Van eeuwigheid tot Amen

In de loop van mijn bestaan ben ik al vroeg met andereleefwijzen in aanraking gekomen.Moeder vertelde veel over Zuid-Afrika en Mozambique en ik kreegeen negerpopje. Daar ik veel ziek was, groeide er een extrasterke band tussen moeder en mij. Ook kon ik mij al vroeg in 2talen uitdrukken en kreeg Nederlandstalige en Duitse boeken.Natuurlijk was ook het verblijf en de reizen per schip heen enterug naar Indonesia een sterke stimulans voor mijn ontwikke-ling.

De vraag: "Hoe leven mensen en waarom zijn zij anders danwij?" heeft mij mijn leven lang bezig gehouden. In een litera-tuurlijst kunnen de lezers dit weerspiegeld vinden. Het gaatdaarbij niet alleen om de uiterlijke zijde van het menselijkebestaan maar ook "Wat beweegt mensen innerlijk?" Wat gelovenzij en waarop berust hun toekomstverwachting?

Dat alles bepaalde vanaf 1938 mijn beroepskeuze.De ervaringen in de oorlog sterkte mij in die keuze en ik hebdat ook bij anderen opgemerkt. De mens die, werkelijk op degrens van leven en dood moest functioneren, en anderen zagondergaan, richt zijn leven anders in, gebruikt de resterendetijd van zijn leven op andere wijze.

Ik hoop dat degene die deze bladzijden leest, begrijpen zalwat mij bewogen heeft en wat ik als gevolg daarvan teweeg hebgebracht in innige samenwerking met mijn liefste. Wij overlegdenalle belangrijke zaken met elkaar.

Van ons samen is dus ook het Auteursrecht en voor publica-tie van het geheel of gedeelten is ons beider toestemming nodig;na overlijden van een van ons de overlevende en daarna de Hoofderfgenaam: de Stichting "De Samaritaan".

II

V o o r w o o r d

Meer dan eens hebben oude en jonge vrienden erop aangedron-gen om mijn leven te boek te stellen. Een eerste poging starttein 1955. De Uitgever A. Voorhoeve stimuleerde mij en K. van derGeest zou onze onderzoekresultaten van ons werkterrein in hethart van "de Vogelkop" omwerken tot een leesbaar verhaal.Mejuffrouw Struijk had al wat illustraties gemaakt naar aanlei-ding van onze verhalen en ethnografica die wij mee gebracht had-den.

Toenemende spanningen met bestuurlijke organen deden hetproject mislukken. Andere pogingen strandden op de belevenissenvan de jaren 1933 - 1946; de greep naar de macht van Hitler ende gevolgen daarvan.

Eind 1946 kreeg ik toestemming om mij weer in Nederland tevestigen.

Bij sommigen zal er twijfel ontstaan aan het waarheidsge-halte van mijn herinneringen. Dat vermoedde Goethe eveneens: hijnoemde ze dan ook "Waarheid en Verdichtsels".Je probeert natuurlijk zo dicht mogelijk bij de waarheid teblijven, maar je gevoelens, liefde en afkeer, hebben invloed opje denken, en dus ook op je geheugen, althans op de weergave vanhetgeen je beleefd hebt.

De bijgevoegde literatuurlijst heb ik zo goed mogelijk ver-deeld over een aantal perioden, voor en na de oorlog en na deuitwijzing uit 'Nederlandsch Nieuw Guinea'.In de boeken - waarvan een deel overgedragen is aan het in op-richting zijnde Documentatiecentrum in Jakarta en Jayapura - hebik getracht onze denkbeelden en ervaringen in Nieuw Guinea tetoetsen aan researchwerk van Vakmensen.

Voor de aanduiding van de plaatsen, waar ik in WO II bengeweest, gebruikte ik de codes, aangegeven op de Grote WinklerPrins atlas (Elsevier 1987).

Een kaart van ons werkterrein, welke ik in 1955 vervaardigdheb op basis van Amerikaanse luchtkartermg, en een inhoud isachterin te vinden.

Van de belevenissen vóór 1961 is gebruik gemaakt van brie-ven aan familieleden en vrienden, en verslagen voorzover ze onsnog ter beschikking stonden.

Voor de jaren na 1961 hebben wij ook profijt van Mieneke'sdag- en reisboeken en "Het Beste Boek van de Weg".

Wij hopen dat jullie ook leesplezier zullen beleven naastde geboden informatie.

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

XIX

X

1.

2.

1 .

2.

I n h o u d Deel I

Pagina

"De Aartsvaders", dat zijn bloedverwanten en aan-getrouwde familieleden die mij voorbeelden zijngeweest.

De 'prille' jeugd in de 'Freie und Hansestadt' Ham-burg .

De wijde wereld in en de jeugdjaren in 'NederlandschOost-Indië'.

De scheiding van onze ouders en haar gevolgen.Schooljaren in Bloemendaal en Overveen.

Leerjaren in Leiden, Leeuwarden en Amersfoort.Op verkenning in Nazi-land.Werk in Leeuwarden en het moeilijke zoeken naar Werk.De politieke ontwikkeling bepaalt mijn verdere levenen de Planeet Venus doet mij Mieneke ontmoeten.

Opnieuw naar school. De politieke toestand verslech-tert met de maand.Ik krijg betaald werk en kan moeder helpen.De invasie stelt mij voor een zeer moeilijke keuze.Kan ik 'schone handen' houden?Mijn troost en vreugde: Mieneke aanvaardt mij.Ik maak kennis met de Wehrmacht: de vrijheid wordtmij ontnomen.

Training van het lichaam én de wil de indoctrinatiete weerstaan.'Keurige behandeling', ook na gebleken physieke onge-schiktheid voor de infanterie.

De inval in de USSR; mijn prognose van de ongelukkigeafloop van de oorlog voor Duitsland plaatst mij voor-goed in de categorie: 'politiek onbetrouwbaar!'Slechts enkele weken later ontstaat er opnieuw eenconflict, nu over de behandeling van krijgsgevangenen.Fred Schugt legt later alles vast in een notariëleacte.De ontgoocheling der Duitse Communisten bij de kennis-making met het 'Paradies der Arbeiter'.De éérste winterveldtocht: Toropec en Smolensk.

Weerzien in Amersfoort. De ikonen en boeken veilig ge-steld.De Pope's als lichtend voorbeeld van moed en plichts-betrachting .Kerstmis in Rzev.

Overplaatsing naar Warszawa; een nieuw beroep: vracht-wagenchauffeur. Met Bettie op stap in Wenen.Overplaatsing naar de Pantser Infanterie; voortgezettescholing in Amsterdam. Oefenen in Frankrijk en nog eensverlof. Daar mocht ik 'vader Piet' afhalen uit het Kampvan Amersfoort: dubbel feest in Schagen.

1

6

1 0

18

25

28

31

37

41

43

49

51

53

54

56

60

63

XI

XII

XIII

XIV

XV

2e Winterveldtocht in Midden Rusland en de UkraïneDe 'Dorpskwakzalver1 wordt zelf 'gehospitaliseerd'.

Langzaam herstel in de Tatra en Dresden. De Putschvan de Officieren en enkele hoge ambtenaren. Ik magmet verlof naar Hamburg.

In Warszawa ingedeeld bij een elite Brigade:de 'Feldherrnhalle'.De 'raid' op Luxemburg: een voorspel van het Arden-nen offencief.Langzaam zuidwaarts door Lotharingen; wij moeten ons'terugtrekken' in de Elsas. Het einde is in zicht!Opnieuw een moeilijke beslissing: ik moet schietenom executies van recruten te voorkomen.Het einde en een vlucht, welke eindigt in Rheinberg.De vraag 'voor wien gelden de regels van de HaagseConventies?Overleving door 'geestelijke oefeningen'.De tantes bieden mij een tehuis in Hamburg.

De moeilijke weg terug.Herstelde contacten met verwanten en de Doopsgezin-de Gemeente. De hulp v/d Nederlandse Verbindings of-ficier .Op zoek naar werk; overal afwijzing.'Zwart werken' om te kunnen leven.Hersteld contact met moeder.

Hersteld contact met Mieneke; voorbereiding voor de'thuisreis'.

Pagina

68

74

76

80

82

84

8991

93

-=o0o=-

L . S .

D a n k z i j d e h u l p v a n m i j n l i e f s t e e n o n z e v r i e n d T h e o

h e b ik m i j n h e r i n n e r i n g e n , g e d a c h t e n e n b e l e v e n i s s e n

o p p a p i e r k u n n e n v a s t l e g g e n .

M i e n e k e h i e l p m i j d o o r h e t c o r r i g e r e n v a n d e t e k s t .

T h e o m a a k t e m i j n k r a b b e l s v o o r j u l l i e l e e s b a a r .

De Coördinaten van de plaatsnamen.

Hannover Kaart

Paderborn

Dortmund

Olsztyn (Allenstein)

Grodno

Vilnius (Wilna)

Molodecno

Veliki/j e-Luki

Minsk

Borisov

Orsa (spr . Orscha)

Vitebsk

Toropec

Rzev (spr . Reschev)

Smolensk

Jarcevo

Duchovscina (Duchovstschina)

Przcevaskoje (Pretschevalskoje)

Brest

V'azma (Wjasma)

Warszawa

Rudolstadt

Ansbach

Nürnberg

Wien

Warszawa

Geneston b i j Nantes

Cholet

Montreui l -Bel lay

Chinon

Warszawa

43 - R 3

43 - Q 4

43 - P 4

38 - H 3

38 - L 3

60 - E 6

60 - F 6

60 - H 5

60 - F 7

60 - G 6

60 - H 6

60 - H 6

60 - H 5

60 - K 5

60 - J 6

60 - J 6

60 - J 6

60 - H 6

60 - D 7

60 - K 6

38 - HJ 4

37 - G 6

37 - F 7

37 - G 7

39 - D 8

60 - C 7

44 - E 2

44 - F 2

44 - F 2

44 - G 2

38 - HJ 4

Gomel Kaart

Krivoi Rog

Odessa

Lvov

(Przemysl(Krakow

Zakopane

Dresden

Berlin

Hamburg

Luxemburg

Thionville

Gerardmer

Mitlach

Munster

Honnef

Rheinberg (Xanten)

Ahrensburg

Husum

St . Peter-Ording

Fulda

Augsburg

Landsberg

Denklingen

Buchholz

Lauenbrück (Tosted)

Füssen

Kissingen

Gronau

Göttingen

Braunschweig

60 - H 7

62 - F 3

62 - E 3

62 - AB 2

62 - A 138 - K 738 - G 6

38 - G 6

36 - J 5

36 - J 4

36 - EF 3

37 - B 7

37 - B 7

45 - N 1

45 - N 2

45 - N 2

43 - P 5

43 - 0 4

36 - B 5

36 - E 2

36 - D 2

37 - E 6

37 - F 8

37 - F 8

37 - F 9

36 - E 3

36 - E 3

37 - F 9

37 - E 6

36 - C 4

36 - E 5

36 - F 4

1

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Een 'Job' Marcus had die voor1925 nog in zijn bezit. Toenwaren er bij andere afstam-melingen ook nog een tweetalportretten in 'Hollandse' kle-derdracht.Dirk Marcus en Llisabeth Bayl+ 1763, eerder gehuwd netAdrian Bosch.De rest van de Stamboom is opaanvraag beschikbaar.

Zij zochten hun huwelijkspart-ners vaak in oude HollandseKolonies in de buurt van Ham-burg waar zij veel woestegronden in cultuur gebrachthebben.

Daarvan v/aren er na ie 2ewereldoorlog nog 3 over.

Hamburgische "/appenrolle cd.1 912.Een ' T'arkusleeuw' van zilver opeen Veld van Xeel, naar linksgewend; Felmteken 3 gouden Xo-renaren.

I 1.

1 .

2.

3.

4 _

5.

6.

He Aartsvaders

Oi.istreeks 1630 emigreerde eenvermoedelijk in Vlaardingengeboren burger naar de 'Vrijeen Hansestad' Hamburg.Hij kan niet onbemiddeld ge-weest zijn, want hij brachteen Statenbijbel mee en ver-werft de status van 'Schut-verwandter'.Hij schijnt militair geweestte zijn onder 'Oberst Leut-nant' Adrian 'losch.Met riiens weduv/e trouv/t hijop 04-02-171S. Op 03-06-1723wordt T?ieronymus Mbert"arcus gedoopt die in 1749trouwt net Anna ''argarethavon borgen.7ijn nazaten v/aren merendeelshandelaren, een Distillateuren voorts een rraanhandelaarwelke oL-> de 'Veddel' - eeneiland in de Ilbe - eenGraannalerij bezat: FriedrichCarl "'atthias "arcus.^oen in 1°42 een grote brandeen niet gering deel van destal verwoest werd, naar zijnbedrijf en de pakhuizen aande ' TTollandische ^eihe' ge-spaard bleven, voorzag hijdegenen < ie alles verlorenhadden van meel.He Senaat verleende hem een"at;en en nam hen ^aar nee opin het Patriciaat.""ijn grootvader en zijnbroers naakten een onderlingeovereenkomst ten gunste vande langst levende.7ij namen ^e verplichting OLJzich voor rle weduwen en wezente zorgen.Grootvader en zijn ' roer EmilOtto overleden en de 3e hieldhen en hun kinderen zeervor t_.Do 3 oudsten van mijn groot-vader moesten zo vlug moge-lij]; vjr<Jienen.,'lse kon het conservatoriumwol ver._jten: alle drie moes-ton in "e loer op groto kan-toren .

2

1.

2.

3.

4.

* 30-01 -1883 - 14-07-1 91 1met Cornelia Mathilde Maas

+ 28-08-1961 in Sydney.

Die was voor een belangrijkdeel in handen van grootmoedersfamilie, zij waren de 'Co's.In 1913 nam hij deel aan de ge-heime onderhandelingen over eenverdeling van de Portugese Ko-lonies in Oost-Afrika tussenEngeland en Duitsland.(In het Consulaat Mozambique)

Zij had haar zuster in Kaapstadbezocht en leerde Vader kennentoen zij via Afrika's Oostkustnaar Europa terug voer.Met enkele vrijwilligers zochthij gewonden tussen de linies.In de opkomende nevel werd hijoverrompeld door een sterkeRussische patrouille.

1 .

2 .

3.

4.

De nog jonge kinderen vanGrootvader en zijn anderebroer werden verdeeld over deweduwen.Zo kreeg grootmoeder er 2zoons bij van haar zuster diemet de overleden broer gehuwdwas en had de zorg voor 2dochters en 7 jongens.

Hijn vader Richard Ernst be-hoorde tot de zesde generatievan de Familie "'arcus.Toen zijn vader stierf v/ashij nog geen 14 jaar oud. Deoom die voogd v/erd, vond hetvoldoende als hij tot zijn16e Onderwijs kreeg, daarnakwam hij in de leer bij delederij 'Fertsch & Lays' dieberoemde 4-Mast Barken bezatwaarvan de nu nog varendeschoolschepen 'Pamir' en'Krusenstern' deel uit maak-ten .Een volgende periode voerdehem naar de Portugese KolonieMozambique, waar hij eerstals ondergeschikte en na eni-ge jaren chef van de FirmaTTillian Dhilippi en Co. Con-sul van het Duitse Keizerrijkwerd.Naast Engels, Portugees, Ita-liaans, sprak hij ook Swahilien na 1911 leerde hij ook nogNederlands, Russisch en '1a-leis.Toen hij in 1911 met verlofging naar Hamburg, ontmoettehij mijn moeder; het huwelijkwerd spoedig gesloten.In 1914 scheepten zij zichopnieuw in naar Europa.Juli 1914. Enkele maanden la-ter werd hij door Russen ge-vangen genomen en zat tot aande Russische revolutie gevan-gen in T\Tladiv;ostok.TIij speelde viool en tekendeen a^uarelleerde verdienste-lijk.Deze gevangenschap is hijnooit te boven gekomen!"oeder werd eens miiden in denacht wakker en wist instinc-tief 'Richard is in gevaar'.

3

Toen hij in 1917 terug v/as, vergele-ken zij datum en tijdsverschil; hetwas correct.De kampcommandant - verontrust doorvluchtelingen die met succes de Chi-nese grens bereikt hadden - liet degevangen officieren 'decimeren'.Vlak voor vader - als volgende '10e'- neergeschoten zou worden, werd be-volen de executies op te schorten.Zijn jongere vriend Dr.H.Hochgesandbevestigde mij dit in 1935.Vader hield er een kampsyndroom aanover. Dat heb ik na 1947 begrepentoen ik veel met ex-gevangenen temaken had.In 1917 lukte het een groep officie-ren een goederentrein te kapen. *Taweken bereikten zij ^rest-Litowsk,onderweg voedsel kopend en kolen enhout in beslag nemend, om die af-stand van _+ 6500 km te kunnen afleg-gen.Daar aangekomen, werden zij medischonderzocht, ontluisd en daarna metverlof gestuurd.De gevangenen kwamen in een werelddie veranderd was: verarmd en ver-nield. Oude relaties v/aren door dooden verhuizing verbroken en de ach-tergebleven vrouwen waren veel zelf-standiger gev/orden, een 'must' alsje alles alleen moet opknappen.NB Jonge soldaten v/orden na de

eerste veldslagen volwassen;jonge vrouwen, die volgzaamv/aren, moesten besluitvaardi-ger worden en zelf met 'Over-heden' onderhandelen.

Nadat vader ontslag kreeg uit hetleger in 1 91 S of 1919 werd hij doorde Senaat benoemd als Commissarisvoor de voedselvoorziening.Video: Vader die met een 'glaspot-lood' de eierdopjes merkte waarineen Weekrantsoen Boter voor een vande gezinsleden opgehoopt was.Die baan gaf hij op ondat hij niet'zwart' voedsel wilde kopen voorzijn gezin. Vermoedelijk besloot hijtoen al contact op te nemen met zijnzwager *'r. Chr. Joannes Poortman,die in Surabaya een Handelshuis had.rij woonde er net noemers zusterLaura. Hun riante woning was heteerste echte Indische woonhuis datwij zagen, ik zie het nog voor nij,naar kon het later niet meer vinden.

4

1.2.

3.

4.

5.

6.

J. Loopuyt ± 1550.Simon P.ijnbende, als Adelborstsloot hij vriendschap metKroonprins ''Jillera (W II).Zijn zoon Margarethus v/as lidvan het Ted. Gezantschap bij dekroning van Czar Nicolaas III.Simon Loopuyt - CommandeurAry Loopuyt - Kapt. ter ZeeAry Loopuyt - Commissaris

v.d. Loodsen;

Dr. A. Maas - ArtsSimon "aas - burgemeesterJan Loojjuyt - i d e mStand-borstbeeld in de PietersKerk te Leiden.

V/.Pr. 1e druk XI ^g. 673 v.Spiegelhistoriael 1936 pg .170 I

llr. P. Loojyuyt, lid 1e Kamer enzijn schoonzoon Jonkheer Mr.Cornelis van Foreest.

Albertus Jacobus Johanes vanLutsenburg, zwager van SironPijnbende; Stamboom ""aas no.2 0"let haar echtgenoot. Samenrichtten zij de Stichting'Tjandi' en het 'Kartinifonds'op.

Biografieën in Encyclopaedievan Nederlandsen Oost Iniie en'Ulisabeth van Deventer' doorT7. van Goudoever bij P.'T. vanKampen, Aiasterdam 1957.

I _2_. fTijn moeders Stamboom gaatgedeeltelij]; terug tot in de

1. 16e eeuw. Velen woonden in2. Schiedan, v/aren Distillateurs

handelaars, Kapiteins ter Zeebij de Admiraliteit van des'aze, Consul in Libau, Burge-meesters en Stadschirurgijn.

3. I'en stak er nog boven uit.Dr. J.n. van der Pain, deeerste "inister van Onderwijsten tij^e van de '^ataafscheRepubliek' en later van hetKoninkrijk, rij werd ook he-noemri tot prof. dn de Theolo-gie afd. Pijks Universiteitte Leiden.

4 . *Iun nazaten speelden een be-langrijke rol bij ^e droog-legging van Koegras en r*e An-na Paulownapol^er.

5. Len air'er - ook Kapitein terZee - werd de eerste Comman-dant van de "arinebasis in

6. Surabaya. Zijn kleindochterKlisabeth Maria Louise VanDeventer ''aas.

"r. ^ieter Loopuyt (?To.12 St.b.)en schoonvader van Jonkheer Corne-lis van Foreest nam in 1°42 Hij ^ e

grote brand in tTai .burg het initia-tief een Weeshuis te stichten voorde ouderloos geworden kinderen.Hij kreeg een bronzen legpenningnet ie woorden ' ''anburg nank' .Peze penning liet hij na aan zijnzoon Jan (tTo.'ï) en deze aan zijnkleinzoon Ir. Jan "aas, die hemnij schonk. Van mij kwam hij aanr.ijn ncer.TIenning von ^ynz Kekov/ski in wien'qe Duitse en Nederlandse voor-ouders v/eer vertegenwoordig-'' zijn.

Tot Ie T'ring waarin nijn moederverkeerde, ^eioor^e nv/. EiiilieCharlotte "na^pert k 1°n0 inc"chie\i'-<.

5

?ij richtte Ie 1e school voor"aatschappelijk r'7erk op.1e Lei^se Volkshuis 18 9 4.1915 Oir. v/d School voor x'aatsch.'7erk. Lit. ' Zoek een ster niet tever' van **. ^e "-Teij er-van der'•'aarder.

Ik vertel ^it niet om mij te be-roemen op belangrijke voorouders,herinneringen aan hen leerden mijdat het devies 'noblesse oblige'niet alleen voor de echte adelgeldt maar voor allen die hetvoordeel hadden van een traditio-neel 'goede' start.

"'oevers oudste broer - net alszijn vader limon Mrianus geheten- was een merkwaardige man.Zij had levenslang met hem eengoede relatie.Toen grootvader in 1 S stierf,was hij pas 13 jaar. De 'Familie'bepaalde dat hij het familie-bedrijf 'lijnbende' moest over-nemen. Jaren later richtte hij de^ond van *7ederl. Distillateursop. Hij was enige jaren secre-taris van "r. ^ieter Jelles Troel-stra en sloot vriendschap metLanon de Valera.

Toen deze in 1 °>32 President werdvan Ierland, liet hij oom .^imonoverkomen na lr Dublin om daarSpiritusfabrieken te organiseren(op basis van aardappelen).Op latere leeftijd vertaalde hijvoor zijn vriend de memoires vanCharles de Gaulle en WinstonChurchill.Toen vaders ^ubbele neef enpleegbroer Dr. August "'arcus meteen transport invalide krijgsge-vangenen uit Zuid- en Oost Afrikain Rotterdam aankwam, liet hij eenpaar arbeiders een spandoek vanlakens ontplooien op de steigermet de tekst 'Ich suche August"larcus ' .

cJ

1.

2.

3.

4.

* 16-04-1912.

* 17-03-1915 'met de helm'

Fritz .Zijn neef August was in Tangan-jika; deze, sn zijn broer Otto,i/aren zoons van grootvadersbroer en grootmoeders zuster.Otto heb ik nog gezien in 1923,hij had een schot in z'n wer-velkolon, r'arl een gasvergifti-ging. Rudolph sneuvelde in 1 91 Jaan de Gomne, Kurt stierf in1918 aan een blindedarm toenhij op de Zwarte Zee de vis-stand onderzocht.

l'.aria Dirkzwager, A. Jiskaat-Herson,

?!arie Louiso DuyvenJak-Poort-i,.an,,

Anna Faure van TIaef ten-faure,Nathalie TTesterbeek van "erton-

Paure,TJilhelnina ?oschma-"1.raat

II 1.

1 .

2 ,

3.

In 1915 werr1 ik geboren inHamburg, ''ijn oudere zusterHarriet en raijn uoeder leef-den alleen, want mijn vaderwas al in "Russische gevangen-schap, 't Ochijnt dat mijnmoeder mijn voorkomen bijnijn geboorte onwaardig vond1 Hod , wat een mormel' zei zijrijn grootmoeder was veront-waardig? en reageerde '".aarCor, 't is toch een jongen!'Die reactie wordt begrijpe-lijk, want vader's oudstebroer was in 1914 al gesneu-veld .In r'G loop van het jaar 1916werd de voedselsituatie inhamburg steeds slechter enmoeder ging net ons naar Am-sterdam. Daar woonr1e haaroudste zuster, die ook pleeg-moeder voor haar v/as geweest.In elk geval bleef ze daareen winter, zo'iat TIarrietzich al ^auw een beetje inhet 'Tederlands kon uitdrukken"ocder ^enoot van de o^era enconcerten; dit concludeer ikuit de tekstboeken die ik bijde papieren vond in haar na-latenschap .Ze had ook weer contact nethaar vroegere vriendinnen ennichten."a "'idzomer 1917 was ze inieder ^oval al weer in rïan-burg, toen onze va^er thuiskwai i uit oiberie.TTij werd na een niet al telang verlof weer opgeroepen:„aar kreeg herscholinj, ov,-^at -"!e orloj aan het "cst-Pront van geheel andere aard\/as "kan in 1914 in het Oosten

7

1.

2.

3.

Mijn zuster Bettie werd 05-03-1919 yeboren.

Van raoeders in Nederland beleg-de vermogen, kocht zij daar eenhuis dat nog bestaat.Voszredder 22.Met de buren - de fam. I'JilliamKramp met hun dochters en zoon

hadden wij goede contacten.Met de dochters Bertha en Pasi,nu 1991 nog.Hoeder stichtte er een 'Volks-bibliotheek ' .

VideoEen belevenis was oom Fimonsbezoek in Volksdorf met zijnDion Boutonn, vel met levens-middelen, waaronder een heleGoudse Kaas.Voor de Kust van Sleeswijk Hol-stein.

TT 2_.

1 .

2.

3.

Uit dat jaar zijn mijn eerstewerkelijke herinneringen, ^ozie ik in juni of juli 191Smijn vader de trap op komenin onze woning aan de Aver-hofstrasse.Hij weerde mij af, want hijwilde eerst in ba^!Een andere betreft de nieuwewoning in Volksdorf in 1920.De volgende winter kregenlarriet en ik kinkhoest.Zij kwain er goed door, maarik kreeg longemph/seem env/erd geparkeerd bij grootmoe-der en werd elke dag naar eenheilgymnaste gebracht doorhet dienstmeisje. Op een dagtrok zij nij plotseling eenportiek binnen, want er waseen zeer luidruchtige optochtmet veel rode vlaggen. Datwas ook een blijvende visueleherinnering. Niet lang daarnain februari bracht moeder mijnaar een kinderhuis in TiTyk opFbhr. De reis ging met de1Hochbahn' naar het CentraalStation en vandaar ^oor detunnel naar het bovengrondsegedeelte voor de trein naarI'usun en verder. Ik voeldeme diep ongelukkig, toen ikachterbleef. De ijsschotsen,i 50 cm dik, lagen nog op hetstrand. Op mijn verjaardagkwam moeder wij bezoeken,maar ik moest nog tot in dezomer daar blijven.Een volgende 'IntercephaleVideo' betreft het bezoek vanvader ' s vriend Dr. Ilochgesandmet zijn vrouw, schatten vanmensen, en beiden zeer muzi-kaal, ''anneer 'tante' Gertrudspeelde &p moeders vleugel,< an zat ik aan haar voeten,tegen een poot geleund envul^e mijn geheugen met mu-ziek .Pen volgend beel^ vormen dezonidgen. Dat was de gelegen-heid voor een gezamenlijkmaaltijd. Gewoonlijk aten"arriet en ik in ^e kinderka-mer, onier de hoer1e van moe-Ier of ^e km''er juf.

Q

1. Eerst enige tijd 'oLo verken-ning' in Cilacap* aan de Zuid-kust, daarna in Surabaya.Veiligheidshalve nam een vanzijn oude relatie - KapiteinKlei - bij ons intrek.

* oude spelling 'Tjilatjap'

II 3_.

1 .

''aar op zondagmiddag v/as - nade inspectie van de handen -het gezamenlijke middagnaal,waaraan op mooie zomerse da-gen ook grootnoeder en vaderszusters tot na koffie en koekdeelnamen.pas toen vader emigreerdenaar Ned. Oost Indie, mochtik mee aanzitten aan het af-scheidsdiner.3ij die gelegenheid kreeg ikmijn eerste glas wijn, welis-waar een miniglas, maar ikmocht erbij zijn.'t '''as twee jaren na het ver-blijf op '7ijk.^oen het zeker v/as dat hethele gezin zich bij vader zouvoegen, kreeg ik zoal bijnaelke winter last van mijnluchtwegen. De huisarts con-stateerde, dat ik waarschijn-lijk in een tropisch zeekli-maat zou opbloeien; hij waseen ervaren tropenarts enkreeg later gelijk. Ik groei-ie in de loop van enkele ja-ren mijn oudere zuster boven't hoofd, ^e elk jaar voorgrootmoeder en andere fami-lieleden gemaakte foto's wij-zen dat uit.

9

1.

2.

3.

4.

Vaders oudste zuster Else en dejongste Ida.

Ir. Jan Haas, een echte broervan moeder.Hij woonde vanaf 1914 in Henge-lo en was directeur-eigenaarvan de M.V. Hengelose.

Edda.

Eigenaar Prof. v.d. Veulen,oom Jan's schoonvader.

TI 4_.

1 .

2.

3.

4.

In de zomer van dat jaar werdhet huishouden opgedoekt.Grootmoeder en '^e tantes'betrokken ons huis. T7ij woon-den in TTotel 'Stadt Hamburg1

in Volksdorf.Moeder bracht Harriet en mijnaar Nederland, om de taalmachtig te worden. Harrietlogeerde bij oom Jan en tanteLiesbeth, ik werd overgedra-gen aan tantie Rie Dirkzwagerin den Haag.Later in het jaar, toen inVolksdorf en Hamburg allesgeregeld was, logeerden moe-der en de drie kleintjes,Pettie, Piet en Gees, met dekinderjuffrouw in 'Heide-bosch', een bosperceel dat nudeel uitmaakt van het Vlieg-veld Soesterberg.Video: in die zomer was ikeen korte tijd op Heidebosch.In een open caleche kwamkoningin Emiaa voorbij op weg(vermoedelijk) naar SoestdijkIk keek mijn ogen uit en zagde 'koeienvla' niet - waar ikblindelings met mijn blotevoeten intrapte.'laar ik meen in oktober, gin-gen v/ij in "Rotterdam aanboord van een oude stoombootvan de Hamburgse RederijD.A.O.C, welke vader ook vanvroeger kende van zijn ver-blijf in "ozambi^ue.'i7ij boften kennelijk niet methet weer, ik zie Piet - metwie ik een hut deelde - nogdiagonaal door de kajuitglijden op zijn po!Op noeder en mij na, warenallen zeeziek. De eetzaalbleef leeg.Een belevenis was weggelegdin ^e buitenhaven van Le Ha-vre. Daar lagen 2 Viermast-barken voor anker. Tegen degrauwe, jagende wolken washet een onvergetelijk ge-zicht .Toen het wat rustiger werd in^e Middellandse 7ee, konden'.rij aan dek zijn. "iet, diewatervlug las, werd vakkundig-rot oen lijn om z'n niidel-

1 O

1. Een eiland voor w . 0 . punt vanSumatra.

II 5..

1 .

jemeerd aan r'c poot van detafel op het bovendek.

Ik herinner mij het bunkerenin Perim. Zak voor zak droe-gen de 'inboorlingen' de ko-len in zakken op hun rug. Zewerden dan gestort in de bun-kers .TIet stof maakte alles aan dekgoor en zwart en drong ooknog door tot in de cabines,ondanks de gesloten patrijs-poorten.VTij - Harriet en ik - mochtenook de 'dienstgedeelten' be-kijken, de commandobrug, dekeuken, de machinekamer en devrieskamer waarvoor de helereis TTanburg - ^atavia vis envlees was opgeslagen, vermoe-delijk om deviezen te spareniie in 1923 zeer schaars wa-ren in Duitsland.Onderweg deden wij Sabang aanen in 1'mnahaven werden er op-nieuw kolen ingenomen.Vader kwan ons in Fatavia af-halen. y<Tij voeren na een paaria^en, door naar ^urabaya.Vandaar dat ik niet Pieer daneen vage herinnering heb aanhet TTotel in "atavia; de ont-moeting met va^er heeft waar-schijnlijk alles uitgewist.

11

1.

2.

3.

4.

Citarumstraat: = Tarun rivier-straat .

Genteng school.(In 1987 was de school er nog)

Hoeder en haar oudere halfzus-ter Laura Poortman-Maas en haarnicht "arie Louise Duyvendak-Poortman steunden het park enlieten het uitbouwen.In 1987 was het al sterk ge-groeid en werd door ie Univer-siteit gebruikt.

