huizen van Marum.

ervan.EenvanderedenenomovertegaanopKIwasdekoeienziekte'abortusbang',dieveelslachtoffersmaakteonderhetrundvee.Deziektewerddooreengeïnfecteerdestierovergedragenopdekoediehijhadgedekt.De koe werd wel drachtig maar verloor naeen aantal maanden het kalf. Voor de boereen dubbele schadepost want er was dangeenkalf,maarookgeenmelk.InNederlandwerd bepaald dat KI alleen mocht wordentoegepast in verenigingsverband en hetnoorden was hierin erg vooruitstrevend. DeeersteKI-verenigingwerdopgericht in1938inTolbert.Toen de KI-vereniging Nuis in 1948 eennieuweinseminatorzocht,steldebestuurslidJanVeenzijnzoonWeijervooralskandidaat.

Frisse stierEenkleineKI-vereniging,zoalsinNuis,hadinhetbeginmaarééneigenstierendiestondineenschuurbijBertusPostmus-nu‘IndeKlaver’-waarookdebenodigdeinstrumentenwarenopgeborgen ineeneenvoudigkastje.Deboerenkwamendaarterplekkemethunbolsekoeien.OmnegenuurbijPostmusen

omtienuurbijBandringainNiebertkondende koeien worden geïnsemineerd met hetspermavandeNuismerstier.Ditkostteeenrijksdaalder.Inseminatiebijdeboeraanhuiswas ook mogelijk, maar de prijs werd danverdubbeld.EenstierdeedtweejaardienstbijhetkleineKI-station, want anders zou hij zijn eigennakomelingen kunnen bevruchten en datwasnietgewenst.DestiergingvervolgensnaareenanderKI-stationofwerdgeslacht.Eencommissievandeskundigen,aangestelddoor het bestuur, kocht een nieuwe ‘frisse’stier,dieaanalleeisenvoldeed.Tochbleekpasnaverloopvan tijd,uitdekwaliteitvandemelkvanzijndochters,ofeenstiergoedenakomelingen voortbracht. Later werd eenstier, naeenbepaaldaantalbevruchtingen,tijdelijk weggezet als wachtstier om hetresultaat van zijn ‘werk’ af tewachten.Vielde melkgift van zijn nageslacht tegen, danwerdhijafgedankt.Alkwameenstieruiteengoedefamilie,danwasditnoggeengarantievooreengoed resultaat,want,zoalsWeijerVeenzegt:”Inditvakiséénenéénnietaltijdtwee”

Als 16-jarige volgde Weijer met succes de opleiding tot ‘uitvoerder van kunstmatige insemina-tie’ in Groningen en de weg was vrij om aan zijn nieuwe baan in Nuis te beginnen.

10 31

Dorpsvlag Noordwijk-Lucaswolde

Koos Vos

Na Boerakker-Lucaswolde heeft nu ook Noordwijk-Lucaswolde een eigen dorpsvlag gepresenteerd. Lucaswolde voelt zich door de ligging zowel verbonden met Boerakker als met Noordwijk, vandaar dat men bij de ontwerpen van beide dorpsvlaggen betrokken is geweest. Tijdens de jaarvergadering van Plaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswolde, op 6 april 2011, werd de nieuwe dorpsvlag onthuld door de heer Joeke Spa. Het eerste exemplaar werd overhandigd aan Marten Huisma, voorzitter van het bestuur van dorpshuis De Weme. De serie dorpsvlaggen in de gemeente Marum groeit gestaag. Over de inmiddels ook al gepresenteerde vlag van Nuis-Niebert kunt u lezen in een volgend nummer van ’t Olde Guet.

Het ontwerpNa het verzoek van de gemeente aanPlaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswoldeom een dorpsvlag te ontwerpen, is er veelspeurwerk verricht om zo veel mogelijkgegevens van beide dorpen aan tekunnen leveren bij het Consulentschapvoor Heraldiek. Met die informatie is hetConsulentschapaandeslaggegaanenheefteenaantalontwerpenvooreendorpswapengemaakt.HetbestuurvanPlaatselijkeBelangheeftdaaruiteenkeuzegemaaktendieheeftals basis gediend voor het ontwerp van dedorpsvlag.

De omschrijving en verklaring“In goud een leeuw, van sabel gewapend

en getongd van keel. Een versmalde en verhoogde balk van azuur, een schildhoofd van goud, beladen met een lelie van azuur, vergezeld door twee verkorte kruisjes van keel.”De leeuw symboliseert de invloed van defamilieVon Inn- undKniphausen inNoord-wijk.DekerkinNoordwijkheeft,integenstel-lingtotveelanderekerken,geenwindwijzermeteenafbeeldingvaneenhaan,maarvaneenleeuw.DefamilieVonInn-undKniphau-sen schonk onder andere de kerkklok. Deblauwe lelie staat voor het klooster van deSusteren van Reyde, dit klooster stondvroegerteLucaswolde.DekruizenstaanvoordeWemerlanden,ookwelkerklandengeno-emd.Nogsteedswordt,inenomNoordwijk

Weijer Veen, inseminator van het eerste uur

Geert Braam

Ook in dit nummer van ’t Olde Guet weer een artikel over een boeiend beroep dat uitgestorven is, althans zoals het in de beginjaren gebeurde, het beroep van ‘inseminator’. Weijer Veen oefende dit vak ruim veertig jaar uit en stond aan de wieg van de moderne KI, oftewel kunstmatige inseminatie.

Mijn eigen jeugdherinneringenHet zal in 1958 of 1959 geweest zijn, datmijn kameraad en ik mee mochten als zijnvader Hendrik Heijs - onze buurman aandeLindsterlaan-meteentochtigekoenaarboer Hulshoff ging. De koe werd achter deboerderijgedektennahetverrichtebetaaldeHeijsf7,50aanHulshoff,waarnawijmetdekoehuiswaartskeerden.Eenpaarjaarlater,in1961/1962,fietsteikalsjonge jongen dagelijks naar de TechnischeSchool in Leek en was meermalen getuigevan een indrukwekkend tafereel. Op hetgrasveldnaasthetKI-stationaandeKruiswegwerdeen'halvekunstkoe'opwieltjes,gedektdooreenwelwillendestier.DemanvandeKIhadzichverdekt–enveilig-opgesteldonderde stevige kunstkoe om het sperma op tevangen. Jeugdherinneringen, die aanleidingwarenvoormijngesprekmetWeijerVeenendiezijnverweveninditverhaal.

Boerenzoon Weijer Veen Weijer werd geboren op 10 oktober 1931aan de Idsinghsree C 82 nu Idsinghswegte Niebert. Vader Jan Veen was geboren

in De Wilp en werkte als boerenknecht inFriesland,waarhijzijnvrouwleerdekennen.In1930vestigdenzijzichopdehuurboerderijvan de gezusters Hagedoorn, die daarvoordoor Hidde Drent werd bewoond. De huurwerdjaarlijksafgedragenbijzaakwaarnemerHaarman in Leek. Een paar keer per jaarkwamen de gezusters op bezoek om tekijken hoe de boerderij en de landerijener bij lagen. Tevens letten ze op of er nietgekaptwasindehoutwallen.Hetwarennietde gemakkelijkste mensen, volgens Weijer.Ze dachten dat de boeren veel verdiendenendatzij teweinigkregenaanhuur.Bijdeboerderijhoordezo’n10hagrondenerwerdnog5of6bunderbijgehuurdvanKimmuitNuis.JanVeenhadeentwaalf-totvijftientalmelkkoeien,jongvee,eenpaard,eenschaapen kippen. Het was een gemengd bedrijfwaar aardappelen, bieten, rogge en haververbouwd werden. In de oorlog werden ervooreigengebruiknogbaggelsgewonnen.WeijerbezochtdeMULO inMarum,diehijdoor de oorlogsomstandigheden niet heeftafgemaakt. Hij ging aan het werk op deboerderijvanzijnoudersendaarnaastnaardedaglandbouwschoolinOldekerk,gevolgddoor een cursus ‘Aardappelselecteur’ eneen cursus ‘Algemene Ontwikkeling’ vanmeesterGorteruitNiebert.Opdeboerderijwasnietgenoegwerkvoortweekrachtenenerwerduitgekekennaaranderwerk.Hoewelzijn vader maar een klein boerenbedrijfjehad,liethijalin1948dekoeieninseminerenenzathijinhetbestuurvandeKI-verenigingNuis/Niebert.

In dienst bij de KI NuisKunstmatige Inseminatie bestond toeneen jaar of tien en veearts Siebinga uitOldeberkoop, familievandeSiebinga’svanDe Haar, was een van de grote voorlopers

Fokstier (Fries Stamboek) geschilderd door G.J. Adema

Het aanbieden van de vlag. V.l.n.r.: De heer Joeke Spa, Marten Huisma en Albert Smid, voorzitter van Plaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswolde.

30 11

enLucaswolde,veellandgehuurddattotdekerkbehoort.DeblauwedwarsbalkstelthetriviertjeDeWemerendeWemertochtvoor.DeWemertochtligtinhetafwateringsgebiedrondomNoordwijkenLucaswoldeenvormteen belangrijk waterstaatkundig element indeplaatselijkewaterhuishouding.

De WemerEenvandeelementenindevlag,deblauwedwarsbalk,voorstellendedeWemer(laterdeWemertocht) wekt de nieuwsgierigheid op.Waar lag vroeger de Wemer en waar is nude Wemertocht? En wat betekent eigenlijk‘Wemer’?Navraag levertheelweinigop. Ingezetenenvan Noordwijk geven aan, dat nabij hetdorpshuisvroegereenlaagtewas,waarlangsofwaaruitdeWemerrichtinghetOudeDiepging.Opdekaart vanBeckeringhuit1781loopt een stroompje ten oosten van dehoofdweg richting zuidoost naar het OudeDiep.Dezekaart,hoewelaardignauwkeurig,isnietaltijdpreciesgedetailleerd,zodathet

Op deze kaart uit 1781, zien we een riviertje ten oosten van Noordwijk, dat mogelijk de Wemer is.

Happy endZo heeft het verhaal over het ‘kistje’ eenkop en een staart gekregen. Het mag tochwel toevallig worden genoemd, dat een‘overlevingskistje’vandeKoninklijkeFamilie,gemaaktinVoorburg,viaLondeninCanadaterechtkomt.DateenmilitairhetvervolgensmeekrijgtomzijnbagageintevervoerenenhettochmaarweerinNederlandachterlaat.Zijnzusterweetnietwatzijermeemoetalszij het na een zolderopruiming meeneemtnaar Hoogkerk en toch besluit contact opte nemen met ’t Steenhuus, waar men hetniet durft tentoon te stellen, omdat er zo’nonduidelijk verhaal bij is. Gelukkig komtde zoon van de maker van het ‘kistje’ incontact met een oud-militair in Marum, dietochtoevalligmoethebbengewetenvanhet‘kistje’datinmuseum’tSteenhuusinNiebertinopslagstond.Hijbevestigtdathet‘kistje’echtisenhetmuseumkanhetdusmettrotsexposeren. Wat zou het mooi zijn als nuPrinses Irene toevallig nog eens een kijkjezoukomennemeninhetmuseum?!

Het ‘overlevingskistje’ zal voorlopig in mu-seum’tSteenhuustebezichtigenzijn.

De heer Ferdinand Tuinstra bij het kistje in Museum ’t Steenhuus.

voedingsgebied van deze stroom best ietsdichter bij het dorp kan hebben gelegen.Aangezien er geen enkele andere rivier isingetekendbijNoordwijk, kandeze stroommisschiendeWemerzijn.

Meer onderzoek nodigConcluderend kunnen we stellen, dat erover de Wemer zo een, twee, drie geensluitend verhaal valt te vertellen. Zowelde betekenis als de exacte ligging zijnniet geheelduidelijk. Heeft hetwoordeenFrieseoorsprongenbetekenthetmisschien‘water’, of is het afgeleid van Weeme, watpastoriebetekent. Ikdurfergeenuitspraakovertedoen;ditvraagtommeeronderzoek.Vanmijnbevindingenzalikuopdehoogtehoudenineenvolgendnummervanditblad.

12 29

De bewoners van het Veld en het Achterpad

Sietse Klaassens

De tegenwoordige Dorpshuistraat* werd vroeger het Achterpad genoemd. Deze zandweg kwam destijds uit op de doorgaande – provinciale – weg, precies waar nu de ingang is van Albert Heijn. Het Achterpad boog onmiddellijk linksaf in oostelijke richting, maar je kon ook nog een honderdtal meters rechtdoor. Het Boereveld, destijds een prachtige zandreed, heette in het verleden kortweg ‘het Veld’. Later werd de adressering A, gevolgd door een nummer en daarna kreeg het de officiële naam Boereveld. Wie waren zo’n 75 jaar geleden de bewoners van de tegenwoordige Dorpshuisstraat en het Boereveld? We maken een wandeling en vertellen.

Aan het einde van het rechtdoorgaandegedeelte van het Achterpad stond rechtsde woning van de familie Borger en aande linkerzijde het oude werkhuis. Vroegerwoonde daar wethouder Klompmaker enlater de familie van Tiemen Cloo. Nu gaanwe terugnaarhetbeginvanhetAchterpaden slaan rechtsaf. Op de hoek stond dewoningvandefamilieKrijgsheld.Krijgsheldwasschoenmakervanzijnvakenwasnogalgehandicapt,wanthijhadeenhoutenbeen.Evenverderstondeen twee-onder-één-kap

woning: de westelijke helft werd bewoonddoordefamilieMertensendeoostzijdedoorde familiePoelman.Nogevenverderstonddewoning vandedamesWielenga endanstonderhetvroegeredorpshuis,waarnudeDADrogistis.Daariniskortnadeoorlogeenkleuterschooltje gevestigd geweest. Achterhet pand was een grote zandbak waar dekleutersisspeelden.Naast het dorpshuis lag een open veldje.Daar werden later drie grote volkstuinenaangelegd en nog later werd het veel gebruikt

Woning schoenmaker Krijgsheld, 1971.

De dubbele woning van de families Mertens en Poelman, 1971.

Woning van de dames Wielenga, in 1971.

Het voormalige dorpshuis, waaraan het Achterpad zijn tegenwoordige naam dankt.

vertrekken Prinses Juliana en de kleineprinsesjes na enige tijd naar Canada. Het‘kistje’wordtookopdezereismeegenomen.Op12 juni1940arriveertprinsesJuliana inhet nieuwe thuisland Canada, waar zij totheteindevandeoorlogmetdekinderenzalblijven.

Hutkoffer van militairEveneensinmei1940,wasJanMeendering,door zijn functie bij de militaire politie, inZeeland terechtgekomen. Met zijn eenheidmoest hij zich terugtrekken voor deoprukkendeDuitsersenkwaminDuinkerkenterecht. Vanuit die plaats brachten deEngelsen hun leger in een tijdsbestek vannegen dagen naar Engeland over. Op hetlaatste moment is Jan met het Engelseleger meegegaan en kwam eveneens viaEngelandinCanadaterecht.Hierwashijbijde oprichting van de Prinses Irenebrigadebetrokken. Hij was een van de bewakersvan Prinses Juliana en haar dochters. Eind1945kwamhijterugnaarNederlandmetzijnCanadesevrouwBeryl.JankreeginCanadaals hutkoffer een wit ‘kistje’ aangeboden,omzijnbagageinmeeterugtenemennaarNederland;het‘kistje’hadzijndienstgedaanenwasnietmeernodig.

Op zolder in HoogkerkTot november 1946 hebben Jan en Berylin Den Haag gewoond, daarna zijn zeweer teruggegaan naar Canada. Jan heefthet ‘kistje’ bij zijn ouders achtergelaten.Uiteindelijk kwam het terecht bij de zusvan Jan Meendering, mevrouw Koning-Meendering,inHoogkerk.Zijheefthet‘kistje’al die jaren bewaard, niet wetend wat voor‘kistje’ het was, en heeft het uiteindelijk op18juli1996aanmuseum’tSteenhuus-eenambachtelijkmuseum-geschonken.Zijheefterwaarschijnlijktochwelhetbijzonderevaningezienenhetvakmanschapopwaardegeschat. En zo stond het sindsdien dus inopslag bij ‘t Steenhuus. Toch wel toevallig,want wie verwacht in deze omgeving noueen‘kistje’meteendergelijkeachtergrond.

De maker gaat op zoekIn 2010 ging de heer Jan van Ewijk uitDelft, zoon van een meubelmaker, op zijn

beurt, uit pure nieuwsgierigheid, op zoeknaar het ‘overlevingskistje’, dat vóór de 2eWereldoorlogdoorzijnvaderwerdgemaaktvoor de Koninklijke Familie. De familie VanEwijk woonde toentertijd in Voorburg, Dejonge Jan was 10 jaar toen zijn vader deopdracht kreeg het ‘kistje’ te maken. Hetwerd ontworpen door een echte uitvinder,ene mijnheer De Vries, die volgens deverhalendestijdsalopzelfgemaakteskeelersrondreed.Vader vanEwijkheeft het ‘kistje’samen de oudere broer van Jan gemaakt.ZelfsdekleineJankoneenbijdrageleverendoortehelpenbijhetschuren.Ditmoethemook op de gedachte gebracht hebben omna te gaan of het ‘kistje’ nog ergens terugte vinden zou zijn. Jan plaatste voor zijnzoektocht een advertentie in een tijdschriftvoorveteranen.Hijwasnamelijkooksoldaatgeweest en toevallig was hij, net als JanMeendering,lidvandePrinsesIrenebrigade.

Gevonden in ‘t SteenhuusEen inwonervanMarum lasdeadvertentieen zette hem op het goede spoor. En zobezocht de zoon van de maker van ditbijzondere ‘kistje’ in het voorjaar van 2011museum’tSteenhuusenkonhijbevestigen,dat het hier om het oorspronkelijke ‘kistje’gaat. Zelfs de originele bekleding zit ervolgensVanEwijknogin.

Koningin Wilhelmina inspecteert de ‘Koninklijke Nederlandse Brigade Prinses Irene’ in Engeland, zomer 1940. Deze ‘Prinses Irene Brigade’ kwam voort uit Nederlandse troepen die in mei 1940 konden ontkomen aan de Duitsers en bestond verder nog uit Engelandvaarders en enkele Nederlanders in het buitenland die bij de brigade hun dienstplicht vervulden. Jan Meendering en Jan van Ewijk waren er beide lid van.

28 13

door ruitervereniging Mazeppa. We komendanopdehoekAchterpad-Boereveld.

WegaannurechtsafnaarhetBoereveld.Allewoningenstaanenstondendaaraandelink-erzijde.Op de hoek staat nog steeds de woningdie destijds werd bewoond door de fami-

lie Bergsma. Achter deze woning lag toeneengrootstukbouwlandennetvoorbijdatstuk landstonddewoningvandeweduweBraam. Even verder stond een boerderij,waar woonde de familie Van der Molenwoonde. Aan de zuidzijde had men eenmooieappelhof.DefamilieVeenstrawoondein de volgende woning en dan kwam eenlang, laag huisje dat in de lengte langs dezandreed stond. De bewoonster daarvanwas de weduwe Grietje Eilander. Aan heteindstaatdewoningwaardestijdsdefamilieSikkengawoonde.Wegaannunaar linksenweernaar rechtsen komen bij de eerste woning links, waardefamilievanEitDrentwoonde.Eenzoon,die zich Kei noemde, maar eigenlijk Gerritheette, had een kleine melkrit voor de zui-velfabriekvanMarum-West.Hijzong,zittendopdewagen,vaakliedjesenvanéénweetikdeeerstetweeregelsnog.Dieluidden:“Er reed langs de wolken een man op zijn fiets, hij trapte en trapte, maar vorderde niets”.

Aan diezelfde kant stonden vervolgens vierwoningenvandewoningbouwvereniging.DebewonerswarendefamilieBonnema,waar-vankleinzoonSietseverdronkenisindePiers-wijk,defamilieDiertens,waarvaneenzoonbehoordetotdezestienslachtoffersvanhetdramaTrimuntenverderdefamiliesPopsenBenne van Dijk. Aan de overzijde daarvanstaat de woning waar de familie Boeremawoonde. Aan het eind rechts woonde defamilievanWolterPoelmanenlinkswoondeeerstReitsemaenvelejarendaarnadefami-lieStobbe.WegaannudewegterugtothetAchterpadengaanrechtsaf.Deeersteboerderij,dieernog staat, werd bewoond door de familieVanderLinden.Naast deze boerderij stond de woning vanRoelf van der Wier; ook hij had een kleinemelkritvoordezuivelfabriekinMarum-West.HarkevanderWierwasdebewonervandevolgendewoning,ookditpandstaaternog.HarkeventtemetmelkinhetdorpMarum.Aangekomen op het eind, waar het Boere-veld afbuigt naar het zuiden, stond op dehoek langs de afwateringssloot de woningvanPierHoltrop.

