INHOUDSOPGAVE

PAGINA

1 Ligging, grenzen en

omvang 2

2 Landschappelijke

structuur 4

3 Infrastructuur 11

4 Nederzettingen 15

5 Bevolking 17

6 Middelen van bestaan 18

7 Sociale en culturele

voorzieningen 23

Bronnen 25

Bijlagen 26

HET OVERSTICHTZwolle, mei 1990.

1 Ligging, grenzen en

omvang

Ambt Delden is eenplattelandsgemeente in hetzuidwesten van Twente en wordtomringd door de gemeenten Borne,Hengelo, Stad Delden, Diepenheim,Haaksbergen, Markelo, Goor enWierden. Het dorp Bentelo vormthet bestuurlijke enadministratieve centrum van degemeente, die daarnaast bestaatuit het dorp Hengevelde en denederzettingen met hoofdzakelijkverspreide bebouwing Azelo,Deldenerbroek, Deldeneresch, Wieneen Zeldam. De ligging van degemeente Ambt Delden in Twente isingetekend op kaart 1.

De gemeente Ambt Delden ontstondop 1 juli 1818 door splitsing vande gemeente Delden in tweebestuurlijke eenheden. Hetvoormalige stadgericht Delden (destad en naaste omgeving) werd toengemeente Stad Delden, hetwestelijke gedeelte van hetvoormalige richterambt Delden (debuurschappen Azelo, Bentelo,Deldenerbroek, Deldeneresch,Hengevelde (in de volksmondWegdam), Wiene of Weddehoen enZeldam of Kotwij k) vormde gemeenteAmbt Delden. Wegdam vormde eenklein deel van de markeHengevelde, namelijk de plek waarhet dorp Hengevelde ligt. Hetoostelijke deel van het genoemderichterambt vormde met gedeeltenvan het richterambt Enschede sinds28 november 1811 de gemeenteHengelo. Met uitzondering van eengrenswijziging in 1970, waardooreen gebied van 336 ha met 442inwoners van de gemeente AmbtDelden overging naar Stad Delden,heeft de oppervlakte van deonderhavige gemeente sinds 1818geen veranderingen ondergaan.

Op 1 januari 1988 besloeg hettotale grondgebied van de gemeenteAmbt-Delden een oppervlakte van84.93 km-, waarvan 0.75 km-binnenwater breder dan zes meter.Het aantal inwoners bedroeg op diedatum 5.647 en het aantal woningen1.586. Dit komt neer op eenbevolkingsdichtheid van 67inwoners en een woningdichtheidvan 19 eenheden per km2 land. Tervergelijking: hetbevolkingsdichtheidscijfcr voorTwente als geheel bedroeg op 1januari 1988 400, hetwoningdichtheidscijfer 149.

2 Landschapsstructuur

2.1. GeologieHet huidige landschap van degemeente Ambt Delden is in grotelijnen bepaald door processen uitde laatste twee geologischeperioden en de mede daaropgebaseerde vormen van bodemgebruikdoor de eeuwen heen. Tijdens de opéén na laatste ijstijd in hetPleistoceen baande vanuitScandinavië oprukkend landijs zichin de vorm van langgerekte lobbeneen weg door het dal van de Reggeen de Dinkel en stuwde hetaanwezige materiaal, dat invroegere tijden door deze rivierenen de zee was afgezet, aan dezijkanten op tot langgerekteheuvelruggen. De rug van gestuwdmateriaal die het oostelijke deelvan de gemeente Ambt Delden vannoord naar zuid doorkruist, wordtvanwege de geringe hoogte geenstuwwal genoemd, maar een glacialestoringszone.

Toen het landijs zich terug trok,bleef op de oude afzettingen eenniet of nauwelijks waterdoorlatende laag keileem, een doorhet landijs meegevoerd en gevormdmengsel van keien, grind, grofzand en leem, achter. In hetoostelijke deel van de gemeentebevindt zich deze keileemlaag vrijdicht aan de oppervlakte. Het naarhet westen afstromende smeltwatervormde erosiegeulen, waarvanrestanten nog steeds in hetlandschap terug te vinden zijn.

Tijdens de laatste ijstijd van hetPleistoceen bereikte het opnieuwvanuit het noorden voortschuivendelandijs Nederland niet. Welheersten hier arctischeomstandigheden, waardoor de windals gevolg van het ontbreken vaneen vegetatiedek vrij spel had en

vat kreeg op de lossebodemdeeltjes. Het helegrondgebied van de gemeente AmbtDelden werd bedekt onder eenplaatselijk dikke laag dekzand,waardoor het reliëf een sterkenivellering onderging.

Op het Pleistoceen volgde hetHoloceen, waarin het klimaatgeleidelijk milder werd, dezecspiegel begon te stijgen en devegetatie weer een kans kreeg zichte ontwikkelen. Vanwege de liggingop de helling van de oostelijkedalwand van de Regge ontbrakenhier grote komvormigeterreindepressies, waaruit hetovertollige water geen uitweg vonden waardoor de vorming vanuitgestrekte veengebiedenachterwege bleef. Daarentegenzetten de Regge en de vele bekenlangs hun oevers en hetlaaggelegen westelijke deel van degemeente tussen dedekzandwelvingen en -koppen grotehoeveelheden kleiachtig zand af,dat hier en daar met veen vermengdwerd. Daar waar de beken in deRegge uitmondden, ontstond eenbodem die gekenmerkt wordt dooreen grote afwisseling vanbeekafzettingen en schralezandgronden. Deze en de anderegenoemde geologische formaties metde daarop ontstane bodemsoortenzijn ingetekend op kaart 2.

2.2. Bodemgesteldheid en landschapDe eerste bewoners in hetonderhavige gebied vestigden zichzo dicht mogelijk bij deverschillende waterlopen op deglaciale storingszone en dedekzandkoppen en -welvingen.Zodoende konden zij beschikkenover goede grond voor-huizenbouwen voor de aanleg van akkers,

terwijl op de lager gelegenvochtige beekdalgronden langs deRegge, waar natuurlijkegroengronden voorkwamen eneventueel wei- en hooilandenaangelegd konden worden. De voorakkerbouw en rundveehouderij nietbruikbare schrale zandgronden,waarop na het kappen van deeertijds aanwezige bossen deheidevelden ontstonden, diendenals graasgebied voor de schapen envoor het steken van plaggen tenbehoeve van de mestbereiding. Het"Keupersveen" was één van deweinige veengebieden binnen degemeentegrenzen waar brandstofgewonnen kon worden. Verder werdonder meer in Azelo tot ver in denegentiende eeuw turf gestoken.

Voor de aanleg van min of meeraaneengesloten gemeenschappelijkbouwlandcomplexen (essen) kwamalleen de lage "stuwwal" in hetoostelijke deel van hetgemeentelijke grondgebied inaanmerking. Hierop ontstonden deAzeler Esch, de Deldener Esch metde Hoge en de Lage Esch en deBenteler Esch. Op dedekzandopduikingen in het lagergelegen westelijke deel van degemeente legden de boerenakkerkampen (individueelaangelegde, met houtwallen of -hagen omzoomde bouwlanden) aan.Alleen in de buurschap Wieneontstonden in de loop van de tijdnog twee kleine esachtigebouwlandcomplexen, te weten deLeusener Esch en de Wiener Esch.Eeuwenlange bemesting van de vannature vrij onvruchtbarebouwlandgronden met een mengselvan bosstrooisel, heideplaggen enuitwerpselen van het vee(potstalmest) vormde eenvruchtbare bodem met een

cultuurdek van meer dan 30 cm, dezogenaamde enkeerdgronden. Doorhet afplaggen van de schrale zand-

of veldgronden, waaronder hetBokdammerveld, het Wienerveld enhet Hengevelderveld, ontstondenhier sterk uitgeloogdeveldpodzolgronden.