Aangelegd onder Gouverneur Gen.t'r. :i.T-J. Daendels (1901 - 1911)".B. Ene. van "10 J I 1917 ,jg.

554Surabaya - "5angil ^5 k.n

III 1_.

1 .

2 .

3.

A

Ik realiseer nij dat ik al-tijd een 'loner' ben geweest.Door de frequente ziekte - dekortademigheid, welk blijvendwas en nog is - had ik nietde normale contacten. Vel lasik heel veel: tv/eetalig endat was een groot voordeel.Tn Surabaya wer^ dit niet an-ders. Wij woonden in Darmo ineen huis met 2 verdiepingenop een hoek, wel ver van departiculiere school, waar va-^er ons 's morgens afzettevoor hij naar zijn kantoor inhet N. deel van de stad reed.Na schooltijd reden wij metde tram naar huis terug voorde middagrust. Ik had OLJ debovenste verdieping een kamervoor mij alleen, vanwaar ikeen prachtig uitzicht hadnaar het *T.O. over deze'groene' wijk.Vlak bij was een dierenparkvan een privé liefhebber.Toen in vaders 'Gudang' eenyrote Python gevangen v/erl,schonk hij haar aan de eige-naar van de tuin. Later bleekhet dier een groot aantaleieren te leggen, iets datnog nooit eerier in gevangen-senap was gebeurd, "oederstroeteldier was een jonge Ma-leise beer. '7ij mochten eryratis in net moeder.'Ta enige tijd huurde vader inPrigen een huis voor ^e week-enden en vacanties."leestal werd moeder met 'dekleintjes' eerder gebracht enkwamen vader, TIarriet en ikzater^agniddags. Vanaf destad reden wij over de Oudenostweg langs de suikerfa-brieken tot ^angil.'t "as toen nog een schit-teren Ie weg, met aan weers-zijnen een dubbele rij vantorenhoge bomen, zodat hethele verkeer in 3 banen be-schaduw-"1 ver'. Van ^angil washet nog ± 15 km "e berden in;"ie berden ''/elke v/ij al van-uit zee ^ezien had Ten. ''ooronc ,/as '\it een jcwel^ige er-varing .

1 2

5.

6.

7.

T 4 !

'Embung "awar1 - Rozendijk.

'T'ali 'las' = Ooudrivier.

Gewijd aan Ie vruchtbaarheids-g odi n.

III 2.

5.

<i.

7.

J •

p<ij een bezoek aan Suraba/abijna 6 0 jaar later, herkendeik nog hun profiel!Vaders oude 7ord redde hetnoy net op het smalle wegge-tje om de bungalow te berei-ken. Prigen - niet ver vanTretes - lag op 60 0 m hoogte.T'Tij sliepen 's nachts ondereen oude wollen deken, wanthet koelde af tot 14 C.Ook de Ford had er last vanen ten minste een keer woestdie op een norgen met vereen-de krachten op gang gebrachtworden.De bungalow bestond eigenlijkuit 2 gebouwen, die haaks opelkaar stonden. In de tuinwas ook een ondiepe bak, waarde 'kleintjes' konden sparte-len. Voor de groten was ereen zwembad; veel te diepvoor nij, maar ik nocht mee,en op een dag riep moeder mij'°pring er naar in!'In goed vertrouwen deed ikdat en moeder riep: 'Doe naarnet als een hondje!' Dn hetlukte natuurlijk."o lang v/e later in de Stadzelf woonden, liep ik zo mo-gelijk elke dag naar hetnieuwe zwembad op de rechteroever van ^e T(ali "as.Ondanks het feit dat ik dwarsdoor de I'ampong liep, had iktoch ongeveer een half uurnodig om het zwembad te be-reiken. TIet kwam mijn li-chamelijke ontwikkeling tengoede.In de vacantie leerde ikpaardrijden, klimmen op derotsen en omdat ik geen ofweiniy contacten had metleeftijdgenoten, las ik ookveel en leerde mijn ogen tegebruiken en mijn oriëntatiein bos en bergen te ontwikke-len.Ik zag op een van mijn ver-kenningen op een "awah, vlakbij qc "ungalow een altaar.

13

9.

10.

De Doopsgezinde Zending had mijeerst voor Jaren bestend.

Nog eenmaal heb ik deze erva-ring gehad, namelijk in 'Tieuw-Guinea in 1956.

III 3_-

9.

1 1.

Pas tijdens mijn studie inOegstgeest besefte ik, datdit voor een "oslim een te-rugval in het Ilinduisme be-tekent. In de omgang zou ikhiermee rekening moeten hou-den.

Video-clip: O,J een van deweinige horizontale wegenliet ik mijn paard de vrijeteugel. TIet v/as een vurigehengst en mijn vader haalde -op zijn grotere paard - mijvrij snel in. TIij zei niets -toen hij merkte - dat ik mijnrijdier in mijn macht had.'7ij reden een steile hellingaf. Plotseling brak mijn lin-ker stijgbeugelriem. Ik hieldde teugel stevig vast, zodatmijn paard bleef staan.'-'et deed //el pijn, maar vaderha^ al eens gezegd: 'vallenzal elke ruiter v/el eens,naar ik wil je niet horenhuilen!' Ik leerde pijn tever iragen, ook als ik eenslecht rapport had en een pakvoor de broek kreeg.ITij hielp mij weer in het za-del en wij reden naar huisterug.

Video: T'7ij reden zo ver alswe door het ravijn komen kon-den en liepen verder tot aaneen grote poel onderaan dewaterval, die bij Tretes be-gint. Dezer ^agen vond ik eengekleurde prentbriefkaartdie ook onderaan opgenomenwas en overeen kwam met mijnherin- nering.

Video: Op weg naar huis, er-gens in ^e vlakte, werden v/ijovervallen door een hagelbui.In Europa is dit een zeldzaamverschijnsel, paar op Javazeer zeldzaam.

Uen ander uitstapje heb ikwel kunnen herhalen en vel oponze laatste reis naar Javain 1 n°>^ .

1 4

11.

12.

Jav. voor Blauw TTaterficus religiosa'Ficus religiosa'Sans Krit: 'Ranyou'

11T '1-.

11 .

12.

Jr ie ten "ui^en van Tasuruaneen oeroud TIindu-heiligdom:een bron waar je heerlijkzwemmen kunt 'Banyu biru'.

Onder een enorme T7aring inligt de bron, daarnaast eenGedenksteen.

De school was geen grote lastnaar ook geen genoegen. Ikhad slechts met een jongencontact: IJerzl lolrtbery.Anderen v/aren in nijn ogennog te kinderachtig, en datzou zo blijvenr zolang ik opschool was in fluraba/a, ?>loe-mendaal en Overveen.

TOL, een feit is in mijn ge-heugen geyrift. In 1923 werder eer. feest gevierd ter ge-legenheid van 110 jaar be-vrij iin<_, van hot 1'rcinse be-wind.!t "al wel otj Koninginnedag^eweest zijn, maar ik vondhet v/el vrec.d.'"iet lang na onze verhuizing-in f.uraba/a, kreeg onze kin-derjuf een baan in het "ie-kenhuis. I!: was er niet rou-wig o."i, want ik mocht haarniet. T7ij verhuisden toentrouwens naar ne Stad, waarwijn oudste zuster een fietskrec-v,, zodat zij op de fietsnaar het zwembad kon gaan onlater ntiar de T"."^.F.Af en toe mochten wij 's a-vonds mee naar Ie locieteit,waar een prachtige marmerenrolschaatsbaan was. Daar werdik nooit goed in, al had ikin " arrno al op -ne asfaltwegengeoefend, "isschien kwam dat'oor ..ïijii - ongelijk lange -toen no_, vrij korte benen.rCjOnover '"e Sociëteit ston^- en staat no>-, steeds - deioscoop. ^^ een zondag moch-

ten wij ^e filui - deze filmtoen in kleuren - 'The tenCo, 'aii-b ent?' (1^25) zien.• e inr rak die "Iczo •Film opr.ij iicudcte, ir, overweldigen?jü'iVO T t .

1 5

III 5_- Later heb ik - in ^e jaren'70 - de film nog eens ge-bruikt om een achternichtjevan een heidense sekte af tehelpen.

Een of tweemaal mochten wijook naar de 'Pasar rIalam',een Volksfeest met Stierenrennen van "adurezen, muzieken dans en allerlei hand-werkslieden die hun vaardig-heid demonstreerden. 'iTeven,batikken, houtsnijwerk en 'Ta-jangpoppen en ook 's avondseen deel van een voorstel-ling. On dat te -waarderen,aioet je de taal machtig zijnen de ''ythen en Legenden ken-nen, en v/ij werden zorgvuldig'Europees' gehouden.r'ij "nochten niet op blotevoeten lopen en moesten deleden van ons personeel be-leefd bejegenen, zoals wijdat in TJanburg gewend v/aren.Geleidelijk werd de relatievan nijn ouders slechter.Vader had al eerder externerelaties en moeder leed daar-onder. Tenslotte kon zij hetniet teer verdragen. 'Tij be-steedde meer tijd en aandachtaan de echtgenote van zijnprocuratiehouder en noemeriioist het veld ruinen.

Dat Tortuna een wispelturigrot wijZ is, orvoer nijn va-der in zakenrelatie tot hen.Ergens in 1 027 kwa.i vaders]onijSte zuster op bezoek.TTet heette dat noemer vacan-tie iiocst hebben; tante Idazou lan haar taak waarnemen."oeder stuurde noy een paarpront^rief''.sartcn van -''e o-robudur en andere beziens-waardigheden. T'erstnis vier-den ,;ij on "'er leir ing vantante T^a, die ne chocoladete lan j bewaarde, zo^at ze,'it uitoloej. ^ij voerde een3tren_,, "'och rechtvaardig be-in " .

1 6

12.

13.

14.

Een eiland voor ie Oostkustvan Sumatra.

lïoofdstai van Ceylon - nuSri Langka.Vihara: "uddistisch heiligdom.*I.I3. geen tempel, want er is

geen godenbeeli. Reizigersnoyen er overnachten.

III ±.

1 ?.

1 3.

1 * .

Celeiielijk v/er "'en wij er meevertrouwd genaakt, dat noemereen huis in 'Tederlani zou in-richten en wij zouden volgenzodra -3at klaar was.Ik v/as M i ] dat ik weer mijnvertrouwelijke gesprekken netnoeder zou kunnen hebben entoen het ogenblik aangebrokeni/as, genoot ik van de reis.

^og voor v/ij in IJnuiden aan-kwanen, stoni een ding vast,ik wilde varen.

'T^t schip liep Tanka aan waarwij tin inlaadden.^aniaar kweken \.ij in Colonboen ..ij ~iochten de ,/al op. Pat•,'erc1 een belevenis, want in^olo~bo was veel te zien.Tn m j n _,eheugen is '>e Viharav;cyrift. r-e ud-^ha legt zijnlevon a* en "on"t opgenoiienin het 'ïr'ana. TTi3 ligt opzijn rechter zijdGf ^e han^on Ier het hoof'3, icer r1an 13neter jroot.33 Jaar later, op de thuis-reis uit *Tieuw ^uinea kon ik"ie Vihara terug vinden, voor\/ij ons inscheepten in Colom-bo op een schip van de '*"es-sagerie 'aritiae' voor 'ar-seille.Genieten dee""1 ik ook van iezeilschepen m hot SuezkanaalDhauh' G ïiet een Latijns zeilen ^e 2 past "choeners in deoude havens van "arseille en"arcelona.

Tn arseille had i\ ^e wachtbij recs]o, die ziek "as."aarvoor noc^t ik m de vol--,ende haven "arcclona aanwal. ^aar was het heel druken ge7ollig, i aar het knalef-fect voor nij 'as de Cothi-sclie Cathc^raal, 1e eersteiie ik bo'/ust zag! nezo bele-venis was ook e^n stinulans,waor in: ;itvr van , il e zien.Ook Oabo °ao Vmcente naaktem'ruk m ha^r vorlotor.'ici1,een bolwcr'" to^n c Atlan-t ischo Ocoi'an .

1 7

T H 7 'Tet tcjenstu''. was de " luis inTJnui^en, waar moeder aanboorri 'cwan. 'Ik ./as weert h u i s ' , 4 a t ras \raar.

Tot mijn verbazing nam tante"Ma nijn zuster Tet t ie enmijn broer mee naar TIainbur>-j;flat ha'i nijn vader zo b e s l i s ten hij was het TIoofcl van heto e z i n.

1 ">

1.

2.

3.

t,

5.

Verbindingsweg (23?). Ji^enaarie heer Van der Spek, I'octsiervan twee oude daiucs ~"hie eenvilla bewoonden. Fet koetshuismet stal en woning van de koet-sier stond aan de "leverlaan.Zijn achternaan v/as toepasse-lijk wanneer je z'n hoofd ennek bekeek.

Dit was voor mij een belangrij -ke herinnering, want bij iaijnverhoor in Engelse krijgsgevan-genschap, bleek de nij onder-vragende officier zelf ook op't Kennenter geweest te zijn.rijn kennis van r1e detailsovertuigde hen, dat ik inder-daad degene was waar voor ikraij voorstelde, "iteraard konik verdere details naar vorenbrengen.

1 0 -1 2 - ' 9 0 .

Aug. 10 28. Ik logeer "e toenook bij oon Otto's weduwetante Inez, waarmee noederbevriend was.In 1929 logeerde zij bij onsuiet "uzetha en 'lilde^ar1.

Oom 'Tillian "raiap - zelf ookafkomstig uit ^e regio "anbur^- was al vele jaren genaturali-seerd engels staatsburger.r!ij had een grote plantage -eigendon! - opgebouv" lan^ voorde oorlog van 1911. ^esalniet-teiain u c r 1 hij in 101'! ontei-gend en in 19?? teruj jCstuur 1

naar TTa iburg .

TXT 1 .1 .

-> __

3.

5 .

Tr "lojii,'ibal ha ' 'Oü'br een'iuis ^ehuur^1 '"at vrij rui.iwas."arrriet verd toegelaten ophet "onnencr L/ceur in Over-vcen en ik draafde dagelijksnaar "e "loor.cniaalse "choolaan ~lc Lage nuin en naalse-weg . '">ie 'oude' "oorters waser conciërge en nijnheer ''7il-son hoofi."ijn zoon: de jonge Poorterswas conciërge van het ' I'enne-aer'. ^oide instituten zijnontstaan uit particulier ini-tiatief, onclat 'Taa.rleiu te ver'/as.

Van dat eerste halfjaar(herfst 1^27) herinner ik nijalleen, ^at ik op noemersverjaar lag koorts kreeg. Co.iJc.n dacht "at ik wat over-breef, paar noemer's themo-iieter wees .ieer dan 40 aanbij een voor • iij 'norrale'te iperatuur 3r>.5. Tk hal ""e'bof' en '^ofte, ;ant in .lijnumertje boven ^e ingang konik onjoctoor' liggen lezen.Tn ""e zo.iervacantie ;;er len"arriet en ik naar Grootnoe-"or en Ie tante's gestuurd.r'ij woonden toen nog in het,ooi: huis in Volksdor^.II; oet al een ' "o'bk ' -'w:^eha"1 hebben, want ik .\aakteeen ^oto van °r.a \a, h e ik nunog 'ieb. ^ol; het vernieuw""oconJ- ,ct • et 'canto "ra.ip' eni;ar jezii: ho^ oan wij ^e-'aar'kcr'k noor ons verblijfo ' Java 'ia n non wij . teer '~a-i'i j vcor hun verhalen vanhun jeug"1 oL>

nt, diji-eilan--bn.^ok 1c volgende winter washet '3jr is. Tk kreeg eenvor i Vcin Jeug ""-rhou.ia , voor-al in 'e schou^rc en •'.oostzorz ^Gvoerl ,;ord,;n. "och koni1- no_, voel lezuii; >oe1ersboe:3nka3t . as rui. i voorzien.a ik leer v 'rar^or toera i o > jchcol . voor il op het

1 n

6.

7.

3.

20/29

Dr. Pluitcriaan

"o&'er stcndo uiteindelijk toein een scheiding on'at vader's'vriendin' beweerde zuanjer tezijn. Pas 1 1/2 jaar later wasdie zuanyerschaj vol^ra^en.

7.

^o'jioi1 Vuil "e Cultuurgeschie-denis en 'uropece geschiede-nis .Tn overleg riet het school-hoofd bleef ik ooi: het vol-gende schooljaar 1109 voor een7e klas. Daar "/er"1 volgenshet neilton-systeen gewerkt.II; kon nijn werk zelf inde-len, was steeds op tijd klaarraar nooit jer^er ^an zater-"a- i 11 uur. 'Tie klaar uas:iet zijn to.ak, nocht lezen,:>aar de Rocken van de school-bibliotheek ',/aren voor :iijniet interessant ,,eer op en-kele na.Tn "Ie winter had ik voor devariatie 'winterhanden- envoeten'. Onze voortreffelij-ke huisarts schreef een re-cojt voor, dat echter Zilver-nitraat bevatte, zo^at ik netzwarte handen en voeten naarschool noest; 't 'was niet.tooi, iiaar ik ^enas vlot. Ikkree^ toen 'goren' handcc'ioe-nen.In ^at jaar was ook de schei-h'nij ven . iijn ouders. Ferechter wees alle 5 kin'erenaan hoorVr toe, ettie en"Het verhuisden naar "'loc.nen-daal .''oe^or kreeg een maagzweer enanderen zorgden voor ons. 7ijheeft 'e rest van haar levengehoopt dat valer terug zouko. ien; het huwelijksaanzoekvc.n een cul2 vrien > vees zijaC.naur 1 ïjn schoolprestatiesruin vol "oenne waren, slaag-ie ik voor het toelatings-examen voor hot "idr1elhaarChi^er-'ij s. "oe^er ha"1 er alotj gereken"" ^n een

riets voor. ij _,ekocht.r\iate _'ie'r jongste zoonlj^r "o iet ij in korte tij-5

^n in "e ^aesvrcantie naaktenT ij e^n fietstocht foor IeNclL:vol 'on ^a. ei. 'et eenvriinhn v:n "erriet en hoarj 011^ r^ Nroor .Tn "e zo orv. cni'-ie isfkteej1er 1 et 'ij °en fietstocht

van loc u.;r\! via h 'aar-

?o

9.

10.

"el Flis uit "'iddelharnis , totop heden actief als 'freelance'journaliste en Trees 'arlet.

'!'.7. A.Jiskoot-Pierson, vaar ieezij in "aarn op -""e "ost^cooolvriendschap sloot.

3.

1 0.

le.i.icr icer naar "u&sihi, -jaartante Loek luyvendak toeni/oon e en ^nerscoort waarnoeder's kostschool ' pleeg-noeder' Cverrlien Jas ons on-derdak verleende. Vandaar viaGriftenstein, Ie villa vanhaar neef Jan de r1it en 7en-kum waar en verre neef - "'a-rel Telders - woonde.Onderweg liet zij mij veelzien en ons laatste adres waseen jeugdvriendin Hathalie'lesterbeek v. Herten. Vandaaryin9 ik naar een V.C.J.C.Kamp in Zelheui. Ik von \ hetv/el aardig naar vroeg niet onherhaling - ook hier was ik -geïnteresseerd in an3ere din-gen den de doorsnee van dedeclneners.

I.i augustus werd Harriet door'.oeJer's vriendinnen op eenkostschool in Arnhen ge-plaatst, zo'at zij de kweek-school kon bezoeken, rij 1ein septei.,her uitbrekende cri-sis ging vader's firna ^ail-liet!"onr1er loeier toesteming tevragen ha'1 hij haar huis inVolksdorf als onierpan" ge-geven, "en toelage kon hij'"«aar niet jeven, zodat zijtotaal berooi1 achterbleef.,en van ni]n klasjenotentrof het ook; zi]n va^er^leeg "e zalf ioorfl.'atuurlij : hielp oon Jan enr oeder na . pensionnaire^ inhuis, i.'aar'u] r>r. A.C. f1 e/letter, Te rector, van het'~r3 mea er' benid^elde.Trleninj was voor ni] een pro-^loe i: het "ennener was eenelite school. Gelukkig hielpeen van .oeder's vriendinnen,kie een zoon haq ~hie iets ou-ncr was 'an ik en bovendienook een snelle groeier.T; kon in 1 31 zel^ over een'T^inner Jacket' beschikken,-\.t een ou V '-] cer^aker keu-rij voor 'ij op aat naakte.'t ^ohjorsms^ituut hee^t het-• n 1n*r) IA 'ijsL'^ jOno.'jn.

21

2 2

"a het ?e jaar vroeg moederadvies aan ^e psychologenT'uipers en Van Lennetj. 7ijadviseerden TI. p,. S.-1"1 voormij. "'aar dat loste mijn pro-bleem niet op!?ij kregen later gelijk, wantzonder moeite haalde ik ineen '5 daagse v/er1; v/eek' mijneinddiploma IT.P.S.-1 in 1939.^e scheiding had voor mijgrote gevolgen; enerzijdsernstige concentratiestorin-gen, maar erger v/as de emoti-onele belasting; geen vaderon mee te praten, armoede naeen luxe leven. Ik v/as moe-ders gesprekspartner en leer-ie veel van haar; n.1. v/atzij van Jan Ligthart en HenriJorel begrepen had en de ar-tikelen van Dr.^e Vletter inhet L/ceuiiiblad voor de ou-"•ers. "'aar daaraan gepaardjing een verlies aan 'jeugd'.'Onbezorgd' v/aren riijn jeugd-jaren geenszins. moch deedm,oeder haar uiterste best.Vanaf 1q29 verdiende ze bij,door voor een bankier die inTTotel ' nuinendaal ' woondekleding en andere privezakente verzorgen en het hotelper-soneel te controleren, voor-zover het zijn suite had teonderhouden.

rat naakte ^et haar nogelijklij iee te nemen naar concer-ten. Ook bezochten v/ij lezin-gen van een jongere jeugd-vriend Philip Visser, ooitConsul Ceneraal in Debli,naar in zijn vrije tijd on-derzoeker in 'qe 'ara ^orum..laiiion luisterden wij ook naar^r.A.ichwoitzcr en lazen zijnboegen.

In 1939 nocht ik voor 'teerst alleen naar 1Taiiibur .OÏ ia -/oonde toen in Ahrensburg^n qe tantes gingen elke dagnet "e '"'ochbahn' naar hunverk in de otad. Ik ging weleens op ^ezoek in Volksdor^,• aar bracht ^e meeste tijd''oor met lezen.

23

Ook gesprekken niet Hrootnoe-<ier - over haar geschiedenisen Hamburg - waren uitvoerig.Ik had over veel dingen nage-dacht en had een meestal ge-documenteerde mening - o.a.over Duitsche Geschiedenis.Oma's conclusie luidde: 'nubist gar kein Deutscher!'Juridisch had zij ongelijk,rnaar zij constateerde eenvoor mij schokkend feit: nijnloyaliteit on denksysteem v/a-ren door en door Nederlands.Ik logeerde ook bij tanteInez "arcus-Eaanuel. Zij v/asopgegroeid in Santiago deChili, waar haar vader juwe-lier was. Zij v/as - evenalsmoeder - van buitenaf in defamilie gekomen en zij steun-den elkaar in de zeer conser-vatieve TTamburgsche groep dievoornamelijk in ^e nhlenhorstgelocaliseerd was.Tiaar dochters leerden nijliederen en songs, -./elke ikvan De 'Tobel zeker niet ge-leerd zou hebben. r7ij ver-maakten ons kostelijk.

"3e volgende zomers was ik inde vacanties veelal met Her-man Visser en de ? jongens'"ulock "ouwer, 7 medescho-lieren op de fiets doorHederland onderweg met alseinddoel Assen, Gulpen enTexel. "aar ook toen merkteik, ^at mijn belangstellingelders lag.

0Lj mijn 13e kreeg ik van eenvan moeder's kennissen mej."'eyer een lijbel. Eerder alhad moeder nij naar de ^on-dagschool van de Protestan-tenbond ge-stuur^.Tet was mij wel goed; ik heber in elk geval een beetjechristelijke ethiek aan overgehouden. 7elf luisterde zijin die "jaren nog wel eensnaar r>r.""anning en Ds.'^est-mijze. 7elp was zij geen lidvan een T/erkyenootschap.Grootvader was in Schiedam( T. T.) ouderling en stuurdezijn kinderen naar catechisa-

1 4

1?.

13.

Voor mij als Carapatient booddit een yoede mogelij kheid .

Boeken:'Es 1'auten die Olocken' o.a."anfred Xyber: 'Tierycschic'ite'P.rehn: ' "enschenaf f en ' en '1,1e-

phanten'T<7. "'onselc : 'IncUenfahrt '

1 2.

1 .

tie. Jarenlang /.'as •'aar '~>s. F.''aversch^i^t hun Catecheet."aar toen die in 1394 zelf-moord pleegde, 'hoefde hetzonodig niet meer ' .vaar ruimdenkend als noemerwas, stuurde zij mij naar ca-techisatie net de opmerking:1 Je hoeft geen lid te wordennaar je moet weten waar je'Ja' of 'Neen' tegen zegt'.Catecheet v/as toen de Dg.Pre-Jikant Ds.L.Bonya. Dit leiddeertoe dat ik in 1932 lidmaatwerd van de plaatselijkeProtestantenboni.11b voorganger en dichter be-liende hij zich van een gepo-lijste taal Fries en Neder-lands en beschikte over eensonore bas.Voor mij was hij een vaderfi-guur en een frequente gast inons huis. Hoor ^e nog steedsoptreden"1 e concentratiesto-ringen en de afkeuring voorde grote vaart vanwege mijn^ehoor, was ik mijn toekomst-visie kwijt.I3en 2e voorkeur was 'houtves-ter', maar als 'vreemdeling'i taakte ik geen schijn vankans m le^rland en naarPuitsland wil^e ik niet.He ontwikkelingen daar ston-den mij tegen.De voorkeur voor "'osbouw vondzijn oorsprong in de logeer-partijen in U^helen, v/aarmoeder's vrienden een grootperceel in ie loop der jarenopgeplant hadden en in ^apen-veld, vaar oom Jan's schoon-familie ^etzel^^e deed.Trouwens oo"1 Jan ha 1 ook eenstuk bosbom/ onderhanden bijeen kleine ooerlerij. De veleen lan^e Fietsvacanties naak-ten ïiij nog vaker attent op•~!it interessante werk en ook''e Moloyielessen vanJ.n.n'iijsson en zijn opvol-jcr.Voorts ^e literatuur uit an-thropO3oFiscit "rinyen en"ioi o-,en.

9 ^

' t ^ c i . ' j ü o J I 7 C C t r i en ' v -rtii uitjeslot<^n noor r"o keu-ze voor ' * . " . r ' . - 1 ' en zo '~>leefover een an 'ere 'ïo^'.y: C'iemieC\v oen laj kr,/u > ~)c. "on^a T.eteen beric ' i t ' a t er in Leic'cneen Anal/s teno t j le i "in-j ',;asaan 'iet "'apenbur'j.""oituricnten i,et ^at ^i^loTia'la'^en ^ou'^e voorui tz ichtenin e ve r sch i l l en "'e taVcenvan rlc i ndus t r i e , "aar i'; a lin '""e -Ie klas ./as, kon ikzonder .loeite tocc^la tcn wor-'"' o n.r ' c . ~~on<jci 'loor" aan, ' t i j tehuisvesten tetjen een verjoe-iiiu_ van c ° 5 , - - tjcr n aan^.''oer . ce^er \ras lat een voor-'k ' l i^e zaak; z i j steiale toeen in kecin i a a r t 1^33 ver-huis'-v-' ik naar Leiden.

1"

1.

2.

3.

4.

5.

V K_

In wezen waren familietradities 1.en crypto racistische motievenverstrengeld hoewel tante Inezen tante Leni ^'arcus-Gilbertniet gediscrimineerd werden,ook niet onder de Nazi's.

Zwitserse Dolers 2."ennisten/DoopsgezindenBaptisten

Adolf von ITarnaek: 'Dogmen Ge- 3.schichte'

Rechtspraak i/h Oude Testament. 4.Bergrede.N.B. Oud Oosters en Hij hels

recht.

Vicky Baura 'Feme' 2e druk 19?5 . 5.Toelichting op een jongerendajin Oegstgeest 1934 ioor o.a.Ton/ de bidder.

r'e verhuizing naar Lei Ionvon.1 e in neer Jan een op-zicht oen breuk in nijn be-staan. De schoolvrienJen zouik niet .neer zien, n.et éénuitzondering TTerr,ian Visser,naar v/ij groeiden snel uitelkaar.De studie (cheui. analyst) gafmij weinig moeite. Ik was algoed in scheikunde en steldezelf algebraïse formules opvoor koolwaterstoffen en hun-derivaten, voor alcoholenetc. Daardoor hoefde ik nietveel uit het hoofd te lerenen had meer tijd om te lezen.Opnieuw meldde ik mij aanvoor Catechisatie. Tk v/asv/el-is-waar als kind gedoopt,maar dat was omdat een Marcusdie ongedoopt v/as ook Joo^kon zijn. Dus alle faniliele-den in hamburg drongen er bijmoeder op aan dat zij mijliet dopen. Voor mij devraag: ''1ag dat een redenzijn?'Onderwerp van ie '^elijdenis-catechisatie was o.a. dedooppraktijk van de Christe-lijke Kerken in het algemeenen van 'qe aanhangers v/d'Doop op belijdenis' d.v/.z.van aiensen die radicaal vooreen christelijke gemeenschapkiezen.Lezen over Kerkgeschiedenisgaf mij een extra inzicht inpolitieke geschiedenis in Eu-ropa: 'Christelijke Dogmata'als vlag die een onfrisse la-ding van de belangen van ge-kroonde hoofden moest dekken.Daarbij ging het wezenlijk omeconomische belangen met ver-ontachtzaming van de regelsdie in de nijbel overgeleverdzijn.f'et nijn mede-catecnisantenhad ik een goed contact. wijrichtten in 1^3^ een jonge-renkring op en hielden onsbezig met vragen over poli-tiek geweld, dat natuurlijkvoor ons al jaren in toene-men Ie nate actueel v/as.

">1

7.

n

9.

' l a l i a ' s va'ler was P>j. "en^eliiujin de "1andailin<_, (ten T.0. vanSibolyd/Sunatra in liet binnon-land, " i j overleed in 1031.In 1931 reisden z i j en 'iaariochter Gerpa saaien via Sin^a-

tjore - **e kan-fibolga naar ^ i tijebied mut ons.

+ 23 k.i ten oosten van Vrie-sclieloo M .L . ( y r ens )

Oktober (?)

"'ax Pechfianri, Toseph "'oth.

7 .

> .

j o : i _ e dTiii-n " i i v rou . . iMi - o e ^ t

i io^ j a r e n v r i o n ' o C ' u i ^ J t i i i j ' c u

contact-en on'ir ' iou-'en. "el r

sloot ik vrien "sc'v J iet"'cfia vcichti'jdl en 'iaar zus-ter en z\,\'ujer v'era en lan ie l"iistutz a l l e ^ zi jn tussennov. '01 en juni '01 over le-ien. "c.ar riet " a^ i a ' b -1oc1iter"er "a dellnan-Landes en enke-le van 'iun f a n i l i e l e 'en b l i j -ven ',/ij verbonden.

"'ort na ^ijn 19c verjaar lay\'er^ ik o f f i c i e e l 'Te "erioper.Voorwaarde voor ^e be^ienini-,van ^o 1:in1er^oo1j i s ^e OLJ-voo J ia j loor ouders of Ljeet-ooas/ tantos een c a r i s t e l i j ceon^erwii zini") ,ardn^eren."aar \Jcx3 noc'i b i j pi jn Vcrer,-IOC'I 'TIJ f-ante ^] se i e t s vante besmeuren, in^r lijn bui-tenkerkel i jke noemer stuurdezo.,'el " c r r i e t a l t iiij naarCatechi^a t ie .

In 1^V ,'erd n s / o n . c beroe-men m Leeuv/ar 'en en laar ikiiijn cursus in "ronin^en konvervolgen, ver^uis^e ik .ieth e i l ; i e e .

Tn 1 ie zoi.er blaa^j^en eenLjaar tjevan^enen e r in te ont-3iiatjtjen u i t het Concentrat ie-kdi >tj "a^enburt, .

Op insti jatie van r)s . "ongawerden zij in 'iet najaar door5e "erkeraal uitgenodio 1 onbun verbaal te vertellen inde ^oopsijezin-I3 Xerk teLeeuwarden. ne onmenselijke'^chardel in^ van nensen diealleen vejens bun politiekeovertuijin^, activiteitenvoor een vakbon^, of lilnaat-scbap voor Internationale or-^rnisaties l ie t aan 1 ui !e-lijkbeil riiets te v/ensenover. T\ beb mij lan ook vanneet-af -aan «jekeerd teyenicnsen - in "e'erlan^ - diezei1en: '^at konden wij tocbniet weten!' deei i^reer Ie Jo-rlen, "unstonaars en "'akenlie-1 :n konden 'e?e beriebten ook'oorjeven, viar velen in "Te-

-) ->

10.