Deafwateringslootnoemdemenvroeger‘destroomsloot’.Erstondongeveerveertigcmglashelderwaterinenjezagdansomseen

Over een ‘kistje’ om te overleven en wat het ‘kistje’ zelf overleefde

Sineke de Groot-Jager

Een verhaal, doorspekt met toevalligheden

Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw had ambachtelijk streekmuseum ’t Steenhuus een ‘kistje’ in opslag, waarvan werd gefluisterd, dat het een Koninklijke achtergrond zou hebben. Niemand wist het zeker en daarom was het museum terughoudend om het kistje tentoon te stellen. De naam ‘kistje’ is, hoewel het van hout is, niet zo goed gekozen. Het gaat in feite om een ‘reiswieg’, maar toch is ook dat een vreemde naam voor een helemaal afsluitbaar babyvervoermiddel, dat voorzien kan worden van een gasmasker en bovendien waterdicht kan worden afgesloten. Door een toeval was het ’t Steenhuus in het bezit gekomen van dit mysterieuze witte ‘kistje’. Sinds dit voorjaar is het mysterie ontrafeld. Het was inderdaad geen gewoon wit ‘kistje’, nee het was een Koninklijke reiswieg, maar dan wel een heel bijzondere.

Overlevingskistje voor prinsesjeToen de Tweede Wereldoorlog dreigde wasPrinses Irene een baby; zij is geboren op5 augustus 1939. De Koninklijke Familiebereidde zich in het geheim voor op eenmogelijkevluchtnaarhetbuitenland.PrinsesBeatrixkonzelfal lopen,maarvoorPrinsesIrenewerduitvoorzorgeen‘overlevingskistje’gemaakt,waarinzijveiligzouzijntijdensdevlucht. In mei 1940, na de Duitse inval inNederland,wistendeNederlandsetroepenbijdeGrebbelinienogenkeledagenweerstandte bieden, maar op 12 mei 1940 was wel

duidelijk dat de Duitsers aan de winnendehandwaren.OpdiedagvalthetbesluitomeendeeldeKoninklijkeFamilie,t.w.PrinsesJuliana en haar kinderen Beatrix en Irene,naarEngelandteevacueren.

Naar Engeland en CanadaHet ‘kistje’ doet dienst. Een kogelvrijeauto van de Nederlandse Bank brengtde prinsessen naar IJmuiden, waar eenEngels oorlogsschip klaarligt om hen naarEngelandtebrengen.Op13mei1940komthetgezelschapaan inHarwich,vanwaardeleden van het koningshuis direct per treindoorreizennaarLonden.KoninginWilhelminavertrektsamenmetdeNederlandseregeringeen dag later ook naar Engeland. Deregering installeert zich in Londen en blijftdaarderestvanoorlog.MaarookEngelandwordt bedreigd door Duitsland, en daarom

Prins Bernhard en kindermeisje Sophia Feith dragen bij aankomst in Londen de gasdichte wieg waarin prinses Irene ligt.

Prinses Irene, veilig in haar overlevingskistje.

`Topografisch kaartje uit 1926. De rondwan-deling begint bij nummer 1, toen de splitsing Provincialeweg-Achterpad, nu De Wending en volgt de oplopende nummering.

14 27

snoekjevanzo’ndertigcm.,stil inhetwaterstaan te wachten op een prooi. Zo was hettoen,nuishetwaterzwart.OpheteindstaatnogdewoningwaartoendefamilieHeyseenpluimveebedrijfhad.

Gaanwenueenhonderdtalmetersterug,danligt er links een verbindingsreed tussen het

oostelijkenwestelijkgelegenBoereveld.AandezereedstondeenwoningwaardefamilieDijkwoonde.ZoonHepkemoestzich indeoorlogsjaren melden voor tewerkstelling inDuitsland,hijisgegaanennietteruggekeerd.Hetisnietbekend,ooknietbijdefamilie,watermethemisgebeurd.

In 1960 is er een optocht van versierde wagens geweest in Marum. Het Boereveld deed ook mee en voerde de leuze “Boereveld Teleurgesteld. Na 15 jaar bevrijding, nog steeds geen waterleiding”.

Met de tram noar tante Jo

Pillie Wierenga-Wieringa.

Het was ien 1943 dat ik met moeke ien de tram noar tante Jo ging. Ze woonde ien de stad, ien Kostverloren, zo hiette die buurt. Nou heet deze wiek de Schildersbuurt. Ze was gien echte tante van ons. Ze was de moeke van een van onze onderdukers, die jonge hiette Jo. Dus doarom zee ik tante Jo.

Zewashuuloarig,ikkreegvanallesvanheur.Ennoardestad iende tramwashulemoalfeest. Het was huul gezellig die middag.Mienmoekekreegeenschilderijtjemet,dieJoschilderdhad.TanteJozee: “Pilliedoekenstdatpakjeweldroagen,wantdoebistaleengrotemeid.”Holhetmorstiefvast.

We gingen weer terug. Het werd al watschiemerigtoenweoverdekruuswegreden.Henkie,mienbroer,zolonsvandetramhaltebij café Jonker ophoalen. En woarom datallemoal zo hoastig moest wiet ik ok niet,mormoekegingalvandetreeplankoaf, jaen toen viel ze. De brede treeplank schoofheur overziet, gelukkig niet veur de wielen.Ze brulde het uut en ze riep mor: “Mienkiend, mien kiend.” Henkie heurde heur albijOkkeProamstraveur‘thuusbrullen.Morhetkiendstonnogmooiiendedeuropeningmethethulegrotepakonderheurarmkes.Moekewerdiendekroegbrogt.

DokterJameszienassistentehetheurdoarverbonden.Henkie tildemijuutde tramenmet mekoar werden wij noar huus brogt.Moekehetnogwekenlangmetheurbenenopdestoelzeten.

Vandathulegebeurenwietiknietveulmeer,ik was nog mor 3 joar. Mor ik heb een fijnstelbroers,diemijveulovervroegerverteldhebben.Doardeurwietikernogeenbeetjevanoaf.

Endatgroteschilderijdatikbijmijdroegwas17x30cm.Ikhebhetmetnommentoenonsolderlukhuusleeghoaldwerd.Detekstdieopdatschilderijtjestondwas:“DeeeuwigeGodzijueenwoning”.Hethingaltiedbijonsthuusaandemuur.

Pillie Wieringa, 3 jaar oud.

Het grote schilderij, van 17 x 30 cm

Gerrit ‘Kei’ Drent met paard en melkwagen

De woning van Roelf van der Wier, 1971

De woning van Pier Holtrop, 1971

* De Dorpshuisstraat loopt tussen De Wending en het Malijksepad.

26 15

’t Mantje van Moarum

Cobi Olijve

Zoals in veel steden en dorpen staan ook in Marum verschillende beelden. Aan de Olmen staat bijvoorbeeld het beeld ‘Vrouw met parasol’ gemaakt door de in 2002 overleden kunstenaar Johan Sterenberg en bij sportcentrum De Holten bevindt zich een beeld van Harm Blanken. Sinds 27 augustus van dit jaar is er in de gemeente een beeld bijgekomen, ‘’t Mantje van Moarum’.

Van Manneke naar MantjeAlenigetijdbestaathetMannekevanMarum,eenkleinbronzenbeeldjegemaaktdoorJanDouma.Degemeentegeefthetcadeauaanmensen die zich hebben ingezet voor degemeente,zoalsbijvoorbeeldraadsledendieafscheidnemen.Dekunstenaarbeoogdemetzijnontwerprechttedoenaanhetverleden,een eerbetoon aan de ‘gewone’ inwonersvandegemeenteMarum.Toende raad inmei2011instemdemeteenbudgetvooreengroterkunstwerk,datvoorhetgemeentehuisgeplaatstzouworden,roerdenverschillendeledenvanHeemkundekringVredewold-Westzich.Waaromhetbeeldgeennaamgegevendiepastbijdestreek?Voordekleineuitgavewashettelaat,hetkereltjewasalgedoopt,maar dit grotere exemplaar kon toch eenmeergebiedseigennaammeekrijgen!

PrikkeboendersDaarbij kwam dat ook de Heemkundekringgraageenbeeldhadwillenlatenontwerpendat past bij Marum. Een beeld dattyperend is voor de gemeente, waarvande bewoners vroeger wel Prikkeboendersof Prikkebuurders werden genoemd. Deplannen van de gemeente doorkruisten ditplan.NaoverlegmetJanDoumaenenkeleleden van de historische vereniging kwammen tot het volgende: het grote beeld zoudenaam‘tMantjevanMoarumkrijgenenuitzijnjaszakzoudeneenpaarprikkeboenderssteken.

Van was naar bronsVooreenbronzenbeeldopzijnsokkelkomtte staan, moet er nogal wat gebeuren. JanDouma maakte voor ‘t Mantje eerst eenschets. Aan de hand daarvan modelleerdehij een beeld van was. Toen dat helemaalnaar tevredenheid was, werd het naarde bronsgieter gebracht. Daar werd hetwasmodelingegoteningips,waarnadewas

erineenovenwerduitgestookt.Ditwordtwelde‘verlorenwasmethode’genoemd,oftewel‘cireperdue’.Zoontstondeenholgipsmodelwaarin het brons werd gegoten. Het beelddat daarna tevoorschijn kwam leek in nietsop het prachtige bronzen beeldje dat nu tepronkstaatindetuinvanhetgemeentehuis.Voor beeldhouwer Jan Douma was er toennogveelwerkaandewinkelomereenmooigladenglanzendbeeldvantemaken.

42.TegenoverdezaakvanWillemVenema,aandeHoornweg,demeubelzaakvanBattusvanWijk;eenzaakvoorwoninginrichting.

43. Daarnaast bakkerij Hofstee. De eerstebakker was Harm Hofstee. Nu zit al dederde generatie Hofstee in het bedrijf. DatisHermanHofstee,deenigewarmebakkerinMarum.Broodbakkerwasvroeger,inmijnjeugd,eenheelzwaarberoep.Allesgebeurdeook daar nog met hand- en voetkracht.Middenindenacht,alshetheledorpnogopéénoorlag,moestdebakkeraluitdeveren.Hijmoestdeovenwarmstokenmet turvenentakkenbossen.Branddehetvuureenmaalbehoorlijk,dankondebakkerbeginnenmethetmakenvanz’nbrooddeeg.Anderhalfmudroggemeelindetrog,waterenzuurdeegerbijvoegenendanmaarmengen.Nietmeteenmengmachine,nee,metlichaamskracht.Eenheel zwaar karwei. Eerst benen en voetengoedwassenendande trog instappenomhetdeegheellangmetdevoetentetreden.Hij hield zich staande aan een touw dat erboven hing. Regelmatig wat water erbij,zodatereen taaiemassaontstonddanhetdeegindevormenenindeoven.Ennahetroggebrood werd het gewone bruinbroodgebakkenenhetwittebrooden luxebrood,

bolletjes,krentenbolletjes,beschuit,koekjes,cake, koek, noem maar op. Ontzettendveel werk. Vooral in de Sinterklaastijd metal die spullen als speculaas, taaipoppen,banketletters, chocoladeletters, borstplaaten zo meer. In die dagen zagen bakkershunbedmaarheelweinig.Maargoed,washetdagelijksbakkengedaan,danmoestdebakkerijweeraankantwordengemaaktende bakkerskar ingepakt. Het paard kwamvoordekarendebakkerginghetdorpendestrekendaaromheenin,omhetbrooduit

In mijn jeugd bakten bakkers ook helelangebrodenmetkrentenerin.Diewerdenvantevorenbestelden’szaterdagsvoorPasen besteld. Op een plankje. Op hetPaasbrood was een papiertje bevestigdmetdaaropnaamenprijs.Bijonsstondop het papiertje: “Vrouw Buutkamp metkrenten,75cent.VrouwBuutkampzonderkrenten,60cent”.

teventen.Vaaktot ’savonds laat.Vooral ’szaterdagswashetergtijdrovend.

In het volgende nummer van ’t Olde Guet vervolgen wij deze dorpswandeling door de dertiger jaren, met onze gids Jan Buitkamp. We lopen dan vanaf de Lindsterlaan, langs de Wendtsteinweg en de Kruisweg tot aan de grens met Nuis. (Red.)

Het ruwe bronzen beeld

MelkboerenEen belangrijke bedrijfstak vormden demelkboeren.Hoegingdatverkopenvanmelkvroegeropeendorp?Verpaktemelkenzuivelproductenkendenwenogniet.Koelkastenookniet.Veelmensenhaddenweleenkelder,waarinzevoorkortetijdproducten goed konden houden. Nuhebben we dus wel koelkasten en wehalenallemelkenzuivelproductenuitdesupermarkt.Maarinmijnjeugdgingdatwelwatanders.Erwarenboeren,diezelfhuneigenvollemelkenmelkproductenuitventten. En er waren mensen, diewerden ingehuurddoordezuivelfabriekom melk en melkproducten, zoalskarnemelk, karnemelksepap en boteruit te venten. Zo had de CoöperatieveMelkproductenfabriek‘ZuidelijkWester-kwartier’ een eigen melkventer: HarkevanderWier.De Ipema’s, inmijn jeugdJanIpema,laterBakeIpemaenJozefvanKammenhaddeneeneigenmelkloop.Zijventtendeproductenuitvanhuneigenboerenbedrijfje.Melkrijdershaaldendevollemelkbussenop bij de boeren en brachten die naarde zuivelfabrieken inMarum,NoordwijkenDeWilp.Indeoorlogwasallesopdebon,ookmelk,pap,boterennoemmaarop. Dan moesten de melkboeren demelk-,karnemelksepap-enboterbonnenopplakkenopeengrootvel,datinleverenophetdistributiekantoor,waarzeerdaneenvoorraadbonvoorkregenopvertoonwaarvan ze weer melkproducten bij defabriekkondenverkrijgen.

1625

De kenmerkenLaten we ‘t Mantje van Moarum eensnauwkeurigbekijken.Demakervanhetbeeldheeft,naareigenzeggen,hetuiterlijkvandemensenindezeomgevinggoedbestudeerdenmodellatenstaanvoordevormgeving.

’t Mantje van MoarumHet beeld “ ’t Mantje van Moarum” staat symbool voor de gewone man of vrouw, de werker uit de geschiedenis van Marum. Deze gewone Marumer, staat van oudsher bekend als “Prikkeboender”, (of “Prikkebuurder” als hij uit Nuis/Niebert kwam), omdat hij in de “slappe” tijd heideboenders van de harde stelen van de heide maakte. Deze werden langs de deuren uitgevent en in bosjes van 10 stuks verkocht.Ook de algemene naam “Woldjeprikken” voor bewoners van het Zuidelijk Westerkwartier, herinnert aan dit stukje geschiedenis van deze regio.

Het beeld ” ’t Mantje van Moarum” staat voor de eenvoudige mens, die mede de grondlegger van Marum is geweest. Het beeld staat óók voor onze toekomst, waar we diezelfde mensen zo hard nodig hebben. ’t Mantje, vol vertrouwen en met een glimlach op zijn gezicht, kijkt naar de toekomst. Uit zijn jaszak steken een paar heideboenders.

Gemeente Marum. Heemkundekring Vredewold-West.Beeldhouwer Jeb’64. Mantje van Marum (en Manneke van Marum)

De onthulling van ’t Mantje van Moarum, door Janny Hulshof ( namens de gemeenteraad), Piet van Houten ( bestuur Cultura ), burgemeester van Bekkum, Cobi Olijve (namens Heemkundekring Vredewold-West) en Jan Douma, de maker van het beeldje.

33. Daarnaast café Meine de Boer, waarMeine en Anne de scepter zwaaiden. Eenbijzondercafé.

34. Naast café De Boer woonde klompen-makerSeyevanderHeide.BijdefamilieVanderHeidewerdheelfanatiekgekaart.AlshetSeyez’nvrouwJantsjetelaatwerd,gingzijnaarbed.Heeldikwijlsgebeurdehetdan,datalsJantsjedevolgendemorgenopstond,demannennognietuitgekaartwaren.

35. Buurman van Seye van der Heide wasBonne de Boer, die een manufacturenzaakdreef. Met een koffer vol kleding, achterop zijn fiets bevestigd, bezocht hij ook degezinnen,diebuitenhetcentrumvanMarumwoonden.LatervolgdezijnzoonKlaashemop.Diegingooknog“metpakbijdestreek”.Ik zal een jaar of acht geweest zijn, toenik eens samen met mijn moeder in demanufacturenzaak van Bonne de Boerwas. Daarvan herinner ik mij het volgendevoorval. Mijn ouders waren lidmaat van deHervormde Kerk in Marum-West. Die wastoen altijd vrijzinnig. Nu niet meer. Maarbij die gelegenheid, waarop ik doel, zeieen gereformeerde vrouw in een gesprek,dat ze met mijn moeder had in die winkel,ineens tegen mijn moeder: “Och ja, vrouwBuutkamp, je moet’n nooit vergeten: wijbin’n’tkorenenjimhetkaf”.

36.NaastBonnedeBoerwashetsnoepwin-keltje, tevens winkel voor kruidenierswaren

van Harm Wiebenga en Jinke. Harm wastimmerman en werd later leraar aan eenambachtschool. Na hem dreef LammertWesterhofindatpandeengroentewinkel.

37.DaarnaastdesmederijvanGeertJansen,later Dirk Jansen. Een zeer betrouwbarezaak,gedrevendoorheelserieuzemensen.

38.Danwandelenweeenstukverderenzienaanonzerechterkantdegrasdrogerij.

39.Verderopaandezelfdekant,dewinkelengaragevanAnneMiddel.Hijverkochtauto’s,fietsen,maarookhorlogesenbrillen.Endeoudebrandweergaragewasdaargevestigd.

40. Even verder steenhouwerij Cuperus-VanNijf.Dezaakvoorgrafstenen.Cuperusis daar gekomen als meesterknecht engetrouwdmetGeertjevanNijf,dielatervelejaren gemeenteraadslid was van de PvdA.Jan, hun zoon, is verongelukt onder eenvallend granietblok. Dat betekende ook heteindevandezezaak.

41. Naast Cuperus de zaak van WillemVenema, commissionair en graanhandelaar.DezaakstondopdehoekvandeLindsterlaanen de Hoornweg. In mijn jeugd stond daarook een prachtig historisch pand, op dehoek,meteenschitterendenotenboom,dat,zoals heel veel in Marum, helaas ook tenprooigevallen is aandeslopershamer.EengrootgemisvoorhetMarumerdorpsbeeld.

De provinciale weg, met links de bakkerij van Hofstee (43). Het smalle zandweggetje rechts is de Lindsterlaan.

Opzijn rugdraagt ‘tMantjehetwapenvande gemeente dat met beide handen wordtvastgehouden.Zoalsgezegdstekenuit zijnjaszak de kenmerkende heideboendersen gaat hij op klompen door het leven. Desokkelgeeftdevolgendeteksttelezen:

24 17

De drieënnegentig dorpswinkels uit mijn jeugd

Dr. Jan Buitkamp deel1

In mijn jeugd – ik ben geboren in 1929 en woonde op de Postdijk bij het Oude Diep – was Marum een agrarisch dorp. Bronnen van bestaan waren het boerenbedrijf en - daarmee al dan niet verbonden - ambachtelijke bedrijven. Alle landbouwwerk was paardenwerk of werd door mensenhanden gedaan. Op het land zag je overal hele legertjes werkvolk. Bezorgwerk van kruidenier, bakker, slager, enzovoort, gebeurde met paard en wagen of op de fiets. Er werd heel veel gelopen. Ik was leerling op de openbare lagere school aan de Marktstraat en liep elke dag van de Postdijk naar Marum-West en na schooltijd weer langs de Haarsterweg terug naar huis. Dit artikel is een eerbewijs aan al die mensen, die hier eens leefden en werkten, in ons Marum, en die Marum mee vooruit gebracht hebben.

Zoveel verdwenen van vroegerEris-nuikditschrijfishet2010–heelveelwegvanvroeger.Helaas!Deopenbarelagereschool,diewerdgebouwdin1883,isweg;deopenbareULO-school,van1916,isweg;het gemeentehuis is weg; hotel-restaurant‘DeKoppelPaarden’inMarum-Westisweg;de Drachtster Tram, begonnen in 1913, isweg.Eriszóveelweg.Zoveel,daterinmijnjongejarennogwelwas.Ookveelwinkelsenbedrijfjeszijnverdwenen.Iknoemmaareens

wat. Inmijn jeugdwarener inMarum-WestenMarum-Kruisweg- Tienkruidenierswinkels,nunogtwee: AlbertHeijnenLidl.- Negenzelfbakkendebakkers,nuzijner nogtweebakkers,waarvanalléén Hofsteezelfbakt.- Verderwarenerdriesmeden,twee vrachtrijders,tweestelmakerseneen grasdrogerij.- AlléénalinMarumwarenvierslagers,nu

bakkerij van Karst en Siets van Dellen. Zehaddentweekinderen:JopieenRinze.Karstventte de bakkerswaren uit met paard enwagen.