De vruchtbaarheid van denatuurlijke wei- en hooilanden,die afhankelijk van het wel ofniet aanwezig zijn van eenverkaveling met maten' en"broeken" werden aangeduid, bleefop peil doordat de regelmatigbuiten hun oevers tredende bekenen de Regge voor de aanvoer vanvruchtbaar slib zorgden.Duidelijke voorbeelden van(voormalige) uitgestrekteonverkavelde groengronden warenhet Deldenerbroek, het Zeldammeren Goorsche Broek en het GrooteLoobroek. De Galgenmaten vormdeéén van de door middel vanhoutwallen en hagen verkaveldenatuurlijke graslandcomplexen.

De bouw-, wei- en hooilanden en dewoeste gronden vormden desamenstellende delen van hetzogenaamde Middeleeuwseontginnings- of esdorpenlandschap,dat in 1850 in grote delen van hetgemeentelijke grondgebied nogvrijwel onaangetast aanwezig was.Ten noorden en oosten van het HuisTwickel domineerde sinds beginachttiende eeuw eenlandgoederenlandschap metlanenstelsel en parkachtigegroenstructuren.

Na 1850 vond er door het incultuur brengen van de natuurlijkewei- en hooilanden en het omzettenvan bouwland in weiland eenbelangrijke uitbreiding van het

matenlandschap plaats, werden dehoger gelegen schraleveldpodzolgronden grotendeelsbebost en verdween een deel vanhet landelijke gebied dooruitbreiding van de bebouwing enuitbouw van de infrastructuur.Desondanks is in het huidigecultuurlandschap nog veel uitvroegere tijden herkenbaar. Eengroot deel van het landschapkenmerkt zich nog steeds door eensterke beslotenheid en afwisselingin het bodemgebruik.

2.3. Bodembeheer en ontginningenToen vanaf ongeveer de negendeeeuw de bevolking vrij snel begontoe te nemen en de voor hetagrarische bedrijf noodzakelijkewoeste gronden dreigden teverdwijnen, ontstonden overal inTwente marke-organisaties. Deeerste marken van Ambt Deldenworden rond 1300 genoemd.Ruimtelijk gezien was de marke een(aaneengesloten) oppervlaktewoeste grond, die door deeigenaars of pachters van devolgewaarde ervengemeenschappelijk beheerd werd.Later werd de functie van demarke-organisatie uitgebreid metonder andere de zorg voor eengoede afwatering en onderhoud vanwegen en bruggen.

Binnen de grenzen van de huidigegemeente Ambt Delden ontstondenvijf marken, te weten Delden,Azelo, Kotwij k en Weddehoen,Bentelo en Hengevelde.Eerstgenoemde marke werdgewoonlijk aangeduid met GrooteBoermarke, ter onderscheiding vande rondom een oude parochiekerkontstane nederzetting Delden, diein 1333 stadsrechten kreeg. Deburgers van deze stad, die slechts

een klein gedeelte van degelijknamige marke besloeg, kregengebruiksrechten in demarkegronden. Deze gebruiksrechtenvan de burgers van de stad Deldenhebben, evenals de gebruiksrechtenvan de burgers van de stad Goor inhet Zeldammerbroek, bij herhalingaanleiding gegeven tot enormeonderlinge ruzies, niet in delaatste plaats doordat de burgersvan beide steden zich steeds meerrechten aanmatigden. Zo eiste Goorin 1769 van de ongewaarden vanWeddehoen zelfs weidegeld. Ook demet behulp van lake- ofgrensstenen aangegeven grenzentussen de verschillende markenwaren vaak onderwerp van heftigediscussies. Zo hadden rond 1600 deinwoners van de marke Azeloregelmatig ruzie met die van deMarke Zenderen in Borne. In 1624werd er een grensovereenkomstgetekend.

Aan de geschillen kwam pasdefinitief een einde rond hetmidden van de vorige eeuw, nadatop 10 mei 1810 bij KoninklijkBesluit de verdeling van demarkegronden bevolen was. Ditbesluit volgde op de belangrijkeontginningswet van 16 april 1809,die vrijdom van belasting bood. Demarke-organisatie van Hengeveldewas de eerste die tot verdelingvan de gemeenschappelijk beheerdegronden besloot; de eerste markedie met een uitgewerktverdelingsplan kwam was Azelo (1augustus 1843). Vervolgens steldeop 30 juni 1845 de marke Deldeneen verdelingsplan vast, de markeBentelo op 15 juli 1848, de markeHengevelde op 12 november 1850 ende marke Kotwijk en Weddehoen op 4augustus 1852. Met name in deGroote Boermarke kwam een groot

deel van de niet in cultuurgebrachte gronden, waarvan deverdeling in hoofdzaak geschieddenaar woonhuizen en bezit aanbouwland, in handen van debewoners van Kasteel Twickel, diena verloop van tijd demarkerichterschappen van Azelo,Bentelo, Kotwijk en Weddehoen ende Groote Boermarke haddenverworven. Het markerichterschapvan Kotwijk en Weddehoen kwam alin 1412 aan Herman van Twickelodoor aankoop van erf Tanckink. Hetmarkerichterschap van Hengeveldeberustte tot 1751 bij de bewonersvan de in de gemeente Markelogelegen havezate Weldam, maar doorvererving kwam toen ook dit in hetbezit van de bewoners van Twickel.Aanvankelijk berustte het bestuurvan de marke berustte bij demarkegenoten onder voorzitterschapvan de markerichter ofholtrichter.

Twickel is ontstaan uit het in1347 door de toenmalige drost vanTwente, Herman van Twicklo,aangekocht erve Eysink. Dit waséén van de leengoederen van debisschop van Utrecht was. Hermanliet de boerderij afbreken en ietszuidelijker ervan een nieuw groothuis bouwen, dat de naam "Twickel"kreeg. De belening van het Eysinkaan opeenvolgende generatiesTwickelo, waarvan verschillendevoor een bepaalde tijd de functievan drost van Twente uitoefenden,geschiedde op grond van hun statusals "Dienstman". Dienstmanbetekende dat men de bisschop"diensmandiensten" verschuldigdwas, bijvoorbeeld het ten alletijde een "reijsig paard" (=reisvaardig paard) beschikbaarhebben en bereid te zijn metharnas, tuig en "speese of ander

gewere" de bisschop te dienen.

