V R I J DAG 23 JANUARI 2015 C13N RC HANDELSBLAD BOEKENC12 In beeld B i o g ra f i e

ringen in Amsterdamse-Schoolwonin-gen leeft nog altijd hardnekkig voort,getuige bijvoorbeeld de artikelen overde Amsterdamse School op de site vanhet eerbiedwaardige Stadsarchief Am-s te rd a m .

Waar is wél dat de Amsterdamse-Schoolarchitecten vaak links georiën-teerde idealisten waren. In opdrachtvan woningbouwverenigingen als Ei-gen Haard bouwden ze ‘paleizen voora r b e i de r s ’, zoals het expressionisti-sche Het Schip van Michel de Klerk inAmsterdam. En waar is ook dat, zoalszo vaak, hun idealisme gepaard meteen zeker paternalisme.

Het was hun bedoeling dat de mooiearbeiderswoningen zouden leiden totbeter gedrag van de bewoners, schrij-ven Ton Heijdra en Regien Stolp inBoekbeeld. De Amsterdamse School inomslagen en boekbanden: ‘Daarom wil-de men de arbeider kennis laten ma-ken met kunst en cultuur. De arbeider

Arbeider, blijf thuis en lees een mooi boek

Amsterdamse SchoolBegin twintigste eeuw bouwde een groep linksearchitecten mooie arbeiderswoningen die tot betergedrag van de bewoners moesten leiden. Die bouwstijlkende vele invloeden, tot aan Indonesische kunst toe.

Ton Heijdra en Regien Stolp: Boekbeeld.De Amsterdamse School in omslagen en boek-banden. Museum Het Schip, 108 blz. € 19, 5 0*4

Amsterdamse Schoolarchitecten, linkse idea-listen, bouwden ‘paleizen voor arbeiders’.Daarin moest vooral gelezen worden. Daarombogen ze zich ook over boekenvormgeving.

Brams erkenning van Bram als BramDoor Jos Palm

Hij was de mooie jongen vande twee. De sportman metspannend sluikhaar enlicht schorre, geile stem,voor wie elk meisje zoumoeten vallen. Zijn kom-

paan daarentegen scheen met zijn kanslo-ze piekhaar, jampotbrillenglazen en stemals brekend glas, minder begenadigd doormoeder natuur. En toch. In de kleineGriekse poldertragedie rondom de tweezou de bevoorrechte jongen de verliezerblijken. Hij zou degene worden die de an-der op het paard zette, in het zadel hielpen hield, en vervolgens weg zag galoperenzonder nog één keer om te kijken.

Half of zelfs maar voor één kwart volleachterafzaaltjes in achterafsteden werdenzijn deel, terwijl zijn kompaan van voor-heen volle zalen trok, tot aan Carré in dehoofdstad toe. Met uitzondering dan vanBelgië, het land waar zijn ex-collega hetliedje over zong ‘Heer, heb medelijdenmet de Belgen’. Daar kon men de gekwel-de poptroubadour wel waarderen. In hetland van ‘Mia heeft het licht gezien’ va nLuc de Vos, van Raymond van het Groene-woud en Johan Verminnen begreep menhem. Boven de dijken zou het nooit zoverkomen, behalve dan bij een groep trouwefans.

E s s ayWe hebben het, het mag duidelijk zijn,over Bram Vermeulen, wiens tweede helftvan zijn leven in het teken stond van hetlos komen van zijn ooit vanzelfsprekendewederhelft, genaamd Freek de Jonge. Overlaatstgenoemde verscheen onlangs een in-tellectualistisch essay dat het verschijnselFreek plaatste in zijn tijdsgewricht (Freek .De cultuurkritiek van een komiek van RobHartmans). Bram heeft nu ook een eigenboek, een journalistieke biografie, ge-schreven door beroepsbeschrijver van hetzogeheten lichte muziekgenre, Henk vanG elder.

