02-01-18

1

Omgaan met richtingsmoeilijkheden en

spiegelen bij kinderen.

Marc Litière

MarcLitière� Lic. Lichamelijke Opleiding� Lic. Kinesitherapie� Psychomotorisch Systeemtherapeut� Verantwoordelijke groepspraktijk psychomotorisch onderzoek en

therapie voor kinderen te Wilsele-Leuven

� Specifieke interesses en publicaties:� Faalangst (“Ik kan dat niet!” zegt mijn kind.), Lannoo, 2000� Schrijfmotoriek (Mijn kind leert schrijven en hoe kan ik helpen), Lannoo,

2002� Diagnostiek (Diagnostiek in 3-D), Acco, 2004� Schoolrijpheid (Juf, mag ik overvaren ?), Lannoo, 2008� Richtingsmoeilijkheden (Ik zie het anders), Lannoo, 2011

Wemoetenanderskijken,andersluisteren,andersoordelenoverenandersfeedbackgevenaankinderendieandersredeneren.MarcLitière

Jemoetvantweekantenkomenomelkaarteontmoeten.StefBos

Watzijnrichtingsmoeilijkheden?

�Kinderen met richtingsmoeilijkheden zijn kinderen die werken en denken van rechts naar links of die niet vlot beide werkrichtingen kunnen integreren.

� ‘Ik zie het anders’ zegt het kind� Niet alleen op papier, maar soms alleen in het hoofd� Normaal is raar ! Jullie doen raar !� “Ik doe toch alles fout!”� Over spiegelingen, reversies, inversies en hardnekkige

omkeringen� Maar het moet van links naar rechts!� Op verschillende momenten

02-01-18

2

Verschillendemomenten� Kleuterschool: “Ik doe het anders!” en “Ik begrijp het

anders!”� Voorbereidend schrijven: “Mijn handje doet iets anders!”� Leren lezen en schrijven: “Was ik maar een Arabier!”� Rekenen: “Wat is meer, wat is minder? Wanneer doe ik

plus en wanneer doe ik min?”� Metend rekenen: ”Wat komt er voor meter, decimeter of

decameter?”� Organisatie en planning: “Waar moet ik beginnen?”; “Hoe

moet het?”

Lezenenschrijvenzijnvaardighedendiejesystematischmoetaanleren,enhetzijnookculturelecompetentiesomdatzeafhankelijkzijnvanafspraken.

Deappelvaltnietvervandeboom:ookbijvolwassenen� Moeilijk onderscheid tussen links en rechts� Moeilijk kaartlezen� Moeilijkheden met ruimtelijke opdrachten� Moeilijkheden met technisch tekenen� Moeilijkheden met organisatie� Moeilijkheden met draairichtingen (slot, fles, schroef)� Moeilijkheden met chronologie verhaal, mop� Moeilijkheden met telefoonnummers� Van achter naar voor werken, denken,…

Signalenvanrichtingsmoeilijkheden� Primaire signalen: duidelijk zichtbaar op papier of

tijdens praten en vertellen� Secundaire signalen: de omkeringen spelen zich af

in het hoofd en er wordt gecompenseerd= vermoeiend, arbeidsintensief, kost veel concentratie en energie

� Tertiaire signalen: socio-emotionele moeilijkheden en zelfs psycho-somatische moeilijkheden die ontstaan door twijfel, falen, gebrek aan begrip, negatieve feedback.

02-01-18

3

Primairesignalen� Lezen:

� Radend en traag� Hakkend en spellend� Omdraaien letters en cijfers� Lettervolgordefouten� Verspringen van regel� Andere woorden lezen� Korte woorden niet lezen� Niet weten wat ze lezen� Van rechts naar links� Niet graag lezen of weigeren te lezen

Primairesignalen� Schrijven:

� Moeilijkheden met schrijfkrullen� Traag schrijven� Moeilijkheden met vertalen leesletters –schrijfletters� Schrijft soms drukletters� Gespannen schrijven� Teveel of te weinig druk� Lettervolgordefouten� Schrijven van rechts naar links� Ronde letters omgekeerd draaien/schrijven� Spiegelen van letters� Verschuivende kantlijn� Slechte letterverbindingen

Primairesignalen� Rekenen:

� Strategiefouten� Moeilijkheden met verschillende bewerkingen� Moeilijke automatisatie� Werkt chaotisch� Geen overzicht� Verwarring tientallen en eenheden� Moeilijkheden met 100-veld� ‘rare’ fouten� Andere strategie� Moeilijkheden met noteren van gedicteerde cijfers� Verwisseling van begrippen: helft, dubbel, meer, minder,

eerste , laatste

Primairesignalen� Klokkijken en metend rekenen

� Moeilijkheden met kloklezen: voor en over� Moeilijkheden met begrippen als meter, liter, kilogram,

tijdsduur

Primairesignalen� Taalgebruik:

� Moeite met versjes en liedjes� Moeilijk om gestructureerd te vertellen� Moeilijk om grap te vertellen� Draait woorden om� Haalt begrippen door elkaar� Moeilijkheden met dagen van de week, maanden,

seizoenen

Primairesignalen� Ruimtelijke oriëntatie, organisatie, fijnmotoriek,

zelfredzaamheid en ADL:� Zwakke R.O.� Moeilijkheden met raamfiguren� Werken van rechts naar links� Nood aan meer structuur en duidelijkheid� Vergeet oefeningen� Moeilijkheden met aankleden� Verliezen van overzicht� Moeilijkheden met links en rechts en ook met bewegingen en

sporten met richtingen: dans, ballet, vechtsport

02-01-18

4

Secundairesignalen:voorbeelden� Lang nadenken� Veel twijfelen� De vorm van de letter boven het blad uitvoeren� Twee manieren uitproberen van een letter en een cijfer en

dan de ‘foutieve’ doorstrepen� Veel rondkijken naar ankerpunten, structuur en

voorbeelden in de klas� Telkens opnieuw naar vorige zinnen gaan kijken om de

juiste schrijfwijze te kennen� Een woord stilletjes in jezelf lezen in twee richtingen en

dan luisteren naar wat er klopt

Tertiairesignalen:”Ik doeallesfout!”� Concentratie die daalt� Twijfel en onzekerheid� Moeheid� Aversie voor schoolse zaken� Faalangst� Wisselvallig presteren� Strategiefouten� Verwarring� Inzichtelijke moeilijkheden� Frustratie, opgeven , schoolmoe

Opbouwvoortekenen� Met naam schrijven� Voor faalangst� Als voorbereiding op schrijven, R.O.� Belangrijk voor feedback� Met aandacht voor spiegelen (raamfiguren)

Signalen:Screeningslijst vooroudersenleerkrachten- Leesproblemen- Spiegelingen- Schrijfproblemen- Rekenproblemen- ‘Rare’ antwoorden en redeneringen- Werken van rechts naar links- Moeilijk om gestructureerd te vertellen

screeningslijst- Moeilijkheden met metend rekenen en klokkijken- Nood aan veel structuur, uitleg- Concentratieverlies, demotivatie, faalangst,

schoolmoe- Fijnmotorische moeilijkheden (steeknagels,

knippen, tekenen,…)- Grootmotoriek, koördinatie, richting van

bewegen,…

02-01-18

5

Hoeontstaanrichtingsmoeilijkheden?� Normale ontwikkeling

� Actiewereld van het kind

� Lateralisatie

� Centrale gerichtheid

� Dyslateralisatie

Normaleontwikkeling� Het slurfstadium

� De symmetrische fase

� De lateralisatieperiode

� De dominantiefase of voorkeursfase

(Volgens Mesker)

Ontwikkelingvandeactiewereld� De halfcirkelvormige wereld

� De mediane dubbelwereld

� Eén dominante actiewereld

� De ene richting vult de andere aan

(Hendrickx, Vervaet)

Desymmetriefasemoeteengoedeenstabielefunderingbiedenvoordelateralisatiefasemetvastehandkeuzeeneeneigenwerk- endraairichting.

02-01-18

6

Alsjetegeneenjongkindzegt:”Jijmoetvanlinksnaarrechtswerken”,ontneemjehemdekansomderichtingvanrechtsnaarlinksteontdekken.Endierichtingzalhijlaterooknodighebben.Wemoetenimmersvoortdurendintweerichtingenkunnenwerken.

02-01-18

7

Kinderendienietvlotdelinker- enrechterwerkrichtingendraairichtingenkunnenafwisselen,komenmoeilijktotlezenofsoepelschrijven.

Watislateralisatieeigenlijk?� Lateralisatie en hersenhelften: functionele

ongelijkheid van hemisferen met specifieke deeltaken� Lateralisatie en handvoorkeur en éénhandigheid: één

hand neemt de leiding, de andere ondersteunt� Lateralisatie en dominantie en specialisatie:

dominantie is overwegend gebruik, hand en hemisferen. Hemisferen: ook breindominantie, maar geen absolute overheersing, steeds een complexe onderlinge samenwerking.

� Lateralisatie is ook ontwikkelen van steunkant en bewegingskant

� Lateralisatie is niet alleen links-rechts, maar ook boven-onder en voor-achter.