De dienstmannen woondenaanvankelijk op de bisschoppelijkehoven, waarvan er in Twente zeswaren. Twee daarvan lagen in hetrichterambt Delden, te weten éénte Delden en één te Wiene.Aanvankelijk waren ook dit gewoneerven, maar al spoedig werden zeversterkt en verbouwd tot burchten("castrum"). Dienstmannen heettendaarom ook wel borchmannen. Insommige gevallen verkregen zij derechten van van een havezate.Uiteindelijk telde het gedeeltevan het richterambt Delden dattegenwoordig de gemeente AmbtDelden uitmaakt vijf havezaten, teweten Twickel, Dubbclink, Graes,Hachmeulle en Bakenhage. Daarnaastwas er nog het adellijke huisWarmtinck. Rond 1830 werd de hofte Delden verkocht aan G.J.Averink, die het goed in 1868doorverkocht aan Twickel. De hofomvatte toen ruim 71 ha. In 1936brandde de hof af en werd nietherbouwd. Ze lag aan de DeldenerEsch, dicht bij de boerderijOttenhof (Twickelerlaan). De hofte Wiene bestaat als boerderij nogen ligt aan de rijksweg van Deldennaar Goor. De boerderij wordt nunog de Meier genoemd, naar detitel van de bewoners/beheerdersvan de bisschoppelijke hoven:hofmeier.

Het kasteel "Twickel" werd de kernvan een landgoed dat uitgroeidetot één van de grootste inNederland. Door aankoop enhuwelijken en vooral als gevolgvan de verdeling van demarkegronden rond 1850 leiddenachtereenvolgens de Van Twickelo's(1347-1537), de Van Raesfelts(1550-1682), de Van Wassenaers

Obdam (1682-1831) en de VanHeeckerens (1831-1936) tot eenuitgestrekt landgoed, dat in 1986een oppervlakte had van ruim 4.000ha, verspreid over de gemeentenStad en Ambt Delden, Wierden,Borne en Hengelo. Daarnaastbehoorden er de landgoederen Lagein Duitsland (280 ha) enBrecklenkamp (256 ha) enuitgestrekte bezittingen bijWassenaar, Zevenaar, Borculo,Dieren en Lochem bij. Van 1506 tot1537 en van 1751 tot 1877 behoordeook het landgoed Weldam ertoe. In1953 werden het kasteel Twickelmet inventaris, archief en allebezittingen in de gemeenten Ambten Stad Delden, Hengelo, Borne enWierden ondergebracht in de"Stichting Twickel"; in 1975volgden ook de overigebezittingen. Vanaf 1347 is hetlandgoed Twickel nooit verkocht,maar door huwelijken in handen vanverschillende families gekomen.

Van het landgoed Twickel bestaattegenwoordig ongeveer 2.500 ha uitbouw- en weiland en 1.500 ha uitbos en veldgrond. Tot de gebouwenop het landgoed behoren ruim 150boerderijen en een vijftigtalandere gebouwen, waaronder eenhoutzaagmolen, twee watermolens(Noordmolen en de Oldemeule,waarvan de opstallen in de jarenzeventig aan de gemeente Hengelozijn overgedragen), hetrentmeestershuis, de hotelsCarelshaven en Drost van Twente envele woningen in en om de stadDelden. De gebouwen van hetkasteel stammen uit verschillendetijden en zijn in de loop van detijd meerdere malen verbouwd engerestaureerd. Met de aanleg vanhet huidige park werd in 1886 eenbegin gemaakt onder leiding van

8

tuinarchitekt E.CA. Petzold. Demoestuin, die tot dan toetegenover het kasteel lag, werdongeveer 600 meter in noordelijkerichting verplaatst en in 1887ommuurd. Voor de aanvoer van deduizenden struiken en bomen uitDuitsland legde men een weg aanvan het huis naar het station.

Hoewel in de Franse Tijd debewoners van kasteel Twickel eengroot deel van de privilegesverloren, bleven ze uit hoofde vanhun positie alsgrootgrondbezitters en functie alsmarkerichters een belangrijke rolspelen in de landschappelijke(ruimtelijke), economische,sociale en culturele ontwikkelingvan zowel de gemeente Stad Deldenals van Ambt Delden.

De ruimtelijke ontwikkelingenuitten zich hoofdzakelijk in eenuitbreiding van het grondbezit enhet in cultuur brengen van deheidevelden en de natuurlijke wei-

en hooilanden. Belangrijk in ditopzicht was Jacob Derk Carel,Baron van Heeckeren, die eenactief aankoopbeleid voerde entussen 1850 en 1870 bijna alleboerderijen "ter bevordering vande reinheid" vernieuwde. Degrootste uitbreiding van het bezitvond plaats als gevolg van degehanteerde verdeelsleutel bij demarkeverdelingen: deze wasgebaseerd op het toenmaligeeigendom. Besloeg landgoed Twickelin 1726 binnen de grenzen van dehuidige gemeente Ambt Delden intotaal een oppervlakte van 852 ha(98,6 ha in Benteloo, 29,3 ha inAzeloo, 90,5 ha in Deldenerbroek,26 ha in Weddehoen, 550,2 ha inDeldener Esch en 57,4 ha in St.Anna), in 1876 had het in de

gemeenten Ambt en Stad Deldensamen een oppervlakte van 2.270ha. Het aantal erven bedroeg toen140, waarvan enkele in StadDelden. Alleen al van de in totaal860,1 ha van de Groote Boermarkeviel bij de verdeling van demarkegronden 504,6 ha (59%) toeaan de bewoners van kasteelTwickel. Van de toegewezen grondenbestond 499,3 ha uit heidegronden,waarvan tot 1867 16,3% werdomgezet in bouwland, 8,7% inweiland, 2,2% in hakhout en 5,9%in bos. Van de oppervlakte van degemeente Ambt Delden als geheelwas toen ruim 5.000 ha,voornamelijk bestaand uitheidevelden en natuurlijke hooi-en weilanden nog niet in cultuurgebracht.

Met het op grote schaal ontginnenvan woeste gronden kon pas metsucces begonnen worden aan heteinde van de negentiende eeuw,toen de introduktie van kunstmesteen einde maakte aan het tekortaan (zeker voor de individueleboeren) betaalbare mest. Deheidevelden en de overstromingenvan de Regge en de andere bekenverloren daardoor hun functie alsmestleveranciers. Op grote schaalwerden daarna met behulp vankunstmest de schrale zandgrondenin cultuur gebracht en werd dekwaliteit van de natuurlijke wei-en hooilanden in combinatie metontwatering sterk verbeterd. Hetgrootste deel van de schralezandgronden rond de Deldener Eschwerd bebost. Alleen op hetgrondgebied van het landgoedTwickel zijn enkele kleinepercelen woeste gronden bewaardgebleven. Daartoe behoren onderandere het Braamhaarsveld(vogelreservaat) ten westen van

Azelo, het Schijvenveld tenzuidoosten van die nederzetting,het Bokdammer Veld en BurenscheVeld, beide gelegen tennoordoosten van hetTwickelerbosch.

2.4. WaterbeheersingDe voor de kwaliteitsverhoging vande vochtige natuurlijke wei- enhooilanden langs de Rcgge en deverschillende beken noodzakelijkeverbeteringen van dewaterhuishouding kwamen pas laatop gang. Dit werd onder meerveroorzaakt door technischeproblemen als de aard van reliëfen bodem formaties, de vaakonaantastbare rechten van de velewatermolens en een sterkeweerstand onder de bewoners vanhet gebied. De boeren wilden langetijd niet meewerken omdat zij hogekosten vreesden en tot deintroduktie van de kunstmest aanhet einde van de vorige eeuw denatuurlijke bemesting van degroengronden door de buiten hunoevers tredende Regge en de bekenniet konden missen. Door eenaccentverschuivingen in delandbouw van akkerbouw naarveeteelt, waardoor de behoefte aanmeer en beter grasland sterktoenam, en het invoeren van nieuweproduktiemethoden als het op peilhouden van de vruchtbaarheid vande landbouwgronden met kunstmestwerd de roep om een snellereafvoer van overtollig water steedsgroter.