27.AandeanderekantvandeMarktstraat,naast de winkel van Posthumus, was demuziekwinkelvanDouweGorter.Gorterwaspianist en had een conservatoriumopleidingafgemaakt.LaterhebbenKlaasBergsmaenzijn vrouw Fokje Jongsma in dat pand eenkruidenierswinkelgehad.

28. Daarnaast Noorman, die de radiodistri-butie in Marum verzorgde: twee zenders,Hilversum1enHilversum2.Laterisdiezaakgevestigd geweest in Niebert. Noorman istijdensdeDuitsebezettingdoordeDuitsersgearresteerd en overgebracht naar hetconcentratiekamp Neuengamme, waar hij isvermoord.

29.AandezelfdekantwasdestelmakerijvanGerritStrikwerdagevestigd.Hijvervaardigdeboerenwagens, ladders, pottenrekken, enz.NuisdaarhetgaragebedrijfvanJonkman.

30. Even verder, aan dezelfde kant, degroentezaak van Wobbe Meter. Later namdienszoonAtedezaakover.

31. Verderop café Hamming, in 1913gebouwddoorHoman,alswachtkamervoorde Drachtster Tram. Deze tram heeft vanaf1oktober1913 tot aandezomervan1948het personen- en goederenvervoer tussenDrachten en Groningen verzorgd. Vanaf1948alleennoggoederen.InmijnjeugdwasWietsevanderVeedeuitbatervanhetcafé.Erwaseenwachtkamerenjekonerkaartjesvoor de tram kopen. De kartonnen kaartjeswarengroenvoordeeersteklasenbruinvoordetweedeenderdeklas.VanderVeedreeftevenseenbrandstoffenhandel.

Hoornweg van Marktstraat tot Lindsterlaan32.NugaanweterugnaardehoekMarkstraat-HoornwegenlopenvervolgensinderichtingKruisweg. Direct aan de rechterkant is dande zaak van elektricien Koenes, nu Kramer.Voorheen had Rekker daar een winkel voorboerengereedschap.

Het café van Meine en Anne de Boer (33).Marum West, v.l.n.r. de huizen van kapper Nanko Huisman, de familie Fokke Wiekel, Siebe Glas-tra en vaatjeskuiper Klaas Strikwerda en zijn gezin. (Nummer 9 t/m 11)

18 23

nogéén.- Danvierschoenmakers,nugeenéén meer.- Driekleermakers,geenéénvanover.- Eénklompmaker,éénvaatjeskuiper,één hoedjesmaakster,tweemuziekwinkels, vijfbrandstofhandels,enzovoort,enzovoort.

Samen met twee oud-Marumers, Jan vanWijk en wijlen Otto Roelfsema, heb ik allenamen van en verhalen over die Marumerzaken, winkels en bedrijfjes opgeschreven.Drieënnegentig waren het er. Wij nemen umeeopeendorpswandelingdoorhetMarumvan de dertiger jaren van de twintigsteeeuw. We lopen, zo te zeggen, vanaf dehoek Haarsterweg-Postdijk in de richtingMarum-West en dan door het dorp tot deLindsterlaan.

Haarsterweg, van Postdijk tot Wilpsterweg1.OpdehoekHaarsterweg-Postdijk,aandelinkerkantvandeweg,staatdeboerderijvanJan en Heike Bron-Boerema. In mijn jeugdwoondenhierdeoudersvanHeike:Martenen Anne Boerema. Maar vroeger woondedaarSiebeGlastraenzijngezin.Diedrevendaar eencafé.Dat kun jenog zienaandebredevoordeur,devroegereingangvanhetcafé, middenin het front van de boerderij.

LaterwoondendeGlastra’sinMarum-West.Ophet landvanGlastrawas’swinters,alshet vroor, de ijsbaan. Gerrit Boonstra wasdaar toen baanveger. Gerrit Boonstra, dieslechtzag,wasbekendvanwegezijnsterkeverhalen.HijwasgetrouwdmetMargje.

2.Eenpaarhuizenverder,aandezelfdekantvan de weg, woonden Anne Gjaltema enAafke. Anne Gjaltema was timmerman enzandverkoper.Flinkeman.ZijnzoonTjeerdhadlatereentimmerzaakinBoelenslaan.

3. Verder aan de Haarsterweg, aan derechterkant,voorbijdeboerderijenvanWillemVenema,deSiebenga’senGaaikema,stondhet zogenaamde ‘stinkhokje’. Dat was eensoortloodsje,waarboerenhundodedierenheenbrachten. Die werden daarvandaanlater opgehaald door een destructiebedrijfuit Bergum. Vooral ’s zomers stonk hetdaar verschrikkelijk. Vandaar de naam‘stinkhokje’.

4.DanevenverderrichtingMarum-WesthadjehettimmerbedrijfvanBockeUithof.Bockewas een kundig timmerman. Hij was kleinvanstukenhadeenhogerug.ReedaltijdopeenEysinkmotor,eenechtpruttelding.Altijdeenlerenjasaaneneenlerenvliegerkapop.

pandafgebroken.DeKoppelPaardenwerdgebouwdin1907,inopdrachtvanBraaksma.

19. Aan de overkant van de Hoornwegwas het bedrijf ESA, Elema-Stollenga´sAutobusdiensten, gevestigd. Het werd in1927 opgericht door de zwagers KlaasMichiel Elema en Martinus Stollenga. Dezwagers begonnen hun bedrijf met tweeautobussen, die zij overnamen van deheer Winius. Daarmee verzorgden zij hetpersonenvervoerrondMarum,naarDrachtenennaarGroningen.

20. Naast de ESA, het doktershuis, dat ernogsteeds staat. Inmijn jeugdwasdokterSybrandydaarhuisarts.Bijdiensvoorganger,dokter Doelman, was mijn moeder inbetrekking.

21. Buurman van De Koppel Paarden wasJob Swieringa. Hij verkocht kippenvoer endreefeenkunstmesthandel.Diensbuurmanwas bakker Gerrit Renkema. Naast bakkerwashijmusicus,drummer.Zenoemdenhemdemanmetdeeeuwigeglimlach.

22. Aan de overkant van de weg verkochtRoelvanBergenijs.

23.DaarnaastwasdeopslagloodsvanFreerkPosthumus.

24. De winkel van Posthumus lag aan deoverkantvandewegopdehoekMarkstraat-Hoornweg. Nu is er een apotheek ingevestigd.DewinkelvanPosthumuswaseensoort supermarkt voor boerengeriefspullen.Verder verkocht Posthumus klompen,petroleumlampen, speelgoed, enzovoort,enzovoort. Freerk Posthumus was getrouwdmeteendochtervanDalstra.Dalstrawasmetdezaakbegonnen.Hijhadnogeenfietsmeteen hoog wiel en een klein wiel. KleinzoonHenk Posthumus had van opa Dalstra eenseenbokkenwagengekregen.DaarmeestartteHenkeen‘lijndienst’voorvervoervanbagagevan tramreizigersvandeDrachtsterTramtotaandeWilpsterweg.Zijnbeloning:snoep.

25. Tegenover de winkel van Posthumus opde hoek Hoornweg-Houtwal was bakkerijRoelfsema.DeeerstezaakinMarummeteenautomaat voor kroketten, gehaktballen endergelijke etenswaren. Die automaat kostte500guldenenwerdafbetaaldmet50guldenpermaand.

De Marktstraat26.DangaanwenudeMarkstraat in.Directaan de rechterkant de bakkerswinkel en

Café Homan, tevens tramstation, aan de tegenwoordige Markstraat (31).

Provinciale weg in westelijke richting. Op de voorgrond het riviertje de Randel, rechts smederij Lenstra (16), links de winkel van Fien van Houten (15) en in het midden, op de achtergrond, de woning van Klaas Strikwerda (11).

22 19

Hijwasnietgetrouwdenz’nzusterIebeltjeook niet. Bocke woonde met zijn zustersIebeltjeenMartjeenzijnoudersopDeHaar,naastdefamilieHofstee.Vader Durk Uithof miste een oog. Hij hadookgeenkunstoog,maardroegsomseenlap over de plek, waarin het oog gezetenhad.MeestalechterhadUithofdie lapnietvoorendankeekjeineenietwatbloederiggat. Vaak zeiden mensen tegen Uithof:”Uithofneemtocheenkunstoog,ditisgeengezicht!” Het antwoord van Uithof luiddealtijd:“Hoeftniet,wantikbenaltrouwd”.Bocke was heel lang van stof. Als je methemingesprekkwamwasjenognietklaar.Erkwamgeeneindaan.Bocke, de kleine timmerman, moest eensietsvertimmerenaankastenvandomineesmevrouwineennaburigepastorie.Mevrouw

was een grote, rijzige vrouw met, volgensdegenediemijditverhaalheeftverteld,eenvestibule,waar jeonderkonschuilen tegeneenregenbui.Mevrouwdeedopen.EntoenBockededomineesvrouwdaarinvollelengteen omvang ineens zo voor zich zag staanwas het precies alsof de kleine Bocke metzijntimmermanskistnogkleinerwerddanhijalwas.ZewasweltweekoppengroterdanBocke.Bockewerdbinnengelatenenmevrouwweeshemdekast,dievertimmerdmoestworden.De bevelen knetterden Bocke om de oren:Dit endat en zusen zo.Bockedook indekastomdekierentedichtenendekastlicht-enstofvrijtemaken.Domineewasnietthuistijdensdezeoperatie.Toen,naarBockesidee,deputeruitwas,riephij mevrouw erbij. Maar volgens mevrouw

kongevaarlijkegevolgenhebben.Strikwerdaistoenalsdeweerlichtnaarhetpostkantoor– kantoorhouder Veenstra – gegaan om tevragen of de post al weg was. Dat bleekgelukkigniethetgeval tezijn.Daaropwerdalle aanwezige post, die verzonden moestworden,nagezienendaartussenvondmenookdebriefvanReindersmaaanHitler.Debrief werd niet verzonden, die nam KlaasStrikwerda weer mee naar huis. Achter dewoningvandeStrikwerda’slaghetkorfbalveldvandeMarumerKorfbalclub.ZoonReinderhadlaterthuiseenkopieerinrichting.

12.Aandeoverkant vandeweghadFetjePloeg-Huberts een hoedjeswinkel. Haarman werkte op de boekhoudafdeling vande zuivelfabriek. Het echtpaar overkwameen zwaar motorongeluk. Ploeg vonddaarbij de dood, zijn echtgenote raaktezwaar gewond. Mevrouw Ploeg was eendochter van kleermaker Hoving, die op deKruisweg achter Piet Notenbomer woonde.Daarover verderop meer. De hoedjeswinkelwerdopgezetdoordelatereechtgenotevandrogistHermanvanderSchaaf.

13. Naast de familie Ploeg was de slagerijvanslagerHoekstra,laterHaakstra.HoekstrawasgetrouwdmeteendochtervanWobbeMeter.Hijslachttezelfenbezorgdehetvleesthuis ineenwitgeëmailleerdbakjemeteenhagelwittedoekerover.

14. Daarnaast schoenmaker MartenDijk. Niet groot van stuk. Altijd een lerenvoorschootvoor.Lidvanhetkerkbestuurvandevrijzinnige,hervormdekerk.

15. Daar direct naast de kruidenierszaak

vanFienvanHouten,getrouwdmetBindertKloosterman.Fien-Evina-vanHoutenkwamuit een familie van winkeliers. Haar manBindertKloostermanwasgemeentearchitecten-opzichtervanMarum.Inzijnvrijetijdwashijdirigentenschreefhijliedteksten.DetekstvanhetMarumsvolksliedisvanzijnhand.

16.TegenoverdekruidenierswinkelvanVanHoutenwassmederijJanLenstra.Eenheelaardigeman.Vooralookvoorkinderen.Wijmochtenvaakaandeblaasbalgtrekkenomhet smidsvuur aan te blazen. Lenstra waskachelsmid, fietsenmakerenookhoefsmid.Zijn zoon Theo is hem opgevolgd. Zijndochter is getrouwd met Wouter Bron uitOpende,eenheelmuzikaleman.

17. Dan kruiste het riviertje de Randel deweg.DestraatdienuRandelheet,heetteinmijn jeugd de Rekkersbuurt. Daar stondenzes huizen. Die waren in 1921 gebouwd inopdrachtvantimmermanenkoopmanHarmRekker.ZijnbroerGaatzeRekkerkomenwelaternogtegenalsslager.

18.Aandeanderekant vanhet riviertjedeRandel laghotel-café-restaurantDeKoppelPaarden. Uitbater ervan was K.M. Elema.Zijn voorganger was Lubbe Renkema endie had het bedrijf, op zijn beurt, gekochtvan Karel Braaksma. Opvolger van Elemawas Ties Kram. Helaas is ook dit riante

BakjekerelsIndietijdwarenerooknogdeveleventers:mannenmeteennegotiebakje. ‘Bakjekerels’noemdendemensenhen. Inzo’nbakjezatvanalles: veters, schoensmeer,kachelpoets,kamfer, klosjes garen, knopen, elastiek, kammen, naaimachineolie, naalden, spelden,potloden,noemmaarop.Verderwarenerventersmetzelfgemaakteheidebezems,mattenenmanden.Mattenwerdengevlochtenvanbentgrasenmettouwaanelkaargenaaid.Danventersmetbokking,metharing,metsinaasappelsennogveelmeer.Ookstoelenmattersombiezenstoelenterepareren.Allemaalkoopluiaandedeur,indeweeromwatteverdienen.

In de week voor Sinterklaas kwamen,vooral in de ‘buitengebieden’, ook devrouwen met de Sinterklaaskorf langsde deur. Die vrouwen liepen voor eenbakker met een grote korf vol zakkenspeculaasjesengrotespeculaaspoppen,verdergroteenkleinetaaipoppen,allerleidingen van marsepein, suikerbeestjes,chocoladebeestjes, borstplaat en eengrote broodtrommel met banketletters.’s Morgens haalden ze bij de bakker despullen op, ventten er de hele dag meelangs de huizen en ’s avonds rekendenzeweerbijdebakkeraf.Zewerktenopprovisie. Froukje Knoop uit de Houtwalliepmetde‘Sinterklaaskorf’voorbakkerKarstvanDellen.

AswagenInmijnjeugdhadjeooknogdeaswagen.Metpaardenwagenwerddeinhoudvandegroteijzerenvatenopgehaald,gevuldmet as, afval en papier, die de mensenbuiten zetten. En dan de ‘strontwagen’.Diehaaldeelkeweekde inhoudvandewc-emmers in het dorp op. Rioleringwasernogniet.Moeteenvreselijkwerkgeweestzijn.

De Rekkersbuurt, nu Randel (17).

20 21

moesternogveelmeeraangedaanworden.EnBockegingweerverderaan’twerkaandiekast.Maarhetwasmevrouwnooitnaardezin.Mevrouwbleefmaarlichtzien.IederekeeralsBocke,volgenshemklaarwasmetz’nwerkenmevrouwerweerbijriep,dookdepastoriebewoonsterindekastenkraaidezevanuit deduisternis steevast: ”Timmerman,ikzienog licht”.EndankroopBockemaarweer in de kast en begon opnieuw teprutsen. Maar wat hij ook deed mevrouwbleefaltijdlichtzien.Hetduurdenetzolang,totdatBockezelferhelemaalgeenlichtmeerin zag. Indathelekarweiniet.Wasmijdateenmens!Toenmevrouwvoordezoveelstekeervanuitdekastriep,datzenog“altijdlichtzag”,werdBocke echt ‘hellig’. “En nou is het jandorieafgelopen”, Bocke draaide de sleutel vande kastdeur om en mevrouw kon er nietmeer uit. En Bocke weg. Buiten hoorde hijmevrouwnogtekeergaan.Ofdominee,toenhij thuis kwam, zijn echtgenote uit de kastbevrijdheeft,ofdatmevrouwdedeurkapotgetraptheeftweetikniet,maarBockeisdaarnooitmeergevraagdvooreentimmerkarwei.

5. Verderop, aan dezelfde rechterkant vandewegwoondeJanElsinga,diepetroleumverkocht.Vanhetmerk‘DeAutomaat’.Bijde

petroleumwaservoorkindereneenkrantjevan ‘De Automaat’, met daarin het verhaalvanPijpjeDrop.Elknummervandatkrantjeeindigde met de zin: “En hoe het PijpjeDrop verder vergaat staat in de volgendeAutomaat”. Zo deed Jan Pietereulie aanklantenbinding. Jan Elsinga is later, toende petroleumlampen de een na de andermoesten wijken voor elektrisch licht,chauffeurgewordenbijESA.

6.Evenverderwoondentweeongetrouwdemannen:PieterenTiemendeVries.Daarwasvroeger ook een levensmiddelenbedrijfje.Pieterwaseenstilleman,Tiemenwaseenprater. Vertelde je die mannen een verhaaldan zei Tiemen steeds: “Och verrek tochkerel”.Pieteralleenmaar:“Ja,ja,ja,ja……”.

7. Daarnaast was alweer een winkeltje.Het winkeltje werd gedreven door Aaltje,de vrouw van Doede Kraaienga. Doedewerkte op de timmerfabriek van Gjaltema.Ze hadden drie kinderen: Anne, zus enJohanna.Dewinkeldeurenhetwinkelraamzijnnogtezien.

Hoornweg, van Wilpsterweg tot Marktstraat8. Verder op, de Wilpsterweg voorbij, was

aan de linkerkant de boerderij van BertusHoman. Zoon Henk is verongelukt met zijnmotorfietsendochterWimkeleeftookallangnietmeer.Evenverderopaandezelfdekanteen rijtje huizen. Daar begon het centrumvan Marum-West. Het eerste huis was hettimmerbedrijfvanBerenddeBoer.

9. Daarnaast kapper Nanko Huisman.Knippen 10 cent. Wobbe Ausma was daarbediende. Nanko had veel scheerklanten.Devasteklantenhaddenallemaaleeneigenlaadjeineenkastjewaarinhunscheerspullen,mes,kwast,zeepenzowerdenopgeborgen.Meester Westerhof liet zich daar elkedag scheren. Wobbe zeepte in en Nankoschoor. Na afloop, als meester aan Nankobetaalde, riep Nanko steevast: “Wobbe!”DaaropantwoorddeWobbedan:“Dankjewelmeester!” Westerhof gaf blijkbaar altijd eenfooitje voor Wobbe. Huismans opvolgerwaskapperWiltjer.Eenuniekefiguur.Als ‘swintersde ijsbaan,dieaandeoverkantvandeweglag,openwas,dankwamjebijkapperWiltjernogaleensvoorde‘vaste’deur.Danhingereenbriefjeopdedeur:“Dekapperisopdeijsbaan”.Wiltjermochtblijkbaargraagschaatsen.

10.Naastdekapperszaakwoondedefamilie

Wiekel.FokkeWiekelwasboekhouderopdezuivelfabriek.LaterwerdhijdirecteurvandeBoerenleenbank. Daarnaast woonde SiebeGlastra,deeigenaarvandeijsbaan.

11. De buren van de familie Glastra warenKlaas Strikwerda met zijn echtgenote enzonen Menno en Reinder. Menno is laterpredikant geworden en Reinder was eengrootacteur,diejarenlangbijdeESAvoordepublic-relations heeft gezorgd. Strikwerdawas vaatjeskuiper. Hij maakte botervaatjesvoordezuivelfabriek.Klaas Strikwerda speelde op de scholenook vaak voor Sinterklaas en Reinder wasjarenlang Zwarte Piet. Beiden waren in deweer met toneelspelen. Strikwerda wasregisseur van het jaarlijkse toneelstuk datkinderenvandezangclubvanmeesterKoetsein De Koppel Paarden opvoerden. K.M.Elema,directeurvandeESA,sprakaltijdnaheteindevandeopvoeringeendankwoord.Schoonvader van Klaas Strikwerda wasReindersma.DieschreefbrievenaanJanenAlleman,metnameaanpolitiekefigurenenwereldleiders.Zodeeldehijde familieeensmee,dathijeenbriefaanHitlerhadgepost,waarin hij deze had gewezen op wat hij indeogenvanReindersmaverkeerddeed.HetwasindetijdvandeDuitsebezettingendit

Schematische voorstelling van de Provincialeweg - nu Haarsterweg en Hoornweg genoemd - tussen de Postdijk in het westen en de Lindsterlaan in het oosten.