11.

12.

'ïidden 1 935, :lecl I.Na ten aiinste een jaar ^rac-tisch gewerkt te hebban kon jeje voorbereiden voor iet ? ex-ar, en .

Van afkomst Hugenoten niet eenChateau Ie Jas.

Oj L,ron: van zijn in "'e 1 e TTe-reldoorlo^ opyelo^en gasver-giftiging.

1 °.

1 1 .

1 ">.

"'erlan 1 ven1 on het 'niet op-jortuun' . "en wildo 'e ""ui tse"l^erinj niet vorgra.i' ien .

"a .'ijn 'li jloiia behaal-1 tehebben, vertrok ik naarAmersfoort. f*oeder woonde net"'ettie, Diet en ^ees in ieDaulus buyslaan. Zij zorgdetoen voor haar moederlijkevriendin mej . Everr1 ine Jas.Ook ik kon "'aar een onder-komen vinden. Oom Jan "aassezor'jr1e mij een introductie,zodat ik - voor de directeur-eigenaar van de 'Phoenix'brouwerij - op het laborato-rium als volontair mocht v/er-ken .

Ik besloot nog eens langs•lijn Tjitse familieleden teruizen en "eri overal harte-lijk ontvangen, naar ik v/asvan hen vervreemd, 't "estvoelde ik mij thuis bij deauiilie Trra.,ip er va-xr's oud-ste zuster, "ijn peettanteuas een schat ve\n een vrouw.7.ij uas helemaal ingepalmd^oor ~^c nieuwe i ïeologie,-.iaar onthiel zich van ie be-werking. 7ij zdj ""e conse-quenties niet van ^e poli-tiek >cr 'azi's en zo 'jarener velen. Voor hen was eenherstel^ ^uits zelfrespecter3 belangrijk."ijn oom Carl in "'erlijr.voer "e noi_, steeds niets uiten - vrouw - ook een van 'ioe-der's vriendinnen Moost "ekost verdienen. Als '/ote'neer nam ik hun " dochtersso.ns mee de sta1 in en iet ''eoudste - een petekin^ vanmijn T,oe Ier - leg^e ht be-zoek de basis voor eenvriendschap. Cornelia wer^ in1a21 geboren.7o:n ik net mijn ooi keeknaar een 'straat-hre^e' para-Ie van 'qe ".\. rfas hij zie-len3 ^at ik de '^uitse groet'niet bracht.

Cornelia /;as later bevriend -r.isjchien wel verloofd - ïaetrlc zoon van een predikant van

-> n

•e ' "ekennen \j "irc'ie1 ( onn-hocrfer, 'io.iftllur, ersten.ieiere.a.) lie in ~e oorlo^ over-

"oals alle andere '"'uitGOmeisjes wer^ zij oo'\ oLjyeroe-tjen voor

1e arbeidsdienst enkreeg zolfs een ^unctie alsLeidster, "aar zij zay teveel en lacht te veel en heteinle v/as, dat zij in eenstrafinrichting wer^ ge-plaatst.

Een verademing was dan ookhet bezoek aan va'ier's vrienr1

^r. 'Termann "ochgesani inCelle. TTij was een aanhanyervan Ie 'nekennende T'irche ' ,oulerliny en zeer ^einteres-seer^ in Xerkyeschiedenis.T'ij ha"! daarom ook Ilederlandsleren lezen on inzicht tekrijyen in het verschil tus-sen net Duitse Lutheranismeen het 'Telerlancl3e Calvinismein huti relatie tot de Over-haid.Tante Gercru1 (zijn vrovu;)tra'q oL> als soliste (jjiano)en had jen aantal getalen-teerde leerlingen. 7.ij hieldlit tot OLJ hoge leeftijd volen overlee "i pas in 1990.OOM riermann en ik praatten100-uit over zijn en nijnhobby's. Teyen middernachtston~l er een aanzienlijk aan-tal flessen - zonder de ver-rukkelijke Miersteiner ^ies-liny.

~*ij de laatste -5e- fles ver-telde hij mij dat hij eenszijn valer - directeur en me-Je-eiyenaar van een ^ilesi-sche "olenmijn - moest verte-genwoordigen .Oe rekening zou papa wel be-talen. Toen hij daar een paarrayen later nee aan kwam, zeipa^a alleen: 'Je «.alt eengoed inkomen noclij hebben omlit op eigen kosten te kunnen'oen!' Ik was nog helder ge-noeg Oii leze les op te nemenen mij zei" matigheid te le-ren .

3^

13.

14,.

15.

'De 'Jeisze Rose ' betreft hetstudentenverzet in 1943 aan 'IeUniversiteit van i'unc'ien.

Lord bussel en ' K'er'; en Vrecie'

Autobiografische "onans vanAlja ^achmanova '31 - '33Victor I'rafchenko

13.

1 4.

1 5

'e v o l j C i r u "-cKj liot '"«ij .ii]

'iet 'e "brij f zien, een zij^e-spinnerij en ./everij . Tn

1Qvolgende jaren noest hij -zeer teyen zijn zin voor ^elucht - nacht Ljro''uccren.bat vrat zo^ani j aan her.1 f'athij in het begin van de 2er''ereldoorlog overlee1.

jJen avond voor nijn vertre!:spraken wij nog eens overtoekomstige ontwikkelingenzoals wij die verwachtten.r''oen tante rertrud binnenkwan :;iet de koffie '/ere1 zijwit als een doek en zei: 'O,Cott Herinann, die Fenstersiir1 offen! ' cestjre':';en alshet onze konden beschouwdworden als 'Landverraad'. HitMaakte de moord op o.öh)a, Von"chleicher en Von "(lausnerduidelijk. nit de 'Groene Am-sterdammer' knikte ik eenCartoon van J.Praakensiek,welke betrekking had oLj dituebeuren. Oe ' rie veriaoordenlitj en op de .jroni net door-gebeten keel. "oven hen staateen wolf :.iet kv, ijlende muil.TTet onderschrift luidde: '"ievol^t?',r zouden no j millioenen vol-uen, Pre'1 ikanten en nries-ters, TIooyleraren en ^tulen-ten. Ik wist nu heel zekerv/aar ik thuis hoorde, nietHij ^e propagandisten voor'Teerloosheirl, naar bij ^etverzet te^en facisme.TIet jaar ">aarop k'./an e remi-litariserinc, ook in het ^ijn-ue;üer', en ^e burc,eroorloy inSpanje en al al yauw besefteik, 'lat het "arxisiae even ergwas als het Facisme in v/elkevon L '~an ook. Mie versie werdlater gedocumenteerd door 'HeGoelag Archipel' en anderen."ijn visie werd verruimd,iaar ik werd er niet vrolij-ker door.

°1

1.

2.

3.

4.

5.

0.300 - 12.00, 13.00 - ^1.00

i.,evr. ir. Kin^na

Dr. De \adt; hij heeft -Ie Jo-denvervolging niet overleeC"hoorde ik later.

Hen jjlatboder. vaartuig ietsprietzeil en fok en tweezwaarden.

"leine f7ielen - Irota TTielen -Tartena - Grourf - 'Vcreavcen -Ossencirecht - .Steom/ij'; -Zwartsluis - Zwolle - 'atten -i^elborn - "icren - ''ojjVary -

1 .

3 .

,1

•n 1 n ""'" kre„_ ik 'oor 'n_..i"-"elin-j vari no."onja een ~>e-zol h'^in'b 'iaan dis anal/st'•>ij "e Cob'^j. CoiT'ensfabrieki.i Leeuw^r "en. Ik ontvingr 15.-- or ..aarr. Tk //oon^topnieuw' hij "'s. lon^a uii kona: en toe i oc'er een beetje_,el 1 L_,even, wanneer ik eenweeken 1 thuis k;ar>.~"at ^ebeurie .leestal 1 x Ljer,iaanrl, "./anneer ik extraavonddienst ha"1. Tk kreet, 'lan'"'e sater^ac" vrij , en fietstevrij-'a^avon1, na'iat ik klaarwas, naar 'Ie Le^aier, voer rietIe nacht toot naar Amsterdam,en stante ^ij ne °ranjeslui-7.en weer aan wal o: i naarAmersfoort te fietsen.7on nacjavonrl ^in-j ik ']an jertrt in naar T,ceu',/ar "en en nanrlo ^iets in Te trein r.ee.Ik ' a 1 no', veel te leren! ^jne fa'iriecen lcar'ie ik "e le-vens van '~e ongeschooldelan'larsüi 'ers kennen, hun on-stuiih^'ie lun en 'e jeriiKjetoekoi isti lO^eli j khe "en . Zelf/as ik er niet veel heteraan toe. "et als o^ "e .Ana-1;SLC;VC' ooi iii leliën "erkteik O_J tikjo van ii j n C.'i.e^ eens/btte i uit waarkij r'e tij'1

voor een eiwiton"erzoek voor.Telkrionoters van 73' tot 12',/er 1 teruj jehracht.^e hoo_,st^- cher jin<-, et riijnei] "ere naar 1c '"irectic enik jcr1 als ovor^oh^' ontsla-gen in het voorjaar van 19 37."^'j zich werkte het zich uitten joe"e, ./:mt ik hal alsucvoLj van stress als een:.aa_,z..eer o >- elo ;en, eerst inn?:> en later in" 1 °37.Tk ha1 erjens hij Tiek';uri eenJU L nc'iou\ gekocht en i.ijzelr t_r m leren zeilen, natuas niet eonvou1.i_, ./anneer jeer alleen voorstaat. ~Uj hetlaveren ..ioet je Ie schoten,ne z'Miir^n en het roer be-honen iet ? handen.Jk. laa " Ie ii]n have en Ljoeiin en voor via "e binnenwate-ren naar T oos "recht, ,;aar ik'^ij jen jrive a"r^_s kon af \e-r in.

-I -)

6.

7.

k e p ^ e l - " u t t ü r v o o r t - ' i j i „ j j , ,

- Druten overvaren!" a r e p a r a t i e : P r u t e u - " " i j ' ; - i jDuurste Ie - "reukelen - ^u^-Loosdrecht.

Kist, vaar iaijn smullen inza-ten.

Jen keer v/er" ik zo onkeus be-k a n i e l d , ' l a t ik z e i : ' T -oeta l s o f a l l e D u i t s e r s . l i s la l i t e r sz i j n ' . "Sijn an twoord >/3s: ' ^ a tz i j n ze ook! '

7 .

T; ,ia JJ.I ^rar ' J ^ I ' . ru- ts i j e "a>.. "etterbeek v^n. ^ r t e i i (T"u i . i o l o ) . " u n z o o n~o'-'-/ zou ï i j -"c verderetoer t vergezellen, ""lies yiiVj^oe", tot e^u „-in^vlaa'j onsa,Jt,n een Glee,, drukte. "oV-y_,reej 1 slee t/;a'x'l en klo:ilan^s de ';a'iel naar "ke sleeLj-koot. Ik zel^ kon idj aan '"ekaak vast ^ri jpen; ^e "chouvi'er.1 ori'ler V kabel r1oortje--Irukt, kantelde en ' spoel Iei'aii1 stroona r'.'aarts van bru-ten ."IOL. "'art Testerkeek kaaldeons OLJ net ''e auto en na eenpaar "ka en vertrok ik ;eernaor ""ruten.'"ijn kist /as verloren, ',aar'"'e 'K>ot kon ik opkalefaterenen ik -iorci';tt! Loos^rec itv«_ili^. "et laatste trajectvoer ^ e t t i e e t t i j ie e ."e ioot bleel", t o t ik o n 1 e rkiensc ioes t , 1 x per 1 A. q a-i_,..-n in je'-rui'' bij 'e '."ator-jd 3vi,r j t e rs van kiers^oort.

Opnieu'.. 'v/as ik Vörk|6loos env o o r e^n s u i t e a l p i i n e r T/ciS ' n a teen lastivj parket. r"ok in 'liet i l n • oosten • eernerjari^enziek re^eL.dt i j bij "e pol i -tie ,el ken. Juist te^en 'kait-se staatsburgers ./aren zijniet a l t i j " correet.

"eer tkais in '.icrsfoortkree.j ik opnieu\; een volon-taire baan bij 'bi/vis in T'ooya./'1 r a a n . i j n t e n t z e t t e i l ;op in "oo^ "loe.uv/ijk a/fwestkant v/1 spoorlijn, "'aar•;as 'iet beerlijk rust ig, wantburen \'aren er n ie t .^e c'ief, kr. "oekenoo^en, v/asprettig en ik leer Ie \iel watven ke.i.°ok ,iaakte ik kennis r.iGt eenou ke boekbinder,- een "ocia-l i s t en ik koorde keel \/atover ke )ositie van ~ne arbei-\ : Ü 1n i l - 1°31. 'Tat dat be-tre "t: elke zater-laj jin>j iknaar \.iers foort; .iet Ie""kliktrein1 tot ' .sterdan-Cen km naar . oeker.

~i ~>

c

n

10.

lun woordgebruik en "e jonarandie zij deiarbij naakten v/arenafstotend.

7\ls ik een vent zo gek kankrijgen, dat hij net nij uilvrijen, dan mag hij :aet nijdoen waar hij zin in heeft.Ik hoop dan naar dat ik zwan-ger van hen wordt en hij nijtrouwt, "aar hij moet wel coe-1

verdienen anders i.ioet ik hcinniet en zoek een ander.

N.B. Emile Zola: 'La Terre'

00-03-1937 Dorp ten westen van"enne^roek

0.

1 o.

' -J ^u' rij':j' ei:;j^.~ ,;loei_,«jn er

ecu taal uit en praattenover on'len/er^un, yaar ik no<jnooit van gedroorri hal; eencynisne v:aar ik van schrok."lij werkten in de fabriekenlari'-,s :1e ".aan en hadden geenan lere interesse dan een ventte strikken, die vast werkhad, zodat zij niet in 'eenfabriek' hoefden te werken:'TTant hij noet goed poen heb-ben! 'Ik vroeg wij af of ook bijandere groepen raensen danaqel en patriciaat dit ver-schijnsel voorkont; in nijnogen was het een gelegali-seerde vorn van prostitutie,O"i het even of het on poli-tieke invloed ••"an wel zaken-relaties ging .rUt qe literatuur '/as nij ^itbeken i van deze ^roepen, alsooi: van agrariërs zoveel eigengeërfden als ook grote pach-ters, "'aar dat het ook in hetindustrie-proletariaat voorkwan, 'vas iets nieuws voornij .

"oeier en nijn beir1e jon^ezusters en broer waren lidvan de Padvinderij in \ners-foort. Daardoor had ik dieligplaats in Loosdrecht ge-kregen.O__j een padvin-^sterskanp in"oesterberg sloot "'ettievriendschap .iet ' nit ' ""akkereen " advintlster uit 'den el-der, "ij logeerde sor.s bijons en lit contact Nrei^dezich uit tot 'e ^roepen van' en "elder en ?.;erscoort.°p d.e ' -a^vin'istersdag ' vanIe Ja.iboree in Vogelenzangbezocht ik nijn broer niet,die aan ^e Jamboree deel nar,en ik naakte kennis net r1egroep van Den "Telier.''oeder stelde nij voor aaneen bestuurslid - mevrouw vanlen 'Ti.3U'..7onhuizen - die nijvroev, haar dochter te zoe-ken, lie ergens handtekenin-gen verzai.ielde. TTet sig.iale-rent i'as lui^elijk: lanj, eenrori'1 ^ezicht en ? Icmje blon-de vlechten.

?.A

11.

12.

13.

14.

Simons Adrianus "aas, de oudstebroer van r.ioecler.

1935 Arbeidsdienst, een 'yroto'militaire opleiding.

1936 De renilitarisering vanhet het Rijnland.

[Tr .F. Callenbach en Paula "aas.

A/d oostoever van de Ileiii 100 r.i ten noorden van deXoppelpoort, tegenwoor^ igCOVA.

1 1 .

12.

1 3.

14.

innen 5 .r.inuttn ven1 ik haaron zij yincj gewillig en volvertrouwen net nij r.ee, 'ikwas verkocht!'Toen het ;ievr. van den "Tieu-wenhuizen duidelijk werd datuocder voor 3 maanden naaroor; riiaon in Dublin zou gaan,nodigden zij mij uit on eenweekend naar Den 'leider tekonen; het klikte ncteen enhet was niet het laatsteweeleen .1, dat il; er nocht ko-nen ."iteraarfi liet il; niet nerkenwat ik voor ."ieneke voelde.Ik voelde mij zeker niet iemindere, naar was een straat-arme nan - zonder toekomst -en bovendien burger van eenland;, dat steeds agressieverbleek te zijn."aar ik .nocht- en bleef Ico-nen! Later bleek dat een an-r'ore inwoonster zich koes-terde in de illusie dat zijhut was, die mij aantrok."aar ik ben zodanig opgevoed,dat ik elke vrouw vriendelijken voorkomend dien te bejege-nen. Dit schijnt misverstan-den te veroorzaken."aar ook hier was er geentoekomst voor mij weggelegd.De herfst naderde en ik moestergens een kaner huren of te-rug gaan naar Amersfoort.Daar kortte ik de tijd doorin hoevelaken fruit te pluk-ken en zo mogelijk ook teverkopen, h'et leverde nietveel op, naar wij hadden zoeen gratis voorraad voor ie'iele winter inclusief Appel-gelei, Appelsap en 7-ppeliioes.

Inmidqels was een dochter vanooi' Si; ion getrouw1 met eenindustrieel uit " ij kerk. 'Tijgaf nij een introductie vooreen van zijn kennissen: eenvan de drie broeders Van Vol-lenhoven, v/elke een veevoe-derbedrijf hadden.De toenemende concurrentievan de grote bedrijven brach-ten hen er toe on ook te mo-derniseren .

^r)

15. "lijn va'ler uas toen in Indone-sië ('lenj oriaasin ) . "ijn za';encjinyen zeer -joerl; hi j beta.il "ea l l e oude schulden af oj iaoe \>rCorna.

1 5 .

' \ i t N.i<- 1 ' il»; "a t z i j 'mn, r o 'uc te f i l o o t t e n a a n p r i j z e n"oor e sa enstellinc, exactte ' isjalcn."e "irria ha'1 no<j yeen ]a')ora-toriari. Van wij ,'er "i ver-wacht,. "'at ik nat zou inrich-ten en geschikt r,a];cn vooreiwit en vetcontrölc envochtgehalte van yronr stoffenen tiro'luct."aar ook "hit lev^r r le nie tso^! 'issekien '/as i1; er ookniet ^oe'1 ^enoGj voor en eenjcsc'iool'h ar'ici'or zou ^ieOJ zie1" xnvouh'jO he^alinc.enoo'c hunnen verrichten. Tn eerf st jroVer 1e i ; het °e

T nal/sten "li^lona te hehalen,•idar '"'at >,islukte. ^L;nieu\;haJ i'; last van concentratie-s t o r i n g e n , l i c s c h i e n \7el aoorie ^olitiehe ont\;ihhelinyen,"elhe .\ij in toene-ien^e nate^ e z o r j 1 ,:aa'dcn.T ' ; ; ton q opnieu'7 'oj s t r a a t ' ;1t was olechts voor kortet i j - , "en paar :,iaanlen werkteik OLJ het T'aascontrolestaxtionin T1trecht; . iaar lat v/er^ een'ur: (treinreis) aan^ele^en-hei"1. T ' : lOest ten tot 'coiist-plan . iaken, \ ; t 'ÜKJ ""olijk inelkaar zat.Jen Un^ 'Tas ni] over lai ""e-l i j k : zon'er oin'exanen van"•o *T.T".°. w-as er reen toe-konst, /aarin ik een echt-je-not , kon mioai'en! I1; nanconcact o^ iet "ie ~ijks 'I"1"en vroeij y. i toe la t ing , ' i jnVu h r T;\S herei 1 het school-wel'"1 te ^ tu loa en oor. Jan'<?ac vtr ' ioo j "e LOC Iers toe-lage. . r waren ^ue 'e afspra-ken je, iaakt."\iar ik r u i t s . ,a ;els enJrans (iiet l aa t s t e paosief)beheerste, "^cheikun^p als he-roep weleer"1 ha^ en Geschie-denis en ' c r ""rijkskunie a lsho'Tiy ha", k\Tay.en .-/ij overeen""at ik iaan\L_, tot vrij^ay rlelessen zou volden, net u i t -zon lering van \^ort."ator^^js kon ik zeilen oc

e ir. lan^ wee1:en" 'e s ta 1 u i t .

~>

^ Januari 113^ trouw Ie "ijnou "ste zuster '"et de jongstezoon v<>n poeder's oudste('iclf-zuEtcr) , waarbij ik inr?la met hoge hoe1'1 getuige'./as.De ^ag daarop was de l'erstva-cantio afgelopen en il: gingnaar school.TJeel oositief was voor mij ,clat mijn relatie met "ienekesteeds hartelijker uerd; zeontwikkelde zich tot eenbroer-zus verhouding en ikwas gelukkig .iet het vertrou-wen, dat zij uiij schonk. TTetsloeg een bres in mijn een-zaamheid .TTanneer ik in 1 93Q weer eensin Den Helder logeerde,praatten wij honderduit overvan alles, wat wij van belangachtten - incl. de TT.B.T.

27

1. 1 x per 1 4 ba<-jen.

2. ITational c o z i a l i s t i s c b -Peutsc'iü ' ' rbai ter ^ a r t ^ i .

"T 1

1 .

- t . _ s t . _ lïL.-irn "c i 1

-i .1 j O . V WiTstan imi^i r i j .'^e i< Iv2 i e t 'c l u r d c r ibr<.m.,.TTij ia1 . e ini t , of ai ^t3 aante t r ' : .T o^ i j n ve r t e l i n -

MI , aar l i e t i i j a" en toeici' ' .u'i <" t n i i j - 2 j r i a r ou ' ' e ra.i i b - op ' i j ii l c c ~ t i j 1

voel ter bereikt ha'"!.Ib. bacht: je i a<j wel ^rs."ijn. Laar je jt^raa^t je alseen puber.

"o vaa': cis no^elijb '.'as,ree*1 i1: zat^r^a-js naar T,oos-nrccht en zeil '2 - "cjr oc

jeen weer. ro. 3 'k 1 i'; een^ : v .10 ""ij 0 1 ' ie t ou<-lc

c^riet-zoil te repareren.T1- jinc, vlot over,. «:ant 0ac'iterstari'1 van 5 jaar r as' iooi r ' n za ' :e l i j \ m ' i s - en -1a-tuur'am \c.Tn '"L ZO i c r van 1 ° V lezocf i t\ a ' 3 r " ' u 1 o r 1 r n " . " a r r i e t ena'" ïk^itj^.i broers en zus-

t e r e u i t . u.^z vas \i l a a t s t e.aal "'rt ','ij 'ie, ont. lOetteri.

Voor i] /c.s iet toc'i een te-k u r s teil 111 ; hij ',7as s ,LJa-tisant van '""e "7. P . . " . . ,ven'" "e bcrbelijke situatiein T"e"erlai i~ ' - e l a c ' i e l i j ' ; .1 "i2r'',Jonoo':sc'ia_jljen \Tarenvolgens ie . volr'oen'e, want"e berken zou Ion tocb ui t-sterven! Tb na" Jan ;Viar -Vcn-euj bet schooLjoF -laar zonder s L - i j t , a'rsciicif1.

<^s *onincinne1aj uas ib \/oorin ben "el'"1 er en 'jenoot vanbet gezelschap bar en van"bieneb^, lio iet ai j 0^ ^c" i j v zat en b^t vuurwerb 0^'ie*" ""arsbiep bebeeb.rnot b?t jtzulscbap Vioorb^n00'; 1ria n "elborsten .'Tit ^eb^rebben 1 .aabte ib opbat er m alle s t i l t e voorbe-r>_i binden ^etroF"fen ,'er lenvoor een no'^iliaatie van ':eb r i n ,.Tn i^art 1°V jrrl Oostenrij bi n ^ e l i j f n en in "e zoner ""e-leii van ' 'sn ecbcblov^bi j 3 .

u^solini s verovering vanjtbiopi" _r " boor _,n>-,elan(ierbj.i". TI oy b conferentie

3"

3. 1 7 - 0 3 - 1 9 3 5 . 3 .

in " i'-nc .on k_ v^r'clin.j v«n"o iks j echoslovaakso " j^a-'iiio''.. "Tet ' i tr^arr1 "aar ^eovergrote neer^orkeif v/ hevolkinc, ui t lu i t se rs ke-stonf1, vor1 imjelij :'"! ioorOuitslan--"1.

Pe trotse A. Chariherlain zei ,zuaaien-1 ;aet het e.ccoorr1:' Peacc in our tine! : ,1 ! t "ocht wat! '

"et Consulaat van Tuitslanj!stuurde r i j die zonar een op-roep. Ik noest . iij leliënvoor ie Militaire ^ienst . Ikverzocht heleefc? om uitstelon alsnog einrlexai„cn te kun-nen doen, if.aar '-.rce^ noc'1 eenantwoori, noch oen ?e oproep.Die kwa.1 pas in 'e zorier van103° en opnieuw vroo^ i1: onu i t s t e l , \Tant ik wiat nu watik U Ü ^ J : lr"'ieolo^ie stuJe-ren en predikant \7orden' .Daarbij lay Ie nadruk voorulij o..i nensen pastoraal en'Hakoncal hij te st?an.? l s ] i i van rle r>oopsoezin';'-e

^jenee.ite in Leiden, Leeuwar-len en ^.lersüoort, .iaar ookin yesprekken net anderen,.ui t Ie nin'ler kje 'oe"e le^envan andere r'erkvjGnootschap-pen, i'.eenclc ik op 1 i t nehie^ieen tekort te hespeuren.

"et 3in^exanen hovrij "* ne nijvan ^chool; ik slac^^e zonderr.oeite en \iet een v,eni Tiel^evan 7 1/?. r^et na 1 'eer kun-nen zijn, naar in een foutlo-ze vortalin_, van een cranseopgave zaM' ik een zin overhet h o o " . "'oor een zeer vjoediioniolinc,, krec^j ik toch no'jeen ri. Oes^el i j k vas het ooki ,et NTatuur':ur.rne.

v°pnieu\' \.er_l ik ' "Vrkeloos i '

r"ohra ik neer ' e r j ari>j ;;er>],haf ik een verzoek tot natu-r a l i s a t i e iiH^e^ien" . ^on Jans t e l d e .iich ^crant "oor i i i jn1evenson^erhou1, op^at ikniet ten laste van ne "er'ce-loc; nei ksv^orz ienlr , zou ko-i en.

-> o

4,

5.

"oury °. van der Lande.

"ieaw 'lilliuen.Directeur was de heer31aupot ten Cate.

03.15!

4 .

5 .

T u 1 ^ 3 " , t o e n ^ J I r e i j i r i j ,,'olkc: uit Jin^ vaa pe "atio-naal "ociali^tt-n in ^uitslan^an •"'e ?acictea in Ttalië lui-1elijk i/er^1, .i^l V1o ik mijaan bij 'iet ^e^arte.ient vandefensie. ïk 'ia 1 t_,een enkelvertrouwen in ">e effectivi-te i t van Organisaties als'•;erk en Vrc 1o' , etc."at 'iloc1; al _,auw terecht tezijn, oveirün als t i j lens ier e s t VJLLI ••1e o r > e e e u u .

Ik kreoc, echter cjenerlei ant-'.'oor" ot) ^oide verzoeken.Oo'i '"i "ion 'lena^er-üe een he-vrien^e relatie, -1ie Cheni-sc'ie 1'ahrieken har1 in T^ 7er-] an"1 an in nuitslani ."aar \/er^ nij aoed ^etaaliver'; aan^eho'en o^ voorwaar-ne, iat ik in 'Torihorn zou".'onen. "en '/il "'e jraa>j een\ i i t c o r p e t 'Te 1. " ^ i p l O i i a ' s'ic'i^en.nat strookte aiet ret iijnjolitieke en nationale loy-a l i t e i t : ik ioeat hedanken.den ander contact hei .i ""'leldenet "'e eivjenaar van "'e kunst-l e e r f a h r i e k ' V e r i t e x ' . In dezOi.ier van 1131 kree^ i'; daar',/erk oj 'iet research la'-^ora-tcriu.a en ik von 1 een kanerin ^et Chr. 'Üli tair nehuis -een rustpunt voor e nan-scha.. jen van 'iet '"e.ionte ^e-

^e hospita \/as zor'jzacn voorallen "ie hij 'laar k.;a: en enwaakte ook over nijn > a ter i -ael en geestelijk welzijn."o v e r z o c h t ze i i i j o r i iu jen^on afheelHn^en van qe "adon-na en Vonus te verwij "'eren.>ov leer Ie ik T'lein T'ali'^erschieten, ook in hoos ten^o,vat iiij i / l " i l i t a i r e ^ienstvan a s k\.ai. ^aar vo:ii :ienin verhand iet "-e oule cr i te-ria, \ i t ik rusti jer noestrichten en likken, naar ik'iheef Hij oriënteren otj de

co ;'ioys en lis'adigers - nethlijven n succes.

10

TTet ',icr''. o^ pki ' /entcx' xuxoplezierij. ""innen ne kortste';eren './er ! r.ijn 'salaris'(f fl.r),-- L.r>n-~.) b i j n a v c r -""u' ol'". dn c'aar ik i.eestalde wecken ""on thuis wa.b, !:onik noeder : 25,-- <jevcn enbiel1 nog genoeg ovar on boe-ken te kopen. Ik bouwde eenkleine voorraad op van rie -toen goedkope 'rihaid.onl Uit-gaven - van "ultuur- en''unstgeschieïenis .

"ijn chef was Chera. Ir., eeni an die hard studeerde (ou^etalen), want hij wilr1e pries-ter wor3en. TTij \*er';tc nij>-_,oed in en luisterde naarTiijn nenino en voorstellenbij ex erii'.entcn op groteschaal. Van -e hulp - eenvies jochie - leerde ik veelvan e .icntaliteit en het 9e-Jraij3Ljatroon von ""e arbei-dersjeugd van ^e toen zeerdrue land- eii bosarbeiders.Tl; riocht wal ' -eiien' versie-ren, naar het kostte per ^rpeen vat bier!Tiet zo zeer "e ^rijs von"1 ikeen bele. per: n^ , "iaar veeleerhet niveau van de jon^jer1ares.

Toen "edorlanl mobiliseerde,kreeg ne "Cabriek een nanrioct-or'er voor het laken van gas-.^askerf ilters . naarbij wcr^ik ook ingeschakel1, vant elkfilter "\oest worden gelceurd."aar het research-werk gingook door (ru'^cr jarens uitgecondenseerde Latex enSchuir -rubber) . 10e daar leeverbonden proble len wojen te-gen het saaie routincwerk op!

ne winter van '33- '3" v/asbitter koud. Ook ne hand-schoenen beschermden nijnhanden niet als ik op deCiets naar nijn ''erk ree- ennijn ka.ier kon ik niet war 1krijgen, ^r liep wol eenkachelpijy vanuit de huiska-:ier door nijn kaner, naar bij-11° C ha* ik -bar niet ue-loeg aan.

''1

7. Ilrika "ann 'Ju^end in Dritten"•.eic'i' o . a .

7.

ij " j "rr.._o o_ 't vr\ii:t'UntVc n "Ie oii'n'2 'a )ol|:onsi'e(

J

^r'drs.oort - .".j^Voorn on"dr'en ij1' r

von ik een iooie';erer kuren tc^on 'ezül^evoon;aar"'eii als in hot "ili-tair tehuis en /as veel '"ich-ter 'lij ~ic fabriek.^ok -""e bedrij rslei "er \;as eenHuitser; wij Kleven zakelijken afstandelijk in 'e orujany.blke r'ju kwar.' hij op z'n KiO-torfiets uit .^jel-'oorn en opeen . onjen was zijn cjezichtbevroren. "Ta een week of t'/eehinden de vellen erbij enkreet, hij './eer een huid alseen '">ah.y.

*Tet uitbreken van 1G oor lot,verraste nij niet. '7ij ha-'VTen~'Q vliet,tuit,on ^e'ioorH en 'sior-,cni verzocht "Ie politievan A^cl^oorn iij OM bij ^on-ker thuis te blijven, "aarJic zel^^e nacht noest ik ae-ze uiatrc' cl al negeren, want1e yenie \&<" een aantal 1 00-jariuje ' euken opgeblazen, onoprukkende pantsers f e rioor-tocht te verhinderen, 't ''as\is 'alle hanis aan ^ek1 on">e terugtrekkende troepen vanie IJssel-linic ^e wer teT»/ijzen - noor^elij1; on hetlT1c lonte depot' heen - want'iaar was nicnani. ^lles ont-ruiii":' !Daarop hebben wij in de poli-kliniek ons voorzien van ver-banr" en iie Ucaienten ten be-hoeve van ons 'gehucht'.r>e faoriek kleef lie ^aglicht. Gezanenlijk groevenv/ij óchuilloop^raven voor deinwoners.Ik koesterde ijeen illusie om-trent het vemoyen van "Teder-laii'1, on zich te-jcn het Duit-se It^er te handhaven.ndaro:,i haal'le ik al] e Postze-gels uit noedcr's verzamelingen ' orc, ze in 2 ovale blikken'^i- _,enakkelijk in een rugzakte vervoeren '/aren.