De gewenste verbeteringen op hetgebied van de waterhuishouding inde gemeente Ambt Delden kwamen totstand in het kader van deregulatie van de Regge, waartoevoor het hele stroomgebied van dierivier in 1883 een waterschap

opgericht werd. In de eersteverbeteringsronde (1894-1913) werdde Regge, toen onder meer ook noguit oogpunt van de bevordering vande scheepvaart, gekanaliseerd. Terontlasting van de kom van Almelo,waartoe ook een deel van degemeente Ambt Delden behoorde,werd een overlaat van de Oelerbeeknaar de Twickelervaartgerealiseerd. De afvoercapaciteitvan de beken werd fors verbeterdin de in 1925 gestarte tweedeverbeteringsronde. Dit gebeurdedoor kanalisatie, de bouw vanstuwen, sluizen en overlaten enverbetering van de aansluiting opde Regge. Hoewel in eersteinstantie bedoeld als waterweg,betekende het gereed komen van hetTwentekanaal en de zijtak naarAlmelo verreweg de belangrijksteverbetering van dewaterhuishouding in de gemeenteAmbt Delden.

Tegenwoordig behoort het helegrondgebied van Ambt Delden tothet waterschap "Regge en Dinkel",dat in 1957 tot stand kwam doorsamenvoeging van "De Regge" en hetin 1942 opgerichte waterschap "DeBenedendinkel". In 1970 werd erook het tot dan toe nog niet inwaterschapsverband opgenomengebied van de Bovendinkel er aantoegevoegd.

10

3 Infrastructuur(kaart 4)

3.1. WaterwegenIn de economische ontwikkeling vande gemeente Ambt Delden hebbenwaterwegen nauwelijks een rolgespeeld. De Regge was welbevaarbaar, maar het vervoer vanmensen en goederen kon slechts metgrote moeite geschieden. In nattewinters werd het navigeren ernstigbemoeilijkt door een teveel aanwater, terwijl in een droge zomerde scheepjes herhaaldelijk aan degrond liepen. In dat geval wierpende schippers een dam in de rivierop. Was het waterpeil voldoendegestegen, dan werden de "stuwen"doorgestoken en dreven de schepenmet de kunstmatig opgewekte vloedmee, totdat ze opnieuw vastliepen.De vaart op de Regge werd inhoofdzaak uitgevoerd doorschippers uit Enter met hunbekende "zompen". Deze schuitenwaren speciaal ontwikkeld voor devaart in ondiep water: ze haddeneen platte bodem en een rechtevoor- en achtersteven. Ook deAzelose Beek werd bevaren, en weltot 1908.

Om Twente dichter bij Zwolle en deeconomische centra in het westenvan Nederland te brengen, liet detoenmalige eigenaar van Twickel,Carel George graaf van WassenaarObdam, na goedkeuring te hebbengekregen van de marken Delden enEnter en de belanghebbende"goedsheren", in de jaren 1771/72geheel voor eigen rekening enzoveel mogelijk over eigengrondgebied de Twickelse Vaartaanleggen. Enerzijds was dezeverbinding van Delden met de Reggebedoeld voor de afvoer van hout,anderzijds voor de aanvoer vangrondstoffen voor de opkomendeTwentse textielindustrie. Vóór dietijd moesten bijvoorbeeld de ruwe

11

katoen en garens uit Engeland perschuit via Zwolle over de Vecht ende Regge worden aangevoerd tot hetHuis Catteler en de daarbijgelegen herberg "Binnen Gerrit'onder Enter. Vandaar gingen degrondstoffen per paard en wagenover de toen nog onbestrate wegenvia Delden naar Hengelo, Enschedeen Oldenzaal. Voortaan wastransport per schip mogelijk totiets ten oosten van de Stad Deldenen kasteel Twickel, waar bij heteindpunt een haven (Carelshaven)aangelegd en een hijskraan (1774)gebouwd werden. Iets ten zuidenvan de haven verrees eenhoutzaagmolen, die oorspronkelijkdoor wind werd aangedreven enlater respectievelijk door stoomen elektriciteit.

De vaart vanaf de haven in derichting van het kasteel, omhalverwege de bedding van de in deDeldener Mars ontspringendeFlierbeek te volgen en vóór hetkasteel langs naar de iets tenzuiden van Azelo gelegenNoordmolen (watermolen) testromen. Daar werd de lozing vande Oeler- of Azelerbeek gewijzigdin een overloop en in westelijkerichting de vaart gegraven. BijEnter werd ook weer gebruikgemaakt van een oude beek, omuiteindelijk iets ten noorden vande herberg "Binnen Gerrit" in deRegge uit te monden. De bewonersvan deze losplaats zagen zich doorde aanleg van de vaart in hunbestaan bedreigd en pleegdendaarom regelmatig sabotage. Dag ennacht moest de vaart bewaaktworden tegen grote groepenEnternaren, die door de juffersBorgering van het Huis Cattelerwerden opgetrommeld om het laatstegedeelte op Enters grondgebied

weer dicht te gooien. Toen hetkanaal gereed was, zetten deEnternaren de sluizen open,waardoor het kanaal leeg liep.Sabotage-acties konden het bestbestreden worden door deuitgezonden ploegen kwistig tevoorzien van "verkwikkende drankenen overgehaalde wateren enmoutdranken".

Ondanks alle tegenwerkingen kwamde 11 kilometer lange vaart, dietwee schutsluizen had, eind 1771gereed. Omdat de betreffendezelfstandige boeren de benodigdegrond alleen wilden afstaan opvoorwaarde dat de direkte toegangtot hun eigen landerijengewaarborgd bleef, werden maarliefst twintig bruggen gebouwd. Omook in droge tijden te kunnenblijven varen, werden in het bosbij de Noordmolen en in de buurtvan de plaats, waar de Flierbeeken het kanaal samenkomen, specialereservoirs aangelegd.

Nam na de aanleg van deOverijsselsche Kanalen rond hetmidden van de negentiende descheepvaart op de Regge en deTwickelse Vaart al sterk inbetekenis af; de komst van despoorwegen betekende voor beidescheepvaartwegen de genadeklap. Dekanalisatie van de Regge tussen1894 en 1911 had uit oogpunt vanhet stimuleren van de scheepvaartdan ook geen enkel effect. In 1873maakte het laatste scheepjegebruik van de Twickelse Vaart,werd de haven gedempt en viel dehijskraan ten prooi aandeslopershamer. De schippersherbergen de houtzaagmolen bleven tot opheden bestaan. Het gedeelte van deOelerbeek tussen Carelshaven en deNoordmolen liep door :"de Riet":

12

ccn vrijwel ontoegankelijk gebied.De beek werd hier gereguleerd. Hetkreeg de bestemming van een nietvoor het publiek toegankelijkvogelreservaat: het "Breeriet". DeRegge werd voor de scheepvaartofficieel gesloten in 1924.