20 21

moesternogveelmeeraangedaanworden.EnBockegingweerverderaan’twerkaandiekast.Maarhetwasmevrouwnooitnaardezin.Mevrouwbleefmaarlichtzien.IederekeeralsBocke,volgenshemklaarwasmetz’nwerkenmevrouwerweerbijriep,dookdepastoriebewoonsterindekastenkraaidezevanuit deduisternis steevast: ”Timmerman,ikzienog licht”.EndankroopBockemaarweer in de kast en begon opnieuw teprutsen. Maar wat hij ook deed mevrouwbleefaltijdlichtzien.Hetduurdenetzolang,totdatBockezelferhelemaalgeenlichtmeerin zag. Indathelekarweiniet.Wasmijdateenmens!Toenmevrouwvoordezoveelstekeervanuitdekastriep,datzenog“altijdlichtzag”,werdBocke echt ‘hellig’. “En nou is het jandorieafgelopen”, Bocke draaide de sleutel vande kastdeur om en mevrouw kon er nietmeer uit. En Bocke weg. Buiten hoorde hijmevrouwnogtekeergaan.Ofdominee,toenhij thuis kwam, zijn echtgenote uit de kastbevrijdheeft,ofdatmevrouwdedeurkapotgetraptheeftweetikniet,maarBockeisdaarnooitmeergevraagdvooreentimmerkarwei.

5. Verderop, aan dezelfde rechterkant vandewegwoondeJanElsinga,diepetroleumverkocht.Vanhetmerk‘DeAutomaat’.Bijde

petroleumwaservoorkindereneenkrantjevan ‘De Automaat’, met daarin het verhaalvanPijpjeDrop.Elknummervandatkrantjeeindigde met de zin: “En hoe het PijpjeDrop verder vergaat staat in de volgendeAutomaat”. Zo deed Jan Pietereulie aanklantenbinding. Jan Elsinga is later, toende petroleumlampen de een na de andermoesten wijken voor elektrisch licht,chauffeurgewordenbijESA.

6.Evenverderwoondentweeongetrouwdemannen:PieterenTiemendeVries.Daarwasvroeger ook een levensmiddelenbedrijfje.Pieterwaseenstilleman,Tiemenwaseenprater. Vertelde je die mannen een verhaaldan zei Tiemen steeds: “Och verrek tochkerel”.Pieteralleenmaar:“Ja,ja,ja,ja……”.

7. Daarnaast was alweer een winkeltje.Het winkeltje werd gedreven door Aaltje,de vrouw van Doede Kraaienga. Doedewerkte op de timmerfabriek van Gjaltema.Ze hadden drie kinderen: Anne, zus enJohanna.Dewinkeldeurenhetwinkelraamzijnnogtezien.

Hoornweg, van Wilpsterweg tot Marktstraat8. Verder op, de Wilpsterweg voorbij, was

aan de linkerkant de boerderij van BertusHoman. Zoon Henk is verongelukt met zijnmotorfietsendochterWimkeleeftookallangnietmeer.Evenverderopaandezelfdekanteen rijtje huizen. Daar begon het centrumvan Marum-West. Het eerste huis was hettimmerbedrijfvanBerenddeBoer.

9. Daarnaast kapper Nanko Huisman.Knippen 10 cent. Wobbe Ausma was daarbediende. Nanko had veel scheerklanten.Devasteklantenhaddenallemaaleeneigenlaadjeineenkastjewaarinhunscheerspullen,mes,kwast,zeepenzowerdenopgeborgen.Meester Westerhof liet zich daar elkedag scheren. Wobbe zeepte in en Nankoschoor. Na afloop, als meester aan Nankobetaalde, riep Nanko steevast: “Wobbe!”DaaropantwoorddeWobbedan:“Dankjewelmeester!” Westerhof gaf blijkbaar altijd eenfooitje voor Wobbe. Huismans opvolgerwaskapperWiltjer.Eenuniekefiguur.Als ‘swintersde ijsbaan,dieaandeoverkantvandeweglag,openwas,dankwamjebijkapperWiltjernogaleensvoorde‘vaste’deur.Danhingereenbriefjeopdedeur:“Dekapperisopdeijsbaan”.Wiltjermochtblijkbaargraagschaatsen.

10.Naastdekapperszaakwoondedefamilie

Wiekel.FokkeWiekelwasboekhouderopdezuivelfabriek.LaterwerdhijdirecteurvandeBoerenleenbank. Daarnaast woonde SiebeGlastra,deeigenaarvandeijsbaan.

11. De buren van de familie Glastra warenKlaas Strikwerda met zijn echtgenote enzonen Menno en Reinder. Menno is laterpredikant geworden en Reinder was eengrootacteur,diejarenlangbijdeESAvoordepublic-relations heeft gezorgd. Strikwerdawas vaatjeskuiper. Hij maakte botervaatjesvoordezuivelfabriek.Klaas Strikwerda speelde op de scholenook vaak voor Sinterklaas en Reinder wasjarenlang Zwarte Piet. Beiden waren in deweer met toneelspelen. Strikwerda wasregisseur van het jaarlijkse toneelstuk datkinderenvandezangclubvanmeesterKoetsein De Koppel Paarden opvoerden. K.M.Elema,directeurvandeESA,sprakaltijdnaheteindevandeopvoeringeendankwoord.Schoonvader van Klaas Strikwerda wasReindersma.DieschreefbrievenaanJanenAlleman,metnameaanpolitiekefigurenenwereldleiders.Zodeeldehijde familieeensmee,dathijeenbriefaanHitlerhadgepost,waarin hij deze had gewezen op wat hij indeogenvanReindersmaverkeerddeed.HetwasindetijdvandeDuitsebezettingendit

Schematische voorstelling van de Provincialeweg - nu Haarsterweg en Hoornweg genoemd - tussen de Postdijk in het westen en de Lindsterlaan in het oosten.

22 19

Hijwasnietgetrouwdenz’nzusterIebeltjeook niet. Bocke woonde met zijn zustersIebeltjeenMartjeenzijnoudersopDeHaar,naastdefamilieHofstee.Vader Durk Uithof miste een oog. Hij hadookgeenkunstoog,maardroegsomseenlap over de plek, waarin het oog gezetenhad.MeestalechterhadUithofdie lapnietvoorendankeekjeineenietwatbloederiggat. Vaak zeiden mensen tegen Uithof:”Uithofneemtocheenkunstoog,ditisgeengezicht!” Het antwoord van Uithof luiddealtijd:“Hoeftniet,wantikbenaltrouwd”.Bocke was heel lang van stof. Als je methemingesprekkwamwasjenognietklaar.Erkwamgeeneindaan.Bocke, de kleine timmerman, moest eensietsvertimmerenaankastenvandomineesmevrouwineennaburigepastorie.Mevrouw

was een grote, rijzige vrouw met, volgensdegenediemijditverhaalheeftverteld,eenvestibule,waar jeonderkonschuilen tegeneenregenbui.Mevrouwdeedopen.EntoenBockededomineesvrouwdaarinvollelengteen omvang ineens zo voor zich zag staanwas het precies alsof de kleine Bocke metzijntimmermanskistnogkleinerwerddanhijalwas.ZewasweltweekoppengroterdanBocke.Bockewerdbinnengelatenenmevrouwweeshemdekast,dievertimmerdmoestworden.De bevelen knetterden Bocke om de oren:Dit endat en zusen zo.Bockedook indekastomdekierentedichtenendekastlicht-enstofvrijtemaken.Domineewasnietthuistijdensdezeoperatie.Toen,naarBockesidee,deputeruitwas,riephij mevrouw erbij. Maar volgens mevrouw

kongevaarlijkegevolgenhebben.Strikwerdaistoenalsdeweerlichtnaarhetpostkantoor– kantoorhouder Veenstra – gegaan om tevragen of de post al weg was. Dat bleekgelukkigniethetgeval tezijn.Daaropwerdalle aanwezige post, die verzonden moestworden,nagezienendaartussenvondmenookdebriefvanReindersmaaanHitler.Debrief werd niet verzonden, die nam KlaasStrikwerda weer mee naar huis. Achter dewoningvandeStrikwerda’slaghetkorfbalveldvandeMarumerKorfbalclub.ZoonReinderhadlaterthuiseenkopieerinrichting.

12.Aandeoverkant vandeweghadFetjePloeg-Huberts een hoedjeswinkel. Haarman werkte op de boekhoudafdeling vande zuivelfabriek. Het echtpaar overkwameen zwaar motorongeluk. Ploeg vonddaarbij de dood, zijn echtgenote raaktezwaar gewond. Mevrouw Ploeg was eendochter van kleermaker Hoving, die op deKruisweg achter Piet Notenbomer woonde.Daarover verderop meer. De hoedjeswinkelwerdopgezetdoordelatereechtgenotevandrogistHermanvanderSchaaf.

13. Naast de familie Ploeg was de slagerijvanslagerHoekstra,laterHaakstra.HoekstrawasgetrouwdmeteendochtervanWobbeMeter.Hijslachttezelfenbezorgdehetvleesthuis ineenwitgeëmailleerdbakjemeteenhagelwittedoekerover.

14. Daarnaast schoenmaker MartenDijk. Niet groot van stuk. Altijd een lerenvoorschootvoor.Lidvanhetkerkbestuurvandevrijzinnige,hervormdekerk.

15. Daar direct naast de kruidenierszaak

vanFienvanHouten,getrouwdmetBindertKloosterman.Fien-Evina-vanHoutenkwamuit een familie van winkeliers. Haar manBindertKloostermanwasgemeentearchitecten-opzichtervanMarum.Inzijnvrijetijdwashijdirigentenschreefhijliedteksten.DetekstvanhetMarumsvolksliedisvanzijnhand.

16.TegenoverdekruidenierswinkelvanVanHoutenwassmederijJanLenstra.Eenheelaardigeman.Vooralookvoorkinderen.Wijmochtenvaakaandeblaasbalgtrekkenomhet smidsvuur aan te blazen. Lenstra waskachelsmid, fietsenmakerenookhoefsmid.Zijn zoon Theo is hem opgevolgd. Zijndochter is getrouwd met Wouter Bron uitOpende,eenheelmuzikaleman.

17. Dan kruiste het riviertje de Randel deweg.DestraatdienuRandelheet,heetteinmijn jeugd de Rekkersbuurt. Daar stondenzes huizen. Die waren in 1921 gebouwd inopdrachtvantimmermanenkoopmanHarmRekker.ZijnbroerGaatzeRekkerkomenwelaternogtegenalsslager.

18.Aandeanderekant vanhet riviertjedeRandel laghotel-café-restaurantDeKoppelPaarden. Uitbater ervan was K.M. Elema.Zijn voorganger was Lubbe Renkema endie had het bedrijf, op zijn beurt, gekochtvan Karel Braaksma. Opvolger van Elemawas Ties Kram. Helaas is ook dit riante

BakjekerelsIndietijdwarenerooknogdeveleventers:mannenmeteennegotiebakje. ‘Bakjekerels’noemdendemensenhen. Inzo’nbakjezatvanalles: veters, schoensmeer,kachelpoets,kamfer, klosjes garen, knopen, elastiek, kammen, naaimachineolie, naalden, spelden,potloden,noemmaarop.Verderwarenerventersmetzelfgemaakteheidebezems,mattenenmanden.Mattenwerdengevlochtenvanbentgrasenmettouwaanelkaargenaaid.Danventersmetbokking,metharing,metsinaasappelsennogveelmeer.Ookstoelenmattersombiezenstoelenterepareren.Allemaalkoopluiaandedeur,indeweeromwatteverdienen.

In de week voor Sinterklaas kwamen,vooral in de ‘buitengebieden’, ook devrouwen met de Sinterklaaskorf langsde deur. Die vrouwen liepen voor eenbakker met een grote korf vol zakkenspeculaasjesengrotespeculaaspoppen,verdergroteenkleinetaaipoppen,allerleidingen van marsepein, suikerbeestjes,chocoladebeestjes, borstplaat en eengrote broodtrommel met banketletters.’s Morgens haalden ze bij de bakker despullen op, ventten er de hele dag meelangs de huizen en ’s avonds rekendenzeweerbijdebakkeraf.Zewerktenopprovisie. Froukje Knoop uit de Houtwalliepmetde‘Sinterklaaskorf’voorbakkerKarstvanDellen.

AswagenInmijnjeugdhadjeooknogdeaswagen.Metpaardenwagenwerddeinhoudvandegroteijzerenvatenopgehaald,gevuldmet as, afval en papier, die de mensenbuiten zetten. En dan de ‘strontwagen’.Diehaaldeelkeweekde inhoudvandewc-emmers in het dorp op. Rioleringwasernogniet.Moeteenvreselijkwerkgeweestzijn.

De Rekkersbuurt, nu Randel (17).

18 23

nogéén.- Danvierschoenmakers,nugeenéén meer.- Driekleermakers,geenéénvanover.- Eénklompmaker,éénvaatjeskuiper,één hoedjesmaakster,tweemuziekwinkels, vijfbrandstofhandels,enzovoort,enzovoort.

Samen met twee oud-Marumers, Jan vanWijk en wijlen Otto Roelfsema, heb ik allenamen van en verhalen over die Marumerzaken, winkels en bedrijfjes opgeschreven.Drieënnegentig waren het er. Wij nemen umeeopeendorpswandelingdoorhetMarumvan de dertiger jaren van de twintigsteeeuw. We lopen, zo te zeggen, vanaf dehoek Haarsterweg-Postdijk in de richtingMarum-West en dan door het dorp tot deLindsterlaan.

Haarsterweg, van Postdijk tot Wilpsterweg1.OpdehoekHaarsterweg-Postdijk,aandelinkerkantvandeweg,staatdeboerderijvanJan en Heike Bron-Boerema. In mijn jeugdwoondenhierdeoudersvanHeike:Martenen Anne Boerema. Maar vroeger woondedaarSiebeGlastraenzijngezin.Diedrevendaar eencafé.Dat kun jenog zienaandebredevoordeur,devroegereingangvanhetcafé, middenin het front van de boerderij.

LaterwoondendeGlastra’sinMarum-West.Ophet landvanGlastrawas’swinters,alshet vroor, de ijsbaan. Gerrit Boonstra wasdaar toen baanveger. Gerrit Boonstra, dieslechtzag,wasbekendvanwegezijnsterkeverhalen.HijwasgetrouwdmetMargje.

2.Eenpaarhuizenverder,aandezelfdekantvan de weg, woonden Anne Gjaltema enAafke. Anne Gjaltema was timmerman enzandverkoper.Flinkeman.ZijnzoonTjeerdhadlatereentimmerzaakinBoelenslaan.

3. Verder aan de Haarsterweg, aan derechterkant,voorbijdeboerderijenvanWillemVenema,deSiebenga’senGaaikema,stondhet zogenaamde ‘stinkhokje’. Dat was eensoortloodsje,waarboerenhundodedierenheenbrachten. Die werden daarvandaanlater opgehaald door een destructiebedrijfuit Bergum. Vooral ’s zomers stonk hetdaar verschrikkelijk. Vandaar de naam‘stinkhokje’.

4.DanevenverderrichtingMarum-WesthadjehettimmerbedrijfvanBockeUithof.Bockewas een kundig timmerman. Hij was kleinvanstukenhadeenhogerug.ReedaltijdopeenEysinkmotor,eenechtpruttelding.Altijdeenlerenjasaaneneenlerenvliegerkapop.

pandafgebroken.DeKoppelPaardenwerdgebouwdin1907,inopdrachtvanBraaksma.

19. Aan de overkant van de Hoornwegwas het bedrijf ESA, Elema-Stollenga´sAutobusdiensten, gevestigd. Het werd in1927 opgericht door de zwagers KlaasMichiel Elema en Martinus Stollenga. Dezwagers begonnen hun bedrijf met tweeautobussen, die zij overnamen van deheer Winius. Daarmee verzorgden zij hetpersonenvervoerrondMarum,naarDrachtenennaarGroningen.

20. Naast de ESA, het doktershuis, dat ernogsteeds staat. Inmijn jeugdwasdokterSybrandydaarhuisarts.Bijdiensvoorganger,dokter Doelman, was mijn moeder inbetrekking.

21. Buurman van De Koppel Paarden wasJob Swieringa. Hij verkocht kippenvoer endreefeenkunstmesthandel.Diensbuurmanwas bakker Gerrit Renkema. Naast bakkerwashijmusicus,drummer.Zenoemdenhemdemanmetdeeeuwigeglimlach.

22. Aan de overkant van de weg verkochtRoelvanBergenijs.

23.DaarnaastwasdeopslagloodsvanFreerkPosthumus.

24. De winkel van Posthumus lag aan deoverkantvandewegopdehoekMarkstraat-Hoornweg. Nu is er een apotheek ingevestigd.DewinkelvanPosthumuswaseensoort supermarkt voor boerengeriefspullen.Verder verkocht Posthumus klompen,petroleumlampen, speelgoed, enzovoort,enzovoort. Freerk Posthumus was getrouwdmeteendochtervanDalstra.Dalstrawasmetdezaakbegonnen.Hijhadnogeenfietsmeteen hoog wiel en een klein wiel. KleinzoonHenk Posthumus had van opa Dalstra eenseenbokkenwagengekregen.DaarmeestartteHenkeen‘lijndienst’voorvervoervanbagagevan tramreizigersvandeDrachtsterTramtotaandeWilpsterweg.Zijnbeloning:snoep.

25. Tegenover de winkel van Posthumus opde hoek Hoornweg-Houtwal was bakkerijRoelfsema.DeeerstezaakinMarummeteenautomaat voor kroketten, gehaktballen endergelijke etenswaren. Die automaat kostte500guldenenwerdafbetaaldmet50guldenpermaand.

De Marktstraat26.DangaanwenudeMarkstraat in.Directaan de rechterkant de bakkerswinkel en

Café Homan, tevens tramstation, aan de tegenwoordige Markstraat (31).

Provinciale weg in westelijke richting. Op de voorgrond het riviertje de Randel, rechts smederij Lenstra (16), links de winkel van Fien van Houten (15) en in het midden, op de achtergrond, de woning van Klaas Strikwerda (11).

24 17

De drieënnegentig dorpswinkels uit mijn jeugd

Dr. Jan Buitkamp deel1

In mijn jeugd – ik ben geboren in 1929 en woonde op de Postdijk bij het Oude Diep – was Marum een agrarisch dorp. Bronnen van bestaan waren het boerenbedrijf en - daarmee al dan niet verbonden - ambachtelijke bedrijven. Alle landbouwwerk was paardenwerk of werd door mensenhanden gedaan. Op het land zag je overal hele legertjes werkvolk. Bezorgwerk van kruidenier, bakker, slager, enzovoort, gebeurde met paard en wagen of op de fiets. Er werd heel veel gelopen. Ik was leerling op de openbare lagere school aan de Marktstraat en liep elke dag van de Postdijk naar Marum-West en na schooltijd weer langs de Haarsterweg terug naar huis. Dit artikel is een eerbewijs aan al die mensen, die hier eens leefden en werkten, in ons Marum, en die Marum mee vooruit gebracht hebben.

Zoveel verdwenen van vroegerEris-nuikditschrijfishet2010–heelveelwegvanvroeger.Helaas!Deopenbarelagereschool,diewerdgebouwdin1883,isweg;deopenbareULO-school,van1916,isweg;het gemeentehuis is weg; hotel-restaurant‘DeKoppelPaarden’inMarum-Westisweg;de Drachtster Tram, begonnen in 1913, isweg.Eriszóveelweg.Zoveel,daterinmijnjongejarennogwelwas.Ookveelwinkelsenbedrijfjeszijnverdwenen.Iknoemmaareens

wat. Inmijn jeugdwarener inMarum-WestenMarum-Kruisweg- Tienkruidenierswinkels,nunogtwee: AlbertHeijnenLidl.- Negenzelfbakkendebakkers,nuzijner nogtweebakkers,waarvanalléén Hofsteezelfbakt.- Verderwarenerdriesmeden,twee vrachtrijders,tweestelmakerseneen grasdrogerij.- AlléénalinMarumwarenvierslagers,nu

bakkerij van Karst en Siets van Dellen. Zehaddentweekinderen:JopieenRinze.Karstventte de bakkerswaren uit met paard enwagen.

27.AandeanderekantvandeMarktstraat,naast de winkel van Posthumus, was demuziekwinkelvanDouweGorter.Gorterwaspianist en had een conservatoriumopleidingafgemaakt.LaterhebbenKlaasBergsmaenzijn vrouw Fokje Jongsma in dat pand eenkruidenierswinkelgehad.

28. Daarnaast Noorman, die de radiodistri-butie in Marum verzorgde: twee zenders,Hilversum1enHilversum2.Laterisdiezaakgevestigd geweest in Niebert. Noorman istijdensdeDuitsebezettingdoordeDuitsersgearresteerd en overgebracht naar hetconcentratiekamp Neuengamme, waar hij isvermoord.