Bram heeft heel lang met een Freek-complex gezeten, zo blijkt uit het boek.Daarin werd hij ook gesterkt door het va-derland dat de predikantenzoon Freekhoog in het vaandel had, en de ex-volley-baller nauwelijks zag staan. ‘Hé Bram,waar is Freek’, roepen bouwvakkers hemop straat na; en in de kwaliteitsbladen ishet heel lang Freek vóór en Freek ná, ter-wijl over de liedjesvertolker op zijn pianominnetjes wordt geschreven. Een zangeris nu eenmaal geen cabaretier, oftewel eenman van het woord in de traditie van al diekanselmannen van het woord die ons landeens rijk was. Dat althans lijkt de denkwij-

ze van de culturele goegemeente.Van Gelder schrijft het niet letterlijk,

maar uit zijn biografie wordt duidelijk dathij de onderwaardering van Bram als eenonrecht beschouwt, een Neerlands tekortzogezegd. Met zijn boek wil hij dat als hetware opheffen. Dit lukt hem maar ten de-le. En dat heeft te maken met de aanpaken aard van deze levensbeschrijving, waarmet citaten – van intimi, kenners en kran-tenstukken – Bram tot leven wordt gewekt.

Eindelijk losZolang het gaat over de Bram van Freek,die we allemaal kennen, werkt de metho-de. Want bij de belevenissen van Neer-

lands Hoop kunnen we ons allemaal ietsvoorstellen. Als we lezen dat Freek bij hetCameretten-festival in 1968 het dank-woord al klaar had voor de eerste prijs, dieze vast zouden winnen, maar die naar hetmeer beschaafde Don Quishocking ging,denken we: ‘Kijk, daar heb je Freek’. Alswe lezen dat Bram eindelijk los mocht bijde popvoorstelling Neerlands Hoop Ex-p re s s , herinneren we ons de stevige rockvan Bram en een toen nog beginnendeThé Lau. Maar bij de onbekende anekdo-tes over Brams moeizame solocarrière ha-ken we op den duur af, om even op te ve-ren bij de zoveelste rotstreek van Freek –bijvoorbeeld als hij per ongeluk bij een op-

treden van Bram verzeild raakt, en metHella op de eerste rij hard door de muziekheen zit te kakelen.

Het probleem is, simpel gezegd, datBrams leven vóór en ná Freek te gewoon isom op een gewone manier te worden be-schreven. De fans van Bram zullen alle ali-ne a’s over zijn vakantiegedrag, eigenaar-digheden en familieleven inademen. Maarwie Brams solowerk niet by heart kent ,heeft een probleem. Vermeulen is nu een-maal geen Herman Brood wiens bestaanzo vol drama zat, dat een gedetailleerd le-vensverslag vanzelf spannende lectuur is.

Treffende anekdotiekToch staat er veel in dit boek dat het dra-ma doet vermoeden, en dat door Van Gel-der met veel gevoel voor treffende anek-dotiek is opgeschreven. Bram is een‘doodgewone jongen’ uit een doodgewoneHaagse straat, die ondanks successen opschool en later als topvolleyballer, ge-plaagd blijft door een laag gevoel van ei-genwaarde. Freek blijkt een tijdelijke on-derbreking in een lange zoektocht naar er-kenning van Bram als Bram door Bram.Dat is, kortgezegd, het verhaal van VanGelder. Vermeulens ‘t weede’ best aandraait om zijn eigen muziek, zijn tweedevrouw, de actrice Shireen Strooker, en zijnspiritualiteit. Die moeten hem geven wathij zo naarstig zoekt. Met Shireen heeft hijeen geestverruimend prachthuwelijk –‘over de oorsprong van graancirkels ver-schillen ze niet van mening, maar zemaakten er toch ruzie over’, schrijft VanG elder.

Bij de figuur van Ramtha vindt Bram, in-middels ‘man met baard’, die er van zich-zelf mocht wezen, innerlijke troost. Enzijn muziek ontroert hem zelf inmiddelsook. Zo treft een stiefzoon hem thuis op debank in tranen aan, kijkend naar een vi-deo-opname van een eigen optreden.

Ondertussen kent men hem in Neder-land alleen van de twee min of meer be-kende nummers ‘Rode Wijn’, en ‘De steen’(‘Meneer Vermeulen. We hebben u van-daag al drie keer gedraaid’, zegt de begra-fenisondernemer op de crematie vanBrams moeder). In Vlaanderen daarente-gen kan men zijn hele repertoire meezin-gen. Kwelgeest Freek – wie anders? – h adhet al voorspeld. Op de dag dat hij kwamvertellen dat hij met Neerlands Hoop stop-te – op het verjaarspartijtje van Bramsdochtertje – bood hij aan pannenkoeken tebakken en stelde hij Bram gerust met deopmerking: ‘Je kunt toch altijd nog liedjesgaan zingen in België.’

Misschien is dat wel de grootste trage-die, een biografie van Bram, blijkt na le-zing vooral ook een ‘a n t i - F re e k ’.