Jen aantal boeken en ce poli-tieke ^renten ver'^raty^G ik'/ijselijk - ce zou len ~iij oc

A O

3.

9.

Zij = noeder Cor

Per trein, v/aarin zeer veelATiersfoorters zaten, ric'itin^noord-'lol land.

.oi'cr i:i ^roto . lOeili j khei 1kunnen 'irenjon: conccritratie-kdiv voor 'laar 2n ""e galgvoor nij.

"et "icne'ce '.ia<n, ik al een af-Sjrcia1: genaakt voor 'iet './ee'c-enf. Tn re hooLj lat een van"Ie bevrienle adelborsten, haarten huwelijk zou vragen, waszij naar ^e huishoudschool inA astoria.; (_,^aan. r'et bleekeen • lisrekening te zijn intweeërlei opzicht, "et aan-zoek bleeT uit, want eun an-lere jon^e^a.ie Mee 1; Ie favo-riet te zijn. ;Jn ie hui&hour1-school kon haar noch bekoren,noch ook '"!e vereiste hanil-vaar lirh.2 ""en aanleren.

"oira "e^erlan"1 hac"1 loctonkapituleren en "'onin<jin "il-hel.iina zich inscheepte naar.irijClan', kT/a" ik in conflict.iet :iijn hospes. *Tij \;ilrlehaar portret tetjon ^e :murverpletteren. Ik 'ion 'len totbezinninj hren^en. Ik brachthei', aan het verstan 1 f1at zijook "onin'jin ';as voor Indone-sië, ^a Antillcn en nurina..ie,en vanuit; - n^elanï >,oer notje-lijkhe^en ha "• o.i iets voorons t'j on^erneiricn. 'Tet 'lielpher.L over -"e teleurstellingheen.

?e a "spraak, ''elke ik .iet"ieneke ha J, .iet - van nijnkant - het voornenen o." iiijals re ijlcica.it te presente-ren voor 1^ hctrok.ken adel-borst, lie^ 'us ook OL) nietsuit. "ij r/as ^e avon" tevo-ren al in Versmoort aanje-koicn, laar ik kon niet ','eg!'oekr en • ijn jorijste zus-ter icesten zich iel 'en enwerden in 7e Juliana van"tolber'jkazeriie, oirler bewa-kin^ van h^t "uziekkor^s ge-stel1, "ij ha 1 wijselijk 'lie-neke naar haar groothoeker/os tuur .Te. ~.en iiet o; >a en va^er "'iet' soudste zuster, wer1 zij naar""roe1: oj Lange-"ijk geëva-cuoer "".

1 ~>

f\> h, \ ' oorloj^.a^ ra te l Iejen i_,rotG lo_,crauto OLJ rups-banden "^„t cen z,:are aanhang -iT^on, '/aaro_) een ponton ge-laden was, 'iet kruispunt op._jon Duitse onderotficiorvroe'j of l i t Ie weg naar\ ie r r /oor t was, 'letteen 'iei,ibevestigd '/er1 . lon^er ie tsver ""er te vrajen, juf 'tij "Iechauffeur opbracht ioor ter i j len en raoest 2 1/2 k:i ver-"1.3i~ stoppen voor Je ve.jver-s^errirKj. Vanachter ^e gor-dijnen en bosjes za/jon de "e-ijrlan'erG het en jnovcn!"aar s t lachen verging ons

weldra, "'a^at '""e conhinatie.iet veel iioeite ^eheerc1 uas,stopten zij opnieuw OJ hetkruispunt. Allen, r7ie in huis/aren, noesten iict e h"ïnqenOiihooij te^en r"e r.uur staan,v/actro i 'lij niet fjCiaarschw^ha "'-'"en. I1; ^ntwoor^-^e beleefdlat '/ij rlaar niet o.i ^evraa^d•.jaren. roveiKnien was, no jvoor Cc i n r i t van het ""e.ionte•" epot af, e versperrin^j rlui-^eli jk te zien.I\ hreecj het •-'ienst^istool in.ijn ribben 'jC^wi'Z en p.ijn

hostbaas en ih noesten '"'e he-le voorraad s:ieerolie e tc .naar de auto 'ra^cn.daarna rerlen zij tcnuj naarApeldoorn, zon "er te vraocnof er een andere noc^elijhheidwas.

'3e ïa>j daaro^j 'c/an er opnieuw'bezoeh'; een luitenant neteen "an£chapsr/a^en + L.ini'ca-non en - natuurlijk - eennienstauto voor ne off icier .'Tij '.'as bes l i s t in zijn op-treden, ',iaar correct, T1; werdaangewezen als ie.iand diezich verstaanbaar hon iahenen 3ton"1 he . te woord. TTijha'1 ""e opbracht on het kruis-punt te beveiligen, want erwas sprake van 'sabotage' .Ik _,af he„ï uit leg en ver te l -de van de ^lun^oring.Ik naakte rapport op en '-1ien-"e voor i ijn ''.OEVVIÜS eenschaleclai^ in; twee wekenlater kree^ nijn kostbaas nescha -" vor-_ O3 kin_ .

' A

10. 0 9 - 0 6 - ' 4 0 . 1 1 .

" i j ^ v i j ] ' c z . 1 ^ ' o n i i i ^ i i i t t

i e e r . ^L ; roc r van • l i jn ' ' o s t -:>aas ', 'oon1ö i e t 3 ""ie'"ter ->ij\ ) e l r l o o r n en \ -as joncyen l i jin buis te no ten.TTij i,"oon'3c + VI : . van ne wee,af tn ik ];on ec vandoor, ,/an-ncor er weer zo'n overval' ru i ' j^e . "ovenrkien vielen err'io nacht oo": noij bonnen enï1; •„'orr" niet ^raaij m wijnsltia J jGstoor^. 'laar er uasoo1: no^ een andere reden.Iets qichter bij \jel^oorn\:oonic een houtvester van Ie"loneinen. In iie nacht '/er1

zijn huis omjedoo^t. '^ah'oit" i l l 1 x7crJ '"aninc'iGnhutjCl' ."7at \/as ik hoos OLJ ""ie ventl

nu!; ',/er-1 ik na korte t i j 1ui c^eno 1itjd o , thee t e b r i n -ken, loor een ,ian ^ie ik nau-Tvclij1'.G k e n J e . M sne l ';uaii"c aa_j u i t Ie voxx'i. ' r i j ;asli'"1 - volgens z i j n zej^en -van 1<3 "e 'e r lan ' sc tak van 'Ie""n*-1. " G n ' ,7 a s ter ore oeko-len hat er !s nachts vlieg-

tuigen lair1 "en en aangezien1 Ie lensen i.ij vertrou'.r1en'vroc j h i ] oi1 i . i j n ne l e \ ; e r v i n i jJ o o r h e t g e e n - i i j l ienaan^jaan-c?e v e r t e l 1 \ / e r l , aan he.i ^oorte jeven."elukki^ ha1 ik a l vroe^ een^ehoor'iesc'ia li^in^j o^'jelo^enen hen laarnaast ook no<jOost-Indisch ,noof. Ik heb hem.lus ni i t kunnen helden.

In: i " e l s r 'as het juni <jc\;or-ïyn en ik con ;e^r brievenvereen Ion en telefoneren.Tk nj>.i i.en besluit en vroe9"'ien«_ku per brief of zij iaijals partner \ ; i l ie aanvaarden.Tk zat O„J hete kolen en belde^ bijen later op; het was ' tbe^iii van " weken -./achttij d,'qaar zij niet neteen beslis-sen kon en eigenlijk zeervor'/on^crn was. ^e ha""1 rTitaanzoek nooit ve1" zacht!In die ^ weken za-jen wij e l -kaar een weeken ^ in 'Vners-roort , in Velsen bij een vanMijn ou "e bekenden - 3 v'ekenla t e r , o1 zon "er fai ' i l ie ,iotelkaar te kunnen praten.

/ -

VeK^er^^ix';..;!1 'LJ1 'er. ij_en - in totr, j *erro i ate -intensief sc t r i f tc l i jh en te-lefonisch contact. TVt ',-ce';-cnrl van ->0/?1 ju l i bracht ^ebeslissin., .liet ':osti:c ons een ^aar nieu-vo 'couson varr./ege het ^rih-hel'lraad en een rtancje vauiroeier Cor; ih ha1 rne huis-sleutel verbeten en zij lagte slapen toen "wij na iaicVer-nacht thuish*.7a;ien.Toen ih ""e reiden uitlegde..i~!ooh zij '"G ':elrlcr':ast in enh\/an iiet een fles 'Lieb^rau-r ilcV op (1t ^ro.j^en als' slaa^ronk ' .

""ij ' vergissin j ' \zerc1 Pen"el "er ^e'ior^ar leerr1. Paarbijver-I Vci:er ° ie t ' J huis t,e-tro r^en. , en srisant')O'i ijiny'oor het 'i . "* van "iene';e's'•'roer "'iet en ontplofte in cehel "er. Celuhhi_, sliep bij"ie nac^.t s i j een vriend.Vc/I r ^iet lic_. een _,escheur-"e hooï'^hui " OLJ .ioar, hijzelfluGYr en haar half-zuster'-.oii'cn het 'iuis verlaten,"en '^rar 1Nor veroorzaa';te eenvan ie vele hran^en 'iie niett_a'ilust hon-en ''or^en.^lles '/at in huis vas - incl."e s^ree'chaner, het laborato-riur1. etc. - verbrand c'e. hl-leen ^e hon" 'can later lo-ven^ on'er het puin vanlaem."ienehe's ou"ero hallen nahet verlies van huis en in-')oonel, e^n on'ier Ta1: oehre-^en in ^c'ia^en, een tjaar ka-.iers hoven een '"^loecenu'inhel.'et "e zol'or als ' logeer-rui, ite' . hij brachten laarsa.~en een "/eehen^1 ~oor.'ienehe's va "ei .. s ni_t zo

verhlij n et i,,ijn aanzoeh.naar ':on ih "el inhoi.en!J:\ zijn c n ; ijn si tuatie hadi1: lij zelf oo; niet ^raa^ alsaanstaande schoonzoon gezien.Tij respecteer V achter "'ie-

nehe's :euze; te'.eer "aar ihniet oan'ron. O^J een G^ochiglU'.'elij1;. Ven '\\_,ia af aanha"" ih ernstige twij"el aaneen '^uitsta o r r inning.

' r l

11. r i t ^eldt voor du 'iele 'oor " -Europese laa-^v] akte. '\-> turT enkolen na, uaaron'.or voel ' rum-kool (IT.T. Luchtvervuilin _, inde PD"* en Polen) zijn er weinigbruikbare delfstoffen.

11 .''J.I^LI,.; IJ zat uitulan" irLUI on^eluhki^^ strategische_ituati>.. T/h, l Selan^rijkejroivnstof.'o.'1. locüten over zee•'or^cn acui^evoer1 on 1e zee"er1 """oor ^e ^crJ icer^on 1->e-hearst.Ik 'ia'"" "lij in "e 1UOLJ -"er j a -ren namelijk ook in economi-sche aardrijkskunde verdiept.

"Var "e ' "choolvakantics' na-:ferdcn - en voor "iencke hetaf schei-" van 5e ~Tuishou'~-school - concentreerden onzev-s^rokken zich op kaar \iensre^icijnen te stu^er^n.rTi3 '/aren onr, erven '•)c\?u5tp a t i.i]n ver " l i j T in "ec'er-la.K" niet lan^ iecr zou '""'u-ren.naar. Si j het Soi .barhei ient alhaar 'id< i^eeruitrustin j ookveriiieti^" i/as, kreo_, zij van'"ocenten en . e "cleerlin'jeneen tent. "ij 'ia*"1 "en een los-se acbLjraa'; .iet rlc kinderen"cEterheok van " e r ten o.n te';a. yoren, en kat _,c'ieurJeoo';, en TC1 in "oen^orlo.Dn^ankr "o rkruv te, _a r onsr " a t ""e V j O l G ^ e n ' i e i ' 1 . e e r . i e telke ar o/er r"1 c na'uje toe-ko bt te j^reken. Ik Sleet er^ij theologie te studeren en'ioneke m ^e tucsentij'1 zo

ver o j j l i j k t e konen et'mar sta1ie - jezien ijn on-zekere toeko, st^^o^elijkheden.

Ik .leT'k PIJ voor ne perio-kie:e .el"in_, "DIJ ""e ^olitiein \jelkorr, . " e Inspecteurz^i: ' "at koelt u niet leerte '"'oen, vant u Sent "uitser'"'ijn aat"oork- ' Tk 'ieS 5 jaar.jelj'en ten verzoek oi. natu-ra l i s a t i e iniJo'licnq; ik erkenullocn 7 : T'e'"ierlanJso re^e-riiij ' er. v"it ',ierrl genoteerd.

"Ta 'ijn korte vacaritie - 1 -•"J?^OL~\ in ""ie j a re i - loost ilc',/eer aan ' t \/erk en "ienel^e'iu 1 ^enoe^ ~e Joen - et haarin: acriculatie op t, LeidseTniveroiteit on "e '"roentijd

• ^ i j V V . / . " . L .

n

13. T. Op "cnin^iane'a^ vindenenkele jonjens he Terriërvan een serucht "."."'.-er.lij kroej een ...ooio Oranjestrik o,r. zijn staart . ieteen kartonnetje .iet 'ietopschrift: 'Al oen ik een". ?•>. T-erhond , toch 'Iraa^ik Oranje aan . ijn kont'.

x)e caoaciteit van „.I.JÜ

longen werd ge^exexi doorJr.J.P.'fnijsse Tijdenseen aSioiogieles in 19_,ü.' "c ,iesui laax; vas 60,<>, ver-moedelijk; ten gevolde vanLonge'aimyseem.

"iar ^iv, ria,cn laar'^ij ko-.tor^croer^ Ou lach^ekken e..u_,:a_ oi er> 1 !?<j eeu-'s loer-^atroon in st;nr1 te houden.

"'elü ,;cr'cto ik h^r 1 e.i loest- na een niet ,teer uit testellen oproe^ - voor ^e rii-litaire dienstplicht naar"rn'iün. oi jekeur'"" te 'worCen.'«onijCapaciteit en een ver-schil in beenlen^te van ruin1 Ci L ver 1 over het hoof"1 ge-zien; je hent fjoe "" ekGur-i alsje voldoen3 e vleec heht o. Lals ' T'o>_, el vanger ' te h'enen.Ik. lacht, urnnecr vjdot ren erto^ over o., het volksliel als'x^rafenio mziek te <je^rui-^Cil .

Tk von1 het vermakelijk o.a tezien hoe kerels van _,rootfor.iaat flau'..' vielen toen^loe " CIL^ÜIIO 'on T"~r\. want"at -/er ' './cl i"^eno.ien en be-keken. Jk '"leek '^loe^^roep 0ce hekken.

In \e hortst kocht ik iet an-"ere jor oneelslec en en r.ijnhos^eo oen _,root varken."ij olrci'cten her op een ver-'lor^en plaats ot< ""e

Nei"e.~)o volden "e ze ter k?. sleepteik oen L,rote '-.o'r"rer /ot 1° ku

vlees voor IOO'er . ee. Op ^ e

hoe'; v?n -"e "alvanistraat'iou"t een ovxr'uiur. e.n ".i]aan, berotrot^ op zij-i ""-nnforii. "ij in^oriieert naar"•e inhoun van ne ';o"er.'aar'ieiks^otroir.' ze^ ik:' erkenr.vleos ' . "ij accep-teert het niet en ze^t het„en "lair;e / a j te vinden,har"t achter niet verkr te_acn; weten"

qat i; tot het' TTerrenvolk ' jhoor.

Ik zou 'j^in 1 "* " 1 opgeroepen" orncn en "'UL. zc^le ik iiijn•-aan o, ,er m -1 ?-1 '0."o ha." k a i'i] no_, 9 iaaniensamen en ik stel ke 'ienekcvoor ^ij .ijn Tariilic. ""ijoo i Jan viel z ~> "cteon in ' tpulletje .et 'i£>ar plezier inyluiitGu en ^e kickten.

1 -

~c. 'oiij£. » a_ iin1cr in<jcno-nen; ^ J V O L J C H hd ~ '"hit niot,vaat aan liot einl van ~o oor-log uverlcc1 ^ij . dchrijvonvia Je FeldL,ost '-es

1 hij nieton alleen ijen van zijn nicli-tcn he'"> ik in Eindhoven no-_,eens ont'ioet.

"ij stralen:! veer r.aakten ",:ijeen tocht cv de schaatsennaar "Tar_,a en gingen net rlQtrein tcrucj.I'erst;iis uaren wij :iij r.oecerCor en 5 februari '41 noesti\ pij nellen in ?a lerborn.Jen ^aar clacjen tevoren k'/an"ieneke voer, naar ze haC eenafs^raa': ret 'Ie tandarts inLeiden. 1 ?c'jruari nancn T/ijafscheid, i': bracht haar naar"e trein. Toen die het stati-on uitree"" './as ih blini! "aarcca jonden die > et • i±j einl-e;:ai en -hc', T.;enste i'ij ^eluhfat iA: o^oroepen ',/as voorhet "\iitse le^cr! Il: ras teboos ori riij af te vragen, hoehij fat rist!"ijn va "er - een °tafof "iciervan -'t san-h acht - '.'as eenhehen'" lid van de '\T.'\

2 februari: - een zondag -nar. i1; -'e trein naar "annoverwaar tante '"ertruc toen uoon-PG Oii even te "ennen aan deandere d igevin j .

6 februari: sloot het hek vande ".aserne var. do '"'lauweDragon "er3 ' zich achter i.ij;voor .iij waren ze: ' ""e joor-ten der hel'.

49

VII 1 Samen met 249 anderen werd ik 'heropgevoed1 tot soldaat.Voor het kader was dat een moeilijke taak. Het merendeelkende weinig of geen duits.Het betrof veelal zoons en kleinzoons van 'gastarbeiders'die tussen 1870 en 1910, en na 1920 in Nederland werk had-den gevonden. Niet weinigen waren met nederlandse vrouwengetrouwd en hadden vrijwel geen contacten met Duitsland.Vooral zij, die in Rotterdam werkten en/of woonden, warenverbitterd. Enkelen hadden alles verloren en ook sterfge-vallen te betreuren na het bombardement!Hun gebrekkige talenkennis leidde tot vreemde situaties.Toen eens een commando niet begrepen werd, klonk er eenvraag: 'Wat zegt die rotzak?'De Instructeurs waren ervaren Frontsoldaten die in Polen ofaan het Westfront gewond werden. Zij hadden nog een periodevan 'lichte dienst' na hun revalidatie. Zij legden de na-druk op overlevingstechnieken, beheersing van wapens enuitrusting en hun onderhoud. Wat mij opviel, was de correc-te benadering.Dagelijks fietsend in Amersfoort langs een kazerne, was ikgewend aan ruwe taal en onheuse behandeling van rekruten.Deze ervaring werd aangevuld door de gesprekken in hetChristelijk Militair Tehuis in Nieuw-Millingen.

In Paderborn en ook later in het leger werden wij beleefdbenaderd, bijvoorbeeld: 'Soldaat Marcus uw tenue is niet inorde. Mag ik u helpen het te corrigeren?' Zonder toestem-ming mocht een meerdere je niet aanraken - tenzij je eendelict beging!Dat is mij later van pas gekomen in mijn werk in Nieuw-Gui-nea: correctheid schept afstand. Als ik mijn ondergeschik-ten met U aansprak wisten zij: er is iets goed mis!Wat bij het overleven - geestelijk - van belang is, dat isaf en toe rust. Op een zaterdagmorgen bij een appel - nietlang na onze aankomst - werd een vrijwilliger gevraagd vooreen dienst, n.1. ten behoeve van een van de sergeants.Ik meldde mij en werd zijn oppasser. Ik moest zijn kamerschoonhouden, lederwerk en andere uitrusting onderhoudenetc. Daar ik dit tot zijn volle tevredenheid deed - somsonderbroken door een gesprek - stelde hij mij zijn kamerter beschikking, buiten de diensturen. Ik meldde mij dan afbij de kamer-oudste van mijn chambre en was buitenschotvoor alle andere extra karweitjes zoals, ramen lappen, hetKazerneplein aanvegen, etc.

Toen wij ons na een tijdje als 'nette' soldaten konden ge-dragen, mochten wij de stad in. Paderborn is een heel oude,en ook heel mooie stad met een prachtige Romaanse dom.'t Was een verademing om daarin stil te zitten en op ver-haal te komen.Een paar weken later werd ik opgeroepen om mij bij de Bat-taljonsstaf te melden. Een oude Officier maakte mij er opattent dat ik - als Mennonit ( = Doopsgezind) - kon vol-staan met een belofte van trouw in plaats van een eed.Na een korte afweging, verklaarde ik mij bereid bij de eed-aflegging present te zijn. Immers - deze verklaring werdafgedwongen! Weigering betekende Concentratiekamp. Dat ge-beurde ook met 'Getuigen van Jehova'! Voor mij onaangenaam-heden en misschien gevaar voor mijn moeder en de jonge zus-ters en broer.

50

Ik was dus present bij de plechtigheid en nam mij voor - zoveel als mij mogelijk was - te saboteren en mensen, dieluisteren wilden, tot andere gedachten te brengen. Indach-tig aan het oude Friese woord: 'Liever dood dan slaaf'.Ik was mij bewust van het risico, dat ik zou lopen.

Moeite had ik niet met de technische opleiding. Dat was welmet de infanterietraining! Nooit kon ik het tempo bijhou-den. Ik had dit al voorzien en daarom verzocht bij de cava-lerie geplaatst te worden.Ik had als jongen goed leren paardrijden - ook in de ber-gen. Aan dat verzoek werd voldaan, maar paarden werden al-leen nog bij parades gebruikt en voor sport, en ik kwam bijde 'Stahlroszreiter'. Wij moesten soms met fiets, gevechts-bepakking en wapens terreinhellingen opklauteren of velekilometers in hoog tempo afleggen. Daar was mijn longcapa-citeit niet op berekend; 60% van normaal.Bij sport heb ik mij ook altijd moeten beperken tot korteafstanden, back of keeper; bij tennis dubbel aan het net.Bij honkbal had ik voldoende 'lucht' en zeilen deed ik hetliefst - vooral met windkracht 5 - 7 .De instructeur gevechtstraining had het door!Na ongeveer 7 weken basistraining werd ik overgeplaatst.Pas veel later - in Frankrijk - hoorde ik, dat de meestenvan deze onwillige 'Beute Germanen' al bij de eerste zwaregevechten aan het Oostfront ingezet werden; weinigen hebbenhet overleefd. Die informatie kreeg ik van een lotgenoot,de zoon van een in Luxemburg levende duitse vader en eennederlandse moeder.

In die 7 weken kreeg ik een keer bezoek van mijn nichtNiesje Agnes Maas. Zij werkte in een ziekenhuis in hetRijnland. 1*) Haar vader had contacten met Arnold Meyer enin Nederland werd zij erop aangekeken. Dat zelfde overkwamook mijn zuster Bettie. In een ziekenhuis in Dresden ont-moette zij een dochter van ir.A.Mussert. Ook die nam haartoevlucht tot werken in het 'bereikbare' buitenland.2*) Er staat in de bijbel wel te lezen dat ieder mens per-soonlijk verantwoordelijk is voor zijn daden, maar niet dathun tegenstanders - of slachtoffers - gemachtigd zijn hethen aangedane leed op de kinderen van de daders te verha-len!Dat gebeurde gruwelijk vaak in Nederland op de kinderen vanN.S.B.-ers tot lange jaren na de oorlog.Mijn ervaring vat ik samen in deze formule:

Veel Christenen geloven wel in zonde envergeving, maar niet wanneer het anderen dan

henzelf en hun vrienden betreft.

De opleiding in Paderborn werd afgerond met een cursus ele-mentair 'militair gebruiksduits' en daarnaast een poging omons ideologisch te indoctrineren.De Luxemburgse Duitser en ik als enigen van de 250 'BeuteGermanen' mochten examen doen voor een officiersopleiding.De kennis werd als ruim voldoende vermeld, maar beiden wer-den wij afgewezen en beoordeeld als politiek onbetrouwbaar,dus niet bruikbaar voor kaderfuncties.

1*) 'Zwart Front' een facistische organisatie.2*) Ezechiel 18:1-4; Deuteronomium 7:10 en Joh. 9:3.

51

In mei werd ik overgeplaatst naar Dortmund, daar was eendepot van reservisten. We hadden vrijwel niets te doen dancorvee en wachtlopen, in afwachting van plaatsing bij eenparate eenheid.

Op een zondag ging ik naar de Kerkdienst. De voorganger wasbeter thuis in de 'Edda' dan in het 'Nieuwe Testament' enbij informatie bleek hij een lid te zijn van de 'DeutscheChristen'. Ik had van 1933 af met grote belangstelling destrijd van de 'Bekennende Kirche' in Duitsland gevolgd.Lang niet alle leden waren democratisch, maar wel anti Na-zi-ideologen, zoals Alfred Rosenberg, Julius Streicher ofde synkretistische groep van 'Reichsbischof' Muller.Ik besloot verder van deze groep geen pastorale hulp tevragen; 't was ook niet mogelijk, want korte tijd daarnawerden velen van ons naar Oost-Pruisen gestuurd; ik werdingedeeld bij een 3*) verzorgingseenheid.Enige weken was ik in 4*) Olsztin = Allenstein, een oudevesting en vestiging van de 'Duitse Orde' uit de 14e eeuw.

Begin juni werden wij gelegerd in een bos ± 30 km ten wes-ten van de grens met de U.S.S.R. In Allenstein kreeg ik nogeens post van Mieneke en Moeder. Bij de beantwoording moch-ten wij als afzender alleen een nummer opgeven: 3 8 5 9 6.De compagnie waarbij ik ingedeeld was, bleek een rauwetroep te zijn: arbeiders uit de ijzerindustrie, grondwer-kers en havenarbeiders in de leeftijd van 20 - 40 jaar.De jongsten waren wegens lichamelijke gebreken pas in 1940opgeroepen, nadat de droom van een snelle zege in vuur enrook was opgegaan; de oudsten waren veteranen uit Wereld-oorlog I.Vooral onder de ouderen waren veel 'Beefsteak-Nazi's'. Zijdeden zich voor als Nationaal Socialisten, maar als zijaangeschoten waren, vertelden ze met trots van vroegerestraatgevechten. Ik vroeg mij af of het 'Camouflage' was,die 'bruine' buitenkant!Denkende aan een van mijn verbrande 5*) prenten van JohanBraakensiek uit 1931, achtte ik dit ook mogelijk; immersikzelf stond toch ook te boek als 'Politisch nicht stuben-rein' oftewel 'politiek onbetrouwbaar' en ik was erinnerlijk ook trots op.

3*) Aan- en Afvoer Troepen.4*) Kaart 60 C 75*) Een reusachtige adelaar boven het Gebouw van

de Rijksdag in Berlijn met 2 vleugels, één meteen hakenkruis, de ander met hamer en sikkelgetooid.Het onderschrift: 'Zal de Duitse Adelaar ooitweer kunnen vliegen?'Het antwoord op Braakensiek's vraag was dus 'Ja!'Dit luidde de ondergang in van alle ideologieënvan linkse en rechtse filosofen.De daardoor veroorzaakte ellende - inclusief hetgeweld in alle werelddelen - werkt door tot opde dag van vandaag en zal nog tientallen jarenvoortduren.

52

In de nacht van 21 juni hoorden wij de artillerie diegrensposten beschoot. Tegen de wachtcommandant zei ik:'Nu verliest Duitsland de oorlog!' Er ontspon zich eendiscussie waarin ik de nadruk legde op de onmacht ter zee,en de slechte grondstoffenpositie uiteen zette!Enkelen zeiden: 'Maar wij beschikken toch over de olie vanRoemenië en Schoonebeek', maar ik legde uit dat dit veruitonvoldoende was! Vermoedelijk dacht de Generale Staf er ookzo over, want in de 2e helft van 1941 maakte men al plannenvoor een veldtocht naar de Kaukasus om de oliebronnen vanBakoe in handen te krijgen.

De volgende dag werd ik bij de commandant geroepen. Ik hadgeluk: deze oudere heer waarschuwde mij: Ik moest mij ont-houden van commentaar, maar 'ik kan je het denken niet ver-bieden' zei hij.Een dag later trokken wij de grens met Rusland over.'s Avonds waren wij in Grodno. (Kaart 60 D 7)

53

VIII 1_ Wij kunnen daar niet lang gebleven zijn. Het front ver-plaatste zich snel in Oostelijke richting en dus wij zelfeveneens, en wel naar Wilna (Kaart 60 E 6) - de huidigehoofdstad van Litouwen. Daar werden wij definitief van dehoofdmoot gescheiden. Ons werd de bevoorrading van een Di-visie toebedeeld, met alles aan brandstof en smeermiddelen,die een gepantserde Divisie nodig heeft.Een 1*) 'Schmalspur' Officier kreeg het commando over onspeleton. Hij had de aanvoer te regelen en toezicht te hou-den op de distributie. Een oudere korporaal was voor degang van zaken in het depé*t verantwoordelijk, en de restmoest lossen en laden - per etmaal soms een trein van 20wagons. Dat is zwaar werk.Wij kregen een vrachtauto om ons zelf te vervoeren en een2e voor ons gereedschap. Het dekzeil had echter geleden bijeen beschieting. De vraag rees 'Wie kan dit dekzeil repare-ren? ' De makkers waren zonder uitzondering landrotten en ikmeldde mij haastig. Ik had vaak genoeg mijn eigen zeilenhersteld en beheerste de techniek. Ik mocht bij één zoekenin een schoenmakerswerkplaats, wat ik nodig had, en terwijlde anderen 'Koeliediensten1 verrichtten, zat ik rustig 2dagen lang, eer alle zeildoekstukken gerepareerd waren.De korporaal, Fr.Schugt, gebruikte die gelegenheid om naderkennis te maken. Hij bleek Mexico-Duitser te zijn en wasverkoopleider voor 'Opel' in het rayon Dortmund en omstre-ken. Wij vonden elkaar op een geestelijk en sociaal niveauen hebben elkaar steun kunnen verlenen, zo lang wij in het-zelfde onderdeel dienst deden. Ook na de oorlog hadden wijcontact.

Toen ik een verklaring nodig had over mijn activiteiten inhet leger, stuurde hij een notariële acte, waarin deze wer-den vastgelegd. Natuurlijk nam ik de waarschuwing van demajoor, naar aanleiding van mijn prognose over de afloopvan de oorlog, aux serieus. Ik was in het vervolg wat voor-zichtiger bij de keuze van mijn gesprekspartners.De voormalige 'beefsteak-nazi's' werden in de eerste wekendoor en door bruin gebakken!De eerste schok werd veroorzaakt door honderden russischetanks, die een tegenaanval moesten ondernemen. Zonder veeleigen verliezen werden ze in brand geschoten. De supriori-teit van de duitse schutters was overduidelijk, zoals ooklater bleek in de Ukraine. De tweede schok volgde weldra.Soms bleven wij een paar dagen in Nieuwbouwflats. Wij al-len waren gechokeerd over de slechte bouw, het gebrek aanWaterleiding en Sanitair!Op het binnenhof van zo'n huizenblok stond een batterijechte 'plee's'. Zomers en winters, overdag en 's nachtsmoesten de bewoners van die flats daar hun behoefte doen!Douches waren er evenmin en badhuizen waren schaars.De industriearbeiders onder ons zeiden vergramd: 'Als wer-kelozen hadden wij het nog veel beter!'Deze flats werden gebouwd voor de elite: De Stachanov-ar-beiders en partijleden. Gesprekken met anderen en de lec-tuur na de oorlog bevestigden deze indruk.Overal vond je hetzelfde beeld, ook op de grote Kolchosen.Alles verwaarloosd, kapot of onbruikbaar. Kolchosbeheer-ders vertelden, dat zij voor alles en nog wat afhankelijkwaren van 'Centrale Organen'.

1*) Officier van Administratie.

54

De slotsom van alle vroegere links radicalen was dan ook'Wij zijn belazerd door onze Russische Kameraden èn onsPartijkader. Het 'paradijs' der 'arbeiders' bleek een 'Fa-ta Morgana' te zijn.