29.AandezelfdekantwasdestelmakerijvanGerritStrikwerdagevestigd.Hijvervaardigdeboerenwagens, ladders, pottenrekken, enz.NuisdaarhetgaragebedrijfvanJonkman.

30. Even verder, aan dezelfde kant, degroentezaak van Wobbe Meter. Later namdienszoonAtedezaakover.

31. Verderop café Hamming, in 1913gebouwddoorHoman,alswachtkamervoorde Drachtster Tram. Deze tram heeft vanaf1oktober1913 tot aandezomervan1948het personen- en goederenvervoer tussenDrachten en Groningen verzorgd. Vanaf1948alleennoggoederen.InmijnjeugdwasWietsevanderVeedeuitbatervanhetcafé.Erwaseenwachtkamerenjekonerkaartjesvoor de tram kopen. De kartonnen kaartjeswarengroenvoordeeersteklasenbruinvoordetweedeenderdeklas.VanderVeedreeftevenseenbrandstoffenhandel.

Hoornweg van Marktstraat tot Lindsterlaan32.NugaanweterugnaardehoekMarkstraat-HoornwegenlopenvervolgensinderichtingKruisweg. Direct aan de rechterkant is dande zaak van elektricien Koenes, nu Kramer.Voorheen had Rekker daar een winkel voorboerengereedschap.

Het café van Meine en Anne de Boer (33).Marum West, v.l.n.r. de huizen van kapper Nanko Huisman, de familie Fokke Wiekel, Siebe Glas-tra en vaatjeskuiper Klaas Strikwerda en zijn gezin. (Nummer 9 t/m 11)

1625

De kenmerkenLaten we ‘t Mantje van Moarum eensnauwkeurigbekijken.Demakervanhetbeeldheeft,naareigenzeggen,hetuiterlijkvandemensenindezeomgevinggoedbestudeerdenmodellatenstaanvoordevormgeving.

’t Mantje van MoarumHet beeld “ ’t Mantje van Moarum” staat symbool voor de gewone man of vrouw, de werker uit de geschiedenis van Marum. Deze gewone Marumer, staat van oudsher bekend als “Prikkeboender”, (of “Prikkebuurder” als hij uit Nuis/Niebert kwam), omdat hij in de “slappe” tijd heideboenders van de harde stelen van de heide maakte. Deze werden langs de deuren uitgevent en in bosjes van 10 stuks verkocht.Ook de algemene naam “Woldjeprikken” voor bewoners van het Zuidelijk Westerkwartier, herinnert aan dit stukje geschiedenis van deze regio.

Het beeld ” ’t Mantje van Moarum” staat voor de eenvoudige mens, die mede de grondlegger van Marum is geweest. Het beeld staat óók voor onze toekomst, waar we diezelfde mensen zo hard nodig hebben. ’t Mantje, vol vertrouwen en met een glimlach op zijn gezicht, kijkt naar de toekomst. Uit zijn jaszak steken een paar heideboenders.

Gemeente Marum. Heemkundekring Vredewold-West.Beeldhouwer Jeb’64. Mantje van Marum (en Manneke van Marum)

De onthulling van ’t Mantje van Moarum, door Janny Hulshof ( namens de gemeenteraad), Piet van Houten ( bestuur Cultura ), burgemeester van Bekkum, Cobi Olijve (namens Heemkundekring Vredewold-West) en Jan Douma, de maker van het beeldje.

33. Daarnaast café Meine de Boer, waarMeine en Anne de scepter zwaaiden. Eenbijzondercafé.

34. Naast café De Boer woonde klompen-makerSeyevanderHeide.BijdefamilieVanderHeidewerdheelfanatiekgekaart.AlshetSeyez’nvrouwJantsjetelaatwerd,gingzijnaarbed.Heeldikwijlsgebeurdehetdan,datalsJantsjedevolgendemorgenopstond,demannennognietuitgekaartwaren.

35. Buurman van Seye van der Heide wasBonne de Boer, die een manufacturenzaakdreef. Met een koffer vol kleding, achterop zijn fiets bevestigd, bezocht hij ook degezinnen,diebuitenhetcentrumvanMarumwoonden.LatervolgdezijnzoonKlaashemop.Diegingooknog“metpakbijdestreek”.Ik zal een jaar of acht geweest zijn, toenik eens samen met mijn moeder in demanufacturenzaak van Bonne de Boerwas. Daarvan herinner ik mij het volgendevoorval. Mijn ouders waren lidmaat van deHervormde Kerk in Marum-West. Die wastoen altijd vrijzinnig. Nu niet meer. Maarbij die gelegenheid, waarop ik doel, zeieen gereformeerde vrouw in een gesprek,dat ze met mijn moeder had in die winkel,ineens tegen mijn moeder: “Och ja, vrouwBuutkamp, je moet’n nooit vergeten: wijbin’n’tkorenenjimhetkaf”.

36.NaastBonnedeBoerwashetsnoepwin-keltje, tevens winkel voor kruidenierswaren

van Harm Wiebenga en Jinke. Harm wastimmerman en werd later leraar aan eenambachtschool. Na hem dreef LammertWesterhofindatpandeengroentewinkel.

37.DaarnaastdesmederijvanGeertJansen,later Dirk Jansen. Een zeer betrouwbarezaak,gedrevendoorheelserieuzemensen.

38.Danwandelenweeenstukverderenzienaanonzerechterkantdegrasdrogerij.

39.Verderopaandezelfdekant,dewinkelengaragevanAnneMiddel.Hijverkochtauto’s,fietsen,maarookhorlogesenbrillen.Endeoudebrandweergaragewasdaargevestigd.

40. Even verder steenhouwerij Cuperus-VanNijf.Dezaakvoorgrafstenen.Cuperusis daar gekomen als meesterknecht engetrouwdmetGeertjevanNijf,dielatervelejaren gemeenteraadslid was van de PvdA.Jan, hun zoon, is verongelukt onder eenvallend granietblok. Dat betekende ook heteindevandezezaak.

41. Naast Cuperus de zaak van WillemVenema, commissionair en graanhandelaar.DezaakstondopdehoekvandeLindsterlaanen de Hoornweg. In mijn jeugd stond daarook een prachtig historisch pand, op dehoek,meteenschitterendenotenboom,dat,zoals heel veel in Marum, helaas ook tenprooigevallen is aandeslopershamer.EengrootgemisvoorhetMarumerdorpsbeeld.

De provinciale weg, met links de bakkerij van Hofstee (43). Het smalle zandweggetje rechts is de Lindsterlaan.

Opzijn rugdraagt ‘tMantjehetwapenvande gemeente dat met beide handen wordtvastgehouden.Zoalsgezegdstekenuit zijnjaszak de kenmerkende heideboendersen gaat hij op klompen door het leven. Desokkelgeeftdevolgendeteksttelezen:

1625

De kenmerkenLaten we ‘t Mantje van Moarum eensnauwkeurigbekijken.Demakervanhetbeeldheeft,naareigenzeggen,hetuiterlijkvandemensenindezeomgevinggoedbestudeerdenmodellatenstaanvoordevormgeving.

’t Mantje van MoarumHet beeld “ ’t Mantje van Moarum” staat symbool voor de gewone man of vrouw, de werker uit de geschiedenis van Marum. Deze gewone Marumer, staat van oudsher bekend als “Prikkeboender”, (of “Prikkebuurder” als hij uit Nuis/Niebert kwam), omdat hij in de “slappe” tijd heideboenders van de harde stelen van de heide maakte. Deze werden langs de deuren uitgevent en in bosjes van 10 stuks verkocht.Ook de algemene naam “Woldjeprikken” voor bewoners van het Zuidelijk Westerkwartier, herinnert aan dit stukje geschiedenis van deze regio.

Het beeld ” ’t Mantje van Moarum” staat voor de eenvoudige mens, die mede de grondlegger van Marum is geweest. Het beeld staat óók voor onze toekomst, waar we diezelfde mensen zo hard nodig hebben. ’t Mantje, vol vertrouwen en met een glimlach op zijn gezicht, kijkt naar de toekomst. Uit zijn jaszak steken een paar heideboenders.

Gemeente Marum. Heemkundekring Vredewold-West.Beeldhouwer Jeb’64. Mantje van Marum (en Manneke van Marum)

De onthulling van ’t Mantje van Moarum, door Janny Hulshof ( namens de gemeenteraad), Piet van Houten ( bestuur Cultura ), burgemeester van Bekkum, Cobi Olijve (namens Heemkundekring Vredewold-West) en Jan Douma, de maker van het beeldje.

33. Daarnaast café Meine de Boer, waarMeine en Anne de scepter zwaaiden. Eenbijzondercafé.

34. Naast café De Boer woonde klompen-makerSeyevanderHeide.BijdefamilieVanderHeidewerdheelfanatiekgekaart.AlshetSeyez’nvrouwJantsjetelaatwerd,gingzijnaarbed.Heeldikwijlsgebeurdehetdan,datalsJantsjedevolgendemorgenopstond,demannennognietuitgekaartwaren.

35. Buurman van Seye van der Heide wasBonne de Boer, die een manufacturenzaakdreef. Met een koffer vol kleding, achterop zijn fiets bevestigd, bezocht hij ook degezinnen,diebuitenhetcentrumvanMarumwoonden.LatervolgdezijnzoonKlaashemop.Diegingooknog“metpakbijdestreek”.Ik zal een jaar of acht geweest zijn, toenik eens samen met mijn moeder in demanufacturenzaak van Bonne de Boerwas. Daarvan herinner ik mij het volgendevoorval. Mijn ouders waren lidmaat van deHervormde Kerk in Marum-West. Die wastoen altijd vrijzinnig. Nu niet meer. Maarbij die gelegenheid, waarop ik doel, zeieen gereformeerde vrouw in een gesprek,dat ze met mijn moeder had in die winkel,ineens tegen mijn moeder: “Och ja, vrouwBuutkamp, je moet’n nooit vergeten: wijbin’n’tkorenenjimhetkaf”.

36.NaastBonnedeBoerwashetsnoepwin-keltje, tevens winkel voor kruidenierswaren

van Harm Wiebenga en Jinke. Harm wastimmerman en werd later leraar aan eenambachtschool. Na hem dreef LammertWesterhofindatpandeengroentewinkel.

37.DaarnaastdesmederijvanGeertJansen,later Dirk Jansen. Een zeer betrouwbarezaak,gedrevendoorheelserieuzemensen.

38.Danwandelenweeenstukverderenzienaanonzerechterkantdegrasdrogerij.

39.Verderopaandezelfdekant,dewinkelengaragevanAnneMiddel.Hijverkochtauto’s,fietsen,maarookhorlogesenbrillen.Endeoudebrandweergaragewasdaargevestigd.

40. Even verder steenhouwerij Cuperus-VanNijf.Dezaakvoorgrafstenen.Cuperusis daar gekomen als meesterknecht engetrouwdmetGeertjevanNijf,dielatervelejaren gemeenteraadslid was van de PvdA.Jan, hun zoon, is verongelukt onder eenvallend granietblok. Dat betekende ook heteindevandezezaak.

41. Naast Cuperus de zaak van WillemVenema, commissionair en graanhandelaar.DezaakstondopdehoekvandeLindsterlaanen de Hoornweg. In mijn jeugd stond daarook een prachtig historisch pand, op dehoek,meteenschitterendenotenboom,dat,zoals heel veel in Marum, helaas ook tenprooigevallen is aandeslopershamer.EengrootgemisvoorhetMarumerdorpsbeeld.

De provinciale weg, met links de bakkerij van Hofstee (43). Het smalle zandweggetje rechts is de Lindsterlaan.

Opzijn rugdraagt ‘tMantjehetwapenvande gemeente dat met beide handen wordtvastgehouden.Zoalsgezegdstekenuit zijnjaszak de kenmerkende heideboendersen gaat hij op klompen door het leven. Desokkelgeeftdevolgendeteksttelezen:

14 27

snoekjevanzo’ndertigcm.,stil inhetwaterstaan te wachten op een prooi. Zo was hettoen,nuishetwaterzwart.OpheteindstaatnogdewoningwaartoendefamilieHeyseenpluimveebedrijfhad.

Gaanwenueenhonderdtalmetersterug,danligt er links een verbindingsreed tussen het

oostelijkenwestelijkgelegenBoereveld.AandezereedstondeenwoningwaardefamilieDijkwoonde.ZoonHepkemoestzich indeoorlogsjaren melden voor tewerkstelling inDuitsland,hijisgegaanennietteruggekeerd.Hetisnietbekend,ooknietbijdefamilie,watermethemisgebeurd.

In 1960 is er een optocht van versierde wagens geweest in Marum. Het Boereveld deed ook mee en voerde de leuze “Boereveld Teleurgesteld. Na 15 jaar bevrijding, nog steeds geen waterleiding”.

Met de tram noar tante Jo

Pillie Wierenga-Wieringa.

Het was ien 1943 dat ik met moeke ien de tram noar tante Jo ging. Ze woonde ien de stad, ien Kostverloren, zo hiette die buurt. Nou heet deze wiek de Schildersbuurt. Ze was gien echte tante van ons. Ze was de moeke van een van onze onderdukers, die jonge hiette Jo. Dus doarom zee ik tante Jo.

Zewashuuloarig,ikkreegvanallesvanheur.Ennoardestad iende tramwashulemoalfeest. Het was huul gezellig die middag.Mienmoekekreegeenschilderijtjemet,dieJoschilderdhad.TanteJozee: “Pilliedoekenstdatpakjeweldroagen,wantdoebistaleengrotemeid.”Holhetmorstiefvast.

We gingen weer terug. Het werd al watschiemerigtoenweoverdekruuswegreden.Henkie,mienbroer,zolonsvandetramhaltebij café Jonker ophoalen. En woarom datallemoal zo hoastig moest wiet ik ok niet,mormoekegingalvandetreeplankoaf, jaen toen viel ze. De brede treeplank schoofheur overziet, gelukkig niet veur de wielen.Ze brulde het uut en ze riep mor: “Mienkiend, mien kiend.” Henkie heurde heur albijOkkeProamstraveur‘thuusbrullen.Morhetkiendstonnogmooiiendedeuropeningmethethulegrotepakonderheurarmkes.Moekewerdiendekroegbrogt.

DokterJameszienassistentehetheurdoarverbonden.Henkie tildemijuutde tramenmet mekoar werden wij noar huus brogt.Moekehetnogwekenlangmetheurbenenopdestoelzeten.

Vandathulegebeurenwietiknietveulmeer,ik was nog mor 3 joar. Mor ik heb een fijnstelbroers,diemijveulovervroegerverteldhebben.Doardeurwietikernogeenbeetjevanoaf.

Endatgroteschilderijdatikbijmijdroegwas17x30cm.Ikhebhetmetnommentoenonsolderlukhuusleeghoaldwerd.Detekstdieopdatschilderijtjestondwas:“DeeeuwigeGodzijueenwoning”.Hethingaltiedbijonsthuusaandemuur.

Pillie Wieringa, 3 jaar oud.

Het grote schilderij, van 17 x 30 cm

Gerrit ‘Kei’ Drent met paard en melkwagen

De woning van Roelf van der Wier, 1971

De woning van Pier Holtrop, 1971

* De Dorpshuisstraat loopt tussen De Wending en het Malijksepad.

28 13

door ruitervereniging Mazeppa. We komendanopdehoekAchterpad-Boereveld.

WegaannurechtsafnaarhetBoereveld.Allewoningenstaanenstondendaaraandelink-erzijde.Op de hoek staat nog steeds de woningdie destijds werd bewoond door de fami-

lie Bergsma. Achter deze woning lag toeneengrootstukbouwlandennetvoorbijdatstuk landstonddewoningvandeweduweBraam. Even verder stond een boerderij,waar woonde de familie Van der Molenwoonde. Aan de zuidzijde had men eenmooieappelhof.DefamilieVeenstrawoondein de volgende woning en dan kwam eenlang, laag huisje dat in de lengte langs dezandreed stond. De bewoonster daarvanwas de weduwe Grietje Eilander. Aan heteindstaatdewoningwaardestijdsdefamilieSikkengawoonde.Wegaannunaar linksenweernaar rechtsen komen bij de eerste woning links, waardefamilievanEitDrentwoonde.Eenzoon,die zich Kei noemde, maar eigenlijk Gerritheette, had een kleine melkrit voor de zui-velfabriekvanMarum-West.Hijzong,zittendopdewagen,vaakliedjesenvanéénweetikdeeerstetweeregelsnog.Dieluidden:“Er reed langs de wolken een man op zijn fiets, hij trapte en trapte, maar vorderde niets”.

Aan diezelfde kant stonden vervolgens vierwoningenvandewoningbouwvereniging.DebewonerswarendefamilieBonnema,waar-vankleinzoonSietseverdronkenisindePiers-wijk,defamilieDiertens,waarvaneenzoonbehoordetotdezestienslachtoffersvanhetdramaTrimuntenverderdefamiliesPopsenBenne van Dijk. Aan de overzijde daarvanstaat de woning waar de familie Boeremawoonde. Aan het eind rechts woonde defamilievanWolterPoelmanenlinkswoondeeerstReitsemaenvelejarendaarnadefami-lieStobbe.WegaannudewegterugtothetAchterpadengaanrechtsaf.Deeersteboerderij,dieernog staat, werd bewoond door de familieVanderLinden.Naast deze boerderij stond de woning vanRoelf van der Wier; ook hij had een kleinemelkritvoordezuivelfabriekinMarum-West.HarkevanderWierwasdebewonervandevolgendewoning,ookditpandstaaternog.HarkeventtemetmelkinhetdorpMarum.Aangekomen op het eind, waar het Boere-veld afbuigt naar het zuiden, stond op dehoek langs de afwateringssloot de woningvanPierHoltrop.

Deafwateringslootnoemdemenvroeger‘destroomsloot’.Erstondongeveerveertigcmglashelderwaterinenjezagdansomseen

Over een ‘kistje’ om te overleven en wat het ‘kistje’ zelf overleefde

Sineke de Groot-Jager

Een verhaal, doorspekt met toevalligheden

Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw had ambachtelijk streekmuseum ’t Steenhuus een ‘kistje’ in opslag, waarvan werd gefluisterd, dat het een Koninklijke achtergrond zou hebben. Niemand wist het zeker en daarom was het museum terughoudend om het kistje tentoon te stellen. De naam ‘kistje’ is, hoewel het van hout is, niet zo goed gekozen. Het gaat in feite om een ‘reiswieg’, maar toch is ook dat een vreemde naam voor een helemaal afsluitbaar babyvervoermiddel, dat voorzien kan worden van een gasmasker en bovendien waterdicht kan worden afgesloten. Door een toeval was het ’t Steenhuus in het bezit gekomen van dit mysterieuze witte ‘kistje’. Sinds dit voorjaar is het mysterie ontrafeld. Het was inderdaad geen gewoon wit ‘kistje’, nee het was een Koninklijke reiswieg, maar dan wel een heel bijzondere.

Overlevingskistje voor prinsesjeToen de Tweede Wereldoorlog dreigde wasPrinses Irene een baby; zij is geboren op5 augustus 1939. De Koninklijke Familiebereidde zich in het geheim voor op eenmogelijkevluchtnaarhetbuitenland.PrinsesBeatrixkonzelfal lopen,maarvoorPrinsesIrenewerduitvoorzorgeen‘overlevingskistje’gemaakt,waarinzijveiligzouzijntijdensdevlucht. In mei 1940, na de Duitse inval inNederland,wistendeNederlandsetroepenbijdeGrebbelinienogenkeledagenweerstandte bieden, maar op 12 mei 1940 was wel

duidelijk dat de Duitsers aan de winnendehandwaren.OpdiedagvalthetbesluitomeendeeldeKoninklijkeFamilie,t.w.PrinsesJuliana en haar kinderen Beatrix en Irene,naarEngelandteevacueren.

Naar Engeland en CanadaHet ‘kistje’ doet dienst. Een kogelvrijeauto van de Nederlandse Bank brengtde prinsessen naar IJmuiden, waar eenEngels oorlogsschip klaarligt om hen naarEngelandtebrengen.Op13mei1940komthetgezelschapaan inHarwich,vanwaardeleden van het koningshuis direct per treindoorreizennaarLonden.KoninginWilhelminavertrektsamenmetdeNederlandseregeringeen dag later ook naar Engeland. Deregering installeert zich in Londen en blijftdaarderestvanoorlog.MaarookEngelandwordt bedreigd door Duitsland, en daarom

Prins Bernhard en kindermeisje Sophia Feith dragen bij aankomst in Londen de gasdichte wieg waarin prinses Irene ligt.

Prinses Irene, veilig in haar overlevingskistje.