De gemeente Ambt Delden werd perschip weer bereikbaar na de aanlegvan het Twentekanaal en de zijtaknaar Almelo, waardoor een direkteaansluiting verkregen werd op eenbelangrijk netwerk van grote enminder grote waterwegen. De aanlegvan het kanaal van Zutphen naarEnschede begon in maart 1930, toenbij Zutphen de eerste spade in degrond werd gezet. In juli 1933werd het eerste pand en de sluismet het gemaal te Eefde geopend.Vervolgens werd in augustus 1935het pand tussen het sluizencomplexte Eefde en dat in de buurschapWiene in gemeente Ambt Delden voorde scheepvaart opengesteld en inmei 1936 het laatst pand tussendit sluizencomplex en Enschede. Inlaatstgenoemde jaar startten ookde werkzaamheden aan een zijtakvan Wiene naar Almelo. Hel zou nogzeven jaar duren voordat deaansluiting op het OverijsselsenKanaal gerealiseerd werd. Deofficiële opening van de zijtaknaar Almelo vond plaats in juli1953.

3.2. WegenAfgebakende wegen kwamen in deMiddeleeuwen in de gemeente AmbtDelden nauwelijks voor. Wanneereen karrespoor onbegaanbaar wasgeworden, legde men gewoon eennieuw spoor aan. Op deze wijzeontstonden bundels van "wegen" diezich richtten op een voorde, brugof stad, plaatsen die bij uitstekgeschikt waren voor tolheffing.

Stad Delden bijvoorbeeld kreeg vande bisschop van Utrecht in 1404het tolrecht.

De belangrijkste weg voor degemeente Ambt Delden was vanoudsher de oude handelsweg vanDeventer naar Hengelo met vandaaruit een aftakking viaOldenzaal naar Hamburg en eenaftakking via Enschede naarMunster. Vanaf Goor liep eenbelangrijke handelsweg naarDeventer. Deze weg liep tussenGoor (goor = moeras) en Markeloover een "Bandijk", diewaarschijnlijk primair niet uithandelsoverwegingen is aangelegd,maar om de bisschop in degelegenheid te stellen deMarkelosche Berg te bereiken. Hierwerden namelijk de Twentsebisschoppen ingehuldigd. Debisschop maakte van deze weg ookgebruik om zijn leenmannen teberispen wanneer deze zich tebuiten waren gegaan aan "roof endebrant ende wedighe saeken". Uithoofde van de speciale functie vande Bandijk moest deze door alleTwentse marken gezamenlijkonderhouden worden. De lengte vanhet te onderhouden stuk wasafhankelijk van het aantalwaardelen dat een marke bezat.

Pas in de jaren dertig van denegentiende eeuw werd debereikbaarheid van Ambt Deldendoor bestrating van de Deventer-Delden-Hengelo aanzienlijkverbeterd. De aftakking van dezeweg naar kasteel Twickel kreeg eenzogenaamd macadamdek, genoemd naarde Schotse ingenieur J.L. MacAdam.Hierbij kwam op een onderlaag vanleem, keien of breuksteen een dekbestaande uit twee lagensteenslag. Tussen 1850 en 1940

13

werden ook de meeste overigedoorgaande verbindingen verhard.Een sterke uitbreiding van hetwegennet vond in deze periodealleen plaats in de voormaligenatuurlijke wei- enhooilandcomplexen. Door hun rechteverloop wijken de wegen in dezejonge ontginningsgebiedenduidelijk af van de oudere wegen,die vanwege de aanpassing aan hetreliëf hoofdzakelijk een bochtigverloop hebben.

Met uitzondering van de wegen inde bosgebieden ten noorden van destad Delden werden na de TweedeWereldoorlog ook de meeste lokalewegen verhard, terwijl in hetnoorden van de gemeente hetbestaande net van doorgaande wegeneen uitbreiding kreeg in de vormvan twee autosnelwegen. Deze A-l(E-30) en A-35 (E-30) zijn hiervia knooppunt Braamhaar met elkaarverbonden.

3.3. SpoorwegenHoewel niet direkt van grooteconomisch belang voor de gemeenteAmbt Delden was de aanleg van despoorlijn Zutphen-Lochem-Goor-Delden-Hengelo-Enschede toch eenbelangrijke ontwikkeling in denegentiende eeuw op het gebied vande infrastructuur. Aan deze vanstaatswege in de jaren 1865-1866gerealiseerde lijn werd te Wieneeen halte gebouwd, welke inmiddelsweer is opgeheven.

14

4 Nederzettingen

4 .1 . KernenDoor de dominante positie van destad Delden in het gelijknamigerichterambt, de aanwezigheid vanuitgestrekte landgoederen en hettot het einde van de negentiendeeeuw met name in het dal van deRegge voorkomen van groteoppervlakten onbegaanbarenatuurlijke terreinen, die debereikbaarheid van de zevenbuurschappen van de gemeente AmbtDelden ernstig bemoeilijkten, iskernvorming in de gemeente AmbtDelden tot aan de TweedeWereldoorlog nagenoeg achterwegegebleven. Alleen in het vanoorsprong door akkerkampengekenmerkte Hengevelde waren in1850 ten oosten van de rooms -katholiek kerk de eerste aanzettenvan kernvorming zichtbaar. Debelangrijkste uitbreidingen vandit dorp werden echter pas na deTweede Wereldoorlog gerealiseerd.

In de essenzwermnederzettingBentelo dateert de concentratievan de bebouwing hoofdzakelijk pasvan na ongeveer 1953, toen dezenederzetting het bestuurlijke enadministratieve centrum van degemeente werd. Tot die tijdvervuldde de stad Delden diefunctie en was daar tot 1965 zowelhet gemeentehuis van Stad Deldenals van Ambt Delden gevestigd. Totdan toe hadden beide gemeentengezamenlijk één burgemeester.

4.2. Verspreide bebouwingOndanks de landschappelijkeveranderingen die er sinds 1850plaatsvonden, hebben de overigevijf buurschappen in de gemeentehun structuur en functie tot opheden behouden. Azelo enDeldeneresch zijn nog steeds tekarakteriseren als

15

esnederzettingen (Azelo als eenesnederzetting met een lossestructuur en zonder dorpskern,Deldener Esch als eenkransesnederzetting methuiskampen) en Wiene,Deldenerbroek en Zeldam als(akker)kampnederzettingen metkleine essen en stukken oud bos.Vanuit de bestaande nederzettingheeft vanaf ongeveer het middenvan de vorige eeuw in deomliggende woeste gronden eensterke uitbreiding van deverspreide bebouwingplaatsgevonden.

16

5 Bevolking

Uit het overzicht van debevolkingsontwikkeling in degemeente Ambt Delden tussen 1850en 1940 in tabel 1 blijkt datvanaf 1860 tot de eeuwwisselinghet inwoneraantal van de gemeentevoortdurend is afgenomen. Oorzakendaarvan waren de slechtevooruitzichten in de landbouw,vooral ten tijde van hetdieptepunt in de groteinternationale landbouwcrisis rondde jaren tachtig van denegentiende eeuw, en deafwezigheid van vervangendewerkgelegenheid binnen degemeentegrenzen. Veel mensentrokken naar de Twentsetextielcentra, anderenemigreerden. Pas in 1910 evenaardede omvang van de bevolking weerdie van 1850, om vervolgensrelatief vrij snel toe te nemen.

De tabellen 2, 3 en 4 geven eenoverzicht van de ruimtelijkespreiding van de bevolking sedert1849. Was in dat jaar de gehelegemeentelijke bevolking woonachtigin nederzettingen met vrijweluitsluitend verspreide bebouwing,op 1 januari 1988 woonde nog 68%van de totale gemeentelijkebevolking van 5.647 zielen inverspreide huizen.