N.B. Toen in 1943 de Opstand van de Officierentegen Hitler geen steun kreeg van de soldaten,speelde die teleurstelling van de arbeiderswaarschijnlijk een grote rol, evenals de bom-bardering van woonwijken door de geallieerden.Zij hoopten niet op hulp uit de U.S.S.R.

Onaangekondigd kwamen een Majoor van de Divisie-staf enonze chef. Zij inspecteerden ons peleton. Alles werd inorde bevonden en wij kregen bevel om positie in te nemenbij het spoorwegkruispunt Molodecno. (Kaart 60 F 6)Daar moesten wij een depot inrichten van smeermiddelen,dieselolie en benzine voor 'onze' Divisie. De vaten wegenbruto ± 200 kg - alleen al het ontladen van een trein van± 20 wagons is een zwaar karwei, laat staan vlakke kuilengraven, waar ze ingerold moesten worden. Nog zwaarder ishet laden van een vrachtauto; hun laadvlak is ± 150 cm bo-ven het wegdek!Bij een 'haastklus' waren 2 bootwerkers in staat 5 vatenmet z'n tweeën op te tillen en op het laadvlak te zetten!Een vat Benzine weegt ± 180 kilo.Wij kregen echter hulp van krijgsgevangenen. Een Sergeant Ien zijn Wachtcommandant drongen aan op snelheid, maar degevangenen waren verzwakt door gebrek aan voeding en slaap,het werk schoot niet op.Woedend gaf de Sergeant I bevel om de gevangenen met slaanaan te sporen. Onze Korporaal kon wel protesteren, maar dathielp niet; de meerdere heeft altijd gelijk.De 'beefsteak-nazi' waarvan ik vermoedde dat hij mij aange-geven had, voorzag zich van een kapotte ventilatorriem enlegde daarin nog een knoop! Ik haalde diep adem en weigerdete slaan. De sergeant gaf mij persoonlijk nog eens bevel enwees op de consequenties die dit voor mij zou hebben, in-dien ik opnieuw weigerde zijn bevel uit te voeren. Hij rap-porteerde mij bij onze chef.

Ik had de reglementen goed bestudeerd. Toen de chef naarhet waarom vroeg, gaf ik hem als antwoord: 'Ik ben opge-leid tot 'soldaat' en niet tot 'beul'! Dit bevel is tegenmijn 'Krijgsmanseer'. Daar had de Chef begrip voor! En om-dat onze Korporaal toch al te veel werk had, werd ik hemtoebedeeld voor de administratie van in- en uitgaand mate-riaal .Tijdens de korte pauses, doordat een kolonne vertraginghad, sprak ik nu en dan met de gevangenen voorzover zijduits spraken. Een econoom zei: 'Niet voor Stalin vechtenwij, maar voor Rusland! Er moet verandering komen!'

't Waren zeer hete maanden en meestal zat ik - alleen metbroek en laarzen bekleed - aan mijn tafel in de schaduw.Wij sliepen in die dagen op de veranda van de school, welkeons was toegewezen als onderdak.Daar vond ik leesboekjes in het duits en eveneens Logarith-metafels. Nog in Nieuw-Guinea heb ik die gebruikt bij debouw van de Jongens Vervolgschool en de beide pastorieënvoor ons en collega Koopmans.

55

In een van de leesboekjes las ik: 'In de Kapitalistischelanden worden de arbeiders onder politiebewaking naar defabrieken afgemarcheerd!' Jaren later, kort voor de bouwvan 'de muur', logeerde mijn jongste zuster bij oom Jan inHengelo. Haar zoon - ± 13 jaar oud - mocht oom Jan's 2*)fabriek zien en vroeg: 'Waar is de politie die wacht houd?'Dat stond toch in zijn leesboek!

De boog was niet altijd gespannen. Wanneer er geen vorde-ringen werden gemaakt door het leger, hadden wij het rus-tig. Ik had als lectuur bij me de Bijbel, gekregen van WiboMeyer's zuster, de 'Belijdenissen' van Augustinus, die oomSimon had gegeven toen ik 'opkomen' moest. In de rijdendeboekwinkel van de Divisie kocht ik ook 2 mappen met afbeel-dingen van Byzantijnse en Oud Christelijke Mozaiken en ook'Mein Kampf'. Reeds Dr.A.C.de Vletter - onze 1e docent voorGeschiedenis - had ons gewezen op het belang van kennis v/dideeën van je tegenstanders voor een discussie.In de gesprekken met onze chef kwam de hobby 'schaken' aanhet licht en af en toe werd ik uitgenodigd door hem vooreen spelletje schaak, in de schaduw voor zijn tent.

In augustus slaagde een grote aanval, en dus moesten wijdieper het land in. Velikije Luki (Krt. 60 H 5) was onzenieuwe standplaats, die wij vermoedelijk per trein viaMinsk, Borisov a/d Berezina, Orsa en Vitebsk bereikten, eenafstand van ruim 300 km. (Krt. 60 F 7-G 6-H 6) In herfsten voorjaar zijn de niet verharde wegen vrijwel niet be-reidbaar. Pas wanneer de 'pistes' bevroren zijn is wegver-keer met vrachtauto's weer mogelijk.

Wij reisden met ingerichte goederenwagens: britsen, eentafel en een grote kachel. Voor brandhout moesten wij zelfzorgen. Daar vrijwel het hele spoorwegnet enkelsporig was,moesten wij soms eindeloos op een tegenligger wachten.Wij hadden dus tijd om bomen te kappen. Bij voorkeur namenwij berken, die er in overvloed waren. Berkenhout brandtook als het nog niet droog is.Bij heldere hemel werd het 's nachts al koud en de wachthad de plicht de kachel brandende te houden.In 2 - 3 weken bereikten wij ons doel. Maar omdat het frontal weer verder was, werden wij doorgestuurd naar Toropec(Krt. 60 H 5), het doel was waarschijnlijk Rzev a/d Wolga(Krt. 60 K 5), een belangrijk knooppunt van spoorwegen.

3*) Toropec was een mooi oud stadje met een prachtige 4*)Kerk met 2 verdiepingen, misschien een Kathedraal.Ik schetste deze en enkele andere Kerken voor Mieneke.

2*) N.V. Hengelose Veerenfabriek, voorheen J. Bakker.3*) Op mijn mooie nieuwe atlas staat er 'Star. Toropec'

(spreek Staraja Toropjets = oud T.J.)4*) De bisschop (Archèdè) is Kloosterling; de priesters

(Pope) mogen trouwen.N.B. Gezien de moeilijkheden in Zendingsgezinnen

waar de vader - als hij zijn plicht goed doet -veel onderweg is, is dit een goede regeling. Wanteen zendeling heeft een bisschopsfunctie.Ook de bisschop moet veel onderweg zijn.

56

Al spoedig kreeg ik naast de administratie ook de verwar-ming van 'onze' woning, waarbij het kantoortje van 4 m2 te-gelijktijd mijn zit-slaapkamer was. Fred Schugt had 6 m2 ende rest 2 kamers van ±16 m2. 't Is wel heerlijk om privacyte hebben. Daarnaast kreeg ik een burgergevangene luiste-rend naar de naam 5*) Iwan, als helper.Het hout werd aangevoerd met blokken van 30-40 cm 6*) 0,meest grenen. Met drie klappen speelde hij het klaar zo'nblok te kloven en leerde mij dat kunstje ook.Op mijn vraag naar het hoe en waarom hij in de gevangenisbelandde, bleek het, dat hij een paar maal te laat op zijnwerk verschenen was. Hij had noch klok noch wekker en kondie ook niet kopen!Af en toe lieten wij hem naar zijn vrouw gaan die ± 1 kmbuiten het spoorwegemplacement woonde, eerst onder mijn ge-leide maar later alleen. Toen wij merkten, dat men hem nietmiste, als wij de 7*) werkploeg naar huis brachten, lietenwij hem 's avonds naar huis gaan. Af en toe nodigde zij onsuit, ze was innig dankbaar dat haar man thuis was en ont-haalde ons op thee (van wilgeknoppen) en zelfgebakken koek-jes. 8*) Zij speelde guitaar en zong Russische en Duitseliederen.

VIII 2_ Eind september kregen wij een voorproefje van de winter.Het begon hard te vriezen en te sneeuwen, hetgeen in hetvoordeel van de Russen was. Zij zetten Siberische jagers inen de spoorlijn naar Rzev werd afgesneden.Wij hoorden al een paar dagen het geschut en hielden er re-kening mee, dat wij binnenkort ons zouden moeten verplaat-sen, want wij kregen geen aanvoer meer.Het werd bitter koud en voor een winterveldtocht waren wijniet uitgerust! Iwan's vrouw schonk ons 2 schaapspelzen envilten laarzen. Wij schonken haar, wat wij aan Wodka en Ta-bak konden kopen in de kantine en wat wij aan geld kondenmissen.Plotseling moesten wij vertrekken; er was klaarblijkelijkeen doorbraak omdat zelfs de frontsoldaten geen winter kle-ding hadden. Wij stuurden Iwan naar zijn vrouw en zeidenhem zich voorlopig te verbergen tot wij weer terug waren.Fred Schugt was een zeer goed zakenman; hij kocht nog gauween kist Remy Martel1, d.w.z. per man 1/2 fles. In onzevrachtauto's vroor het 20° C, toen wij 's avonds vertrok-ken - richting Zuiden. De zandwegen waren bevroren, zodatwij een natuurlijk verhard karrespoor hadden en zo Witebsk(Krt. 60 H 6) bereikten. Voor die ± 200 km hadden wij ze-ker 14 uur nodig!De cognac was op, zonder dat iemand schade leed of dronkenwas! Ons onderkomen was een oude kazerne, die verwarmd was;wij sliepen een gat in de dag. Daags daarop moesten wijweer verder, opnieuw op onze auto's en nu naar Smolensk.(Krt. 60 J 46) We werden ingekwartierd en hadden nu zelfseen douche - een weelde! Fred Schugt rende van het ene kan-toor naar het andere en wie belangstelling had mocht destad bekijken.

5*) = Johannes.6*) = doorsnee; fijnspar.7*) krijgsgevangenen.8*) Bij navraag bleek haar moeder van Duitse afkomst

te zijn.

57

Ik ging eerst naar de oude stad en het Kreml. Dat ligt opeen vrij steil oplopende heuvel, boven de Dnjepr, die dwarsdoor de stad loopt. Die oude citadel was zeer interessant.Er was een prachtige Kathedraal, voor iedereen toeganke-lijk, maar het gouverneurspaleis was Hoofdkwartier enJanboezeroen was daar niet welkom.De Kathedraal was vroeg 19e eeuws, zonder veel tierelantij-nen maar met een schat aan 9*) ikonen. Voor een ontroerendeChristus ikoon lag een jonge man languit te bidden, roer-loos, zolang ik in de kerk was, en ik had er veel te zien.De meeste indruk maakte op mij een ikoon waar God op zijntroon tussen zijn knieën het Kruisbeeld houdt; 10*) de Hei-lige Geest overschaduwd hen beiden.De ikonen waren duidelijk veel ouder dan de Kerk. Smolenskwas een stapelplaats voor de handel van de 11*) 'Waraeger'tussen Scandinavië en Byzantium. In de Middeleeuwen werdhet overheerst door Litouwers en Polen die beurtelings ofafzonderlijk of tezamen Wit Rusland en de Ukraine uitplun-derden. Pas in de 18e eeuw werd het definitief 'Russisch'.Voor de muren van Smolensk versloeg Napoleon I de hoofd-macht van Rusland, maar op diezelfde plaats werd hij op deterugreis vernietigend verslagen. De overtocht over de 12*)Berezina gaf zijn leger de genadeslag. De 'Bataafse' Pio-niers redden de achterhoede, door de brug welke zij overde rivier bouwden.

Terug in de Kazerne, was alles druk bezig. De Siberiers wa-ren kennelijk vastgelopen, en wij hadden al een nieuwe be-stemming. Toen de voorraden opgeladen waren - ook een paarextra kledingstukken - vertrokken wij de volgende morgen.Tot 13*) Jarcevo (Krt. 60 H 6) - de filmstad van de USSR -volgden wij de grote weg van Warszawa naar Moskva. VanJarcevo reden wij naar 14*) Duchovscina (Krt. 60 C 7-L 6-J6, een klein stadje op 3 heuvels, waar een Kerk en een Zie-kenhuis de grootste gebouwen waren. Het lag op een kruis-punt van oude handelsroutes over de heuvelruggen tussenRzev en Smolensk.We kregen een redelijk goed onderkomen en tevens een ploegwerklieden die de vlakke kuilen groeven voor de drums. Diewaren zodanig aangelegd, dat de olie zich niet kon ver-spreiden bij een treffer door granaten. Na de eerste vorst-periode was het nu wat zachter weer - vandaar de haast methet graafwerk.De bevolking was waardig, maar niet onvriendelijk.Zij vroegen aan de 'Orts Kommandant' of ze hun Kerk weermochten gebruiken. 15*) De partij had die in beslag geno-men en de Kolchose gebruikte haar als paardenstal.

9*) van 'Eikoon' = afbeelding. Daarbij is het afgebeelde,mystiek verbonden met de afbeelding.N.B. Dr.W.Theunisse: 'Ikonen' Servië 1948 pg.38 vv en

Bisschop Dionissios: Russische Orthodoxie ppg.28/29;Uitg.: W.ten Have N.V. 1967

10*) De Duitse vakterm is 'Gnadenstuhl'.11*) Scandinaviërs.12*) Bij Borizov.13*) Spr. 'Jartsevo'14*) Spr. 'Duchovstschina'.15*) Communistische partij.

58

Dat werd grif toegestaan, en waar mogelijk ook gesteund metmateriaal. Bij de eerste strenge vorst waren heel wat veu-lens omgekomen wegens voedselgebrek, want de oogst stondnog te velde. Er was geen Diesel en Smeermiddelen gebracht.

Daar de Siberiers een nieuwe aanval lanceerden, nam onzeomzet sterk toe. Fred Schugt en ik besloten boeken te ver-valsen en gaven de Kolchose een voldoende hoeveelheid olieen smeermiddelen - beetje bij beetje. De oogst kon alsnogbinnengehaald worden en in die winter had de bevolkingmondjesmaat te eten.Inmiddels werden de 'Partisanen' actief. De lijken van deduitse soldaten, die levend in hun handen vielen waren opmensonterende en gruwelijke wijze dood gemarteld. Nadienpeinsde niemand er meer over zich over te geven of te de-serteren! Toen er weer sneeuw viel in november, moesten wijaan patrouilles deelnemen. Daarvoor werden sleden gechar-terd met op 16*) Prz*evalski ' s lijkende paardjes. De zonscheen en het was kennelijk meer 'vlagvertoon' dan een se-rieuze poging om de verzetsstrijders op te rollen. Dat ge-beurde door een speciale eenheid: de 'SS brigade Fegelein'die radicaal - maar zonder martelen - optrad.

Onderweg oefende ik op een vos die a/d overkant van eenbeekdal op jacht was. Het lukte mij - gelukkig - niet, wantde afstand was ± 150 m; vlak voor en vlak achter hem stoofde sneeuw op en hij spurtte weg.Op een helling achter ons onderkomen stond een Batterij17*) Houwitsers, die op een kwade dag een paar proefschotenloste. Een van de weinige 'nette' mannen moest zich evenafzonderen. Toen hij na een tijdje niet terug kwam, ging ikhem zoeken. Hij lag achter een tas hout met een granaat-scherf door zijn gezicht tot in zijn hart.Het was onze eerste dode - de enige zoon van een schoenwin-kelier in Neusz. Daar hij het meeste contact met mij had,schreef ik de moeilijke brief aan zijn ouders. Hij had eenhazelip en was een vroom RK lid - en dus het mikpunt vande spot van de Beefsteak Nazi's.Door een granaat, die al in de loop van het kanon ontplof-te, werden stukken metaal in een omtrek van 50 m rondge-strooid.6 Mannen hadden uren nodig een graf voor hem te graven. Deaarde was reeds 80 cm diep bevroren! De begrafenis zelfwerd door een Hospitaalsoldaat geleid. Hij was predikant ineen gemeente van de 'Bekennende Kirche' en dus had hij geenaanstelling als Legerpredikant; ook hij was dus 'politiekonbetrouwbaar'.In december ontmoette ik hem weer in het Hospitaal. Mijnverstandskiezen speelden op, en ik meldde mij bij de tand-arts. In de wachtkamer zat ook een pas bevorderde officiermet een gloednieuw 'Ritter Kreuz' om zijn hals. Hij hadgeen haast, zei hij vriendelijk, en liet mij voorgaan. Toenik - tijdelijk - geholpen was, ontbrak hij. De wachtkamerwas leeg.

16*) Een stad Przevalskoje (J 6) ligt + 1 00 km ten noor-den van Smolensk (spreek Tschewalski).

17*) Houwitsers = korte kanonnen.

59

Van het Kerstfeest herinner ik mij niets - evenmin van'Oud- en Nieuw', maar van het Russische Kerstfeest des temeer. De oude kerk was weer in gebruik en op 6 januari '42werd er een prachtige kerkdienst gehouden.Mijn aanwezigheid stoorde niemand, zij maakten - verbaasd,maar vriendelijk - plaats voor mij. In gebroken Duits werdik ook nog uitgenodigd tot een bezoek.Daar kreeg ik tegen een heel brood en een fles Wodka eenoude Christusikoon, die zwaar beschadigd was.Urenlang stonden de gelovigen, en het koortje zong defeestliturgie volgens de Oud-Slavische ritus. Ik was diepbewogen en ben het opnieuw, nu ik het opschrijf.Mieneke, Iris, en ik hebben in Parijs 1970 in de RussischOrthodoxe Kerk ook een kerkdienst bijgewoond, voor ons al-len een belevenis, maar het duurde ons toen te lang.

60

IX 1_ Af e n toe had ik een gesprek met de legerpredikant. Hijmoest zich weliswaar volgens zijn instructies alleen metzwaar gewonden en stervenden bemoeien, maar nam dat vrijruim. 'Elke militair maakt een gerede kans in die categorieterecht te komen!1, zei hij.In de 'rustige' wintermaanden kregen velen verlof, groeps-gewijs, want na de dooi zouden de legers weer actief wor-den.Tegen Pasen organiseerde de predikant een avondmaalsdienst.Ik meldde mij daar voor, en er ontspon zich toen een ge-sprek. Hij vroeg of ik tot de Lutherse kerk behoorde.Ik zei: 'ik ben Luthers gedoopt', maar daar die doop alleenbediend was omdat een ongedoopte 'Marcus' tot de Joden ge-rekend werd, is deze ceremonie ook voor mij georganiseerd.Later, toen ik 'inzicht' had en tot geloof gekomen, werd ik'Wederdoper'. Zijn gezicht betrok en hij zei: 'dan mag ikje niet toelaten'.Na enig nadenken antwoordde ik: 'U bent als predikant infunctie voor allen die in Jezus Christus geloven; er staatvan Hem geen aantekening bij, van welke organisatie een ge-lovige lid moet zijn. Dat beaamde hij en wij hebben nogvaak een goed gesprek gehad.Hij was predikant in een klein stadje in Oost-Brandenburg.De viering zelf was sober en kort. De dood als verschijn-sel was ons zeer vertrouwd geworden.Meer nadruk kreeg Pasen - de overwinning van de dood doorde Herschepping - onjuist geformuleerd als Opstanding. Ookdaarover hadden wij - vanzelfsprekend - verschil van me-ning .

Begin mei mochten ook Fred Schugt en ik met verlof gaan.Wij kregen opdracht een goederentrein te begeleiden naarHamburg met lege vaten van de divisie, die vol terug zou-den worden gestuurd. Wij waren zo in staat onze verworvenschatten, Ikonen en boeken in veiligheid te brengen en ookde Complete Werken van Shakespeare - een luxe uitgave opdundrukpapier - die moeder in de herfst van het vorige jaargestuurd had. Op enkele sonnetten na - ik had geen woorden-boek - heb ik er een hele winter op gestudeerd.

In Hamburg scheidden onze wegen. Fred ging naar 1*) Dort-mund, waar hij een riante villa had, en ik na waarschijn-lijk een overnachting bij mijn tantes, naar Amersfoort.Met Fred sprak ik af, dat ik hem zou ophalen in Dortmund.Van hem kreeg ik daartoe een schriftelijke opdracht. Zo konik het riskeren om mij in Amersfoort niet bij de 'Ortskom-mandantur' te melden. Onderduiken was eveneens onmogelijk.Het zou Fred de kop hebben gekost en misschien mijn moederook. Want zij had een 'onderduiker' - een padvinder uitPiet's groep - ergens op de zolder verstopt.

Bij mijn aankomst lag Mieneke op de divan. Ze was aangere-den door een lompe fietser en had een vieze beenwond, waar-van het litteken nu nog zichtbaar is. Haar ouders kwamenkijken en moeder ontmoette voor 't eerst Mieneke's vader.Deze ontmoeting herinnert ook Mieneke zich als een plezie-rige ervaring. Moeder Annie bleef nog een paar dagen en opeen ochtend, toen ze lang niets hoorden, kwamen beide moe-ders - bevriend sedert 1936 via de Padvindsters - pools-hoogte nemen.

1*) Silberknapp 40 in een v/d voorsteden.

61

Mieneke en ik lagen al een poos in eikaars armen, nog net-jes door een laken van elkaar gescheiden.Ik had gemakkelijk toestemming kunnen krijgen om te trouwenvan de duitse autoriteiten met daarbij een ruim salaris,maar dat wilde ik niet. Na deze eerste winter en de stagna-tie aan alle fronten, was ik er - evenals in juni '41 -vast van overtuigd, dat de Nationaal-socialistische staatdeze oorlog niet zou overleven.

Daar Mieneke beter rust kon nemen, waren wij verontschul-digd dat wij niet op bezoek gingen.Trouwens een van moeder's vriendinnen en de meerderheid vanmijn familieleden waren toch al niet blij met het feit, datzij duitse familieleden hadden en sommigen meden ons.Na + 1 0 dagen moest ik weer vertrekken - eerst naar Dort-mund zoals afgesproken. Fred meldde ons beiden af bij de1Ortskommandant' en haalde de reisdocumenten op.Van die dag af aan hadden wij zorgvuldig georganiseerdepech. Wij haalden altijd net niet de vertrekkende trein -wegens luchtalarm of te laat aankomen van onze trein - zo-dat we een, twee of drie dagen moesten wachten.Zo misten wij ook in Berlijn de aansluiting. De stroom vieluit en de ondergrondse bleef staan.In het onderkomen voor 'Militairen op reis' of op de stati-ons, lieten wij altijd onze reispapieren afstempelen. Zokon niemand aanmerkingen maken.Intussen hoorden wij a/d grens in Brest Litovsk (Krt. 60 D7) dat onze eenheid intussen naar Vjasma (Krt. 6) was ver-plaatst, slechts + 160 km t.w. van Moskva 'as the crowflys'. Toen wij ons meldden bij de commandant, kregen wetoch nog een uitbrander en ook een 'strafcommando'.Dat hield in, dat wij binnen het bereik van russische ar-tillerie een depot moesten organiseren. In plaats van ge-vangenen kregen wij een peleton van een straf ba taillLon. Zijmoesten het graafwerk doen, de wagen op- en afladen en devoertuigen aftanken.Voor ons was dat een lui en niet ongevaarlijk bestaan. Etenhalen was b.v.: de sekonden tellen tussen 2 regelmatigetreffers, en dan van kuil naar kuil flitsen met de fouragevoor Fred en mij.Verder lagen wij in de zon en praatten over de kleine boek-jes, die ik gekocht had in een station. Henri Bergson, Na-poleon, Pascal en nog enkele anderen, alles aphorismen.Vooral Napoleon - over wie ik al veel gelezen had - maakteindruk op mij, o.a. deze: Wanneer een officier voorgedragenwerd voor een belangrijke post vroeg Napoleon 'as 't ilveine?' Wat mensen 'veine' (= mazzel tov) noemen is vaakhet vermogen om een situatie vlug te overzien, er inzichtin te krijgen en dan besluitvaardigheid om dit inzicht inde daad om te zetten.Ik heb het later - aangepast aan mijn situatie - toegepasten mijn medewerkers de ruimte gegeven om initiatief te ne-men als ik hen daartoe in staat achtte.Wij hadden niet veel te doen. Soms moesten wij zelf met eenauto vol brandstof erop uit als 'n soort militaire 'olie-man'. Wij zagen op deze wijze nog al wat kleine dorpen a/dOostzijde van de spoorlijn van Vjasma naar Rzev. Af en toeovernachtten wij dan. Bij één zo'n gelegenheid hadden wijbijna niets te eten. Een handgranaat (ongeregistreerd) lie-ten wij in een bocht in een riviertje ontploffen. Wij enonze gastheren hadden verse visi

62

Ik raakte diep onder de indruk van de toewijding van dePope's. Overdag moesten zij hun brood verdienen alsKolchosarbeider, timmerman, schoenmaker of iets dergelijks.Na hun werk kleedden zij zich weer als priester en verzorg-den hun gemeenteleden.Toen de winter kwam moesten wij naar Rzev, dat een sterkepositie in nam. De voorziening van het garnizoen en de'echte' strijdkrachten was echter moeilijk. Telkens opnieuwwas het dilemma: van de voorrang munitie - reservisten -voeding en kleding! Er was wel wat kleding n.1. voor defrontsoldaten en - per wachtpost - 2 mantels met hondenbontgevoerd. In die situatie hadden wij voordeel van onzeschaapspelzen en vilten laarzen uit Toropec.

In deze situatie hadden wij niet veel te doen. Een paar manwaren meestal onderweg om extra brandstof te versieren. An-deren liepen wacht en dat is bij - 40° C, een verschrikkingondanks de vilten laarzen met dikke houten zolen. Maar alsje het wachtlokaal uitkwam, mocht je niet diep inademen.Je kreeg anders een gevoel alsof je stikte - vermoedelijkeen gevoel dat lijders aan hyperventilatie hebben.Als het windstil was, kon je nog wel eens wandelen - zoliep ik eens naar de oostoever van de Volga en terug.

Kerstmis kwam. Het gebrek aan levensmiddelen - brood enaardappelen voorop - werd pijnlijk voelbaar. Wij boften,want Fred kon ergens het hoofd van een paardje voor onze± 20 magen ontvangen. Daar ik van moeder wat van koken ge-leerd had, bestond ons Kerstdiner uit bouillon met watgort, ragout van de tong en wat kool. Een paar van de 'ou-de garde' griezelde, maar wij hadden 2 dagen voedzaam eten.De Nieuwjaarstoespraak van onze majoor verloor iets aanplechtigheid, toen hij plotseling een handschoen vol sneeuwopraapte en het oor van een der soldaten wreef tot hetgloeide. Hij zag dat het bijna bevroren was.

63

X ]_ Niet lang daarna, vermoedelijk nog in januari, werd ikovergeplaatst naar Warszava. (Krt. 38 H 3)Er werd een nieuwe Divisie opgesteld en daar men wist, datik niet voor de Infanterie deugde, detacheerde men mij naareen Rijschool in Rudolstadt. (Krt. 37 C 6) In een maandhard werken kregen wij een opleiding als chauffeur op een3-tonner inclusief motorkunde en het maken van reparaties.Ik had het in mijn vingertoppen en had er een vak bij ge-leerd, dat ik tot 1988 zou uitoefenen: Taxi voor Mieneke.Wij werden beloond met een week verlof en ik liet mij naarmijn lievelingszuster sturen die toen in Wieseth (Krt. 37G 6) (20 per auto van Ansbach) wijkverpleegster was.Van daaruit moest ik dan terug naar Warszava.Toen ik bij haar kwam - onaangemeld wegens de korte tijd -was zij bezig haar koffer te pakken. Zij had een afspraakmet een vriendin, om samen naar Wenen te gaan. Dat leek mijeen mooi plan. Bettie leende een burgerpak van de burge-meester, en de melkrijder zette ons af bij een station -vermoedelijk Ansbach.Daar namen wij de trein naar Nürnberg. (Krt. 37 G 7)In het toilet verkleedde ik mij en borg mijn uniform en an-dere uitrusting in een bagagekluis op. Andere gebruikerskeken wat verbaasd maar hielden zich stil.Zo was het mij mogelijk om op de terugreis mijn spullenweer te gebruiken. Bettie zorgde dan voor de vacantiekle-dij. Ze kon alles aan de burgemeester terug geven, tezamenmet mijn opgespaarde rantsoen rookwaren.

Daar ik geen reisopdracht had, was ik genoodzaakt bij sta-tions uit het raam te hangen of aan de verkeerde kant uitte stappen, wanneer er 'onraad' was, d.w.z. controle van deMilitaire Politie. Soms 'zat ik ook cellulair': wachtte opde w.c. tot de kust veilig was.Bettie's vriendin was van streek. Zij had gewerkt in eentehuis voor debiele kinderen. Die waren plotseling 'optransport' gesteld, zonder opgave van een nieuw adres.Op grond van mijn lectuur van in de jaren '35 - mei '40verschenen boeken, vermoedde ik, dat zij 'geliquideerd'werden. Zij en Bettie deelden die vermoedens.

Wenen was stil: de berichten uit de Kaukasus werden steedsverontrustender!Wij ontmoetten nog een andere vriendin Carola, die door eenSS officier uitverkoren was om zijn kinderen te baren.Tevergeefs had zij zich geweerd - vertelde zij.Zij leunde tijdens de lange tramritten ietwat provocerendtegen mijn voorkant aan. Ik realiseerde mij dat ik - even-als de meerderheid van mijn mannelijke familieleden - nietgeschikt was voor het celibaat, want zij verontrustte mijtoch wel.

In Wenen was er voor ons niet veel te zien. Bomen en andergewas had ik genoeg gezien in de laatste 2 jaren en de stadzelf vond ik even protserig als Berlijn.De Musea waren dicht en de kunstschatten veilig opgeborgen.Alleen Schönbrunn was toegankelijk en daar genoot ik van.Ook waren wij nog een middag in Grinzing, maar 't was kilen de wijn vond ik veruit minder dan 'Niersteiner', maardaar was de tekstdichter van 'An der schonen blauen Donau'ook al achter gekomen.Van de Rijn zegt hij: 'An Seinen Ufern wachst herrlicherWein'. Dat leerde onze zangleraar De Nobel ons al in 1929.

64

Toen was de koek al weer op. Wij namen afscheid van devriendinnen en kwamen vlot weer tot bijna bij Nurnberg.De stad en het station werden gebombardeerd en ik maaktemij zorgen omtrent mijn spullen. Het liep echter goed af enna een nacht in de wachtkamer te hebben gezeten, vertrok ikde volgende dag weer naar het Oosten - naar Warszava.Bettie zou ik pas weer in de Herfst van 1945 ontmoeten.

Ik kan mij niet meer herinneren, hoe lang ik in Warszavableef. Ik zag wat van de Oude Stad - toen nog ongeschonden.Levend in mijn herinnering is, een kolonne krijgsgevange-nen. Zij zongen een Russisch marschlied en ik vroeg mij afof ik - ooit en onverhoopt - in zo'n situatie ook zou kun-nen zingen.

Spoedig daarna werd ik ingedeeld bij een Pantser-infanterieDivisie, de resten van een Divisie, die zwaar geleden hadbij een poging Stalingrad te ontzetten.Wij werden op transport gesteld naar Frankrijk en de Stafkreeg logies in het Chateau van Géneston en in het dorp dater bij hoorde. Weldra kreeg ik een reisopdracht naar Am-sterdam. Daar maakte de Fordfabriek auto's waarbij de ach-terwielen vervangen werden door rupsbanden. Die voertuigenwaren bestemd voor het Oostfront. Er waren in Ruslandslechts enkele verharde wegen. Het gebrek aan stenen waseen van de oorzaken en de uitgestrekte moerassen speeldeook een rol. Knuppeldammen zijn slechts beperkt belastbaaren rotten snel weg. Slechts vóór de dooi en na de lente isonbeperkt 'wiel' verkeer mogelijk.

Gelegerd werd ik in de Maasstraat in een school. Moeder konvoor Mieneke onderdak versieren bij een kostschoolvriendin;ze stelde Mieneke een riante slaapkamer ter beschikking.Mieneke was illegaal in Amsterdam. Nadat een groep studen-ten in oktober 1940 gestaakt had wegens het ontslag vanProf. Meyer, mocht zij verder college lopen in Amsterdam.Maar toen van alle studenten een loyaliteitsverklaring ge-eist werd, dook zij onder bij een schoolarts in Den Helder.Voordien hospiteerde zij bij een bevriende internist.Ik kon mij niet in burgerkleding vertonen en wij beidenvonden het naar om in het openbaar gearmd te lopen.Gelukkig was er nog geen bebouwing ten Zuiden van wat nu deRooseveltlaan heet. Westelijk daarvan oefenden wij op dienieuwe auto's. Daar was na 5 uur alles stil en rustig, enook langs de Amstel.De cursus duurde niet lang voor mij en de technische moei-lijkheden had ik vrij vlug onder de knie.Een weekend 'bij moeders' en weg was ik weer richting Nan-tes. Daar de verbinding met Géneston slechts 2 x per etmaalwas en ik in Parijs de nachttrein genomen had, kon ik mijveroorloven het oude Kasteel van de Hertogen van Bretagnete bezichtigen. Er was een prachtige collectie aardewerk enmaj olica.