`Topografisch kaartje uit 1926. De rondwan-deling begint bij nummer 1, toen de splitsing Provincialeweg-Achterpad, nu De Wending en volgt de oplopende nummering.

12 29

De bewoners van het Veld en het Achterpad

Sietse Klaassens

De tegenwoordige Dorpshuistraat* werd vroeger het Achterpad genoemd. Deze zandweg kwam destijds uit op de doorgaande – provinciale – weg, precies waar nu de ingang is van Albert Heijn. Het Achterpad boog onmiddellijk linksaf in oostelijke richting, maar je kon ook nog een honderdtal meters rechtdoor. Het Boereveld, destijds een prachtige zandreed, heette in het verleden kortweg ‘het Veld’. Later werd de adressering A, gevolgd door een nummer en daarna kreeg het de officiële naam Boereveld. Wie waren zo’n 75 jaar geleden de bewoners van de tegenwoordige Dorpshuisstraat en het Boereveld? We maken een wandeling en vertellen.

Aan het einde van het rechtdoorgaandegedeelte van het Achterpad stond rechtsde woning van de familie Borger en aande linkerzijde het oude werkhuis. Vroegerwoonde daar wethouder Klompmaker enlater de familie van Tiemen Cloo. Nu gaanwe terugnaarhetbeginvanhetAchterpaden slaan rechtsaf. Op de hoek stond dewoningvandefamilieKrijgsheld.Krijgsheldwasschoenmakervanzijnvakenwasnogalgehandicapt,wanthijhadeenhoutenbeen.Evenverderstondeen twee-onder-één-kap

woning: de westelijke helft werd bewoonddoordefamilieMertensendeoostzijdedoorde familiePoelman.Nogevenverderstonddewoning vandedamesWielengaen danstonderhetvroegeredorpshuis,waarnudeDADrogistis.Daariniskortnadeoorlogeenkleuterschooltje gevestigd geweest. Achterhet pand was een grote zandbak waar dekleutersisspeelden.Naast het dorpshuis lag een open veldje.Daar werden later drie grote volkstuinenaangelegd en nog later werd het veel gebruikt

Woning schoenmaker Krijgsheld, 1971.

De dubbele woning van de families Mertens en Poelman, 1971.

Woning van de dames Wielenga, in 1971.

Het voormalige dorpshuis, waaraan het Achterpad zijn tegenwoordige naam dankt.

vertrekken Prinses Juliana en de kleineprinsesjes na enige tijd naar Canada. Het‘kistje’wordtookopdezereismeegenomen.Op12 juni1940arriveertprinsesJuliana inhet nieuwe thuisland Canada, waar zij totheteindevandeoorlogmetdekinderenzalblijven.

Hutkoffer van militairEveneensinmei1940,wasJanMeendering,door zijn functie bij de militaire politie, inZeeland terechtgekomen. Met zijn eenheidmoest hij zich terugtrekken voor deoprukkendeDuitsersenkwaminDuinkerkenterecht. Vanuit die plaats brachten deEngelsen hun leger in een tijdsbestek vannegen dagen naar Engeland over. Op hetlaatste moment is Jan met het Engelseleger meegegaan en kwam eveneens viaEngelandinCanadaterecht.Hierwashijbijde oprichting van de Prinses Irenebrigadebetrokken. Hij was een van de bewakersvan Prinses Juliana en haar dochters. Eind1945kwamhijterugnaarNederlandmetzijnCanadesevrouwBeryl.JankreeginCanadaals hutkoffer een wit ‘kistje’ aangeboden,omzijnbagageinmeeterugtenemennaarNederland;het‘kistje’hadzijndienstgedaanenwasnietmeernodig.

Op zolder in HoogkerkTot november 1946 hebben Jan en Berylin Den Haag gewoond, daarna zijn zeweer teruggegaan naar Canada. Jan heefthet ‘kistje’ bij zijn ouders achtergelaten.Uiteindelijk kwam het terecht bij de zusvan Jan Meendering, mevrouw Koning-Meendering,inHoogkerk.Zijheefthet‘kistje’al die jaren bewaard, niet wetend wat voor‘kistje’ het was, en heeft het uiteindelijk op18juli1996aanmuseum’tSteenhuus-eenambachtelijkmuseum-geschonken.Zijheefterwaarschijnlijktochwelhetbijzonderevaningezienenhetvakmanschapopwaardegeschat. En zo stond het sindsdien dus inopslag bij ‘t Steenhuus. Toch wel toevallig,want wie verwacht in deze omgeving noueen‘kistje’meteendergelijkeachtergrond.

De maker gaat op zoekIn 2010 ging de heer Jan van Ewijk uitDelft, zoon van een meubelmaker, op zijn

beurt, uit pure nieuwsgierigheid, op zoeknaar het ‘overlevingskistje’, dat vóór de 2eWereldoorlogdoorzijnvaderwerdgemaaktvoor de Koninklijke Familie. De familie VanEwijk woonde toentertijd in Voorburg, Dejonge Jan was 10 jaar toen zijn vader deopdracht kreeg het ‘kistje’ te maken. Hetwerd ontworpen door een echte uitvinder,ene mijnheer De Vries, die volgens deverhalendestijdsalopzelfgemaakteskeelersrondreed.Vader vanEwijkheeft het ‘kistje’samen de oudere broer van Jan gemaakt.ZelfsdekleineJankoneenbijdrageleverendoortehelpenbijhetschuren.Ditmoethemook op de gedachte gebracht hebben omna te gaan of het ‘kistje’ nog ergens terugte vinden zou zijn. Jan plaatste voor zijnzoektocht een advertentie in een tijdschriftvoorveteranen.Hijwasnamelijkooksoldaatgeweest en toevallig was hij, net als JanMeendering,lidvandePrinsesIrenebrigade.

Gevonden in ‘t SteenhuusEen inwonervanMarum lasdeadvertentieen zette hem op het goede spoor. En zobezocht de zoon van de maker van ditbijzondere ‘kistje’ in het voorjaar van 2011museum’tSteenhuusenkonhijbevestigen,dat het hier om het oorspronkelijke ‘kistje’gaat. Zelfs de originele bekleding zit ervolgensVanEwijknogin.

Koningin Wilhelmina inspecteert de ‘Koninklijke Nederlandse Brigade Prinses Irene’ in Engeland, zomer 1940. Deze ‘Prinses Irene Brigade’ kwam voort uit Nederlandse troepen die in mei 1940 konden ontkomen aan de Duitsers en bestond verder nog uit Engelandvaarders en enkele Nederlanders in het buitenland die bij de brigade hun dienstplicht vervulden. Jan Meendering en Jan van Ewijk waren er beide lid van.

30 11

enLucaswolde,veellandgehuurddattotdekerkbehoort.DeblauwedwarsbalkstelthetriviertjeDeWemerendeWemertochtvoor.DeWemertochtligtinhetafwateringsgebiedrondomNoordwijkenLucaswoldeenvormteen belangrijk waterstaatkundig element indeplaatselijkewaterhuishouding.

De WemerEenvandeelementenindevlag,deblauwedwarsbalk,voorstellendedeWemer(laterdeWemertocht) wekt de nieuwsgierigheid op.Waar lag vroeger de Wemer en waar is nude Wemertocht? En wat betekent eigenlijk‘Wemer’?Navraag levertheelweinigop. Ingezetenenvan Noordwijk geven aan, dat nabij hetdorpshuisvroegereenlaagtewas,waarlangsofwaaruitdeWemerrichtinghetOudeDiepging.Opdekaart vanBeckeringhuit1781loopt een stroompje ten oosten van dehoofdweg richting zuidoost naar het OudeDiep.Dezekaart,hoewelaardignauwkeurig,isnietaltijdpreciesgedetailleerd,zodathet

Op deze kaart uit 1781, zien we een riviertje ten oosten van Noordwijk, dat mogelijk de Wemer is.

Happy endZo heeft het verhaal over het ‘kistje’ eenkop en een staart gekregen. Het mag tochwel toevallig worden genoemd, dat een‘overlevingskistje’vandeKoninklijkeFamilie,gemaaktinVoorburg,viaLondeninCanadaterechtkomt.DateenmilitairhetvervolgensmeekrijgtomzijnbagageintevervoerenenhettochmaarweerinNederlandachterlaat.Zijnzusterweetnietwatzijermeemoetalszij het na een zolderopruiming meeneemtnaar Hoogkerk en toch besluit contact opte nemen met ’t Steenhuus, waar men hetniet durft tentoon te stellen, omdat er zo’nonduidelijk verhaal bij is. Gelukkig komtde zoon van de maker van het ‘kistje’ incontact met een oud-militair in Marum, dietochtoevalligmoethebbengewetenvanhet‘kistje’datinmuseum’tSteenhuusinNiebertinopslagstond.Hijbevestigtdathet‘kistje’echtisenhetmuseumkanhetdusmettrotsexposeren. Wat zou het mooi zijn als nuPrinses Irene toevallig nog eens een kijkjezoukomennemeninhetmuseum?!

Het ‘overlevingskistje’ zal voorlopig in mu-seum’tSteenhuustebezichtigenzijn.

De heer Ferdinand Tuinstra bij het kistje in Museum ’t Steenhuus.

voedingsgebied van deze stroom best ietsdichter bij het dorp kan hebben gelegen.Aangezien er geen enkele andere rivier isingetekendbijNoordwijk, kandeze stroommisschiendeWemerzijn.

Meer onderzoek nodigConcluderend kunnen we stellen, dat erover de Wemer zo een, twee, drie geensluitend verhaal valt te vertellen. Zowelde betekenis als de exacte ligging zijnniet geheelduidelijk. Heeft hetwoordeenFrieseoorsprongenbetekenthetmisschien‘water’, of is het afgeleid van Weeme, watpastoriebetekent. Ikdurfergeenuitspraakovertedoen;ditvraagtommeeronderzoek.Vanmijnbevindingenzalikuopdehoogtehoudenineenvolgendnummervanditblad.

10 31

Dorpsvlag Noordwijk-Lucaswolde

Koos Vos

Na Boerakker-Lucaswolde heeft nu ook Noordwijk-Lucaswolde een eigen dorpsvlag gepresenteerd. Lucaswolde voelt zich door de ligging zowel verbonden met Boerakker als met Noordwijk, vandaar dat men bij de ontwerpen van beide dorpsvlaggen betrokken is geweest. Tijdens de jaarvergadering van Plaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswolde, op 6 april 2011, werd de nieuwe dorpsvlag onthuld door de heer Joeke Spa. Het eerste exemplaar werd overhandigd aan Marten Huisma, voorzitter van het bestuur van dorpshuis De Weme. De serie dorpsvlaggen in de gemeente Marum groeit gestaag. Over de inmiddels ook al gepresenteerde vlag van Nuis-Niebert kunt u lezen in een volgend nummer van ’t Olde Guet.

Het ontwerpNa het verzoek van de gemeente aanPlaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswoldeom een dorpsvlag te ontwerpen, is er veelspeurwerk verricht om zo veel mogelijkgegevens van beide dorpen aan tekunnen leveren bij het Consulentschapvoor Heraldiek. Met die informatie is hetConsulentschapaandeslaggegaanenheefteenaantalontwerpenvooreendorpswapengemaakt.HetbestuurvanPlaatselijkeBelangheeftdaaruiteenkeuzegemaaktendieheeftals basis gediend voor het ontwerp van dedorpsvlag.

De omschrijving en verklaring“In goud een leeuw, van sabel gewapend

en getongd van keel. Een versmalde en verhoogde balk van azuur, een schildhoofd van goud, beladen met een lelie van azuur, vergezeld door twee verkorte kruisjes van keel.”De leeuw symboliseert de invloed van defamilieVon Inn- undKniphausen inNoord-wijk.DekerkinNoordwijkheeft,integenstel-lingtotveelanderekerken,geenwindwijzermeteenafbeeldingvaneenhaan,maarvaneenleeuw.DefamilieVonInn-undKniphau-sen schonk onder andere de kerkklok. Deblauwe lelie staat voor het klooster van deSusteren van Reyde, dit klooster stondvroegerteLucaswolde.DekruizenstaanvoordeWemerlanden,ookwelkerklandengeno-emd.Nogsteedswordt,inenomNoordwijk

Weijer Veen, inseminator van het eerste uur

Geert Braam

Ook in dit nummer van ’t Olde Guet weer een artikel over een boeiend beroep dat uitgestorven is, althans zoals het in de beginjaren gebeurde, het beroep van ‘inseminator’. Weijer Veen oefende dit vak ruim veertig jaar uit en stond aan de wieg van de moderne KI, oftewel kunstmatige inseminatie.

Mijn eigen jeugdherinneringenHet zal in 1958 of 1959 geweest zijn, datmijn kameraad en ik mee mochten als zijnvader Hendrik Heijs - onze buurman aandeLindsterlaan-meteentochtigekoenaarboer Hulshoff ging. De koe werd achter deboerderijgedektennahetverrichtebetaaldeHeijsf7,50aanHulshoff,waarnawijmetdekoehuiswaartskeerden.Eenpaarjaarlater,in1961/1962,fietsteikalsjonge jongen dagelijks naar de TechnischeSchool in Leek en was meermalen getuigevan een indrukwekkend tafereel. Op hetgrasveldnaasthetKI-stationaandeKruiswegwerdeen'halvekunstkoe'opwieltjes,gedektdooreenwelwillendestier.DemanvandeKIhadzichverdekt–enveilig-opgesteldonderde stevige kunstkoe om het sperma op tevangen. Jeugdherinneringen, die aanleidingwarenvoormijngesprekmetWeijerVeenendiezijnverweveninditverhaal.

Boerenzoon Weijer Veen Weijer werd geboren op 10 oktober 1931aan de Idsinghsree C 82 nu Idsinghswegte Niebert. Vader Jan Veen was geboren

in De Wilp en werkte als boerenknecht inFriesland,waarhijzijnvrouwleerdekennen.In1930vestigdenzijzichopdehuurboerderijvan de gezusters Hagedoorn, die daarvoordoor Hidde Drent werd bewoond. De huurwerdjaarlijksafgedragenbijzaakwaarnemerHaarman in Leek. Een paar keer per jaarkwamen de gezusters op bezoek om tekijken hoe de boerderij en de landerijener bij lagen. Tevens letten ze op of er nietgekaptwasindehoutwallen.Hetwarennietde gemakkelijkste mensen, volgens Weijer.Ze dachten dat de boeren veel verdiendenendatzij teweinigkregenaanhuur.Bijdeboerderijhoordezo’n10hagrondenerwerdnog5of6bunderbijgehuurdvanKimmuitNuis.JanVeenhadeentwaalf-totvijftientalmelkkoeien,jongvee,eenpaard,eenschaapen kippen. Het was een gemengd bedrijfwaar aardappelen, bieten, rogge en haververbouwd werden. In de oorlog werden ervooreigengebruiknogbaggelsgewonnen.WeijerbezochtdeMULO inMarum,diehijdoor de oorlogsomstandigheden niet heeftafgemaakt. Hij ging aan het werk op deboerderijvanzijnoudersendaarnaastnaardedaglandbouwschoolinOldekerk,gevolgddoor een cursus ‘Aardappelselecteur’ eneen cursus ‘Algemene Ontwikkeling’ vanmeesterGorteruitNiebert.Opdeboerderijwasnietgenoegwerkvoortweekrachtenenerwerduitgekekennaaranderwerk.Hoewelzijn vader maar een klein boerenbedrijfjehad,liethijalin1948dekoeieninseminerenenzathijinhetbestuurvandeKI-verenigingNuis/Niebert.

In dienst bij de KI NuisKunstmatige Inseminatie bestond toeneen jaar of tien en veearts Siebinga uitOldeberkoop, familievandeSiebinga’svanDe Haar, was een van de grote voorlopers

Fokstier (Fries Stamboek) geschilderd door G.J. Adema

Het aanbieden van de vlag. V.l.n.r.: De heer Joeke Spa, Marten Huisma en Albert Smid, voorzitter van Plaatselijk Belang Noordwijk-Lucaswolde.

32 9

DaarvoorwashetonbebouwdeterreininhetbezitvanWolterSietsesBergsma,gemeente-ontvanger te Marum. Bergsma trouwdemetdeweduweLutskeDerksHummel, diegetrouwdwasgeweestHindrikPiersHoltrop.Volgens overleveringsverhalen, zo vertellende huidige bewoners, hebben ook KlaasAbelsMulder,veldwachterengemeentebodeendehuisarts,dokterTheunisKlaasGrashuisDeves,inhethuisgewoondenishetooknogpostkantoorgeweest.Naasthetzobijzonderepandstaateenheelkleinstookhutje,van146x180cm.VolgensEnsing doet het verhaal de ronde, dat erwaarschijnlijk niet genoeg geld was vooreen grotere stookhut. Maar bij een lezingoverstookhokken–deDrentsebenaming–hoorde ik eens dat deze gebouwd werdenvan de stenen die overgebleven waren vandebouwvanhethuisendeschuur.Blijkbaarwarenhierteweinigstenenovergeblevenenis daarom de stookhut zo klein geworden.DeschoonoudersvanEnsinghaddenereenwaspotinendanwasdehutookvol.Erkonnognieteenseenfietsinstaan,watwelheelbijzonder was. Bij boerderijen met groterestookhuttenwerdervroegerindezomerookingewoond.

Tram Hetoerdegelijkehuisheeftdetanddestijdsgoeddoorstaan,ondanksdatdetramerjarenlangvlakvoorlangsdenderde.Welgebeurdehet in strenge winters met veel sneeuw,dat de tram een behoorlijke aanloop moestnemenomdoordesneeuwtekomen,ookalwarenermannenaanvoorafgegaanomderailssneeuwvrijtemaken.Alsdetramzicherdanmeteenbehoorlijkevaarteenwegdoorbaande, vloog de poes van Ensing somsvanschrikdeschuurin.Indetijddaternogpassagiers mee konden, stapten ze bij hunhuisin.IndeverkeringstijdvanJansEnsingenzijnvrouwkondefietsooknogmee.Detram reed door Peize, de woonplaats vanJans,enhijkonopdeKruisweguitstappen.Detramreedrakelingslangshethuisenhetafscheidingshekje van hun huis. “Om eveneenbeeld te schetsen”, verteltEnsing, “Alser per ongeluk een fiets tegen het hekjegezet was, werd die geschept door detreeplankvandetram.Hetgingdanvaakom

iemanddieevenbijonsofhetgemeentehuistegenoveronsmoestzijn.Alswehetzagendanwaarschuwdenwedemensen,datzediefietswegmoestenhalen,maardatontkwamjeookweleens”.Veelbijzondereverhalenzijnernietoverhethuistevertellen,volgensdekrasse,89-jarige,Ensing.Maarhetiswelzo,datjeindithuisweloudkuntworden!

Een mooie tijd en een vrij bestaanIn 1986 ging de kalverschetser in de VUTenzijnafscheidwerduitbundiggevierd.Dekwieke,nu89-jarige,kijktterugopeenmooietijdeneenvrijbestaan.Ophetmomentvanzijn terugtreden, dacht het echtpaar Ensingnogdathetvakvankalverschetseraltijdzoublijven bestaan. Maar er kwamen steedsnieuwe ontwikkelingen en later werden dekoeien voorzien van ‘blikken’ of ‘flappen’aan de oren. Deze zijn nu vervangen doorkunststofoormerken.Sinds zijnpensionering houdtEnsingzichbezigmethetklusseninenrondhethuisenknutselthijgraagmethout.Hijmaaktstovenendoetaanfiguurzagen:paardenenkoeien.

Jans Ensing en zijn vrouw Louwina Ensing-van der Velde genieten samen van een mooie oude dag in één van de oudste huizen van Marum.

ervan.EenvanderedenenomovertegaanopKIwasdekoeienziekte'abortusbang',dieveelslachtoffersmaakteonderhetrundvee.Deziektewerddooreengeïnfecteerdestierovergedragenopdekoediehijhadgedekt.De koe werd wel drachtig maar verloor naeen aantal maanden het kalf. Voor de boereen dubbele schadepost want er was dangeenkalf,maarookgeenmelk.InNederlandwerd bepaald dat KI alleen mocht wordentoegepast in verenigingsverband en hetnoorden was hierin erg vooruitstrevend. DeeersteKI-verenigingwerdopgericht in1938inTolbert.Toen de KI-vereniging Nuis in 1948 eennieuweinseminatorzocht,steldebestuurslidJanVeenzijnzoonWeijervooralskandidaat.