Bram VermeulenNa de breuk met zijn artistieke wederhelft Freek deJonge viel cabaretier en zanger Bram Vermeulenvooral miskenning ten deel. Een laag gevoel vaneigenwaarde en Freek speelden daarbij een grote rol.

Henk van Gelder:Bram. Op leven en dood.Nijgh & Van Ditmar, 240 blz. €19,9 9*3

Poptroubadour Bram Vermeulen, ooit weder-helft van Freek de Jonge, zat lang met eenFreek-complex, zo blijkt uit een biografie.Daarin wordt met citaten – van intimi, kennersen krantenstukken – Bram tot leven gewekt.

Een biografievan Bramblijkt nalezing vooralook een‘a nt i - Fre e k ’

Bram Vermeulen (1994), ook als topvolleyballer geplaagd door een laag gevoel van e i g e nwa a r d e

Henk Lagerwaard oogst deze weekde boeken in de uitverkoop

Ra m s jGeorg Forster: Het vuur nog geenszins gedoofd. Een reis door deLage Landen in 1790.Gebonden, Cossee 2010, 245 blz., van €26 ,9 0voor €7,90. Tialda (ramsj.nl), Scheltema Amsterdam (020-5231402)

‘Voortreffelijk geschreven en voor een man met uitgesproken meningenaltijd nog onpartijdig genoeg,’ schreef Goethe over de reisverhalen vanGeorg Forster (1754-1794), Duits botanicus, geograaf, antropoloog enwereldreiziger. Op 25 maart 1790 begint Forster, samen met Alexandervon Humboldt, aan een reis naar de Nederlanden en hun ‘bezige volkjemet veel handelsgeest en voorliefde voor een goed glas.’ Vanaf Leuventrekt hij naar Brussel en Antwerpen en naar Den Haag en A m s t e rd a m .

Henk den Heijer en Ben Teensma:Nederlands-Brazilië in kaart. Geb., Walburg Pers2011, 192 blz., van €29,95 voor €9,95. ScheltemaAmsterdam (020-5231402)

Mooie uitgave met als rode draad Den corte be-schrijvinge inhoudende de cust van Brazil endemeer andre plaetsen (1640), een manuscriptatlasmet (zee)kaarten van Brazilië en inleidende hoofd-stukken over de opmerkelijke geschiedenis vande Nederlandse kolonie in Brazilië (1630-1654).

Patrick French: De vrijheid of de dood.De onafhankelijkheidsstrijd en opdeling van In-dia. Paperback, Atlas 2013, 560 blz., van €39,9 5voor €9,90. Tialda (ramsj.nl)

Op 14 augustus 1947 viel Brits-Indië uiteen in Indiaen Pakistan, gevolgd door een massamigratie van14 miljoen mensen: Indiase moslims trokken naarPakistan, Pakistaanse hindoes en sikhs naar India.Ruim een miljoen migranten werden afgeslacht,aldus French in dit nu vertaalde standaardwerk.

Joseph Duggan: The Romances of Chrétien deTroyes. Geb., Yale University Press 2001, 390 blz.,van €48,85 voor €19,99. Nayler & Co Den Haag( 070 - 3 6 0 54 54 )

‘This book will become a landmark in Chrétienscholarship, one that will open up new avenues ofresearch, and generate passionate discussions,’aldus een recensent over deze grondige studieover Chrétien de Troyes (1135-1183), die met zijnArthurromans grote invloed had op de l i t e ra t u u r.

Lambert ten Kate: Aenleiding tot de kennissevan het verhevene deel der Nederduitsches p ra ke . Twee delen, Canoletto 2001, 1500 blz.van €98,50 voor €39,95. www.q-ramsjboeken.nl(of 06-46405090)

Facsimile-uitgave van de eerste historische gram-matica van het Nederlands (1723), waarin d i ve r s eGermaanse talen, zoals het Fries, met elkaar wor-den vergeleken, toegespitst onder meer op devervoeging van sterke en zwakke werkwoorden.

Ingo Arndt: Nomads of the Wind. Geb., Papada-kis 2008, 193 blz., van €34,- voor €17,50. Pari-mar/De Boekenmarkt Den Haag (070-3658226)

Fraai fotoboek over de monarchvlinder en de re i svan zo’n 4000 kilometer die de vlinder (of beter:opeenvolgende generaties) elk jaar aflegt: va n u i tWisconsin (bij het Michiganmeer) naar een bos-rijk gebied in centraal Mexico, om te overwinteren,en in de lente terug naar het noorden. De korte,bondige tekst is van vlinder-expert Peter Huemer.