Wachtend op de bus werd ik toen 'onzedelijk' benaderd dooreen vrouw, die voor mij 'Boule de suif' wilde imiteren.We zaten beiden bij de bushalte en ik liet haar Mieneke'sfoto zien. 'Elle n'est pas belle!' merkte ze op en ik ant-woordde: 'C'est vrai mais je 1'aimel'Toen groette zij vriendelijk 'Adieu' en zocht een andereklant.

65

In Geneston was het 'wachten'. De staf lag in het 'Chateau'- een vroeg 19e eeuws landhuis - dat bewoond werd door eenoude adellijke dame. Daar waren natuurlijk de officiereningekwartierd. Met een bericht voor één van hen, kwam ik erook een keer en ontmoette haar op de trap. Ik dacht nietaan mijn uniform en boog voor haar, zoals ik het vroegergeleerd had - en werd beloond met een verbaasde, maarvriendelijke hoofdknik.

Het bericht bleek het bevel te zijn om verder oostwaartseen nieuwe standplaats in te nemen. Het werd Cholet, eenplaats aan een spoorlijn. Er stond een opvallend mooie mo-derne Kerk. De architect had geen versieringen aangebrachtmaar alle steensoorten uit de omgeving gebruikt.Ook daar bleven wij slechts kort; 't was kennelijk de be-doeling dat wij hier onze nieuwe uitrusting zouden krijgen.Langer bleven wij in Montreuil-Bellay. In elk geval langgenoeg om weer contacten te maken.Ik was ondergebracht op een kleine boerderij. De eigenaarhad een groot gezin. Er waren reeds zeven kinderen.Hij rekende mij voor, dat een achtste kind hem zoveel kin-derbijslag zou opleveren, dat hij zijn bijbaan kon opgeven.

Hij bezat ongeveer drie hectare grond met kippen, konijnen,aardappels en groente - en natuurlijk ook druiven.In zijn tuin stond ook een mooie notenboom. Tijdens ons ge-sprek bood de oudste dochter mij een schaaltje met notenaan. Ik nam er een, want ik ben er niet dol op.Ze was een spotvogel en zei: 'Mais monsieur, prenez encoreune! Chaqun as deux noix'. Ik begreep haar woordspeling enliep rood aan, tot groot plezier van de familie.Die woordspeling had ik geleerd door het lezen van de1Contes drolatiques' van Honoré de Balzac.

Montreuil-Bellay had een echt oud kasteel. Een van de vroe-gere eigenaars was een geëerde en gedecoreerde Officier vanNapoleon I geweest. Zijn nakomelingen hielden hem nogsteeds in ere. Hij was voor hen een identificatie persoon;een voorbeeld ter navolging.

Op zekere dag kregen wij nieuwe voertuigen: 'Schutzenpant-zer', licht gepantserde auto's, waarvan het zwaarste deelvan rupsbanden was voorzien.Ik was ingedeeld bij de regimentsstaf van een Pantser-infanterie Divisie.De staf had ±10 van deze voertuigen - een ervan met eenkort 10 cm kanon bestukt - de anderen allen met een machi-negeweer bewapend. Mijn voertuig had een 8 cylinder Maybachbenzinemotor - sterk genoeg om het totale gewicht van ± 9,5ton door ruig terrein snel te bewegen.Ik kreeg de verbindingsonderofficier met de radio-instal-latie aan boord - en dus ook nog dubbele batterijen en eenkleine generator, zodat tussentijds - zo nodig - de batte-rijen opgeladen konden worden en/of de zware motor gestart.Zo'n voertuig biedt voor de chauffeur goede mogelijkhedenom extra gereedschappen en reserve onderdelen en extra ba-gage mee te nemen. Ik dekte mij dan ook in met franstaligeboeken, meest gericht op historie, en klassieken in goed-kope uitgaven.Ik had daarbij het beste baantje met alleen de zorg voorhet voertuig en het machinegeweer.

66

Aangezien wij natuurlijk zuinig moesten zijn met benzine,reed ik vaak maar geringe afstanden, terwijl de bemanningsoms de tong op de schoenen hing.Toen alles goed geoefend was, verhuisden wij naar Chinon.Dat is een mooi oud stadje aan de Noordoever van de Vienne.Het oude kasteel was de plaats, waar Jeanne d'Arc de KoningKarel VII zou hebben ontmoet. In de rotsen waren nog holwo-ningen en het kasteel was een ruïne.Wij lagen in een van de buitenwijken en wie geen wacht had,was om 5 uur vrij. Ik had er een vast adres, in een kleinrestaurant. Als ik kwam, werd mijn 'potage' geserveerd te-zamen met wat grof brood en een steeds ruim toegemeten por-tie landwijn.Het boek, waarin ik las, lag klaar. In Chinon was n.1. eengoede boekwinkel.Voor in Rusland tegen Wodka ingeruilde oude zilveren halve+ hele Roebels, kreeg ik een zilveren suikerschaaltje eneen enigszins bijpassend schepje voor Mieneke als verjaars-cadeau.Ook kocht ik nog heel wat boeken in voor de komende winter-maanden. Het waren klassieken, en enkele romans.(E.Zola 'La Terre', G.de Maupassant 'Boule de suif' en dePolitieke Satire van Anatole France 'L'ile des penguins).

Wanneer ik op wacht moest staan, liet ik de waard wetenwanneer en waar dat was. Ik kon staande met open ogen sla-pen en zag dan sommige stamgasten met velerlei zaken voor-bij sluipen, hoewel zij 's nachts niet mochten lopen.Wij hadden dus niet veel te doen, behalve dan oefenen,wacht lopen etc.Wij beaamden wat oudere soldaten ons als rekruten al ver-telden: 'Die Halfte seines Lebens

Steht der Soldat vergebens!'

Ieder van ons kreeg nog 14 dagen verlof. Ik kon Mieneke dusnog eens zien, maar de schrik was onverwachts groot.Haar vader was gearresteerd en naar het Kamp a/d Dodeweg inAmersfoort gebracht.Toen ik dit hoorde, verwisselde ik mijn uniform voor eenburgerpak en ging naar het Kamp. Ik zei dat ik mijn a.s.schoonvader wilde spreken. De wachtcommandant antwoorddedat het nu niet mogelijk was, maar dat ik hem de volgendedag kon afhalen.Dat deed ik dan ook. Hij had een baard van 4 dagen en wildeeerst naar de 'barbier' en daarna naar 'Hotel Terminus' omeen pilsje te pakken.Daarna reisden wij per trein naar Schagen. Mieneke's oudershadden daar onderdak nadat hun huis in juni 1940 door eenbombardement tot op de fundamenten was vernield.De eerste bom had het bed van haar broer 'geperforeerd' enbrandbommen deden de rest. Daar haar broer 's nachts bijeen vriend logeerde, overleefde hij. Mieneke's vader hadeen hoofdwond maar haar moeder en tante waren ongedeerd enzelfs de hond kon na enkele dagen levend onder het puin ge-borgen worden.Na enkele maanden op kamers te hebben gewoond, werd hen eenhuisje toegewezen.Daar werden vader en ik met grote blijdschap ontvangen enop 4 juli werd de trouwdag van de ouders gevierd: onze ou-ders, want vader noemde mij voor het eerst: 'schoonzoon'.

67

Ik was intens blij en gelukkig. Ik zou in een soort gelijkesituatie - wat God verhoede - ook niet blij geweest zijnmet een huwelijkscandidaat uit een vijandelijke krijgs-macht !Toen enkele dagen later een van de leiders van het verzethem bezocht, zei vader op mij wijzend: 'Hem kun je vertrou-wen ' .

Niet lang na mijn terugkeer, was er een grote oefening. Al-les liep op rolletjes en de oefening werd besloten met eenfeest. Eerst werd iedereen gecontroleerd op geslachtsziek-te. Velen hadden betrekkingen aangeknoopt met vrouwen vanallerlei allooi.'Armee Matratzen' noemde Remarque hen in zijn boek: 'lmWesten nichts Neues'.'t Boek en de verfilming ervan hadden mij voorbereid op de-ze oorlog.

Op dat feest - zingen en zuipen - werd ons meegedeeld, datwij zeer binnenkort naar Warszava zouden vertrekken - pertrein natuurlijk. Onze definitieve bestemming zou ons daarmeegedeeld worden.Tevens werden wij gewaarschuwd ons niet af te geven metvrouwen! Veel mannen waren vermoord (Katyn) of gesneuvelden vrouwen en meisjes waren bereid voor vervangers te zor-gen! Wie op hun uitnodiging inging, liep een gerede kans opweg naar huis een mes in zijn rug te krijgen. Dat was alenigen overkomen!Het was een systeem 'a doublé usage': een vijand minder eneen Pool meer!

68

XI 1_ Wij bleven niet lang in Warschau. De trein bracht ons naarGomel. (Krt. 60 H 7) Daar moesten wij een paar uur wachtenen ik was in de gelegenheid iets van een oud klooster tezien.Van daar werden wij gedirigeerd naar de Adschamka, eenkleine rivier, waar wij tot 2 januari zouden blijven.Op weg daar heen moesten wij een vlakte oversteken die on-der Russisch vuur lag. Halverwege sloeg mijn motor af.De bemanning moest zittend op de spatborden van de anderevoertuigen mee liften.In de vuurpauze, die daardoor ontstond, opende ik de be-pantsering van de motor. De carburateur was verstopt: ken-nelijk was er met de benzine geknoeid. Na de carburateurschoongemaakt te hebben gelukte het mij de motor te star-ten en ik kon - vol gas gevend - de bemanning inhalen.

In een van de volgende nachten zochten wij beschutting ineen bos, want in een bosperceel is de temperatuur door debank hoger dan in het open veld.Het was al vrij kil, maar wij konden de motoren niet latendraaien. Dat zou onze positie verraden in de onoverzichte-lijke situatie waarin wij beland waren. Russische verken-ners zouden ons door artillerievuur kunnen schaden of - nogerger - ons kunnen besluipen en opblazen!Griezelig werd de situatie, toen een Russische Tankeenheidhetzelfde bos uitkoos als schuilplaats. Een ervan stondniet verder dan ± 25 meter van ons af en ik kon hem zientegen een door de maan verlichte open plek. Met mijn eigenspringlading zou ik hem kunnen liquideren - een ridderordezou dat opgeleverd hebben voor mij - maar onze schuilplaatszou verraden zijn. Ik verkoos de veiligheid en zo haddenzowel de Russen als wij geluk. Want de Russen vertrokkennog voor dag en dauw, zonder ons op te merken.Intussen was mijn batterij leeg. De seiners hadden zo veelboodschappen doorgegeven, dat ik de generator moest star-ten. Dat kon pas toen de Russen vertrokken: hun lawaaioverstemde het geluid van onze generator.

Een ander avontuur beleefden wij dat najaar niet meer.De sneeuw viel in grote pakken en maakte het de gemotori-seerde divisies moeilijk, omdat de verzorging met brand-stof en munitie belemmerd werd.Van het Kerstfeest 1943 herinner ik mij niets. Wij warengelegerd in een miniscuul dorpje - geen bos in de buurt -en alle communicatie met de Bataillons en Compagnieën gingvia mijn voertuig. Post hadden wij al lang niet meer gehad.De berichten werden steeds somberder en de gezichten ook.Toen begon ook het gerucht over een nieuw geheim wapen, datde geallieerden zou vernietigen, Engeland voorop!Oudejaarsavond was een 'vochtige' aangelegenheid, zodat al-le franse voorraden op waren - op één fles Remy Martellna. Op 25 m afstand werd een lege fles op een paaltje ge-plaatst. De overdaad 's nachts speelde velen parten, en na-dat degenen die een poging deden niets hadden bereikt,mocht ik ook 3 schoten doen en meteen het eerste was eenvoltreffer. Ieder kreeg een slok om zijn kater te verdrin-ken.

Wij moesten weldra weer op weg en namen deel aan een veld-slag - 'ergens' ten zuiden van Kiev. De Divisie had nieuwetanks van het type 'Leopard' gekregen. Door een overmachtaan kanonvuur waren wij 'aan de grond genageld'.

69

Ik was in een granaattrechter gekropen; die worden zeldeneen tweede keer getroffen.Toen verschenen 2 Leopard's op het toneel. In weinige mi-nuten ruimden zij de 10 'T 34' van de Russen - die ons be-schoten hadden - uit de weg. Op korte afstand was het'pats-boem' en de een na de ander vloog in brand.Daar het in het zuiden gevaarlijk mis dreigde te gaan, wer-den wij daar heen gedirigeerd. De Ukraine, een bijna boom-loze steppe, is een heuvellandschap. In de kommen en beek-dalen zijn nog bosjes en achter iedere helling zijn er ver-rassingen.Onderweg 'ergens' kregen wij op eens het bevel 'alles klaarte maken voor een gevecht'. Voor een stafpeleton (de Com-pagnie was nog ver achter) een hoogst merkwaardige order,want wij hadden noch tanks, noch infanterie om ons bij testaan.Kolonel Model reed met zijn volkswagen in het midden, naasthet 10 cm kanon, de anderen links en rechts van hem. Alseen vuurspuwende berg ging het over de heuvelrug heen.In het dal lagen de lijken van de duitse infanteristen,tussen de mijnen en op de volgende heuvel - naar schatting1 compagnie Russische infanterie.Ze waren verrast. Wij reden over lijken, op goed geluk mij-nen vermijdend en de Russen staken de handen omhoog. Mis-schien waren het reservisten, die nog geen gevechtservaringhadden. Maar onze geforceerde actie maakte de weg vrij voorons regiment.In een dorp in de buurt van Kriwoj Rog, (Krt. 62 F 3) kwa-men wij tot rust. Op een paar wachtposten na kon iedereenslapen. Ik slaap nooit lang en rommelde wat met de radio.Het geluk was met mij: 'Schubert's Onvoltooide' werd uit-gezonden. Ik was ontroerd; ergens was er nog iets moois.

Het dorp was mooi, maar er was geen sterveling te bekennen,geen mens en geen dier. Met de kennis van heden, concludeerik dat het een dorp van Tataren was. Zij bouwen anders danRussen en Ukrainers. Vermoedelijk zijn zij door Stalin naarSiberië verbannen - net als de Wolga-Duitsers.In het noorden waren de blokhutten soms schots en scheefdoor elkaar. Hier stonden zij in 2 rijen met keurige hekkenen verzorgde tuinen. De huizen waren van steen of gedroogdeleemtegels en voorzien, evenals in het Noorden, van dubbeleramen. De putten waren netjes afgewerkt, de lengte van dehefbomen liet vermoeden dat de waterspiegel minstens 15 me-ter beneden het maaiveld lag.In alle huizen was een grote van leem gebouwde oven; niette warm, zodat je zelfs bovenop de oven kon slapen.

Op een andere plaats waren de duitse eenheden minder suc-cesvol, zodat wij dreigden afgesneden te worden. Wij moes-ten ons dus terugtrekken, eerst tot achter de Bug, en daar-na nog verder in de richting van de grens van Moldavië.Na over een zijrivier van de Bug (vermoedelijk de Cic Kle-ja) begaven mijn kettingspanners en de kettingen vielen er-af. Ik zat dus muurvast! Op mijn bijrijder na, werden desergeant en de radiotelegrafisten door anderen meegenomen.Wij beiden werden vertroost met de belofte van hulp: eenmontageploeg zou mij komen halen.

70

Het gehucht stelde niet veel voor. Eigenlijk was hetslechts een 'woongedeelte' van een groter geheel: een Kol-chose. Bij elke woning was ongeveer 1 ha grond, waar iedervrij mocht verbouwen wat hij nodig had of dacht te kunnenverkopen.Later las ik in een verslag dat deze 'particulier' bewerktetuinen een groot deel van de tuinbouw, de melkproductie eneieren en pluimvee leverden op de markten.In het huis waar naast mijn voertuig tot stilstand was ge-komen, vroeg ik om onderdak. Het werd mij zonder aarzelenverleend, maar niet met het aanbieden van brood en zout.Daar ik nog al wat rantsoenen gespaard had, gaf ik die aande huisvrouw. Toen ik daarop met mijn wasgoed naar de ri-vier wilde gaan om ze te wassen, nam zij het over en zettehaar dochter - een mooie tiener - aan het werk.Het viel mij na een paar dagen op, dat het meisje voortdu-rend energiek op haar hoofd krabde. In overleg met de moe-der en in haar aanwezigheid, onderzocht mijn bijrijderhaar. Hij was kapper van beroep en concludeerde dat hetenige wat er op zat, haar kaal te knippen. Moeder en doch-ter gingen daarmee accoord, het mooie blonde haar - inclu-sief de duizenden levende have met neten - werd verbrand.Van een paar mooie blikjes en geel koper knutselde ik eenhanger met het Orthodoxe Kruis als troost. Dat werd blijontvangen, want in de 'rode hoek' hing ook een Ikoon.

Nu en dan hoorden wij wat geweerschoten, maar dat warengeen 'Kalashnikovs' (= repeteergeweren). Enige dagen laterkwam de hoofdbewoner - die ik nog niet ontmoet had - meteen wit en van de pijn vertrokken gezicht thuis, de arm om-wonden met doeken en in een provisorische 'Mitella'.Ik vroeg hem wat hij had, en dacht natuurlijk aan eenschotwond. Hij wikkelde zijn arm uit een doek en toonde mijeen groot 'negenoog', vlak boven de binnenkant van zijnpols. Verder onderzoek bracht een rode streep aan het lichttot vlak bij de oksel.Mijn gastheer kon zich enigszins in het Duits uitdrukken,en ik legde hem uit dat snel ingrijpen van het grootste be-lang was. Op mijn vraag waar de dichtstbijzijnde arts c.q.het dichtstbijzijnde ziekenhuis was, antwoordde hij op 120km afstand.'Hoelang duurt het voor je er bent?' 'Met een slee en 2paarden 3 dagen!' 'Dat overleef je niet' zei ik tegen hem.Dat was hem duidelijk! Het eind was, dat ik vroeg om eenliter Wodka. Met een uitgegloeid scheermesje opereerde ikde 'furunkel', nadat hij een ferme beker Wodka had gedron-ken en ik eerst de wond en daarna de kraters van binnen hadschoongemaakt. Daar ik de gewoonte had om, waar dat moge-lijk was, - bedelend of stelend - steeds wat medicijnen meete nemen, kon ik mijn patiënt nog wat sulfapillen geven -toen iets nieuws! En zo overleefden wij beiden - hij genasen ik werd niet meer als vijand gezien, maar als geëerdevriend. Hij bleek de chef van de Kolchose en van de parti-sanen te zijn. Ik kreeg ook nog een schotwond te behande-len. Als gevolg van mijn para-medische praktijk kreeg iksteeds meer patiënten. Een moeder kwam met een kind, datduidelijk aan Dauwworm leed. Met wat voedingsadviezen genashet, evenals een schouderschotwond, die een van de partiza-nen had opgelopen.Een schrijnwerker maakte een houten stethoskoop (oudste mo-del) voor mij, maar voor de t.b.c.-patiënt bevestigden degeluiden, die ik daarmee hoorde, zijn naderende dood!Intussen zorgden de bewoners met elkaar, dat wij goed enovervloedig te eten kregen.

71

Langzaam maar zeker kwam het Front dichterbij. Op zekerendag - toen ik van mijn 'visite's' thuiskwam - ontmoette ikeen der pioniers die de opdracht had om de brug op te bla-zen. Zij beschikten over onvoldoende materiaal. Mij vertel-den zij ook, dat er geen schijn van kans was dat ik afge-sleept kon worden: het zware materiaal was al over de grensvan Moldavië gebracht.Ik overlegde de situatie met mijn gastheer. De sneeuw wasal papperig geworden; een tractor kon al gauw niet meer ge-bruikt worden.Hij bood mij aan een goed woordje bij de eerste de besteRussische officier voor mij te doen, zodat ik een voor-keursbehandeling kon krijgen en eventueel op de Kolchosmocht blijven. Ik legde hem uit dat ik terug moest naar Ne-derland, waar mijn verloofde woonde. Toen verzocht hij mijmijn gestrande voertuig niet totaal te vernietigen, wantdan zou zijn huis er ook aangaan. Dat beloofde ik hem enmaakte een deal met de pioniers. Zij zouden mijn destructiemateriaal krijgen in ruil voor wat handgranaten, voldoendeom het differentiaal voorgoed onbruikbaar te maken. Zo wasiedereen geholpen.Ik kreeg een lichte wagen met 2 paarden om de batterijen ende zendinstallatie te vervoeren, de pioniers namen het ma-chinegeweer onder hun hoede. Een beetje brood en een dekenwelke als zadel diende, mijn trommel revolver en onzeplunjezakken werden ingeladen en wij reden westwaarts.Voorts had ik nog 2 ski's en stokken, waarmee ik al geoe-fend had. Wij waren niet voorspoedig. De paarden waren nietsterk en ik kon de wagen gemakkelijk bijhouden. Voor denacht kreeg ik een goed onderdak en wij hadden nog wateten. Maar ik was moe en voelde mij niet lekker. De situa-tie verslechterde met het uur. Overal om ons heen was erkanonvuur te horen - gelukkig geen infanteriewapens.De volgende ochtend gingen wij weer vroeg op pad om het he-vigste geschutvuur te ontwijken, maar wij raakten in eenberkebos de weg kwijt.Tegen het einde van de middag voelde ik de koorts opkomen.Wij zagen een gehucht met een paardewed in het midden en ikbesloot daar te overnachten. Wij hadden honger en op datwed oefende een woerd zich in het zwemmen, er stond al heelwat dooiwater op het ijs. Ik pakte mijn trommel revolver,die ik in Chinon gekocht had, en schoot de woerd door zijnhals. De wind dreef hem naar ons toe en Willy - mijn bij-rijder - moest hem ophalen.

In een huis vroeg ik om onderdak en sprak de oude vrouw be-leefd aan met 'Baboesjka' (= Oma). Haar overhandigde ik onslaatste brood en gedrieën deelden wij de eend die ze metaardappels en kool gaar gestoofd had. Ik lag al op dekachel met een dosis Sulfa en werd gewekt toen alles klaarwas. Temp. 40.5°, dat wil voor mij zeggen 4° C méér dannormaal. De volgende dag voelde ik mij veel beter en be-sloot de reis voort te zetten. Ons brood kregen wij van deoude vrouw terug!

Wij kwamen weer op een weg en reden naar het zuid-westen inde richting van een spoorweg, vermoedelijk van Lvov (Krt.62 AB 2) naar Odessa. (Krt. 62 E 3) Omdat er van allekanten geschoten werd, en we op een verharde weg waren,spanden wij een paard uit en ik 'zadelde' het, en ging opverkenning uit. Alles ging goed.

72

Vanaf de verhoogde spoordam kon ik het land wat overzien enin het zuiden was nog geen beschieting te zien.In de verte kwam een locotief zonder wagons achter zich.Mijn paard bleef rustig en ik maakte plaats voor haar. Maartoen de locomotief naast mij was, blies zij - door overdruk- stoom af en dat was voor mijn steppenpaard te veel. Zon-der zadel en stijgbeugels was zij niet te houden. Mijn Ros-sinante bokte en wierp mij af; met hoofd en schouder kwamik tegen de zuigerstang en ik zag de wielen draaien.Ik had nog het benul mij op te rollen en lag op de dijk. 'tWas 'Geluk' bij een 'Ongeluk' dat de machinist het ongevalopgemerkt had; hij stopte en samen met de stoker hees hijmij op de stookplaat. Hij verbond mijn hoofd, want ik hadeen T-vormige scheur in mijn hoofdhuid. Hij leverde mij afvlak bij een Veldhospitaal, dat ik nog lopende bereikenkon, strompelend maar zonder hulp.De hele gang lag vol met gewonden. Een hospitaalsoldaatvroeg wat er met mij gebeurd was - vond het geen spoedgevalen zei mij te wachten. Hij had noch een stoel, noch eenbrancard voor mij en ik ging tegen een muur zitten.

73

XII 1_ Ik moet in slaap gesukkeld zijn. Pas toen ik op een tafelwerd gelegd, kwam ik bij. Een arts onderzocht mij en vroegnaar de oorzaak van mijn letsel.Toen hij hoorde wat mij overkomen was, concludeerde hij datik een schedel als van een buffel had en zei: 'Er zit al-leen een deuk in!'

N.B. Bij een scan welke in 1991 werd gemaakt, werdduidelijk dat er nog sporen waren, van een vroe-ger herseninfarct.

De hoofdwond werd gereinigd en gehecht. Dat werd zonderverdoving gedaan, want het beetje morfine dat er nog was,gebruikte men voor ernstige gevallen.Een 'gewonden' medaille kreeg ik niet, want het was slechtseen ongeval.Toen ik klaar was, kreeg ik wat te eten en te drinken enwerd met vele anderen naar een 'Hospitaaltrein' gebracht,bestaande uit goederenwagens met stro 'gemeubileerd'.Een paar patiënten waren apathisch door de shock. Anderenhadden bevroren ledematen die langzaam ontdooiden. Zij le-den helse pijnen, soms ook aan ledematen die al geamputeerdwaren.Later bleek dat mijn linker schouderblad gescheurd was.Desondanks realiseerde ik mij dat ik - in vergelijking metanderen - niets te klagen had.

Hoeveel dagen het duurde voor wij de ± 1000 km tot Przemysl(Krt. 39 K 7) hadden afgelegd weet ik niet, vermoedelijk 5dagen. Daar werden wij gesorteerd, ontluisd, gebaad en vannieuwe kleding voorzien. Via Krakow (Krt. 39 G 6) werd iknaar Zakopane (Krt. 39 GH 7) gebracht. De accomodatie wasbeperkter dan Prinses Juliana en Prins Bernard er hadden in1938, maar het was een schitterend verblijf, vergeleken metde Russische woon- en slaapkamer en ook keuken die we ge-wend waren; er waren geen wandluizen, het sanitair was goeden wij konden elke dag douchen!

Ik dacht al aan een volgende episode, ik kon al weer eenpaar uur wandelen. Dat was echter buiten de waard gerekend.Op een avond schoten mijn ogen vonken en de thermometerwees weer 40.5° aan. Ik had of 'Wolhynisches Fieber' (eensoort Moeraskoorts) of Typhus.Het duurde weken voor ik dit te boven was, ik werd slap alseen natte dweil en mager als een talhout.Toch kwam de dag, dat ik in Krakow gekeurd moest worden.De arts vroeg alleen of ik alles weer bewegen kon en of iknog duizelingen had. Op mijn ontkennend antwoord, keurdehij mij goed. Ik stond echter op mijn benen te trillen: vanwoede! Hij had noch hart noch longen afgeluisterd en ik waszo mager als een geraamte. De pasfoto, die toen gemaaktwerd, verschrikte Mieneke! Toen veranderde zijn mening, enzei: 'Voorlopig garnizoensdienst!'Daarna moest ik verschijnen voor een Stafofficier, die we-ten wilde waarom ik alleen- en zonder reisopdracht kwam,wat er met mijn Pantserwagen en de inhoud gebeurd was, enwaar ik die had achtergelaten. Zonder kaarten is dat moei-lijk. Men kon evenwel aan de datum van opname en de loka-tie van het Veldhospitaal zien, dat dit het laatste trans-port was voor de Russen er kwamen. Zij waren bezig het helezuidelijke front op te rollen.Ik kreeg een reisopdracht naar Dresden, een toen (voorjaar'44) nog ongeschonden stad.

74

Wij hadden niet veel te doen - een beetje wachtlopen - enkonden die mooie stad verkennen. Bettie had aan een jaarziekenhuisdienst een paar kennissen (oorlogsinvalide 1eW.0. en zijn echtgenote) overgehouden, en daar was ik ookal gauw welkom.Ik kreeg zelfs verlof - maar kon niet naar huis. Moeder wasin augustus '43 ondergedoken bij Bettie, die toen in ZuidBeieren woonde en getrouwd was met een Officier, maar tochnog werkte als Wijkverpleegster.N.S.B.-ers uit onze straat bespionneerde moeder en zij hadeen 1*) onderduiker, die misschien niet zorgvuldig genoegwas geweest. De meeste dingen van waarde had zij in hutkof-koffers gepakt en vrienden hielpen haar bij het verladen.

Inmiddels hadden Mieneke's ouders een onderduikadres voormij georganiseerd en ik had moeders adres niet in mijn mi-litaire papieren laten veranderen. Ik kon het dus nu wagenzodra de gelegenheid gunstig zou zijn!'t Was echter buiten de waard gerekend. De revolte van deOfficieren en enkele burgers - waaronder een bekende vanmoeder - Staatssecretaris Solf hadden tot gevolg, dat nie-mand meer met het buitenland contact mocht hebben.

Vader's zusters in Hamburg boden een alternatief voor mij;zij zijn ten allen tijde een toevluchtsoord voor de kinde-ren van hun broers.Op weg naar Hamburg maakte ik kennis met de verloofde vanmijn jongste zuster. Georg was beroepsofficier, wat mijapriori al niet zinde. Ze had hem leren kennen in het RodeKruis Ziekenhuis, waar hij opgenomen was wegens een ver-brijzelde knie. Daardoor ontkwam hij aan het lot van de2*) Samenzweerders en hun aanhangers, voorzover men hen konopsporen: Ook hun familieleden werden gearresteerd en inkampen opgesloten tot aan de bevrijding.

1*) 'Daantje'. Toen ik van hem een verklaring wilde heb-ben van zijn genoten hulp door moeder, weigerde hij 1

2*) Belangrijk waren:Admiraal Canaris.Graaf Von Moltke (N.B. Op zijn landgoed sloten Bonds-

kanselier Kohl de Poolse pre-mier Masowjetski vrede met el-kaar )

Graaf Von Stauffenberg.Graaf Lynar (met zijn zoon Friedrich heb ik een jaar

college gelopen)De burgemeester van Leipzig.Staatssecretaris Solf - een goede bekende van moeder

uit de tijd van haar verblijfin Afrika.

Ds.D.Bonhoeffer.

Graaf Von Stauffenberg had geluk; hij werd meteengefusilleerd.Alle anderen werden na schijnprocessen: 'Opgehangen'.

75

Ondanks de mislukking van de revolte had Georg het hoog inzijn bol. Daarover pratend met mijn peettante zei ze:'Maar wat is erop tegen!' Het Officierskorps geniet hethoogste aanzien bij ons! 'Bij ons niet1: zei ik. Wij heb-ben meer respect voor wetenschappers en zakenlieden, en zowas het vroeger in de Hanzesteden ook!

Terwijl ik bij hen logeerde, kon ik vanuit het zolderraamde vuurzee zien van het zwaarste bombardement, dat ooit ge-registreerd werd.Het trof arbeiderswijken in het oosten van de stad, waarzeer weinig industrie was. Met brisantbommen werd de wijkafgesloten, waarna de volgende eskaders brandbommen lietenvallen. Duizenden zijn levend verbrand.Toch berichtte de radio van overwinningen en de uiteinde-lijke zege.In een gesprek met een paar jongeren, zei een meisje bitter:

'Wir Deutsche siegen uns noch' mal zu Tode!

76

XIII 1_ i1

K 43 0 6K 45 N 1/2

Ook deze keer werd ik - zodra ik mij meldde in Dresden -opnieuw naar Warschau gestuurd. Daar werd een nieuwe Pant-ser Infanterie Brigade opgesteld van restanten van ZuidRussische front en reservisten - 17-18 jarigen. Om het 'mo-reel' op te peppen, kregen wij armbanden met 'Feldherrn-halle', en het werd een elite eenheid.De oudgedienden protesteerden, maar wij werden in zoverregerustgesteld, dat wij niet tot de SS gerekend werden enevenmin tot de 'Waffen-SS'. Die waren samengesteld uitvrijwilligers. Hitler had hen onder het toezicht van Himm-ler gesteld.Ik werd weer chauffeur op een gepantserde auto. Maar dezekeer had ik een 12 cm mortier achter mijn voertuig hangen.In het voertuig was er plaats voor een stuks bemanning eneen stapel munitiekisten met granaten. De meest voorkomendegevechtsafstand was slechts enkele kilometers. Een batterijlag dus altijd binnen bereik van vijandelijke artillerie enwas voor luisterposten gemakkelijk te lokaliseren. We moes-ten dus vaak veranderen van opstelling en dat moet geoefendworden, tot het in zeer korte tijd gedaan kon worden.Na een paar weken werden wij op transport gesteld - opnieuwper trein. Overdag was dat na Berlijn niet mogelijk door deovermacht van de geallieerde luchtmacht. Wij lagen dan stilin bospercelen en eenmaal in een tunnel bij Heidelberg.Ik ging een kijkje nemen bij de oostelijke uitgang en zagde jachtbommenwerpers aan het werk.Toen ze het op de tunnelingang hadden voorzien, kon ik dieniet meer bereiken. Ik ging op mijn rug liggen en simuleer-de een lijk te zijn. Dat is een advies van E.M. Remarqueuit 'lm Westen nichts Neues', het werkte ook voor mij.