Frisse stierEenkleineKI-vereniging,zoalsinNuis,hadinhetbeginmaarééneigenstierendiestondineenschuurbijBertusPostmus-nu‘IndeKlaver’-waarookdebenodigdeinstrumentenwarenopgeborgen ineeneenvoudigkastje.Deboerenkwamendaarterplekkemethunbolsekoeien.OmnegenuurbijPostmusen

omtienuurbijBandringainNiebertkondende koeien worden geïnsemineerd met hetspermavandeNuismerstier.Ditkostteeenrijksdaalder.Inseminatiebijdeboeraanhuiswas ook mogelijk, maar de prijs werd danverdubbeld.EenstierdeedtweejaardienstbijhetkleineKI-station, want anders zou hij zijn eigennakomelingen kunnen bevruchten en datwasnietgewenst.DestiergingvervolgensnaareenanderKI-stationofwerdgeslacht.Eencommissievandeskundigen,aangestelddoor het bestuur, kocht een nieuwe ‘frisse’stier,dieaanalleeisenvoldeed.Tochbleekpasnaverloopvan tijd,uitdekwaliteitvandemelkvanzijndochters,ofeenstiergoedenakomelingen voortbracht. Later werd eenstier, naeenbepaaldaantalbevruchtingen,tijdelijk weggezet als wachtstier om hetresultaat van zijn ‘werk’ af tewachten.Vielde melkgift van zijn nageslacht tegen, danwerdhijafgedankt.Alkwameenstieruiteengoedefamilie,danwasditnoggeengarantievooreengoed resultaat,want,zoalsWeijerVeenzegt:”Inditvakiséénenéénnietaltijdtwee”

Als 16-jarige volgde Weijer met succes de opleiding tot ‘uitvoerder van kunstmatige insemina-tie’ in Groningen en de weg was vrij om aan zijn nieuwe baan in Nuis te beginnen.

8 33

gemeentehuis was in vroeger jaren aan deKruisweg gevestigd, recht tegenover deEnsings. Vele bruidsparen zagen zij naarbinnengaan.EenbruidsfotograafstondvaakaandekantvanEnsingtefotograferen,methettoestelopeenstatiefeneendoek,dieookgelijkzijnhoofdbedekte,overdecamera.NadenieuwbouwvanhetgemeentehuisaandeMolenstraatkwamhetarbeidsbureauinhetoudegemeentehuis.Indeoorlogwashetbijhet gemeentehuis een komen en gaan vanauto’s met hooggeplaatste Duitsers. LaterhieldenzijkantoorindevoormaligevillavanHielkeGjaltema,nubewoonddoordefamilieVanKammen.

Geschiedenis van de boerderijJans Ensing en zijn vrouw kochten deplaats aan de Kruisweg in 1962 van zijnschoonouders, vlak na het overlijden vanschoonvaderEbbelvanderVelde.Louwina’svader,EbbelvanderVelde,kochtdeboerderijmetanderhalvebunderlandvandeervenMartenIdsinghin1922.DezewaslandbouwerteMarumenbleefzijnhelelevenvrijgezel. Marten Idsingh had het gekochtvanJannesHindriksVeenstra,timmermanteMarumin1902.Veenstrakochthetgeheelin1876van landbouwerPierHindriksHoltropenzijnvrouwFroukjePosthumauitMarum.Zij lieten in 1855 het huis en de schuurbouwen.

De schoonouders van Jans Ensing waren Ebbel van der Velde en zijn vrouw Grietje Dijkstra. Ebbel werd geboren te Noordwijk in 1876 en Grietje Dijkstra in 1880 te Boerakker. Zij trouwden in 1901 te Marum en vestigden zich op de Hamrik. In 1922 kochten ze de plaats op de Kruisweg erbij en verbouwden deze. Hun dochtertje Louwina, nu de vrouw van Jan Ensing, was toen een half jaar oud. Ebbel van der Velde kocht er links en rechts wat grond bij en hij molk aan de Kruisweg vier tot zes koeien. Het landbezit op de Hamrik werd eveneens door hem gebruikt. Ebbel was regelmatig met zijn paard en wagen op stap tussen de Kruisweg en de Hamrik. Het gezin van der Velde bestond uit zes dochters en een zoon. Na het overlijden van vader Ebbel van der Velde, kochten Jans en Louwina de plaats aan de Kruisweg en werd ook het bezit op de Hamrik verkocht. Het echtpaar Ensing vertelt nog, dat het geheel vroeger groter is geweest. In 1917 was er een grote uitslaande brand en daarna is de schuur kleiner herbouwd.

Jans Ensing achter de schuur, met rechts de uitzonderlijk kleine stookhut.

Bij Anko de BoerAls die ene stier ziek werd of kwam teoverlijden dan moest de kleine verenigingsperma lenen van een naburige KI-vereniging. In de begintijd stond er ook bijBertusPoppinga,aandeKruisweginMarumnaasthetvoormaligepolitiebureau,eenstierevenals in Marum-West bij Anko de Boer.DeBoerwoondeineengroteboerderijeenstukje ten noorden van de Haarsterweg,direct buiten de bebouwde kom, rechts. InNoordwijkwashetdomicilievandestierbijAnne Frankes, de Tolberter stier Edelmanhad zijn standplaats bij De Postwagen enookindeTolberterpettenstondereen.Menwerktesamenenzonodigwerderspermauitgewisseld.HetkwamdanookregelmatigvoordatVeenvroeg indemorgeneerstopdefietsnaarOldekerk,NoordwijkofTolbertmoestomspermatehalenNa een aantal jaren in Nuis-Niebert, gingWeijerVeennaardeeerdergenoemdeAnkodeBoer inMarum-West.DeBoerhadvoordestiereenspeciaalplekjeineenvrijstaandeschuurenditheettetoenhetKI-stationvanMarum. Tot het midden van de 50-er jarenvan de 20e eeuw werkte Veen bij Anko deBoer.

Hoe gaat KI in z’n werkVeenverhaaltoverhoehetinseminereninzijnwerkging.Hijhaalteenbuisvormigvoorwerpte voorschijn, een van de instrumentenwaarmeehij zijn inseminatiewerkuitvoerde.

In het handvat zit een batterij. De buis,ook wel speculum genoemd, werd in debaarmoeder van de koe gebracht, terwijldeinseminatorgelijktijdigz’nanderearmindeanusvandekoestak.Zowerddebuisbegeleid en voorkwam men dat er schadeaandedarmwandzouontstaan.Metdehandkon worden gevoeld wanneer het uiteindevandeKI-buisdegoedeplaatshadbereikt.Danwerdernogindebuisgekekenomdebaarmoedermondop tezoeken.Daarwerdmet een pipet het sperma gedeponeerd,tegen de baarmoedermond aan of zelfs ereenbeetjein.Naafloopwerdhetspeculumzorgvuldig gereinigd om weer te wordengebruiktvooreenvolgendebevruchting.Erwarenverschillendeuitvoeringenvangroottevandebuizen,zowelvoorpinkenalsouderekoeien

Koel bewarenInhetbeginwerdermetverskoeienspermageïnsemineerd,watheelkorthoudbaarwas.Daaromwerdertweekeerperdagspermaopgevangen. Als het koel werd bewaard,was de sperma ook de volgende dag nogbruikbaar. Koelkasten waren er nog niet,dus onze Weijer Veen nam de buisjes metspermameenaarzijnouderlijkhuis,stoptezeineenemmerenlietdieemmereenstukjezakkeninhetkoelewatervanderegenbak.

Per dekking op een kunstkoe werd 3cc sperma opgevangen. Daar werd eenvloeistof bijgevoegd en deze hoeveelheidwas genoeg voor het bevruchten van eengroot aantal koeien. Later werd de spermaverdund met eidooier en een bepaaldevloeistof.Alsditmengselwerdbewaardbijeen temperatuur lager dan 70 C. kon datzelfs twee tot drie dagen gebruikt worden.Datwaseenbehoorlijkevooruitgang.

Bij de KI-vereniging of via een meldpuntwerd gemeld dat een boer een ‘tochtige’koehad,diegeïnsemineerdmoestworden.Deboerkwamhiervoorpersoonlijklangsofstuurdeéénvanzijnkinderenmeteenbriefje.Detelefoonwas indebeginjarennoggeengemeengoed en werd voor dit doeleindezeldengebruikt.

Weijer Veen toont de zogenaamde KI-buis.

34 7

Ensing had nog nooit op een brommergezeten en hij kreeg persoonlijk les vanfietsenmakerHiemstra.Erwasimmerstoennoggenoegruimteopdewegomteoefenen.Het advies van de Gezondheidsdienstwas wel begrijpelijk, want de gemeente isbehoorlijk uitgestrekt. Later kocht Ensingereen leren jasbijomdekou te trotseren.Over het salaris heeft hij nooit te klagengehad, want dat werd telkens automatischverhoogd.

Een stukje dorpshistorieAchterdeboerderijvanJansEnsing,lagdePierswijk met de haven, die in het middenvande50er jarenvandevorigeeeuwwerdgedempt. Daar legde vroeger de melkbootvan de gebroeders Van der Velde uit deWillemstad aan.DeWillemstad is een kleingehuchtje ten oosten van de Pierswijk enten noorden van de Jonkersvaart. Boerendie aan de wijk woonden, zoals Eringa enBergsma,plaatstenhunmelkbussenopeenvonder, in afwachting van de melkboot enleverden zodemelk af.Debussenwerdenuitdemelkbootgehaaldindezwaai,oftewelde haven, vervolgens opgehaald door demelkrijder uit Niebert en afgeleverd bij de

melkfabriekvanMarum.Ensingverteltdatdebodemvandehavenmaardertigcentimeteronderhetomliggendemaaiveld lag.Marumligt namelijk wel twee meter lager dan deJonkersvaartendaarommoestermetdijkengewerkt worden om het hoogteverschil teoverbruggen.OokkanEnsingzichnoggoedherinnerendaterpulpbotenenhoutschepenaankwamenindehavenvanMarum.Net als bij anderen was het melken in hetbegin bij Ensing allemaal handwerk. Laterging het ook bij hem machinaal. De melkwerd in bussen bij de weg neergezet, omopgehaaldtewordendoordemelkrijder.De Kruisweg was de ‘middenstandsstraat’vanMarum,mettallozewinkelsenbedrijven.Het is onvoorstelbaar dat het meeste nuverdwenen is. Enkele zaken vind je er nog,maar vele zijn helemaal uit het straatbeeldverdwenen of zijn verplaatst naar elders inMarum.Iknoemereenpaar:hetpostkantoor,het arbeidsbureau, de politiekazerne, hetsigarettenwinkeltje tegenover Ensing, despaarbank Eigenhaard, drogisterij vander Schaaf (later Boezerooij), bodedienstDijkstra, loodgietersbedrijf Benne Jansma,enz.Het is allemaal verleden tijd. Ook het

Gezicht op de Kruisweg in oostelijke richting. Rechts de woning van Ensing en links het toenma-lige gemeentehuis, dat werd gebouwd in 1908. In het midden is een telefoonpaal zichtbaar; in hetzelfde jaar dat Marum een gemeentehuis kreeg, werd er ook telefoon aangelegd.

Nieuw KI-station in Marum

In1955kwamerinMarumeengrootcentraalKI-station. De onverwoestbare stier Paulwas een van de stieren die de verhuizingmeemaakte. Helemaal aan de wieg van denieuwe KI in Marum stond de voorzitter,LammertdeWit.Hijwasboerenvoorlichterbij het consulentschap, en wist van dezedubbelfunctie ietsbijzonderstemaken.Hetisopmerkelijkdat,velejaren–envelefusies– later,eenschoonzoonvanDeWit,DoekeKooistrauitMarum,de‘grotebaas’werdvanhetKI-stationinNoorddijk.

De KI-vereniging kocht op de Kruiswegde locatie van kweker, koster en postbodeGerritdeWitdieervanaf1931woonde.Hetbijzondere huis was in 1929 gebouwd enmen sprak er over als “dat huis waar eenstuk bij weggevallen is”. Weijer Veen weetzichteherinnerendatzijnmoedereenszei,toenzeopbezoekwasaandeKruiswegenhet nieuwe huis zag: “Gerrit de Wit begintdaar ineennieuwhuisen ikbegonopeenoudeplaatsverachteruitinNiebert”.WeijerVeenwerktedirectvanafdeoprichting

bijhetKI-stationaandeKruiswegenzouinhetbijbehorendehuisgaanwonen.Hijwasinmiddels getrouwd met Grietje Renkemaen het jonge echtpaar woonde de eerstejarennoginBoerakker,naastdewinkelvanBolt.DuspendeldeWeijertussenBoerakkeren Marum heen en weer om de stieren teverzorgen en de nodige administratie tedoen.GerritdeWitmaaktenamelijknietveelhaastmethetverlatenvandewoning.MaarzodradezevrijkwamtrokhetgezinVeenerin,enwoondeervan1958tot1976.

Het toenmalige KI station, aan het eind aan de Kruisweg te Marum, is nog altijd herkenbaar

Weijer Veen en Grietje Veen-Renkema met hun kinderen

6 35

Koeien met vlekken en spikkelsErwareninhetverledenmaartweesoortenkoeien: zwartbonte en roodbonte. Maar na

verloop van tijd kwamen er steeds meerbij. Melis Siebinga bijvoorbeeld, had laterallemaal blaarkoppen. Voor de meeste

mensen zat er geenverschil tussen deene en de andereblaarkop, maar deschetser verhaalt,dat er wel degelijkverschil zat in deblaar of in de wittesokjes. Als ik aanEnsing vertel datik mij, als kleinMarumer jongetje,nog een aantalheel bijzonderekoeien met velespikkels herinner,van de melkrijderKai Drent uit hetBoereveld, weetEnsing dat dit om‘witruggen’ging,eenoud ras. Dat warenvoor de schetserhele ingewikkeldetekeningen,wanthetmoestkloppen.Aan de Noorderweghad de oude boerGjaltema ook eenras koeien dat welhonderd jaar oudwas. Deze Gjaltemawas de opa van dewel bekende, jongoverleden PieterBesselink,dieaandeEikenlaan woonde;de toenmalige Noor-derweg.Op advies van deGezondheidsdienstvan dieren, kochtEnsingaldirecteenbrommer bij ThiesHiemstra.“Ermoestsnel gewerkt wor-den” zo zeiden deherenvandeGezond-heidsdienst.

Ensing schetst kalveren in een weiland.

Bij boer Miedema in Opende schetste Ensing in 1985 het 50.000e kalf dat bij de Vereniging voor Veehouderijbelangen Westerkwartier te Marum werd geregistreerd. Dit werd breed uitgemeten in de pers. Later woonde Miedema op De Haar.

Veengingin1989op58jarigeleeftijdindeVUT.In de begintijd stonden er op het station7 à 8 stieren, maar in de toptijd wel 14 of15. Alle stieren op het KI-station warenstamboekwaardig, want zonder stamboekmochten ze niet bij de KI ingezet worden.Eenstierkonsomsweltotzijn16eof17ejaardienenalsgoededekstier.Dedierenbleventotheteinde inhetzelfdestationengingennagedanedienstennaarhetslachthuis.

Het werk op het KI-stationHetwerkenmetstierenwasgevaarlijk,maarVeen had goed in de gaten welke stierenonbetrouwbaarwaren.Hijheefterzelfnooitongelukken mee gehad, maar een ongeluklagwelopdeloerenhetwasweleenseendubbeltje op zijn kant, maar het is telkensgoedafgelopen. “Het heeft hemwel eensbehoorlijknagestaan”,zoalshijzelfzegt.Het KI-station in Marum heeft een tijdgekend, dat er wel twintig personenwerkten,waarvandegrotemeerderheidalsinseminatormetde verzamelde spermadeboer op ging om de koeien te bevruchten.WeijerVeenwasoveralinzetbaar.Hijgingdeboeropomteinsemineren,maardestallenwarennetzogoedeengeliefdwerkterreinen‘s winters als het werkbij deweg vrij slapwasdeedhijhetnodigekantoorwerk.

Veen noemt een aantal inseminatoren:Hendrik Dijk van het Bareveld op de Haar,EeuweFrankesuitNoordwijk(laterOpende),Eert Brandsma en Doede van Wijk uitTolbert. Hans van der Veen van de locatieTolberterpetten (bijgenaamd ‘LutjeHanske’)was de eerste die op een brommer reed,namelijkopeenBerini.Veenkochtzijneerstebromfiets bij Berend en Arend Jansma. Demengsmeringvanbenzineenolie,gafvaakproblemenenomhetkooltjeuitdebougiete

verwijderenlaghijdanmetdelerenjasaanopzijnknieënomhetteherstellen.LaterreedhijopeenmotorvanhetmerkJava.Hijkreegtoen motorvergoeding en tevens een weekvakantie in het jaar. Weer later kregen deinseminatoren allemaal een auto. De keuzevielopDafjes,vandeESA,diedealervandatmerkwas.Erwarenmeergegadigdenomdeauto’svoordeKI te leveren,zoalsJansma,met BMW’s en Egberts. Maar het werdenDafjesendiehebbendeKI-verenigingveelgeldgekost,wanterwarengroteproblemenmetderiemendoordemodderigepaden.ErstondopdeKruiswegaltijdeenreserveDaf,‘voorhetgevaldat’.

AnekdotesWeijer Veen maakte als inseminator vanalles mee. Als hij naar een boerderij moestomdaareenkoeteinseminerenendeboer

In de stal van het KI station Marum

36 5

jaargedaanenschetstezo’n3000kalverenperjaar.Indejaren‘60en‘70vandevorigeeeuwliependieaantallenzelfsoptot inde5000. Volgens Ensing moeten we ons nietvoorstellen dat de veehouderijen in die tijdzo groot waren als nu. Een ‘dikke’ (grote)boer had toen 25 koeien op stal staan, inonzetijdisdatondenkbaar.

Nauwkeurig werkHet schetsen was een uiterst nauwkeurigwerk,maarEnsingwaseengoedetekenaarendatwaszijngeluk.Hetvielnietaltijdmeeomeengoedeschetstemakenvanhetkalfdattelkensinbewegingwas.Erliepensomswel 25 of 30 door elkaar, maar hij werktevolgenseengoedsysteem:eerstschetstehijdekalverenmeteenzwartekop,daarnadiemet een bles, enz. enz. Vervolgens merktehij de kalveren die al geschetst waren meteenstift.Vaak laghijeropdeknieënbij in

het land, om een natuurgetrouwe opnameoppapier tezetten. Indeavonduren thuis,werden de schetsformulieren verder vanallerlei informatie voorzien. Er moest altijdgoedopwordengeletdatergeendubbeleschets bij zat, want dan was er een foutgemaakt. Door zijn zorgvuldige manier vanwerken isdatEnsingnooitoverkomen.Hetschetsen op zich nam gemiddeld 10 à 15minuteninbeslag,maarmethetreizenerbijwasheteentijdrovendebezigheid.Daarnaast was Jans Ensing er twee keerper week - aan de vooravonden van demarktdagen, dinsdags in Groningen envrijdags in Leeuwarden - druk mee omgezondheidsverklaringen te schrijven voorkoeien die verkocht moesten worden. Deboerenmoesteneenbewijsoverleggendathetdiervaneengezondbedrijfkwam.Ensingdeed dit in samenwerking met veearts Th.Lambers,aandeWendsteinweg.

Op dit formulier werden de geboortedatum en eventuele bijzonderheden opgetekend, de naam en het adres van de veehouder en het nummer waaronder de koe geregistreerd werd bij de ‘Ge-zondheidsdienst voor dieren in Groningen’. Op de linkerzijde van het formulier stond voorgedrukt een kalf, zowel van de linker als de rechterzijde. De zijkanten waren in vakken verdeeld en zo kon de tekenaar op het formulier op de juiste plaatsen de vlekken aangeven waar het kalf of de koe mee geboren was.Ensing toonde een paar schetsen van koeien die zijn doodgegaan. Zo hebben we bij dit artikel een tastbaar bewijs van het werk van de schetser Ensing.

was niet thuis, dan hoefde hij er vaak nietop te rekenendathij de vrouwdeshuizeste zien kreeg. Ze kwam niet voor de dag.Waarschijnlijkuitverlegenheidtegenoverdeinseminator,omdatdezemiddelsKIeenkoegingbevruchtenenzenietwistomtegaanmethetseksueleaspecthiervan,waarvaaknogeengroottaboeoprustte.

Ook herinnert hij zich een andere situatiewaarin de vrouw zich in verlegenheidgebracht voeldeenontzettendbooswerd.De inseminatie was door hem uitgevoerd,terwijl de boer en zijn vrouw daar bijaanwezigwaren.Naafloopvroeghijnaardenaamvandekoe.Deboermoesttoegevendat de koe geen naam had en probeerdeterplekkeietstebedenken.Heteerstewathemtebinnenschootwasdenaamvanzijnvrouw. Dus de boer zei tegen Veen: “Doemaar Antje”. Nou, dat kon de vrouw nietwaarderen.Zijvoeldezichbeledigdenwerdvreselijkkwaadophaarman.