17

6 Middelen van bestaan

6.1. LandbouwTot in het begin van de twintigsteeeuw stond de veeteelt, uitoogpunt van de mestvoorziening,volledig in dienst van akkerbouwen was de verbouw van rogge (hetbelangrijkste handelsprodukt) despil van het boerenbedrijf. Na deTweede Wereldoorlog kwam deakkerbouw steeds meer in dienstvan de veeteelt te staan.

De negentiende eeuwse boerenmaakten op de magere grondengebruik van het zogenaamde"verbeterde drieslagstelsel",waarbij een akker telkens tweejaar achtereen gebruikt werd voorde verbouw van rogge, om in hetderde jaar afgewisseld te wordenmet het telen van boekweit en somsaardappelen, gerst of haver. Iederjaar was dus tweederde van allebouwland ingezaaid met rogge. Debetere gronden werden "eeuwig" metrogge ingezaaid. De teelt van vlas(voor de huisweverij) vond veelalplaats op omgeploegd klaverland.De grootte en de kwaliteit van deakkers was direkt afhankelijk vande oppervlakte en de kwaliteit vande natuurlijke wei- en hooilandenen de woeste gronden, die deomvang van de veestapel bepaaldenen daardoor de hoeveelheidbeschikbare potstalmest. Voorzover er niet over voldoende grasen hooi beschikt kon worden, vondbij voedering met stoppelknollen enspurrie (beide tussenvruchten)plaats.

Hoewel de hoofdzakelijkzelfvoorzienende akkerbouwbelangrijk bleef, werd deproduktie voor de markt steedsbelangrijker en legden de boerenzich in de loop van de tweedehelft van de negentiende eeuw meer

18

en meer toe op de bereiding vanboter en de verkoop van vlees(vooral van varkens en schapen) eneieren. Met de boterbereiding voorde markt kon ook het mesten vanvarkens toenemen, omdat deondermelk en de karnemelk,vermengd met aardappelen engerste- en roggemeel uitstekendvarkensvoer vormde. Dezeaccentverschuiving van akkerbouwnaar veeteelt (in het bijzondernaar rundveehouderij ten behoevevan de zuivelbereiding) kreeg rondde jaren tachtig van denegentiende eeuw extra impulsendoor het opleggen van hogetarieven op gemest vee doorPruisen en het uitbreken van delandbouwcrisis. De prijzen vanzuivelprodukten bleven tijdens delandbouwcrisis redelijk stabiel.

Om de kwaliteit van dezuivelprodukten te verbeterenwerden speciale boterfabriekenopgericht, vaak op coöperatievegrondslag. Enerzijds waren dezuivelfabrieken een reactie op dezwakke concurrentiepositie van deNederlandse boter op deinternationale markten, anderzijdsbetekende de komst van defabrieksmatige zuivelbereiding eenenorme stimulans voor deuitbreiding van derundveehouderij. Daarnaast speeldeook de oprichting van coöperatieveaan- en verkoopverenigingen enspeciaal landbouwonderwijs eenbelangrijke rol bij de structureleveranderingen binnen de landbouw.Binnen de gemeente Ambt Deldenverrezen een zuivelfabriek op dehoek van deSchoolstraat/Langenhorsterweg inDeldenerbroek, iets ten zuiden vande Twickelse Vaart en één teHengevelde. De melk kon ook worden

geleverd aan een fabriek in destad Delden.Het toenemende belang van deveeteelt uitte zich tussen 1850 en1940 in het landschap in de vormvan een verdere uitbreiding vanhet areaal grasland. Dezeuitbreiding was tot de TweedeWereldoorlog vrijwel uitsluitendhet gevolg van de voortschrijdendeontginningen van woeste gronden enhet in cultuur brengen van denatuurlijke wei- en hooilanden.Daarna werd ook veel bouwlandomgezet in grasland en verdrongenvoedergewassen het koren. Wasomstreeks 1885 van de totaleoppervlakte cultuurgrond (bouw-,wei- en hooiland) van 4.346 ha al2.373 ha (ofwel 54%) in gebruikals wei- en hooiland, op 1 januari1987 was van de totale oppervlaktecultuurgrond van 5.388 ha 3.629 ha(ofwel 67%) in gebruik alspermanent grasland.

Behalve een toeneming van hetareaal grasland (zowel relatiefals absoluut) illustreert ook deontwikkeling in de samenstellingen omvang van de veestapel deverschuiving in het agrarischebedrijf naar de rundvee- varkens-en kippenhouderij. De inrichtingen het uiterlijk van deboerenerven ondergingen als gevolgdaarvan grote wijzigingen.

Hoewel er tegenwoordig verreweghet grootste deel van deberoepsbevolking werkzaam is in denijverheid en de diensten is AmbtDelden wat de werkgelegenheidbetreft nog steeds een echteplattelandsgemeente. Vond in 1850vrijwel iedereen volledig en/of indeeltijd een bestaan in delandbouw, op 28 februari 1971 wasvan de mannelijke beroepsbevolking

19

van Ambt Dclden nog 32,3% werkzaamin de landbouw en van devrouwelijke beroepsbevol'-ing32,9%.

6.2. Ambacht en industrieTer aanvulling van het inkomen uithet agrarische bedrijf was vanoudsher het weven van linnen eenbelangrijke bezigheid in tijdendat er op en rond de boerderijweinig te doen was. Het daarvoorbenodigde vlas verbouwden enverwerkten de boeren zelf. Degeweven stoffen waren aanvankelijkbestemd voor eigen gebruik, maarnadat de Twentse linnenfabriqueursof -handelaren, die tot het beginvan de achttiende eeuw linnenkettinggaren in Westfalen kochtenen in Amersfoort verkochten aanbombazijnwevers in het begin vande achttiende eeuw besloten debombazijnindustrie in en rond hunwoonplaats op te zetten, werdtextiel een belangrijkhandelsprodukt. Afnemers waren ooknu weer de textielfabriqueurs, dieom de kwaliteit en degelijkvormigheid van de produktente waarborgen ook de grondstoffenverstrekten en weefgetouwenverhuurden.

De vervaardiging van linnen werdin de loop van de tijd door deopkomst van de katoen op deachtergrond gedrongen. Dezeoverschakeling kreeg eenbelangrijke stimulans in 1830,toen Vlaanderen wegviel alsproduktiegebied van katoenenstoffen bestemd voor NederlandsIndië en de Nederlandsche HandelMaatschappij op zoek ging naarnieuwe produktiegebieden. De keusviel op Twente, waar hetvervaardigen van textiel al eenlange traditie kende. Om de wevers

met de nieuwste uit Engelandafkomstige weeftechniek van demechanische snelspoel (in deplaats gekomen voor de met de handdoorgeworpen "smietspoel")vertrouwd te maken, werd onderandere in de stad Delden eenspeciale weefschool opgericht. Deintroduktie van de nieuweweeftechniek en het gebruik vaneveneens uit Engeland afkomstigefijnere garens had eenconcentratie van detextielnijverheid in specialeweefhuizen tot gevolg. Twee vandergelijke calicotweverijen(calicot is de met de schietspoelvervaardigde katoenen stof) werdenin 1835 in Ambt Delden opgericht.Ondanks een toeneming van hetbelang van de (textiel)nij verheidals bestaansbron voor veelinwoners vond in de gemeente AmbtDelden verder geen noemenswaardigeuitbreiding van het aantalindustrievestigingen plaats. Zotelde de gemeente in 1929 slechts29 nijverheidsbedrijfjes waar intotaal 65 mensen werkten. Hettotale aantal in de industriewerkzame personen bedroeg in 1947415, ofwel ruim 17% van detoenmalige beroepsbevolking.Belangrijke vormen van nijverheidbinnen de gemeentegrenzen blevende ambachten, vooral hetmolenbedrijf, terwijl hier ook degeschiedenis van het Akzo-concernte Hengelo begint.