In de volgende nachten staken wij de Rijn over, waarschijn-lijk bij Koblenz. Wij zouden eerst als reserve blijven omuit te rusten.Er werd door de staf een feestje (een galgenmaal) georgani-seerd. Wij werden verdeeld over een paar dorpen in de Eif-fel - er was geen wijn maar 'Fiets', een koppige appelwijnen plenty cognac - ieder voor zich onschadelijk, wanneer jeje maat kende, maar hoogst verrassend wanneer je een literappelwijn afrondde met een flinke slok cognac. Dat ervoerenwij althans na het feestje, toen wij om 11 uur 's avondsonmiddellijk moesten oprukken, met gedoofde lichten op eenmaanloze nacht. Ik had op elk spatbord een man zitten. Des-ondanks moest een aantal telefoonpalen het ontgelden.Mijn commandant was een niet al te snuggere en bange slap-peling. Hij moest mij de weg wijzen. Vermoedelijk was hijnachtblind of te bang om uit te kijken.

De volgende morgen waren wij voor Luxemburg in stelling.De verrassing was volkomen: de Brigade verdreef het Ameri-kaanse Legerkorps uit Luxemburg, zonder dat wij ingescha-keld werden.In de volgende weken trokken wij zuidwaards, via Thionvil-le door Lotharingen tot Gerardmer en verschansten ons op dewesthellingen van de Vogezen boven het Lac de Longuemer.Wij moesten schuttersputjes maken maar vertikaal ging datniet: de humuslaag was te dun en het gesteente was te hard.Een vuurtje mochten wij ook niet maken, dus onze vlakkebunkers waren kil en vochtig. Ik kreeg weer rheuma. Somswerd ik door 'mijn' bemanning de auto ingedragen. Ze wildenniet dat ik mij ziek meldde: de jongens voelden zich veiligbij mij .

77

De meeste chauffeurs waren véél jonger dan ik en beheerstenhun voertuigen alleen op effen terrein; meer dan één vielbij het nemen van korte bochten in een ravijn.Anderen kwamen om, omdat de chauffeur moeilijk uit hetvoertuig kon komen als het een treffer krijgt - met fatalegevolgen.Bijna werden wij af gesneden door Senegalezen. Wij moestenhals over kop de kam van de Vogezen oversteken en ten zui-den van de 'Col de la Schlucht' via een pad dat eigenlijkalleen voor houttransporten geschikt was met hellingen van30%.Een jonge onervaren chauffeur haalde de bocht niet en werdverpletterd door de munitiekisten. De manschappen moestente voet, maar ik liet mijn commandant ook wandelen; dan konhij mij niet storen. De sectie-commandant had er begripvoor 1Ik reed bijna stapvoets en 'kroop' door de haarspeldboch-ten; wij kwamen er goed door, maar ik haalde wel diep ademtoen wij de laagvlakte bereikte. Zo ontsnapten wij uit deze'muizenval' en konden op adem komen in een klein wijnbouw-dorp, vermoedelijk in de buurt van Munster.Een week lagen wij in een wijnkelder, droog en redelijkwarm in vergelijking met het bosbivak. Ik vond een fles'eau de vie' van perziken gemaakt. Nooit meer heb ik zo'nheerlijke brandewijn gedronken. Die hield ik voor mijzelfom te gorgelen als ik keelpijn had. De tranen van ontroe-ring komen dan in je ogen, maar het hielp uitstekend.Het kan ook met Wodka, Rum of Whisky.

Al gauw werd er wéér een beroep op ons gedaan. Straatsburgwerd bedreigd en men zette ons kennelijk in als 'brand-weer' . De opwinding had ook mij te pakken en de liederenvan Theodoor Körner spookten door mijn hoofd. In de raid opStraatsburg betrapte ik mijzelf erop dat ik achter hetstuur luidkeels zong 'Vater, ich rufe Dich'. Maar halver-wege de rit keerden wij om men had ons niet meer no-dig .Vanuit een van de lagere toppen konden wij de hele vlakteoverzien tot aan het Schwarzwald. Af en toe ging een pele-ton op verkenning uit. Eens kwamen ze terug met een helelading textiel. Ik kon de hand leggen op 2 dozijn luiers.Bettie's kinderen hebben ervan geprofiteerd, want zij konze niet krijgen.Natuurlijk kwam de M.P. en zoals gewoonlijk gingen de dom-men en na'iven op de bon, maar ik had genoeg bergplaats,waarvan alleen iemand wist, die vertrouwd was met de con-structie .Ergens anders slaagden de Senegalezen erin een sleutelposi-tie te veroveren; wij moesten onze stelling ontruimen.Een varken dat wij net ontdekt hadden in een verlaten ge-hucht, moesten wij prijsgeven, 't Was echter vlak voorKerstmis en de rantsoenen waren karig.Met toestemming van de chef werd mijn pantserwagen uitge-rust met 2 extra machinepistolen en handgranaten. Een paarman extra - boeren jongens - gingen mee. In de nacht gingenwij vol gas de berg op. Vlak voor ons doel werden wij eenvuurspuwende berg. Kennelijk gingen de Senegalezen in dek-king en het varken werd naar binnen gesleurd.Achteruit schietend stoven wij weer de helling af en haddeneen feestmaal georganiseerd voor onze batterij.

78

Toch zou óók onze beurt komen. Op een dag kon de Staf geenverbinding krijgen met de observatiepost. De telefoon gafgéén geluid meer. Er werd een vrijwilliger gevraagd, ompoolshoogte te nemen. Toen niemand zich meldde, bood ik mijaan en liep langs de telefoonlijn door bos en veld. Op eenzeker moment schoten de Fransen op mij. Er stond wel geenadres op de kogels, maar ik was alleen, en de kogels raak-ten vlak boven mijn hoofd een boom: ik wist genoeg, dezeopen plek kon ik niet oversteken en keerde terug.Een ander nam zijn taak over en tijdens een oversteek ineen soort parklandschap, kreeg ik een treffer achter bij demunitie, en ik kreeg ook een verbogen kettingspanner.De commandant sprong eruit en kwam terecht op een mest-vaalt, waarvan ik van mening was, dat hij er ook rijp voorwas! De geschutsbemanning ging er ook vandoor, zonder mijeen handje te helpen. Ik zag rook uit de munitiekisten ko-men, klom over de bepantsering en zocht dekking. Er gebeur-de niets. Nu was er in dit stadium van de oorlog een rege-ling, dat degene die een voertuig (onvervangbaar) verspeel-de, bij de infanterie werd ingedeeld: een weinig aanlokke-lijk vooruitzicht voor mij, bij gebleken ongeschiktheidvoor dit wapen.

Toen na een paar minuten zich nog geen explosie voordeed,klom ik via de motorkap opnieuw in de achterbak, en pakteeen smeulende kist en liet die buiten het voertuig zakken.Ook tóen bleef alles rustig: de munitie was nog niet opscherp gesteld! Nu werkte ik de andere kisten weg en pro-beerde weg te komen. De commandant was toen gerust gestelden hielp.De mortier werd afgekoppeld en ik kon met voorzichtig ma-noevreren mijn voertuig weer op de weg krijgen. Met beman-ning en houwitsers bereikten wij de stafcompagnie, maar el-ke bocht was een puzzel!

De stemming van de Commandant en de bemanning was gedrukt.Ik heb niet gehoord, wat er tegen hen gezegd werd, maar wijmoesten in reparatie - 'ergens' in Zuid Baden in een val-lei. Allen waren moe, maar wij moesten ons bij daglichtmelden. Op een recht stuk was de commandant ingeslapen enin de beschaduwde weg die voor mij een zwarte tunnel leek,botste ik op een tegemoetkomende tank. Wij stonden terplekke stil, ook de motor sloeg af.Gelukkig had de tankbestuurder al afgeremd, omdat zijn com-mandant iets meende te horen. Hij gaf in geselecteerde ter-men commentaar op mijn commandant. De schade was beperkt enwij bereikten toch de werkplaats op tijd.Ondergebracht werden wij in een paar boerderijen. Op deeerstvolgende zondag organiseerde de parochie een feestjemet volkszang en dans.Natuurlijk was mijn bemanning boven haar theewater.Ik zorgde dat een mooi tienertje naast mij kwam zitten.Ze interpreteerde dat onjuist en zei: 'ik ben nog te kleindaarvoor!' maar ik stelde haar gerust: 'Als je naast mijzit, zal géén van de anderen jou lastig vallen!' Toen gingze dicht naast mij zitten en wij hadden een leuk gesprek.

Terug bij het Bataljon werd ik bij het appèl naar vorengeroepen en kreeg een decoratie wegens moed.(De speld voor het doorstaan van een aantal Pantserveld-slagen had ik al een jaar eerder en een minimale bevorde-ring tot Soldaat I)

79

Kort daarop begon men de zware gevechten tegen de gealli-eerde overmacht - verder noordelijk - en wij werden daar-heen gedirigeerd.De volgende locatie was een ruim dal aan de voet van de Vo-gezen. Onze peletonscommandant - een oudere sergeant - (of-ficieren werden schaars), had een goede observatiepostuitgezocht, maar zijn helper was niet snugger. Wij zoudeningeschoten worden op een nauwe passage, maar dehelper maakte een rekenfout in de afstandsberekening. Toenhet bevel 'vuur' werd gegeven, concentreerden de 8 stukkenzich op een doelgebied van 30 x 30 m.Het ging perfect, alleen kwamen alle 8 granaten neer op deobservatiepost, die precies halverwege het doelgebied lag.Als door een wonder bleven de sergeant en zijn helper onge-deerd, omdat ze een diepe kuil hadden uitgegraven.De volgende dag werd vanuit dezelfde stelling - na 1 x in-schieten - een pantser vernietigd en een paar andere zoda-nig beschadigd, dat ze afgesleept moesten worden.Een paar dagen later werden wij zelf 'onderschept' door eenpaar tanks. De sergeant had zijn voertuig met een onervarenchauffeur met mijn commandant teruggestuurd.Mijn voertuig was het laatste en hij stapte bij mij in enzei: 'Bij u voel ik me veiliger'.In een ± 20 jaar oude aanplant van Canadese populieren re-den wij parallel aan een tank, waarvan de bemanning telkensweer probeerde ons voertuig te liquideren. De rijen warenechter vrij smal en zo moest 'de jager' telkens stoppen enrichten. Die commandant was kennelijk onervaren; een -anderzou een klein stuk vooruitgereden zijn, en daar gewachthebben tot wij in zijn vizier kwamen. Bij de korte afstandzou dat voor ons het laatste minuutje geweest zijn.

Ik heb de indruk dat de Brigade, waar onze Compagnie toebe-hoorde, in die gevechten grotendeels ten onderging. Hoe wijover de Rijn zijn gekomen, herinner ik mij niet, maar beginmaart moeten wij daar zijn geweest.Wij kregen een nieuwe Commandant en zijn toespraak liet aanduidelijkheid niets te wensen over.'Mannen, van nu af aan is dekking belangrijker dan schoots-veld. Ik wil zoveel mogelijk van jullie heelhuids naar jul-lie moeders en vrouwen laten gaan!'Hij gaf ook toestemming om in een Station naar etenswarente zoeken: een paar zakken suiker en flessen brandewijn wa-ren onze buit. Ik maakte van de gelegenheid gebruik om on-der de - ijskoude - kraan te baden en mij te wegen: 145pond.Toen kwam voor ons de laatste veldslag. Onze Pantsercompag-nie had het zwaar te verduren. Een paar jongens - haast nogkinderen - slaagden erin uit een in brand geschoten tank tekruipen. Zij hadden een shock en wij trachtten hen te ver-zorgen en te vertroosten.Zelf stonden wij in stelling en moesten een ons onbekenddoel bombarderen. Onze munitie was echter niet betrouwbaar.Een granaat explodeerde op het moment, dat afgevuurd werd.Te hulp gesneld, hadden mijn bijrijder en ik slechts eenhoofd en een borstkas, buik en benen in handen.Een van de andere bemanningen weigerde een granaat af tevuren. Hij was in paniek en de sergeant zou hem zonder vormvan proces moeten neerschieten, maar ook hij was in panieken durfde niet te schieten. Ik haalde diep adem en deed watik nodig achtte om die 2 jonge mensen te sparen.

80

Ik schoot op mensen, die ik niet kon zien, nam echter devoorzorg de lijn te verlengen en ging plat op de grondliggen. Voor mijn ogen de gebroken ogen van mijn kameraad,die in Duchovcina bij een soort gelijk ongeluk gesneuveldwas.Ik dacht ook aan de novellen van Stefan Zweig onder de ti-tel: "Die Augen des Ewigen Bruders".

Wij kregen steeds meer zeer jonge recruten, om de openval-lende plaatsen in te nemen. Meestal waren ze niet van ge-vaar bewust en probeerde het terrein te overzien, als ergeschoten werd. Allen wilden zij 'heldhaftig' zijn.Een lummel, die niet wilde luisteren, gaf ik een vuistslagop de achterkant van zijn helm. 't Leverde hem een blauweplek op, maar redde zijn leven, want op 't zelfde momentleegde een tegenstander zijn machinegeweer rakelings overonze hoofden.

Dagen later waren wij ingesloten door de U.S. Army. Ze wa-ren erin geslaagd de Rijn over te steken.In die nacht kregen wij bericht van de capitulatie. De vol-gende dag zouden wij onze papieren krijgen. Ik overlegdemet mijn bijrijder. Hij wilde liever metéén naar huis.Over een ding waren wij het eens: de regering in Berlijnzou ons niet ter verantwoording kunnen roepen; men zou haarberechten. Hij wilde op tijd met de voorjaarsbestelling vanzijn keuterbedrijf beginnen.Wij zochten bij één wat wij de eerste dagen nodig hadden:eten, toiletgerei, schoon ondergoed en onze mantels, wanthet was nog erg koud.Ons doel was Dortmund en vandaar naar Unna en hij door naarde Luneburger Heide. Zelf wilde ik naar Unna - ten oostenvan Dortmund - waar een broer van tante Gertrud een grootlandgoed had 'Grosze Lege' geheten.

Wij wachtten tot de maan begon op te komen, zodat wij even-tuele wachtposten konden zien, tegen de lichte achtergrond.Kruipende door de voren van een akker - enkele meters vanelkaar af - kwamen wij langzaam en ongezien vooruit, muis-stil. Wij verstarden, toen zijwaarts van ons iemand 'Psst'zei. Na een paar seconden zei ik 'Psst' terug en wij kropenongehinderd verder. Was het een duitse of een amerikaansewachtpost? Wij hebben het niet onderzocht. Het reddende boswas nog maar 20 m verwijderd en wij konden even op verhaalkomen. Daar waar het bos dichter was, wikkelden wij ons inonze mantels en sliepen een gat in de dag.

Wij hadden gerekend op de solidariteit van de plattelands-bevolking, maar dat bleek een ijdele hoop te zijn. Veel ge-zinshoofden waren uiteindelijk toch nog gemobiliseerd.Geallieerde krijgsgevangenen, vooral Fransen en Russen dieals knechts dienden, waren vrij en plunderden of buitten opandere wijze de situatie uit. Wij werden met honden van heterf gejaagd. Het brood raakte op en tot overmaat van rampraakten wij bekneld tussen een troep Russen, die rovend enplunderend en vrouwen verkrachtend het aangedane leed wil-den wreken, en Amerikanen, die dit wilden verhinderen.Voor ons de vraag: 'is na zoveel gevaren de vrijheid eenkogel waard?'

81

Wij kropen naar de hoofdweg en liepen met de handen omhoog,toen een jeep naderde. Na een korte ondervraging nam menons mee en wij kwamen in een open kooi van prikkeldraad.Onderweg had men ons wat biscuits gegeven, maar dat wasvoorlopig alles. De frontsoldaten behandelden ons nietvriendelijk, maar wel correct.Dat werd anders in het Kamp. De bewakers bevalen ons alles,wat wij bij ons hadden, op tentzeilen uit te leggen. Wat demantels betreft werd dat als een 'hygiënische maatregel'bestempeld. Wij zouden andere krijgen - wij hebben ze nóóitgezien. Horloges, decoraties, ringen, alles wat waarde had,boeken - ook de Bijbels - vulpennen en potloden, het werdons alles ontnomen. Door mijn horloge in een verbandpakjete verbergen, kreeg ik het terug; het heeft nog jarendienst gedaan!Tenten waren er niet en de eerste nacht sliepen wij op dekale grond. Alléén lepels mochten wij houden, maar eten waser niet en per 3 of 4 man werd een noodrantsoen uitgedeeld.Met de blikjes, waarin het verpakt was, groeven wij gatenin het vochtige zand, om ons tegen de wind te beschermen,meestal 3 mannen per gat dat schuin naar het Westen afliep, zodat de hoofden vrij bleven bij instorting. Deson-danks zijn er mensen gestikt als dit toch gebeurde in denachten. De zwakste werd dan in het midden genomen, zodathij van zijn makkers wat extra warmte ontving. Om de paaruur maakten wij gedrieën 'Rechts om keert' om ook de on-derkant weer op te warmen.

Na een maand moesten wij naar een ander Kamp lopen, bijRheinberg en Moers, halverwege Wesel. Het was slechts 5 kmin noordelijke richting. Wij waren al zo verzwakt door hon-ger, dorst en koude, dat wij erheen sukkelden en strompel-den. Wie achterbleef - en daar was ik bij - werd met de ge-weerkolf 'aangemoedigd'.Soms kregen wij dagen niets te eten en erger nog, óók nietste drinken. Een andere keer was er wat thee voor ons.Wij droogden de bladeren en rookten die in verpakkingsmate-riaal gerold. Dan had je de daaropvolgende 24 uur geen hon-ger meer.Op een dag zei één van onze groep - een Marxist - : 'Nu be-grijp ik waarom mijn grootmoeder een kruis maakte alvorenszij vers brood aansneed'.

Natuurlijk zijn er bij de Haagse Conventie regels vastge-steld voor de behandeling van krijgsgevangenen. Dat de Rus-sen - in beide Wereldoorlogen - en de Duitsers in de 2e We-reldoorlog zich er niet aan hielden, was bekend, maar nubetrof het de U.S.A. en Frankrijk! In 1991 verscheen er eenboek in Engeland over de vele doden in de gevangenkampenlangs de Rijn. Het werd niet geloofd, en toen het niet meerte ontkennen viel, werd het verder doodgezwegen, het gingom vele 10.000-den!

De echte 'frontsoldaten' bleven correct. Maar zij mochtenal gauw naar huis en werden vervangen door reservisten.Sommigen waren de mening toegedaan dat zij ook nog een ap-peltje te schillen hadden met - nu weerloze - duitse gevan-genen. Sommigen van degenen, die géén geestelijk fundamenthadden, werden zwaar depressief of overspannen.

82

In onze 'Kooi1, t 80 x 100 m, waren ± 3.000 gevangenen on-dergebracht. Soms probeerde iemand door het prikkeldraadvan de 2 omheiningen heen te kruipen. Enkelen overleefdenhet niet en een ervan liet men als afschrikking 24 uur inhet hek hangen.Wij verzwakten steeds meer: op 't laatst waren 8 mannen no-dig om één zieke naar de hospitaalbarak te verslepen.Geestelijk zetten wij ons te weer. Met anderen vormden wijeen groepje: een dirigent uit Bremen, een priester uit deBenedictijner abdij te Maria Laach en een aantal anderen.Ieder prepareerde zich op een voordracht over eén van zijnbelevenissen, z'n hobby, of ook wel een actueel onderwerp.Daar wij noch over papier, noch over schrijfinstrumentenbeschikten, moesten wij het onderwerp doordenken en memo-riseren. Daarna kwam eventueel discussie of commentaar.De dirigent leerde ons canons en voor zichzelf schreef hijin het zand derde-machts wortels. Ook maakten wij inventa-ris op van Bijbelgedeelten en/of Teksten welke voor onsveel betekenden. Op deze wijze hielden wij ons geestelijkfit.

Na korte tijd werd het nieuwe Kamp overgenomen door de En-gelsen. Zij waren evenmin vriendelijk, echter wel correct.Zij moeten wel geschrokken zijn, want ondanks de vernieldeinfrastructuur, kregen wij nu 600 calorieën per etmaal enhout om warme maaltijden te bereiden. Eens had ik voor onzegroep van 9 man een hand vol witte bonen en wat aardappelsvoor ons allen!Bij de inspectie zongen wij, toen de heren ons bekeken:1Froh zu sein, das kostet wenig, und wer Froh ist, ist einKonig' . Ze hebben niet eens geapplaudijseerd!

Tenten konden ook zij ons niet verschaffen. Vermoedelijkwerden ze gebruikt voor de vrouwen en kinderen, die in depuinhopen moesten wonen.Wel stonden zij toe, dat er Avondmaal gehouden werd. Predi-kanten en Aalmoezeniers, mannen en vrouwen, allen waren wijbijeen - zonder brood en zonder wijn. Maar het gemeenschap-pelijk gebed en de geloofsbelijdenis vervaagden de ver-schillen - immers er is slechts een Heer. Wij beleefden deeenheid. Onderwerp was dan ook niet het verschil, maar deovereenkomst.

In de politieke discussies stond de vraag centraal:'Waar, waarom en wanneer ging het fout met dedemocratie in Duitsland?' Een andere vraag was:'In hoeverre waren onze grootouders, ouders enopvoeders mede schuldig aan het débakel van het2e Duitse Rijk en de Weimar Republiek?'

Een ander onderwerp was de vraag: Hebben de Kerken ons ge-wapend tegen 'imperialistische indoctrinatie?' En voorts:Mag je - of moet je in opstand komen tegen een 'Overheid'die duidelijk mensen van hun rechten berooft?

Het merendeel van ons was traditioneel opgevoed in de stijlvan Heinrich Mann's Roman 'Der Untertan'. Mijn radicalekritiek - het gevolg van goed onderwijs en zelfstudie - le-verde genoeg stof tot discussie.

83

De meesten hadden ook geen weet van de strijd van KarlBarth en de 'Bekennende Kirche' tegen het Nazistische Hei-dendom. Voor hen was de 'Overheid' door God gegeven - endus waren Ds. Niemöller en zijn medestanders en de Officie-ren van het Verzet, muiters en landverraders.

In de laatste weken vielen de Capitulatie van Japan en eenzonsverduistering, waarin enkelen 'een apocalyptische on-dergang' meenden te moeten zien: stof genoeg voor discus-sie in onze groep, maar ook met andere gevangenen die wil-den luisteren. Soms hadden wij wel drie dozijn om onzeKerngroep heen. Tegen het einde werden wij - ieder persoon-lijk onderzocht.De artsen speurden naar de tatouering welke elke SS-er inzijn linker oksel had. Sommigen hadden die eruit latensnijden met blik van de rantsoenen, maar de littekens ble-ven zichtbaar, ook al omdat er geen materiaal voor hechtin-gen of desinfecterende middelen beschikbaar waren. Van henwerden velen naar Frankrijk afgevoerd. Velen kregen vanuitdie Kampen, wanneer zij dienst namen bij het Vreemdelingen-legioen een nieuwe naam en een franse pas. Daar kregen zij'werk' in Algerije en later in Vietnam.

Daarna kwam het verhoor: herkomst, opleiding, politieke ac-tiviteiten. Ik heb daarbij uitzonderlijk geluk gehad!Toen ik het Kennemer Lyceum noemde, kwam als uit eenpistool de vraag naar namen van leraren en leerlingen, vra-gen welke alleen iemand kan stellen, die tot de ex-leerlin-gen behoorde. Mijn ondervrager had eindelijk een geval dathem verloste van het 100-voudige routine-onderzoek.Wij praatten - vanzelfsprekend in het Nederlands - overgemeenschappelijke kennissen. De volgende dag kwam ik in deKooi terecht, voor hen die vrijgelaten zouden worden.Ik had geopteerd voor Hamburg, omdat ik daar Burgerrechthad en de stad mij moest opnemen.

De laatste nacht - de 106e - sliepen niet velen! Wij werdenechter met paniek geconfronteerd, toen een dronken of ge-stoorde bewaker zijn machinepistool op ons leeg schoot: re-sultaat één dode en een aantal gewonden.Vroeg in de ochtend werden wij in vrachtauto's geladen,telkens 30 man op een vrachtauto.In de loop van de middag bereikten wij het slot 'Ahrens-burg', het hoofdkwartier van de Engelsen. Wij grinniktentoen wij de wisseling van de wacht zagen; 't leek een steltinnen soldaatjes.Wij werden losgelaten en moesten zelf maar zien hoe wijthuis kwamen - zonder brood, zonder geld.Ook nu bofte ik: de afstand tot de woning van mijn tanteswas maar 46 km. Ik moet toen toch hulp gehad hebben, wanttegen de avond drukte ik bij hen op de bel en werd metblijdschap en liefde opgenomen.Hun woning was tot 6 januari 1947 mijn thuis!

84

XIV 1_ 'De weg terug'

De integratie van oorlogsveteranen is een van de moeilijk-ste wegen voor een mens. 't Is daarbij van ondergeschiktbelang of je tot de overwinnaars of tot de verliezers be-hoort hebt en evenmin of je gevangen gehouden bent ofniet. Voor elke deelnemer geldt de volstrekte onvrijheiden de min of meer constante bedreiging met dood of ver-minking.Die verminking kan lichamelijk, maar ook geestelijk zijn,en die laatste, verminking is veel erger dan de eerste.Zij treft vooral de Adolescenten en jongeren met een ver-late puberteit. Hun wereldbeeld is vaak lokaal beinvloeden ook in de tijd beperkt. Niet zelden leven zij in eengeheel of gedeeltelijk gedroomde wereld, een droomwereldwaarnaar zij, soms jaren achtereen op zoek zijn.Het hardste treft het mensen, die nog geen partner hebbenen geen geloof of ideaal. De doden en de gruwelen die zijmoeten zien en beleven - de geschonden wereld - overdekkenals een zwarte sluier hun gedroomde werkelijkheid.

Door film en lectuur in de jaren '30 was ik vrij goed voor-bereid op zowel de oorlog als ook op de confrontatie methet Marxisme en Nationaal-Socialisme. Maar de eerste con-frontatie met de gevolgen - buiten de familie in Hamburg -was de ontmoeting met 2 duitse oorlogsveteranen, die als 17jarigen zich vrijwillig meldden. Zij stonden met hun tentop een mini-camping in de Lage Vuursche en zwierven ronddoor Europa - min of meer doelloos - want ze wisten nietwat nog de moeite waard was om voor te leven.En wat de politieke strijd betreft: onze rector Dr. A. deVletter en de kranten die wij op zijn aanraden lazen, ston-den bol van discussies over de verschillende politieke eneconomische systemen en de straatgevechten in de duitstesteden.

In perioden van rust leerde ik pas goed de waarde van eengoede gevoelsbinding met een vaste partner. In de briefwis-seling en de enkele persoonlijke ontmoeting voorkomen zijeen verloedering, waarvan velen op den duur het slachtof-fer worden.Zelfs wanneer door gebrek aan contact of volkomen isolatiein gevangenschap de partner vervluchtigt tot een 'Traumge-liebte', dan ben je nog nooit helemaal eenzaam.Datzelfde effect heeft ook een geloof of groot ideaal.Er is nóg iets, dat dan blijft leven en doet leven. Je be-seft dan dat je een stuk leven hebt gemist, vooral wanneerje geen vrijwilliger was.De overlevende wil de tijd 'inhalen', wil verwerven wathij/zij gemist heeft of verwerven hetgeen verloren is ge-gaan, sociaal materieel of spiritueel.Daarbij is de opvang bij thuiskomst van groot belang.

De eerste opvang voor mij, werd mij geboden door vader'szusters. De jongste, tante Ida, had haar verloofde verlo-ren in de 1e W.O. Beiden betreurden zij het verlies vandrie broers en een dubbel verwantte neef, de laatste kortetijd na de oorlog, maar wel tengevolge van opgelopen let-sel. Een 4e broer was blijvend invalide en geestelijk ver-minkt .

85

Zij beiden, tante Else en haar zuster, zijn van oudsher eentoevluchtsoord geweest voor kinderen van hun broers enpleegbroers. Zij hielpen hun weduwen en namen mij op. Zeverleenden toen al onderdak aan mijn nicht Cornelia, welkezich nog tijdens de oorlog gekeerd had tegen de NationaalSocialistische wereldbeschouwing.Zij deelde het lot van millioenen jonge en oude Duitse enandere vrouwen die hun partner door de oorlogen verlorenhadden! Ook haar vaste vriend overleefde de oorlog niet.Hij was de zoon van een der predikanten van de 'BekennendeKirche'. Door dominee Brandenburg kwam zij tot een totaalandere visie op kerk en samenleving, dan dat haar door haarvader was ingeprent. Hij was een fanatiek aanhanger vanHitler!Opgeroepen door de 'Arbeidsdienst' heeft zij haar nieuweinzichten niet verheeld en werd veroordeeld - gelukkig nietlang - tot een verblijf in een Jeugdgevangenis. Daarna werdzij tewerkgesteld in Hamburg. Aan deze drie vrouwen heb ikveel te danken. Zij schonken mij wat ik nodig had: een dakboven mijn hoofd en eten, maar wat nog belangrijker was:geduld, aandacht en liefde.

Als veteraan val je terug op een samenleving, waar nietsmeer voor je geregeld wordt. Er gelden ook andere regels ener wordt een andere taal gesproken dan gebruikelijk was inLeger of Marine.Voor mij was de opvang nog eens extra belangrijk, daar mijnliefste en mijn moeder voorlopig onbereikbaar waren.Correspondentie met moeder was moeilijk en met Mieneke on-mogelijk.Het door de Duitsers - na de revolte van de Graaf vonStauffenberg c.s. - uitgevaardigde verbod op contact methet buitenland werd door de overwinnaars gehandhaafd. (Wa-ren zij soms bevreesd dat hun eigen oorlogsmisdaden aan hetlicht zouden komen?)

Het volgende probleem was kleding. Gelukkig had ik, na mijnmobilisatie vanuit Paderborn, mijn burgerkleding naar detantes gestuurd. Ik beschikte daardoor over een oude maargoede 'Demi saison', een net pak, 2 of 3 overhemden en 2stel ondergoed, en mijn horloge dat de Amerikaan niet ge-vonden had. Ik had ook geen geld, want al had ik recht opeen heel jaar salaris als Korporaal titulair (+ DM 1.200,-)ik heb ze nooit ontvangen; de desorganisatie was al in 1944begonnen.Ik stond dus voor de vraag: 'Hoe kom ik aan textiel en hetgeld om dat te betalen?' Ik schoof dat probleem echter voormij uit, want andere zaken eisten de aandacht op!

Een van die dingen is de bezinning op het verschijnsel'oorlog' en gevangenschap. Dan bekruipt je soms - meest 'snachts als je niet slapen kunt - de gedachte: niet degenendie omgekomen zijn, zijn te beklagen, maar de overlevenden!Zij blijven zitten met de brokken! Voor de ouderen - voor-zover zij eerlijk zijn - kan dit nog aanvaard worden alseigen schuld. Maar voor hen, die in 1933 nog geen stemrechthadden ligt dit anders. Zij hebben de gevolgen niet kunnenoverzien; ze zijn verkeerd voorgelicht door de media!En op grond van hun leeftijd blijven zij - levenslang -zitten met de morele en materiele schulden die hun oudersen grootouders veroorzaakt hebben. Een ernstige gezagscri-sis was daarvan het gevolg.

86

Ze voelen zich opgezadeld met de zorg en de kosten van dewederopbouw en ook nog de haat 'tot in het 3e en 4e ge-slacht' van hen die zich slachtoffer voelen.

Maar er is meer! In gesprekken met anderen - toen en later- ontdek je, dat krijgsgevangenen één beleven gemeen heb-ben, de voortdurende onzekerheid of zij lichamelijk zullenoverleven.Dat gold voor de gevangenen onder het schrikbewind in Pa-rijs, voor de gevangenen in de Lubjanka in Moskou na deRussische revolutie en de Gulag Archipel. Het geldt ook nunog, ook voor de echte frontsoldaten die W.0. II en Vietnamoverleefd hebben.Je moet een antwoord vinden op de vragen:

'Waarom leef ik nog?' en'Wat is nu nog de moeite waard om voor te leven?'