FusiesHet KI-station van Marum fuseerde metde Noord Drentse KI-vereniging te Peize.Daarna kwam er nog een grote fusie totstand en had de provincie Groningen nogmaar één KI-station, dat was gevestigd inNoorddijk/Ruischerbrug,bijGroningen.

VeenwerdovergeplaatstnaarNoorddijkeninsemineerdeindietijdoveralindeprovincievanUlrumtotUithuizenenvanOnstweddetotOpende.

Een stier bespringt een kunstkoe in het KI-station. Het sperma wordt opgevangen en in buisjes – rietjes – gedaan, die worden bewaard in vloeibare stikstof van - 1960 Celsius. Zo blijft het sperma jarenlang goed. Per lozing produceert een stier ruim vijf miljard zaadcellen, goed voor 700 rietjes sperma.

Mijn jeugdherinnering over het dekkenvan de kunstkoe op het grasveld naasthethuis,waarvanikvanafdeweggetuigewasgeweest,moestWeijerVeendiepuitzijn geheugen halen. Dit bleek namelijknietzovaaktezijngebeurd.Debedoelinghiervanwas,omdestierwatinextasetebrengendoorermeetelopenendestierzodoendetotdedaadtebewegen.Maarhetverhaalklopt,zobeaamdehij.

4 37

BloedlijnenOpdevraagoferdoortelkensmetdezelfdestieren te fokken, geen inteelt voorkwamantwoordtVeen,datze inNoorddijkdebe-schikkinghaddenover45stieren.Bepaaldebloedlijnen, die te dicht bij elkaar lagen,werden vermeden. Er werd in een keurigeboekhouding bijgehouden, welke koe doorwelkestierbevruchtwas.Deboerensprakensoms ook zelf de voorkeur uit door welkestier ze hun koe bevrucht wilden hebben.Delaatstejarenwerderheelerggewerktopproductie.ErwerdookAmerikaanssperma

GezinJans en Louwina trouwden in 1948 enkwamen direct na hun huwelijk op deboerderij aan de Kruisweg te wonen, dieeigendomwasvanhaarouders.Vlaknadeoorlog was het heel moeilijk om een eigenboerderij te kopen en net als Jans Ensing,warenerindietijdmeeraspirantboerendieer‘zobijinkropen’,zoalshijhetzelfnoemt.Pas in 1962 werden de boerderij en delanderijenaandeKruisweg,gekocht.Al die jaren daarvoor huurden ze het vanLouwina’svader,dietotzijnoverlijdenbijheninwoonde; zijn verzorging kwam helemaalvoor rekening van zijn dochter. In die jarenwerdenookde tweedochters vanJansenLouwinageboren.Het boerenwerk is Ensing met de paplepelingegoten. Hij begon op de Kruisweg metslechtszeskoeien,maarhetgezinkongoedlevenvandeboerderij.Zehaddenalleswatzenodighaddenzelf:groente,aardappelenen natuurlijk de melk van de boerderij. Enverderwarenergeenhogeonkosten:geenauto, alleen maar een fiets en dat kosttenietzoveel.HetwerkopdelanderijendeedEnsing met een paard, ook daar zaten dekosten niet in, want het paard ging zekervijftien jaar mee en dan was het nog netzoveelwaardalswaarhetvoorgekochtwas;jehaddusgeenafschrijving.

Waarom de kalveren werden geschetstIn 1956/1957 bepaalde de ‘Gezondheids-dienst voor dieren’, dat er van ieder kalfdat geboren werd, een schets gemaaktmoest worden. De schetsen waren nodigals basis voor de stamboekregistratie enals controlemiddel. De wederopbouw vanNederland na de oorlog, werd financieelondersteund door Amerika, met hetMarshallplan. Omdat ook de Amerikanenveelbelanghechttenaanhetbestrijdenvandierziekten,zoalsmond-enklauwzeer, tbc,abortusbang en uierinfecties door horzels,kreegdegezondheidsdienstdeopdrachtende financiën om een goede registratie vankoeienenkalverenoptezetten.Zokondeneventueleziekteswordengetraceerd,aldusonzekalverschetserinruste.Alsdeveeartsop het bedrijf kwam voor een zieke koe,moest het schetsformulier altijd aan hem

overhandigdworden.Debewustekoewerddandirectherkend.Vanderegistratievandekoeienprofiteerdeookdemelkcontrole.De zuivelfabriek hield zich trouwens voordie tijd ook al bezig met het schetsen vankoeien, in verband met de herkenbaarheid.DitgebeurdedoormedewerkerGeertZwartvandeLindsterlaan.

Duizenden schetsenInhetbeginjaarmoestereengroteinhaalslagworden geleverd om van alle koeien enkalvereneenschets temaken.Ergingen indegemeenteMarumzesmannenoppadomaldiedierenintetekenenopeenvoorgedruktformulier,dez.g.moederschets.Iedervanhenmoest300koeienenkalverenschetsen, dus dat waren er in totaal zo’n1800.Nadieinhaalslagwerd,vanwegezijngoedemanier van werken, aan Ensing gevraagdomalskalverschetserindienstteblijvenbijde Gezondheidsdienst voor dieren. Tweeà drie dagen per week doorkruiste hij deprovincie om van pasgeboren kalveren eenschets te maken. Het schetsen was goedte combineren met het werk op zijn eigenboerderij, waar zijn vrouw altijd heel actiefmeedraaide.Zijwaszijnsteunentoeverlaaten bij zijn afwezigheid het aanspreekpuntthuis.Indietijdwarener17kalverschetsersactief in de provincie Groningen, waarvanvierinhetWesterkwartier.Jans Ensing heeft dit bijzondere werk 26

Beknopte stamboom van Jans Ensing Ouders:JanEnsingenEempienLiewes,beidegeborentePeizeGetrouwd:19mei1917teLeek.Grootouders:JannesEnsingenMargienBakker,beidegeborentePeize.Getrouwd:22maart1872tePeize.Overgrootouders:HindrikEnsingenAaltienAnsing,Getrouwd:28juni1845tePeizeBetovergrootouders:JannesEnsingenAnnechienSchuring,GetrouwdtePeizeOudouders (via vrouwelijke lijn):CornelisSchuringenHinderkienLuinge

ingevoerd, omdat daar stieren waren dienakomelingen hadden met een enormemelkproductieeneenheelhoogeiwitgehalte.Tegenwoordig wordt met de computeruitgezochtwelkestierhetbestepastbijeenbepaalde koe. Het puzzelwerk op papier isdusverledentijd.

HetKI-station inMarum is niet opgeheven,maarhetislaterverdergegaanalspaardenKI-station. Een hengstenhouder kocht het,hielderhengstenenheeftvanuitdielocatieKItoegepastoppaarden.

Beknopte stamboom familie VeenTijdensmijnwerkbenikveelbijzonderestambomentegengekomen,maarbijhetmakenvandestamboomVeen,vieliktochwelvandeeneindeandereverbazing.Ziehoedefamilienaaminderechtstreeksevoorvaderen,bijhetteruggaanindetijd,verandertvanVeen,naarVanderVeenentenslotteRinkema,hetwasallemaalmogelijkinde19eeeuwinMarum.

1egeneratie KinderenvanWeijerVeenenGrietjeRenkema:Jan,Sita,TinieenHenk.2egeneratie OnzehoofdpersoonWeijerVeenenzijnvrouwGrietjeRenkema Zijtrouwdenop6april1954teMarum3egeneratie JanVeenenTrijntjeRoelevink.4egeneratie WeijerVeenenSjoukjeDuursma5egeneratie PieterVeenenWimkeVeenstra.6egeneratie PieterWeijersvanderVeenen RoelfkePietersvanderScheer.7egeneratie WeijerEeuwesRinkemaenAnkeHarmsIwema

38 3

Jans Ensings jonge jarenKalverschetser Jans Ensing werd alsboerenzoongeborenop14september1922tePeize,ineenfamiliediealgeneratieslanghonkvastopdePeizerzandgrondwoondeenwerkte.Hetgezinbestonduitvader,moeder,twee jongens en twee meisjes. De liefdevoor koeien ontstond al in zijn jonge jaren,vandaardatJansnaardelandbouwschoolinVriesging.IndeTweedeWereldoorlogwerdJans’ broer te werk gesteld in Duitsland,maarhijzelfhadmeergeluk.Hijmoestwelinmilitairedienstvoordeoorlog,maarwasal

vrijsnelweer thuis.Zijnvaderhadnamelijkde ziekte van Parkinson en Jans mochtde honneurs waarnemen op de boerderij.EenbelangrijkeproDuitsevoormanvandelandbouwbeweging zorgde hier persoonlijkvoor. Jannes Ensing en Louwina Jantinavan der Velde ontmoetten elkaar op eendansavond in Roden. Met Kerst en tijdensde Rodermarkt waren er vaak feestelijkeavonden en bij die gelegenheden kon jeelkaar tegen het lijf lopen. Dat was ook bijhen het geval. Later dansten ze veel bijBouweVeenmaninMidwolde.

Kalverschetser Jans Ensing

Geert Braam

Dit artikel gaat over Jans (Jannes) Ensing, die het bijzondere beroep van kalverschetser uitoefende en daarnaast boer was aan de Kruisweg in Marum. Zijn boerderij dateert uit 1855 en is dus een van de oudste huizen van Marum. Reden voor mij, om in de geschiedenis van het huis en zijn bewoners te duiken. Jans Ensing en zijn vrouw Louwina Ensing-van der Velde konden mij van veel belangrijke informatie voorzien. Zonder hen was dit artikel niet tot stand gekomen.

De woning van Ensing aan het begin van de 20e eeuw. De foto is in ieder geval na 1913 gemaakt, want de trambaan lag er al. Hoewel er sindsdien veel veranderde aan de Kruisweg is de gevel van het in 1855 gebouwde pand nog bijna onveranderd. Het gemeentehuis, aan de overkant rechts nog juist zichtbaar, is inmiddels op die plek vervangen door de brandweergarage.

Beeldenstorm in Nuis

Joke de Boer-Jager

Al vele jaren geldt de heer Jan Boerema* als autoriteit, wanneer we het hebben over de geschiedenis van de gemeente Marum. Hoewel al enigszins op leeftijd, is hij nog altijd een heel belangrijke bron van informatie en inspiratie voor Heemkundekring Vredewold-West. Regelmatig voorziet hij de redactie van ’t Olde Guet van interessant basismateriaal, waara-an dan steevast een artikel wordt gewijd. Het is altijd de moeite waard, waar Boerema mee komt. Zo ook dit bijzondere archiefstuk, van oorsprong afkomstig uit het Huisarchief Nienoord, dat nu wordt bewaard in de Groninger Archieven.

De oorspronkelijke oorkonde, opgesteld in Middelnederduits. Een oorkonde is een document dat diende als juridisch bewijs. In de Middeleeuwen werden alle belangrijke zaken in een oorkonde vastgelegd. Oorkonden werden meestal op perkament geschreven en bekrachtigd door er een waszegel aan te hangen. De meeste oorkonden zijn opgesteld in Middelnederduits of Nedersak-sisch, een schrijftaal die in heel Noordoost-Nederland en Noord-Duitsland algemeen werd ge-bruikt. Net als tegenwoordig kende men een verschil tussen spreektaal en schrijftaal. Oorkonden vormen daarom een belangrijke bron voor de vroege streektaalgeschiedenis. Sommige oorkon-den werden in het Latijn of het Oudfries opgesteld.

2 39

Van de Redactie

Omtebeginnenwillenwijallenieuweledenvanhartewelkomheten.

Zoalsuweetis2011voordegemeenteMarumeenbelangrijkjaar;weherdenkennamelijkdeoprichtingvandezelfstandigegemeentein1811.Ditjubileumwasvoordegemeenteaanleidingom nummer 14 van ’t Olde Guet in januari huis-aan-huis te laten verspreiden, wat voor deHeemkundekring uiteraard een mooie promotie is geweest en voor veel nieuwe leden heeftgezorgd.

Nogeveneenstukjegeschiedenis:DegemeenteMarumis‘ingesteld’bijkeizerlijkdecreetvan21oktober1811.BijeeneerdereindelingvandegemeenteninGroningen,in1808,vielMarumnogonderdegemeenteLeek.Menhadtoenechteralleenooggehadvoorinwoneraantallenennietvoordeomvangvandenieuwegemeenten.Alnadriejaarbleekditnietgoedtebevallen.Deafstandtussendedorpenendehoofdplaatswasvaakveeltegroot.Daaromwerdin1811gekozenvooreenandereindeling:erkwamenmeergemeenten:62inplaatsvan37.Omgekeerdeherindelingdus........

Stond het vorige ’t Olde Guet helemaal in het teken van ‘200 jaar Gemeente Marum’, in ditnieuwenummerlatenwehet jaar1811voorwathetwasengaanweverderzoalsuvanonsgewendbent,metartikelenoverdegeschiedenisvanonsgebied.SietseKlaassensenJanBuitkamp–beidenbijuallenwelbekend-verhalenoverhetMarumvanhunjeugd.GeertBraampraatonsbijoverdeKIenhetkoeienschetsen.PillieWierenga-Wieringazette in prachtig Westerkwartiers een jeugdherinnering aan de tram, op papier. In Noordwijkhebbenzeeendorpsvlagmeteenblauwedwarsbalk,voorstellendeenriviertje,waaroverKoosVosheteenenanderheeftuitgezocht.Verder isereenmerkwaardigverhaaloverhet ‘kistje’vanPrinsesIrene,dattentoongesteldwordtinmuseum’tSteenhuus.Enwasumisschienookaanwezigbijhetonthullenvanhet‘MantjevanMoarum’?Ukunterindezeuitgaveinelkgevaloverlezen.

De medewerkers hebben zich, zoals u ziet, weer met wisselende, interessante, historischeonderwerpenbeziggehouden.Hopelijkbiedendeartikelenuveelleesplezier!

Namensderedactie,

SinekedeGroot-Jager

GetuigenverklaringHetgaathieromeenoorkonde,dieinhetre-gest-dekortesamenvattingvandeinhoud- omschreven wordt als: ‘Getuigenverkla-ring omtrent het wegnemen en breken vanbeelden in de kerk te Nuis, waarbij ook dejonker Christoffer van Ewsum tegenwoordigwas’.Indezeoorkonde,van28juli1568,verklaartGese Holters van Weert aan Olde Lambert,buurrechter in Marum, het volgende: Zij enhaarmanzijninVredewoldgekomen,inNuis,bijhethuiswaardeweduweTryneSieckema

woonde. Deze Tryne had aan Gese verteld,datzijenettelijkeanderengezienhebbendateen‘Grys’,diewoondeopde’Lijnde’,dekerkhadvernieldendebeeldeninstukkengesla-gen.Trynehadtoentegendejonker(Chr. van Ewsum, red.)gezegd:“Waaromvernieltudekerkendebeelden,wantzeetengeenbrood,

zebijtennietenzedoengeenkwaad.Geefmijereenvaninmijnhuis,wanthet iseensieraad”. En verder had Tryne nog verteld,datdejonkerhaarpaardhadmeegenomen.Dit alles naar waarheid aan de buurrechterverklaarddoorGese.

Beeldenstorm dicht bij huisDeBeeldenstormiseenbelangrijkegebeur-tenis in de ‘vaderlandse’ geschiedenis ge-weest, die in feite de Tachtigjarige Oorloginluidde. Tijdens de Beeldenstorm, die inNederlandplaatsvondin1566,werdendoor

Protestanten en Calvinisten in vele hon-derdenRoomsKatholiekekerkenvernielin-genaangericht.Religieuzebeelden,altaren,schilderijen, relieken en kerkelijke boekenzijndoorwoedendemenigtenkapotgegooidengeslagen,verbrandofgestolen.Wijhebbenhet tijdensdegeschiedenisles-

Up huiden den XXVIII dach Juilius hebbe ick Gese Holters van Weert Bekenth

vor Olde Lamberth als een gesworen buirrichter nu idzundes in Marum hoe dat

ick undemyn man synnen gekomen inne Vredewolth genoempth inde Nuys als

toe eenn huis welcke huis woende een wedewe genoempt Tryne Sieckema unde

de verscr. Trijne is gegaen myt den verscr. lantsknecht ende syn huisfrouwe als

verscr. so dat welcke wael itlicke luden gesienn hebben dat sie tzamen myt-

ten anderen gyngen hebben worden unde weder worden tzamen gebruicket also

dat Tryne verscr. Hadde gesacht hir woende een grys up de lijnde de welcke

hadde de kercke gedestruieert unde de beelden to broken ende to slagen, do

hadde verscr. Trijne gesacht for den Juncker warume to brecket gij de gekercke

unde to breket de beelden want sie een eten geen broet offte sie een byten

gene ende doen geen quaet gevet mij dar ene van in myn hus want het is een

szyraet unde dar benevens hefft de verscr. Tryne gesacht den juncker were by

huis unde were over sydt geloegen ende den verscr. Juncker hadde Tryne een

peert benomen. Dit also de warheit is soe is dat rechtlicken besworen als up

huiden den XXVIIIden dach julius als boven gescreven vor mij Olds Lambert

Als vorscr. is Anno 1568.

40 1

Inhoudsopgave blz.

Inhoud 1

Redactie 2

KalverschetserJansEnsing 3

DorpsvlagNoordwijk-Lucaswolde 10

DebewonersvanhetVeldenhetAchterpad 12

’tMantjevanMoarum 15

Dedrieënnegentigdorpswinkelsuitmijnjeugd 17

MetdetramnoartanteJo 27

Overeen‘kistje’omteoverlevenenwathet‘kistje’zelfoverleefde 28

WeijerVeen,inseminatorvanheteersteuur 31

BeeldenstorminNuis 38

HetlogovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphaLatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooreniskenmerkend.

sen op school allemaal geleerd; het is eenfeituitdegeschiedenis,waarvanwe‘weten’.Ditwetenkrijgteentotaalanderedimensie,bijhetlezenvanditdocumentje.WantookinhetVredewoldheeftdeBeelden-stormgewoedenzijndeoudekerkenslach-toffergeweest.DemiddeleeuwsekerkenvanMarum,Niebert,NoordwijkenNuiskennenwijalsprotestantekerken,soberenzonderveelopsmuk;daaraanzijnwijgewendendatvinden wij passend, bij deze eeuwenoudegebouwen.Maarzoishetnatuurlijkhelemaalnietaltijdgeweest.Wijwetendatwel,maarkunnenhetonsnauwelijksnogvoorstellen.JuistalsjeleesthoedezevrouwTryneSieck-ema,dieinde16eeeuwleefdeinNuis,hetheeft ervaren dat in haar kerk de beelden-diezijeensieraadvond-werdenvernield,wordt die Beeldenstorm ineens veel realis-tischer.DiegroteBeeldenstormindiemooiekleinekerkvanNuis.Dankzijdezepersoon-lijkegetuigeniskunjehetjeineensveelbetervoorstellen.

KanttekeningenHet lezen van deze tekst roept echter ookvragenop.ZostaatInde11eregel,volgensde transcriptie “Hadde gesacht hir woende een grys up de lijnde”. Hetligt,mijnsinziens,voor de hand om dit te interpreteren als:“hadgezegddaterhiereenGrijswoondeopDeLinde”.DeCorpusdeLinde,gelegentenzuidenvanhetdorpMarum,wasinderdaadlangetijdinhetbezitvaneenfamilieDeGri-js;echternognietin1566.DeeersteDeGrijsvestigde zich daar pas tegen het eind vande18eeeuw.**Hetisduseigenlijkonwaar-schijnlijkdathethiergaatovereenDeGrijs.Wèl isbekend,datprecies inhet jaar1566JonkerChristoffervanEwsumdeCorpusdeLinde–voorheeneigendomvanhetKloosterTrimunt–inzijnbezitkreeg.Aangezieninhetregest – de korte inhoud van de oorkonde- staat dat Jonker Christoffer van Ewsumbijdevernielingenbetrokkenisgeweestendezejonkerbovendienjuistin1566DeLindehadverworven,zoujeeerderaannemendatmetdepersoonomschreveninregel11vande oorkonde, inderdaad Jonker Christofferwordt bedoeld. Met zekerheid zou ik hetechternietdurvenzeggen;naderonderzoekiswenselijk.

* De heer Jan Boerema schreef in 1989, samen met zijn broer, het boek ' Vlijtige Ar-moede en tonnen Gouds', een belangrijk na-slagwerk voor iedereen die is geïnteresseerd in de geschiedenis van de gemeente Marum. Daarnaast publiceerde hij nog een aantal uit-gaven, over de historie van diverse gebou-wen en instellingen in de gemeente `Marum.

** Bron: website 'genealogie familie De Grijs-Alserda'.

Samenstelling en eindredactieJoke de Boer-Jager