Uitgaande van de oorspronkelijkegrenzen telde de gemeente AmbtDelden in 1850 zes molens, waarvaner drie door wind werdenaangedreven en drie door water.Twee van de drie windmolensstonden in Hengevelde, de derdestond op de Molenesch ten noordenvan de Galgenmaten. Van deze

20

windmolens heeft er geen de tanddes tijds overleefd. Aan hunaanwezigheid herinneren alleenveldnamen als "Molenbelt".

Van de drie watermolens is in degemeente alleen nog de"Noordmolen" bij dewaterreservoirs van de TwickelseVaart ten noorden van het kasteelTwickel over. De oorspronkelijkdoor wind aangedrevenhoutzaagmolen bij Carelshaven isook nog intact, maar bevindt zichsedert de grenswijziging van 1970in de gemeente Stad Delden. Beidewatermolens waren vroeger heteigendom van de bewoners van datkasteel en zijn in de jarentachtig van de twintigste eeuwondergebracht in de "StichtingTwickel" en gerestaureerd; van deoorspronkelijk dubbele Noordmolenalleen de oliemolen. De'Hachmolen', die in 1850 nog op deHachmolenbeek in Bentelo stond, isin 1860 afgebroken.

Op zoek naar een artesische bronvoor de aanleg van eenwaterleidingnet, waartoe baronR.F. van Heeckeren van WassenaarObdam opdracht had gegeven,stuitte men in 1885 bij het slaanvan de put niet op zoet water maarop steenzout, dat gevormd was ineen geologische periode voor hetPleistoceea. De waterleiding wasin de eerste plaats bedoeld omover meer bluswater voor hetkasteel te beschikken, maar ook omhet kasteel en de gebouwen in denaaste omgeving van drinkwater tevoorzien).

Het idee dat zich misschienwinbare zoutlagen in de Twentsebodem bevonden, was voor J.P. Vis,firmant van de zoutziedersfirma

Kolff & Vis te Rotterdam,aanleiding om samen met eencollega uit Dordrecht in Eibergenvoor gezamenlijke rekening eeneerste proefboring te verrichten.Winbare hoeveelheden zout werdenniet gevonden, wel restanten vanzoutlagen die door oplossing warenverdwenen. Intussen was ook deaandacht van de Rijks GeologischeDienst op de mogelijkeaanwezigheid van steenzoutgevestigd. Nadat deze dienst in1903 via een speciaal nood-wetjevoor een periode van twintig jaarde alleenrechten voor opsporingvan delfstoffen verkreeg, waardoorVis zijn pogingen om zout tevinden moest staken, werd in 1911bij Boekelo (gemeente Enschede)inderdaad steenzout aangeboord.Hier werd in 1918 de KoninklijkeNederlandse Zoutindustrieopgericht, die in het jaar daaroponder leiding van J.P. Vis met deproduktie begon. In 1936 verhuisdede zoutindustrie naar Hengelo,waar ook exploitabel zout wasaangeboord.

In 1926 kreeg Ambt Delden eeneigen fabriek van chemischestoffen binnen haar grenzen, maardoor in 1970 uitgevoerdegrenswijziging ging deze over naarde gemeente Stad Delden. Hetbetrof een proefbedrijf van dedoor enkele fabrikanten uitEnschede en één uit Almeloopgerichte N.V. Chemische Fabriek"Servo". In 1931 zou een nieuwefabriek worden gebouwd op eenlokatie aan de geplande haven vanEnschede, maar hiervoor werd geentoestemming verleend. De fabriekbleef zodoende in Ambt Delden,waar zij in 1938 een belangrijkeuitbreiding onderging doorovername van de N.V. Chemische

21

Fabriek Dr. K.A. Ockinga teEnschede. Dit bedrijf werd in deloop van dat jaar overgebrachtnaar Ambt Delden. Behoorden tothet oorspronkelijkeproduküepakket voornamelijkhulpmiddelen voor detextielindustrie, later werd hetprogramma uitgebreid methulpmiddelen voor de leerindustrieen de lak- en vernis-industrie,aardolieprodukten, synthetischewasmiddelen, emulgatoren,etcetera.

22

7 Sociale en culturele

voorzieningen

7.1. Kerken en begraafplaatsenOndanks de Reformatie is debevolking van de gemeente AmbtDelden hoofdzakelijk rooms-katholiek gebleven en nam hetaandeel van deze geloofsgroep toevan ongeveer 67% in 1850 tot 70,5%in 1947 en 78% op 31 december1989. De Nederlandse hervormdenmaakten omstreeks 1850 ongeveer33% van de bevolking uit envormden samen met die van StadDelden één gemeente. Dezekerkelijke gemeente had tweepredikanten. De oudste predikantwerd afwisselend gekozen door dekerkeraad en de bewoners vanTwickel, de jongere aanvankelijkdoor de burgemeester van Delden ende bewoners van Twickelgezamenlijk, maar na afkoop van derechten in het begin van denegentiende eeuw uitsluitend doorTwickel. Het percentageNederlandse hervormden nam na 1850vrij sterk af (tot 26,8% op 31 mei1947 en 16% op 31 december 1989),voornamelijk ten gunste van eengroot aantal nieuwekerkgenootschappen.

Het aantal kerkgebouwen in degemeente Ambt Delden bleef tot1954, toen Bentelo eenzelfstandige parochie werd en eeneigen kerkgebouw kreeg, beperkttot één. Het betreft hier derooms-katholieke kerk van deparochie Wegdam te Hengevelde.Deze parochie ontstond in 1806toen Goor en Hengevelde kerkelijkgescheiden werden. In 1913 werd deoorspronkelijke kerk vervangendoor een nieuwe, terwijl hethuidige gebouw van architekt R.van Remmen uit 1953 dateert.

Het aantal begraafplaatsen in degemeente Ambt Delden bedroeg in

23

1980 vijf, waarvan alleen derooms-katholieke begraafplaats inHengevelde en eveneens rooms-katholieke in 1946 begraafplaatsin Bentelo nog in gebruik waren.De andere begraafplaatsen wareneen joodse aan de grens met degemeente Hengelo, iets ten zuidenvan het Twentekanaal, de in 1960gedeeltelijk geruimdebegraafplaats van het retraitehuis"Zwanenhof" aan de Retraitehuiswcgin het noorden van de buurschapAzelo en de in 1942 gestichte,maar nooit gebruikte,begraafplaats bij het internaat"Maria Mediatrix", eveneens in debuurschap Azelo.

Het genoemde internaat dateert uithet eind van de jaren veertig enkwam voort uit een in 1940 nabijhet retraitehuis gereedgekomenhuis voor Duitse fraters. Na debevrijding namen Maristen uitBelgië de bezittingen van hunDuitse confraters over en breiddenhet huis uit met een school en eeninternaat.