M O N A RC H V L I N D E RGEORG FORSTER OP REIS NEDERLAND IN BRAZILIË INDIA EN PAKISTAN CHRÉTIEN DE TROYES NEDERLANDSE GRAMMATICA

V.l.n.r: Chris van Geel: catalogus Internationale Hygiëne Tentoonstelling, 1921; Jessurun de Mesquita: Wendingen nr 1, 1931 (boven); Fokko Mees: Wendingen nr 10, 1925; L. Zwiers: Kleine Woningen, 1923

Door Bernard Hulsman

Over de architecten van deAmsterdamse School wordtal heel lang steevast vertelddat ze de ramen van hun wo-

ningen zo hoog plaatsten dat de bewo-ners er niet uit konden hangen. Uit hetraam hangen was een slechte gewoon-te van vooral arbeidersvrouwen waar-aan de architecten een einde wildenmaken, zo gaat het verhaal.

In zijn monumentale studie A m s te r -dam, het mekka van de volkshuisvestingliet architectuurhistoricus VladimirStissi al zes jaar geleden zien dat ergeen enkel bewijs is voor dit verhaal.Hij vermoedde dat het de wereld in ge-holpen was door H.Th. Wijdeveld(1885-1987), een Amsterdamse-School-architect die geen gebrek aan fantasiehad en ook hield van grappen.

Veel heeft Stissi’s boek niet gehol-pen: de mythe over de hoge borstwe-

moest niet meer naar de kroeg maarthuis bij zijn gezin zijn.’

Een van de dingen die de arbeiderthuis moest doen, was lezen. Om dit tebevorderen, wierpen de ontwerpersvan de Amsterdamse School zich ookop de vormgeving van boeken. In denegentiende eeuw stelde de vormge-

ving van het Nederlandse boek nietveel voor, schrijven Heijdra en Stolp inhun mooie, door Jacques Overtoomvormgegeven boekje over Amster-damse-Schoolboeken waaraan nu inHet Schip ook een tentoonstelling isgewijd. Boekbanden waren vaak ko-

pieën van exemplaren uit Duitslanden Oostenrijk.

Maar omstreeks 1900 bood de mas-saproductie van boeken door nieuwe(druk)technieken ongekende moge-lijkheden voor ontwerpers. Hiervanmaakte de boekontwerpers van deAmsterdamse School, onder wie op-vallend veel vrouwen (Tine Baanders,Ella Riemersma en Fré Cohen), volopgebruik .

Maar de nieuwe boekproductie leid-de ook tot een terugkeer naar het am-bachtelijke boeken maken. Zo werdende pagina’s van het tijdschrift We n d i n -ge n (1918-1931) bijeengehouden doorra f f i ad ra ad .

Niet alle boeken in B oekbeeldbeho-ren strikt genomen tot de Amsterdam-se School. Zo staan er ook boekbandenin van de architect H.P. Berlage, wienswerk meestal ‘rationali sti sch’wo rd tgenoemd. S il h o u e tte n van Lite Engel-berts uit 1909 heeft van een onbekende

ontwerper een onvervalste Art-Nou-veau-pauw op de voorkant gekregen.En het omslag van Kleine Woningenva narchitect L. Zwiers is gesierd met eendoor Zwiers zelf gemaakte compositievan rode en zwarte rechthoeken dieook heel goed van een lid van De Stijlzou kunnen zijn.

Beter dan de architectuur maken deboekbanden duidelijk dat de Amster-damse School tal van invloeden kende.B erlage’s rationalisme, Art Nouveau,theosofie, Indonesische kunst, symbo-lisme en niet te vergeten expressionis-me komen erin samen. Maar juist doordie diversiteit is de AmsterdamseSchool ‘paradoxaal genoeg een heel ei-gen stijl’, merken de auteurs op in deinleiding .

Tentoonstelling: t/m 13 maart in Muse-um Het Schip, Spaarndammerplantsoen140, 1013 XT Amsterdam. Open: di t/mzo 11-17 uur.

Architecten van deAmsterdamse Schoolwaren linkse idealisten

FOTO

C. B

ARTO

N VAN FLYMEN/H

OLL

ANDSE HOOGTE

FOTO

’S UIT BESPROKEN BOEK