Voor degenen die al een relatie hadden voor zij opgeroepenwerden is er nog een extra moeilijkheid. Deze traumata wor-den dan een belasting voor de echtgenote en de kinderen,waarvan sommigen hun vader nog nooit 'beleefd' hebben.Vervreemding en - daarmee - schuldgevoelens kunnen dan on-draaglijk worden en tot echtscheiding of - nog erger -zelfmoord leiden. En soms wordt 'overleven' ervaren alsgebrek aan solidariteit met degenen die omgekomen zijn.Daarbij denk ik aan een 'biecht' van een vriend die eenConcentratiekamp overleefd heeft. Zij zijn één van de min-der geslaagde uitvindingen van engelse 'imperialisten' methet doel om het verzet te breken van de Boeren in Zuid-Af rika .Mijn vriend had zijn leven gered door lijsten te verwisse-len van mensen die vergast moesten worden. Later slaagdehij erin een bewaker een beentje te lichten, zodat deze'halsoverkop' in een kuil met ongebluste kalk viel die netonder water was gezet om te blussen.Aan beide gebeurtenissen hield hij een levensvernietigendschuldgevoel over.33 Jaar later hoorde hij nog de kreet van de ongelukkige inzijn dromen, want alleen tussen levenden is vergeving enverzoening mogelijk.Hij had de solidariteit met een medegevangene en vermoorddeiemand op afschuwelijke wijze!

Ik zocht spoedig contact met de Mennoniten in Altona. MijnVrome Lutherse Voorvaderen duldden deze 'Ketters' niet bin-nen hun grenzen. Die grens lag echter dichtbij de noorde-lijkste poort. Daar heerste de Hertog van Sleeswijk en Hol-stein - in die dagen de Koning van Denemarken.Hij practiseerde vrijheid van godsdienst - althans in hethertogdom Holstein - zodat de Mennoniten zich daar en inWustenfelde mochten vestigen.Zij zochten geen politieke macht en waren solide zakenlie-den en goede belastingbetalers.Dus gingen de Doopsgezinden uit Hamburg in Altona - inscherts omschreven als 'al-te-na(bij)' - ter kerke.Dat was een goede ingeving.

De volgelingen van Menno Simons - verspreid gevestigd tus-sen de Frans-Belgische en de Deense grens en langs de Zuid-oever van de Oostzee tot aan de Wolga - waren gewend ge-loofsgenoten bij te staan en gastvrij te ontvangen.

87

Ook ik werd prettig opgenomen en kreeg veel te horen vanvluchtelingen uit de door de Russen veroverde gebieden.Naar vermogen werden ze door hun geloofsgenoten geholpen.Deze vluchtelingen uit Oost- en Westpruisen waren vaak al-les kwijt, want Russische tanks verpletterden alles wat henin de weg stond, ook de boeren karren, waarop zij hun be-jaarden, zieken, en wat ze nog hadden kunnen redden, ver-voerden. Wie zijn wagen kwijt was, moest te voet verderdoor de smeltende sneeuw en de modder en sommigen blevenbij de ouden en zieken die niet meer lopen konden.Voor de zieken en bejaarden moesten zij bedelen om eenplaatsje op een wagen die nog rijden kon, en bleven zelfachter in de sneeuw. Families werden zo uiteen gerukt ofkinderen door anderen meegenomen. Slechts enkelen van deachterblijvers, die de stervenden verzorgden en de dodenbegroeven, slaagden erin, later de reddende grens v/d En-gelse zone te bereiken.In de jaren na ons verblijf in Indonesië, heb ik deze ver-halen kunnen verifiëren in gesprekken met Duitse Mennoni-ten uit de 'ex DDR'. Ik had dus in vergelijking met henenorm veel geluk gehad.

De opname in de burgerlijke gemeente gaf geen problemen.Ik was geboren en gedoopt in Hamburg en had als zodanig ooknog het 'Burgerrecht' als nakomeling van een 'Wapengerech-tigd ' geslacht. Emolumenten waren er echter niet bij!Maar voor en aleer ik werk kon zoeken, was er nog iets an-ders te regelen. De bezetters hadden het recht meubels tevorderen, want er was niets te koop en Hamburg was voorminstens 30% vernield en uitgebrand. Dus werden er systema-tisch huiszoekingen gedaan. Ook mijn tantes moesten wat af-staan. De Engelsen namen niet alleen wat meubelen, maar ook- en passant - een aantal schilderijen mee en ik wist zekerdat 'Kunstroof' niet tot de regels van de Haagse Conventiebehoorde.Ik zocht contact met de Nederlandse Verbindingsofficier,stelde mij voor, en vertelde mijn verhaal voorzover het vanbelang was. Kapitein Van Regteren Altena begreep mijngrootste bezwaar: niet de 'Kunstroof1 op zichzelf, maar hetop 't spel zetten van de goede naam van de geallieerden diein het geding was.Hij greep dan ook onmiddellijk in en alarmeerde de EngelseM.P. De volgende dag werden de schilderijen met excusesvanwege de 'Vergissing' thuisbezorgd.

Tijd om naar werk te zoeken kreeg ik echter niet. Een 2epleegzoon van grootmoeder Marcus - Dr. August Marcus -woonde in Berlijn en was als Landbouwdeskundige voor tro-pische landbouw werkzaam op het Departement voor Buiten-landse zaken. In 1944 had ik hem in Lankwitz - een voor-stad - bezocht. Maar toen de toestand zorgwekkend werd,liet hij zijn 2 dochtertjes van 11 en 9 jaar opnemen in eenKindertehuis in St. Peter-Ording a/d Noordzeekust. (Krt. 36D 2)Begin september kwam er een noodkreet van de enige ver-pleegster, die nog niet weggelopen was. Zij deelde mee, datde kinderen aan alles gebrek hadden en raadde mijn tantesaan, de kinderen weg te (laten) halen.

88

Goede raad was duur, want de Engelsen hadden heel Slees-wijk-Holstein ten Noorden van het Noord-Oostzee Kanaal af-gegrendeld, op zoek naar 'partij bonzen' en duikbootcomman-danten. Opnieuw vroeg ik de Ned. Verbindingsofficier omhulp, en na mij aangehoord te hebben nam hij contact op metde Engelse staf en ik kreeg toestemming mijn beide nichtjesop te halen.De trein van Hamburg via Husum (Krt. 36 E 2) naar St.Peter duurde bijna een hele dag, maar ik was al blij dat er2 x per dag verbinding was. Toen ik in St. Peter aankwam enhet Kinderhuis gevonden had, werd ik door de verpleegstermet open armen ontvangen. De toestand was inderdaad heelerg. Vrijwel alle verzorgers hadden de benen genomen.De voorraden waren op, ook zeep, schoonmaakmiddelen, etc.De gemeente-ambtenaren hielpen niet.'Het waren kinderen van Berlijners, en Berlijn moest er danmaar voor zorgen!' De bevolking gaf soms aardappelen engrove groente en de bakkers wat brood.Ook de Engelsen hielpen niet, dat was niet hun opdracht!Van Ezechiel 18 met betrekking tot de misdaden der oudersen van Mattheus 5 : 43-46 hadden ze daar nog niets gehoord;'t stond in elk geval niet op de liturgische kalender vandat jaar.

Ik moet in St. Peter overnacht hebben; er waren bedden leegen er was een bord soep voor mij. 't Was een trieste avond.Vele kinderen hadden sedert de capitulatie geen berichtmeer gehad van hun ouders. Zelf leefden zij in angst voorde toekomst: 'wie neemt ons op?' En via de vluchtelingenuit Oost-Pruisen en Danzig, die met boten de oost-kust vanSleeswijk bereikten, verspreidden zich de geruchten omtrentde verkrachtingen en plunderingen, die de bevolking vanBerlijn en andere steden en zijzelf hadden ondergaan doorde Russen.Ik heb deze geruchten later op hun waarheidsgehalte ge-toetst, allereerst bij de vluchtelingen welke ik ontmoettein de Doopsgezinde gemeente te Altona, en wat later bijmijn jongste zuster. Ze was nog lang verbonden aan het RodeKruis Ziekenhuis in Berlijn. Wanneer er weer gezocht werdnaar vrouwen, overnachtte zij tussen de lijken in de kel-der.

Tijdens ons verlof in 1955 en na mijn ontslag uit de Zen-dingsdienst, ontmoetten wij andere overlevenden uit de DDRen voormalige Mennoniten-gemeenten in Danzig en het doorPolen en Russen ingelijfde West- en Oost Pruisen.Velen van hen waren getuigen van dezelfde of eendere voor-vallen.Sommigen zijn ook in boekvorm uitgegeven.

De volgende morgen gingen wij gedrieën op stap. Eerst metde boemel naar Husum (45 km) in slakkentempo en daarna meteen goederenwagon van Husum naar Hamburg - Altona (ruim 140km). Ook dit was geen sneltrein, en de kinderen werden moeen sliepen gelukkig in.De kleinste - Christiane - legde haar hoofd in mijn schoot.Op mijn lege maag had de reuk van de ongewassen kindereneen negatieve uitwerking.Thuis was gelukkig alles voor de opvang gereed. Wij warenmoe en hongerig: de weinige boterhammen, die wij meegekre-gen hadden, waren onvoldoende voor de lange reis.

89

De kinderen werden vertroeteld, gebaad en de familieledenin Hamburg hadden allen iets bijgedragen om hen te kledenen te voeden. Mijn kamer was ontruimd voor hen, en ik kreegde divan in de gang. Op de daarnaast gelegen zolder kon ikmijn bezittingen opbergen.

Eindelijk tijd voor sollicitaties!In verband met de verplichte uitstoot van politiek verziek-te onderwijskrachten, verscheen er een advertentie waarinsollicitanten voor het L.0. uitgenodigd werden. V.W.O. wasgewenst. Ex-leden van Nazi-organisaties waren uitgesloten.Een stoomcursus van I5 jaar werd in het vooruitzicht ge-steld en naderhand een aanstelling bij het L.0. Vervolgcur-sussen bij gebleken geschiktheid met behoud van salariszouden volgen.Dat leek mij wel wat, en mijn peettante Else wilde mij welfinancieel steunen. Maar er kwam niets van. Bij het solli-citatiegesprek bleek mijn Nederlands diploma en dito cultu-rele achtergrond een onoverkomelijk bezwaar, want ik was -ondanks het grote gebrek aan Reserve Officieren - niet toe-gelaten voor OfficiersopleidinglEen andere advertentie riep sollicitanten op voor de over-koepelende organisatie van Metro- Tram- en Busdiensten.Het betrof conducteurs- en perronpersoneel.De personeelschef wees mij af, hoewel mijn talenkennis eenpluspunt was. Maar hij had als vakbondsfunctionaris eentijd in het K.Z. Neuengamme vastgezeten, terwijl ik noch debenen genomen had toen dat nog mogelijk was, noch dienstgeweigerd had. Mijn verweer, dat dit zeer ernstige gevolgenzou hebben gehad voor mijn moeder en haar andere kinderen,vond hij 'gezocht'. Als principieel democraat had ik moetenweigeren, ongeacht de gevolgen, 't Was dus weer een misser.

Tussendoor bezocht ik mijn maat Cassen (= Karsten) uit hetKamp in Rheinfelden. Hij was opnieuw knecht op het mini be-drijf, waar hij al gewerkt had voor hij opgeroepen werd.In de tussentijd kreeg de eigenares een franse krijgsgevan-gene als helper. Na de capitulatie was hij er meteen van-door gegaan. Mijn maat hoopte met haar te kunnen trouwen.Het bedrijf deed herinneringen opkomen aan de tekeningenvan Van Gogh en de plaggenhutten in Drente van 1883.Er stonden 3 koeien, een os en 2 kalveren op stal.Die diende tevens als 'sanitair' voor de eigenares en deknecht en voor bezoekers. Water kwam uit de put en hetpaard had een eigen stal.Toen ik mijn maat bezocht, was de aardappeloogst gedaan.Er moest nu geploegd worden voor de inzaai van de winter-rogge. Bij het ploegen kwamen er nog wat aardappelen voorde dag, ik mocht ze rapen en tegen een redelijke prijs wer-den ze mijn eigendom.

Daar je niet mocht 'hamsteren', was het vervoer naar Ham-burg een riskante zaak. Vanaf het station ' Lauenbrü'ck' bijTosted (Krt. 36 E 3) tot Buchholz (± 25 km) balanceerde ikmet mijn zak op een treeplank. De rest - nog eens 30 km -had ik geluk een remhokje te kunnen bemachtigen tot ik inWilhelmsburg op de Stadtbahn kon overstappen.Laat in de avond was ik weer thuis met bijna een mud aard-appelen, tegen een stijve rug en DM 25,--.

90

Bij een volgend bezoek bleek hijzelf een beenwond te heb-ben. Ik had hem al eens een uurtje afgewisseld aan deploeg, maar deed dat nu voor hem - ten behoeve van mijn'harem' - zelfstandig. De echte trekkracht leverde een os,luisterend naar de naam 'Frits'; een oud paard was nodig omhem te leiden, want een os alleen is onbestuurbaar.Na een paar uur ploegen is je ziel zo schoon en blank alsvan een pasgeboren kind. Alle ergernis maakt plaats voor devoldoening dat je iets doet voor anderen en alle krachtter-men in 5 talen ben je kwijt. Herhaling wordt dan saai!Met 35 kilo - uiteraard weer voor een vriendenprijs - gingik op weg naar huis.Toen ik bijna thuis was, liep ik toch nog tegen de lamp,maar in een Koeterwaals van Hollands en Duits imponeerde ikde agent en kwam kwam met de buit thuis, zij het ook meteen paar vlekken op mijn geweten.Daar kon ik kennis maken met mijn nicht Lena en haar zoon-tje Matthias. Zij was op zoek naar haar echtgenoot - Dr.Hans Budig - die als Meteoroloog in dienst was bij deLuchtmacht. Ook zij had in maanden niets van hem gehoorden op het Engelse Hoofdkwartier in Ahrensburg was hij nietals gevangen geregistreerd. Hij moest dus 'ergens' in Li-touwen zijn en dus in Russische gevangenschap.De volgende dag wilde zij haar zuster Agatha bezoeken, diein een Sanatorium lag en langzaam aan T.B.C, ten onderging.Ik had Agatha ook af en toe bezocht, ze had niet lang meerte leven en ik sprak met Lena af om haar 1 x per 2 weken tebezoeken.Lena stelde mij voor om haar te vergezellen; zij was zondertoestemming over de zonegrens tussen de Amerikaanse enEngelse zone gekomen. Ik zou dan bij haar kunnen overnach-ten, en dan moeder bezoeken die bij Bettie in Zuid-Beierenwoonde. Na overleg met de tantes werd aldus besloten. Ikging mee als 'waakhond', want Lena was onderweg tot 2 x toelastig gevallen.De tocht viel niet mee. Op het goederen-emplacement in Ham-burg vonden wij een open goederenwagon vol anthraciet, metbestemming Würzburg. Daar deze met zekerheid via Fulda(Krt. 37 E 6) geleid zou worden, klommen wij erin en maak-te het ons zo gerieflijk mogelijk en wachtten af. Wij wer-den niet teleurgesteld. Een controlerende rangeerder gafons een knipoog en liet ons met rust. Aan het eind van demiddag waren wij inderdaad in Fulda en konden ongehinderdhet station verlaten. In de schemering liepen wij de Pe-tersberg op, langs het oude Bonifatius Kerkje. De bus wasal weg en voor een Hotel hadden wij geen geld. Wij moestendus te voet verder. De wind stak op en het begon in vlagenheftig te regenen. Matthias had er natuurlijk het meest teverduren. Zijn cape werd aan flarden gescheurd en hij wasmoe. Tenslotte nam ik alle bagage en Lena haar kleine jon-gen - 4 jaar oud. Zo modderden wij in ruim 2-j uur in hetdonker naar de boerderij, waar zij onderdak had gevonden.Er brandde een vuur en er stond een ketel met water, wantde boerin had voor Lena's dochtertje gezorgd. Met een buikvol dikke soep werden wij slaperig en warm. Wij sliepen eengat in de dag.

Het landschap in de Rhön, en helemaal op de 'Giebelrain' -de berghelling waarop de boerderij van de familie Storchlag, die Lena had opgenomen - is heel mooi.

91

't Is oud, - vulcanisch van oorsprong - net als de Eifel endoor erosie zijn de toppen afgerond - heel letterlijk - totglooiende koepels. Wij liepen wat rond op zoek naarpaddestoelen, die gedroogd konden worden - evenals de wildepruimen - als aanvulling van het menu in de lange wintersop ± 400 m boven N.A.P. Lena liet mij ook het basalt - uit-gekristalliseerde lava - zien, dat door de erosie zichtbaargeworden was.

De volgende dag ging ik vroeg op pad en bereikte op tijd debus naar Fulda. Daar kreeg ik na enig wachten weer een ko-lentrein, deze keer naar Augsburg. Van Augsburg af is ereen spoorlijn lang de Lech van Augsburg via Landsberg naarFussen. Ze stopte in Denklingen, waar Bettie met haar 2dochtertjes woonde, en moeder een toevluchtsoord had gevon-den toen zij door N.S.B.-overburen (terecht) verdacht werdeen onderduiker te herbergen. Daar zat zij veilig, want naenkele weken na haar vlucht kwam de invasie van de Gealli-eerden in Normandie. De politie had wel wat anders te doenen de N.S.B.-ers moesten zelf een goed heenkomen zoeken.De ontmoeting liet ons niet koud, maar terwille van dekleuters deden wij het wat kalm aan. Toen wij weer wat rus-tiger waren, wisselden wij nieuws uit, maar er was nietveel te vertellen. Het laatste nieuws van Piet was uit Bu-dapest en in het gunstigste geval was hij door de Russengevangen genomen, net als de echtgenoten van HildegardMarcus, Lena Budig en Bettie. Van Harriet en Aad, uit hetdoor de Japanners veroverde Indonesië, en andere neven inZuid-Afrika en Indonesia was ook geen bericht.Als wij allen bij elkaar telden van mannelijke bloed- enaanverwanten, waren pater Simon Maas en ik de enigen dievrij waren, want van onze jongste zuster en zwager stonddit ook nog niet vast.

Achteraf realiseerde ik me, dat één neef de oorlog nietoverleefd heeft; de broer van mijn zwager Aad Liezenberg,n.1. zijn oudere broer Laurens die in een KrijgsgevangenKamp overleed.

Ik kon niet lang blijven. Al kort na haar vertrek werd moe-der 's toelage van oom Jan niet meer inbaar. Bettie's manwas Beroepsofficier en na de capitulatie werd zijn salarisniet meer uitbetaald. Zij zelf kreeg ontslag als Wijkver-pleegster, om welke duistere reden dan ook. De meeste inwo-ners en vluchtelingen riepen toch haar hulp in en vergoed-den de verleende hulp in geld en/of natura.Wij wisten nu van eikaars leven en veiligheid af en ik ver-trok weer richting Fulda, waar ik nog wat levensmiddelenhoopte te kunnen kopen. Ik weet niet of het lukte, maar inelk geval kreeg ik wat gedroogde paddestoelen en noten.Thuis nam ik contact op met Hildegard Marcus. Het was haargelukt een partij nieuwe zwart-zijden dassen van de Marinete kopen. Wij maakten daar damestassen van, die gretig af-trek vonden op de zwarte markt.

Eindelijk kreeg ik 'echt' werk; op grond van mijn opleidingen ervaring in het leger werd ik boekhouder in een kleinConfectiebedrijf in Hamburg. De directeur-eigenaar hadvroeger in het oosten van Duitsland een groot bedrijf ge-had. Behalve zijn kennis en ervaring bracht hij een dozijnof 3 aan naaimachines mee, een beetje geld en connecties.

92

Daar hij veel op reis was, had ik practisch de dagelijkseleiding. Van een baal 'overtollig' geworden parachutezijde,welke hij had bemachtigd, maakten de naaisters onder lei-ding van een coupeuse mooie blouses. De afzet liep als eentrein.Mijn inkomen vergrootte ik door pikzwarte handel in melk-poeder. Tenslotte was alles duur, want veel levensmiddelenwerden 'zwart' gekocht, en wij 4 volwassenen moesten de 2schoolgaande meisjes voeden en kleden en ik probeerde weer- net als in 1939/40 - moeder elke maand wat te doen toeko-men.

Het werd bitter koud. Hildegard's broer had een bosperceel-tje en wij mochten een Spar hebben - een weelde - al washet een dunne boom van nauwelijks 20 cm diameter. Zagen enkloven werd op zolder gedaan, waarbij ik niet veel lawaaimocht maken vanwege de buren, een verdieping lager.Wij hadden een uitgebouwde zolder en die was niet geïso-leerd wat het geluid betreft.

93

XV 1 Kerstmis was een sober beleven. Ieder spande zich in omvoor de anderen cadeautjes te maken. Papier, visieder, lijmen inventiviteit waren nodig. Van tante Ida kreeg ik vanrestjes witte zijde en battist een sjaaltje, passend bijmijn anthraciet kleurige jas; ik heb haar nog als momentovan ons vreedzaam samenzijn in benarde omstandigheden.Op een dag, dat het vroor, was er een gerucht dat er kabel-jauwkoppen te koop zouden zijn. Daar ik mij kon vrijmaken,gingen de beide meisjes en ik ombeurten in de rij staan, enna 3 uren konden wij 6 grote koppen bemachtigen.Tante Ida kon - dankzij het hout - die koppen uren latensudderen tot alles van de graten, platen en kieuwen af was.Wij hadden visgelei en vissoep, voedzaam en lekker.

Toen het weer wat zachter werd, gingen wij elke zondagmid-dag wandelen, en elk takje of los stukje hout werd meegeno-men - weer een paar uur warmte!De post kon in het binnenland weer brieven vervoeren, en opzekeren dag (februari?) kreeg ik van moeder een brief, dateen arts bij haar geinformeerd had of ik nog leefde.Hij kon min of meer regelmatig naar Zwitserland reizen enhad op een congres een Nederlandse collega getroffen diehem die vraag gesteld had. 't Bleek Prof. Van Gilse uitLeiden te zijn - Kerkeraadslid van de Doopsgezinde Gemeente- toen ik daar in '34 gedoopt werd. Hij stelde die vraagterwille van Mieneke, die bij hem college liep. De Duitsearts mocht geen papier mee over de grens brengen, maar hijleerde alle gegevens uit zijn hoofd, welke moeder hem kongeven.Dat was het eerste contact sedert november 19441 Ik had al-le reden om 'dankbaar' te zijn: mijn liefste en haar fami-lieleden waren behouden door dat gruwelijke laatste jaargekomen.

Wat later in het jaar kwam er een man van de NederlandseMarine sleepdienst, die mij een pakje van Mieneke overhan-digde: brieven en lekkers en het bericht dat zij - met me-dewerking van familieleden en vrienden - alles in het werkstelde om mijn echte thuiskomst mogelijk te maken - thuisis waar zij is - overal en nergens op deze aarde.Ik mocht ook kenbaar maken waar wij het beste mee geholpenzouden zijn. In onderling overleg vroeg ik om peulvruchten,spek en reuzel, gist en zeep, alles zeer schaarse artike-len. De volgende zending, waar dit alles ingepakt was, konde bemanning ons echter niet brengen.Zij moest overdag dienst doen bij het zeewaardig maken vande schepen, die naar Den Helder gesleept moesten worden.Daarom ging ik met de beide nichtjes tegen 5 uur op stap envond ook in de vrijhaven de sleepboot en de bemanning.Het was zo ook beter, want een regelmatig bezoek van 'Vij-andelijk Marinepersoneel' zou zeker aandacht hebben getrok-ken van de medebewoners en misschien ook van de M.P.Alles verliep vlot, en de meisjes werden extra getracteerddoor de kok. Toen wij echter het vrijhavengebied moestenverlaten, kostte het mij heel wat snel denken om de wacht-post van onze nai've onschuld te overtuigen. Ik kon toen on-danks alles wat ik beleefd had, nog een vrij dom masker ma-ken. In de dienst heeft mij dat ook vaak geholpen, wanneerik inlichtingen wilde verkrijgen.

94

Maar alles ging goed, en ons Paasfeest was heel wat vrolij-ker omdat wij ook de familieleden die ons bezochten ietsbeters konden voor zetten.

In de volgende weken werd door de heer Van Regteren aange-kondigd, dat enkele mannen zouden komen om inlichtingenover mij in te winnen. Daar ik al voor 1939 contacten hadmet enkele adelborsten - zoons van vrienden van mijnschoonvader - en die namen ook noemde, concludeerde ik opgrond van hun reacties, dat ik te maken had met de MarineInlichtingendienst. Aan de toon van zeer voorzichtig, for-meel, veranderend in vriendelijk en wat ongedwongener,vermoedde ik dat het onderhoud gunstig uitviel.Wat later kwam er een briefje dat Mieneke en een vriend -eveneens student in de Medicijnen - een poging zou doen inde zomervacantie Hamburg te bereiken, vanzelfsprekend nietover zee.Wij stelden ons daarop in en wachtten, wachtten echter te-vergeefs .

Koude en vocht maakten dat ik weer moeilijk liep; Rheumawas opnieuw in het spel. Ook had ik weer last van keelont-stekingen en liet weer een baard staan. Die combinatiebaard en wandelstok had ook goede kanten. Door sterfte engevangenschap was er een millioenen groot tekort aan po-tentiële huwelijkscandidaten voor de jonge vrouwen.Ik kreeg teveel aanmoedigende blikken naar mijn zin. Mijnvuurrode baard bleek voor velen als prikkeldraad te werken.

Opnieuw moesten wij voorbereidingen treffen voor de winter.Ik ging weer opstap met o.a. zoetstof, blouses en klemmen,want er mocht niet gejaagd worden met vuurwapens. Vooraardappelen kon ik toen zorgen. Te koop waren er ook res-tanten van de olieraffinaderij waarvan wij - met zaagsel -ballen kneedden voor de kachel.In october kwam er bericht dat ik nog vóór het eind van1946 - dus binnen 2 maanden - op een visum mocht rekenen;er was dus zeer veel te regelen en een aantal problemen opte lossen. Van Mieneke had ik een papieren rijksdaalder- Contrabande! - ontvangen, want ik kon mijn treinkaartjealleen maar tot aan de grens betalen.De paar keren dat ik alleen naar Hamburg reisde - 1932 en1935 - stopte ik mijn sigaretten als een dunne laag in mijngesteven overhemd. Daaraan denkende vroeg ik de hulp vantante Ida. Een manchet werd opengetornd, de rijksdaaldererin geschoven tussen 2 lagen katoen, toen gesteven en weergestreken; het was perfect!

Ik sprak met mijn werkgever en kon het zo regelen dat Cor-nelia mijn baan kreeg en ik ontslag nam. Daarna reisde iknog een keer via de Rhon (Fulda) naar Denklingen. Ik besef-te, dat het jaren zou duren voor ik moeder en Bettie terugzou zien.Bij Lena was de situatie zeer verbeterd. Hans - haar man -was een burgeremployee van de Wehrmacht geweest en was ont-slagen. Wij hadden al spoedig een goed contact. Hij waszeer sociaal bewogen en al had ik hem nog nooit gezien, ikwist dat hij al in 1932 een steeds hechter wordende bandhad met Lena. Tot ontzetting van onze grootmoeder ging hijmet haar kamperen in de vacanties.

95

Hij had een advertentie gelezen: men had een Meteoroloognodig voor de Wasserkuppe, (Krt. K 37 E 6) een post diemet veel moeite gepaard ging, want men was voorlopig op deeigen benen aangewezen. Hans was ook een geoefende langeafstandswandelaar. Wij praatten een hele avond en gingentoen samen op pad naar Kissingen a/d Main, waar hij zichmoest voorstellen en wij moesten daarvoor per fiets 2 xover de Kreuzberg.'t Was in allerlei opzicht de moeite waard. Hij kreeg debaan en ik inzicht in een merkwaardig mens. Wetenschapperen kunstenaar in een.In Denklingen heerste vreugde. Mijn zwager Ferdl was thuis-gekomen, en zo kon ik ook met hem kennismaken.Dat lukt altijd het beste als mannen samenwerken. Van degemeente had hij een aantal m3 hout gekregen, die wij samenmet behulp van een wagen uit het bos moesten halen.Daar Bettie nog steeds voor 'brood op de plank' moest zor-gen en hem niet kon helpen, bleef ik langer dan ik gedachthad. Maar zodra deze klus geklaard was, keerde ik terugnaar Hamburg: Ik moest ervoor zorgen een paspoort of emi-gratievergunning te krijgen.Ik moest dus pasfoto's laten maken en dat ging vlot:1 x met baard en 1 x zonder baard, want voor 'Blonde Mien-tje' was die baard een ongewenst obstakel bij te verwach-ten toenaderingspogingen.Intussen gingen de voorbereidingen voor de winter en Kerst-mis door. Op 6 januari hoopte ik de grens te overschrijden.Vantevoren lukte het nog een baaltje 25 kg - 45% van mijneigen gewicht! - tarwebloem te kopen; 5 januari kon ik het's avonds halen. De zusjes gingen mee. De ene bleef op eenafstand van 50 m achter mij lopen, de andere 50 m voor mij.Ik had wel tegen de tantes gezegd: 'als er alarm gegevenwordt door de meisjes', gooi ik de zak in greppel of sloot!Ik wil de trein niet missen en deze kans niet verspelen.Gelukkig kwamen wij ongehinderd thuis. Er was nog een kleinfeestelijk en ontroerend afscheid en Cornelia nam het opzich mijn spaargeld - altijd nog DM 2.000,-- - aan mijnmoeder te doen toekomen; zij was Cornelia's peettante en degenegenheid was wederzijds.

Daar allen naar werk of school gingen, kon ik rustig alleenop reis. Alles ging goed en zodra ik over de grens was,tornde ik op het closet mijn manchet open en haalde deRijksdaalder tevoorschijn. Toen ik echter aan het loketvoor doorgaande reizigers een kaartje naar Leiden wilde ko-pen, bleken de tarieven verhoogd te zijn. Ik nam dus eenkaartje naar Hengelo. Het oude huis was er niet meer!Daar oom Jan niet bereid was, om zijn bedrijf ten behoevevan de bezetters te laten werken, werd zijn woning in be-slag genomen. Zijn machines werden gedemonteerd en wegge-voerd naar Duitsland. Het betrof geautomatiseerde machines,welke uit staaldraad veren maakten - van enkele mm (= mili-meter) tot zware veren voor kanonnen. Van die HengeloseVeerenfabriek was hij directeur-eigenaar.

Natuurlijk waren de geallieerden hiervan op de hoogte eneen Engelse bommenwerper legde de villa in puin, waar eenDuitste staf ingekwartierd was. Gelukkig was veel van deschilderijen, etsen en prenten vantevoren al in veiligheidgebracht, terwijl het porcelein in de kelder opgeborgenwas. Toch veroorzaakte het bombardement nog veel scherven.Bij de verdeling van de erfenis heb ik er heel wat meegeno-men en in elkaar gezet.

96

Oom Jan ontving mij allerhartelijkst.Mieneke werd door middel van een telegram van mijn aankomstop de hoogte gesteld. De rest van de middag en avond praat-ten wij over heden, verleden en toekomst. Hij gaf mijf 100,-- voor de eerste onkosten. Ik was moe en sliep goed,want de nacht tevoren kwam ik pas heel laat in slaap.

De volgende ochtend liepen wij naar het station. In de win-kels was veel te koop; brood en aardappelen waren niet opde bon, groente en vis evenmin. De magere gezichten die ikgewend was, kon ik hier niet ontdekken en er waren bijnanergens uniformen van leger en politie.De namen van de stations stimuleerden mijn herinneringen enveroorzaakten emoties: Deventer, Apeldoorn, Amersfoort,Utrecht en bovenal Leiden! Ik was nu 'echt' thuis en wan-delde naar de Schelpenkade om mijn emoties te kalmeren.Dat lukte niet helemaal; de koude douche die ik kreeg,doordat Mieneke niet thuis was, voltooide de afkoeling!

De kachel brandde niet en op tafel lag het nog ongeopendetelegram en de hospita wist niet, waar Mieneke was en hoevroeg of laat ze thuis zou komen.Ik maakte de kachel aan en wachtte af, uur na uur na uur.De voorkamer van de suite was verhuurd aan een jong echt-paar, en hun baby oefende zich in het 'zingen' en liet zichniet troosten.Toen Mieneke tegen 23.00 uur thuiskwam, was de baby net in-geslapen. Ik begroette Mieneke danook met de waarschuwing:'Sst.... de baby is net stil!

In eikaars armen liggend op de divan verpraatten wij denacht tot het ochtendgloren.Het was 7 januari 1947.