7.2. ScholenDe invloed van de bewoners vankasteel Twickel op het wel en weein de gemeente Ambt Delden kwamook duidelijk tot uitdrukking ophet gebied van het onderwijs. Debuurschappen in de gemeente AmbtDelden kregen al voor 1800 elk eeneigen door Twickel gefinancierdeen beheerde school. Voor debuurschappen Zeldam en Wiene werdéén gezamenlijke school gebouwd.Van de oorspronkelijkemarkescholen zijn er nog vijf alszodanig in gebruik, te weten dievan Azelo, Bentelo, Deldenerbroek,Hengevelde en Wiene. Ze zijn in deloop van de tijd wel verbouwd envergroot. De oorspronkelijke

markescholen stonden geen vanallen op grondgebied van Twickel.

Aparte scholen voor voortgezetonderwijs werden in de periode1850-1940 in de gemeente nietgerealiseerd. Voor dergelijkonderwijs is men ook tegenwoordignog vrijwel geheel aangewezen opbuurgemeenten. De enige vormen vanvoortgezet onderwijs in degemeente Ambt Delden zijn hetinternaat en de daartoe behorendeschool voor Middelbaar AlgemeenVormend Onderwijs.

24

Bronnen

Literatuur Ambt Delden en regio:*Buter, A., Portret van Delden.Enschede, 1972.*Cleverens, R.W.A.M., Het huisTwickel en zijn bewoners, eenadellijke familiegeschiedenis.Alphen aan den Rijn, 1981.•Gemeentegids Stad Delden.1990/1991. Stad Delden, 1990.•Haverkate, H., Groeten uitDelden. Hengelo, 1976.*Haverkate, H., Krabbels op oudeansichten. Oldenzaal, 1975.•Leyssius-Vermunt, B.E., DeTwickeler Schipvaart. Reilen enzeilen van 1772 tot 1862.uitgegeven door departement Deldenvan de Maatschappij tot Nut van 'tAlgemeen ter gelegenheid van deexpositie "de TwickelerSchipvaart", Delden, 1980.•Twickeler Schipvaartwandeling.Hengelo, 1968.•Sociale kaart van de gemeenteAmbt Delden. Stichting Overijssel,Zwolle, 1966.•Wonink, H., Twickel. zijn heerenen vrouwen, zijn have en goed,z.p., 1986.

Kaarten:•Bodemkaart van Nederland.Stiboka, Wageningen, 1985.•Kadastrale minuutkaart 1832,Rijksarchief Overijssel, Zwolle.•Topografische kaart vanNederland, ca. 1850, 1900, 1935,1950, 1960, 1976 en 1985.Topografische Dienst Delft/Emmen.

Archieven:•Databank Universiteit vanAmsterdam, Vakgroep Socialegeografie, 1988.•Gemeenteverslagen 1850-1940,Rijksarchief Overijssel, Zwolle•Verslagen van Gedeputeerde Staten1850-1940, RijksarchiefOverijssel, Zwolle.

25

Tabellen

Tabel 1

Loop van de bevolking in de gemeente Ambt Delden tussen 1850 en 1940.

Jaar1) Aantal inwoners Index(1850=100)

1850 2.982 1001860 3.064 1021870 3.025 1011880 3.008 1011890 2.977 1001900 2.834 951910 2.992 1001920 3.330 1121930 3.761 1261940 4.183 140

1) Cijfers per 31 december

Bron: Databank Universiteit van Amsterdam, Vakgroep Sociale Geografie, 1988.

Tabel 2Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Ambt Delden in1849.

Onderdeel Aantal inwoners1) Woningvoorraad1)

Azelo 308 56Bentelo 495 90Deldenerbroek 529 97Deldeneresch 498 90Hengevelde 362 65Wiene 463 85Zeldam 408 75

Gemeente Ambt Delden 3.063 558

1) Cijfers bij benadering

Bron: Steden en dorpen in Overijssel, 1980.

26

Tabel 3Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Ambt Delden op

1 mei 1947.

Onderdeel Aantal inwoners Woningvoorraad

Wegdam 288Deldeneresch 3.640

Verspreide huizen 682

Gemeente Ambt Delden 4.610 678(540)1>

1) (...) = aantal boerderijen en/of tuinderswoningen.

Bron: Uitkomsten van de volks- en beroepstelling van 31 mei 1947.

Tabel 4Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Ambt Delden op1 januari 1988.

Onderdeel Aantal inwoners1^ Woningvoorraad1)

Bentelo kern 501 154Bentelo buitengebied 998 278Hengevelde kern 1.298 377Hengevelde buitengebied 633 177Overige verspreide bebouwing 2.217 600

Gemeente Ambt Delden 5.647 1.586

1) De genoemde aantallen zijn gemeentelijke opgaven; ze kunnen daardoor afwijkenvan de C.B.S.-cijfers.

Bron: Statistieken R.O.I., Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van degemeenten van Overijssel, 1988.

27

Kaart 1

DE LIGGING VAN DE GEMEENTE IN TWENTE

10km

Grenzen van TwenteGemeentegrenzen

Bron: Atlas van Nederland, deel 1, 1984.

28

Kaart 2

BODEMGESTELDHEID EN GEOLOGIE

I I Enkeerdgronden met een 30 tot 50 cm dik cultuurdekHH Kleine, geïsoleerde dekzandkop met een tenminste 30 cm dik cultuurdekI | Schrale zandgronden (veldpodzolgronden)II1111II Schrale zandgronden met veel terreindepressiesV///A Verschillende soorten beekdalafzettingen, voornamelijk beekeerdgronden|| | | | II Mengeling van schrale zandgronden en beekdalafzettingenl'.'.'..'.} Keileemlaag onder jongere afzettingen, beginnend tussen 40 en 120 cmp»%%'J Vochtige veengronden (broekveen)fOOOOJ Water• • • • » Smeltwatergeul

Bron: Bodemkaart van Nederland, 1985.

29

Kaart 3

LANDGOEDEREN IN 1965 EN MARKEN

MARKE KOTWIJK EN WEDDEHOEN

Gemeentegrens op 1 januari 1989MarkegrensRivier de ReggeBeekKasteel TwickelGronden behorend tot het landgoed van Kasteel TwickelGronden behorend tot het landgoed Weldam (gemeente Markelo)

• Boerderijen van Kasteel Twickel• Boerderijen van havezate Weldam

Bron: Geschiedkundige Atlas van Nederland, 1924; en Jaarboek Twente 1965.

30

Kaart 4

INFRASTRUCTUUR

Delden Hengelo-

Hengelo—

Voormalige natuurlijke waterwegVoormalige gegraven waterwegBestaande kanalenStraatweg in 1850Grind-, macadam-, puin- en/of schulpweg in 1850Belangrijkste tussen 1850 en 1940 verharde/aangelegde wegenSpoorlijn aangelegd door de staatBebouwde kom in 1984

Bron: Topografische kaarten van omstreeks 1850, 1935 en 1972.

31

Kaart 5

GEMEENTE AMBT-DELDEN OMSTREEKS 1865

Schaal van 1 : 100.000Htrlf un

Ü

(ieUekmd door J. Kujper.r.t. .3O-)OJnti'/>nr/\r

van Huj[o Suringar te Leruwonl

Bron: Gemeente-atlas van Nederland, 1971.

Kaart 6

GEMEENTE AMBT-DELDEN OMSTREEKS 1972

Bron: Topografische kaart van Nederland, 1974

33