� Lateralisatie is ook ontdekken en het overkruisen van de middellijn

� Lateralisatie is ook richting, voorkeursrichting en bewegingsvrijheid in beide richtingen

Centralegerichtheidoflateraleoriëntatievoorkeur(Hendrickx)� Aangeboren basisgerichtheid om naar links of naar

rechts te werken� Biologisch gezien zou 50% linksgericht en 50%

rechtsgericht zijn, maar erfelijkheid, sociale milieu en geboorteomstandigheden zorgen voor invloed

� Deze gerichtheid uit zich na het vijfde levensjaar als de actiewereld verder ontwikkelt vanuit de symmetrische dubbelwereld

� Een kind kan pas komen tot een soepele integratie van beide richtingen als hij voldoende tijd en gelegenheid krijgt om zijn natuurlijke richting te stabiliseren

Dyslateralisatie� Compenserende strategie van een kind met een aangeboren

centrale gerichtheid naar links� Verdringing van de eigen voorkeur ten voordele van de extern

opgelegde rechtse denkrichting� Deze problemen komen naar voren in een periode dat een kind

pas begon met het verkennen en stabiliseren van zijn eigen laterale voorkeursrichting.

� Hij krijgt nu te weinig tijd om dit toe te passen en te stabiliseren en nu wordt er plots een dwingende richting aangeboden

� Deze ongelukkige timing en de sterke druk leiden tot grote onzekerheid, twijfel en verwarring. De andere richting wordt nog niet aanvullend , maar treedt in competitie met zijn richting en ‘het moet’.

Dyslateralisatie:nefastegevolgen� Verstoorde samenwerking van beide hersenhelften: LiHH

probeert volledige controle te krijgen, verstarring, gespannenheid

� Door verdrukking van eigen linkse oriëntatie verliest kind spontaniteit; immers spontaan = fout

� Enorme training, maar ook overbelasting van het geheugen, motivatie, werkkracht…maar niet kunnen volhouden

� Omgeving oordeelt dat het kind fouten maakt� Kind past zich aan en probeert het te onthouden zonder

het te begrijpen…concentratieverlies, vermoeidkeid, opgeven, faalangst

02-01-18

8

Verwantemoeilijkhedenenproblemen� Is het dan dyslexie ?

� Lees- en schrijfproblemen, moeilijke automatisatie� Erfelijke aanleg, 5 tot 10 % van de kinderen, blijft� Moeilijke verwerking van taal door hersenen� Verbale : moeite met taal, woordvindingsproblemen, geen verschil

tussen f en v, s en z, d en t, moeilijk rijmen, liedjes , versjes� Ruimtelijke dyslexie : moeilijkheden met ruimtelijke kenmerken

van taal, andere richting, werken van achter naar voor, reversies en inversies, lettervolgordefouten

� Signalen die lijken op de signalen die we zien bij richtingsmoeilijkheden voor lezen, schrijven en ook de tertiaire

Verwantemoeilijkheden� Is het dan dyscalculie ?

� Rekenstoornis� Zwak ruimtelijk inzicht� Moeilijkheden met klokkijken� Erfelijke aanleg� Gelijkaardige signalen als bij richtingsmoeilijkheden:

moeilijkheden met tellen, begrijpen rekentaal, volgordes, inzicht, strategie, RO, kaartlezen, metend rekenen en ook tertiaire signalen

Dekipofhetei?� Veel gelijkenissen� Niet duidelijk wat er eerst is� Niet duidelijk of er steeds een verband is� Wel duidelijk dat deze kinderen in beide gevallen

moeilijkheden hebben en duidelijke hulp en begeleiding en structuur nodig hebben.

� Beide moeilijkheden moeten gedetecteerd en goed begeleid worden

Bijsommigekinderenmetrichtingsmoeilijkhedensprekenweopeenbepaaldmomentoverdyslexieofdyscalculie.

Nietallekinderenmetrichtingsmoeilijkhedenhebbendyslexie/dyscalculie ennietallekinderenmetdyslexie/dyscalculie hebbenrichtingsmoeilijkheden.

Ookkinderenmetrichtingsmoeilijkhedenhebbenrechtopmeerzorg,specifiekeaanpassingenenhelpendemaatregelenopschool

Andereverwanteproblemen� Faalangst, negatieve zelfwaardering� Organisatie- en ruimtelijk-visuele problemen� Onhandigheid, dyspraxie� Zwakke schrijfmotoriek� Zwakke concentratie� Ontwijkend gedrag � Gespannenheid� Wisselvallig presteren, leerproblemen� ….

HoepakkenweRMaan?6basisprincipesvooriedereen1. Zorg voor inzicht en bewustwording !2. Zorg voor veel structuur !3. Geef ze respect !4. Geef ze meer tijd ! (ontwikkeltijd en oefentijd)5. Wees positief !6. Communiceer !

02-01-18

9

Waarzijndezekinderengoedin?� Plan trekken� Creatief zijn in vinden van oplossingen� Flexibel zijn� Zich snel aanpassen� In verschillende richtingen denken� Zaken in twijfel durven trekken� Ons doen nadenken

Richtingsmoeilijkhedennietfoutbenoemenisnietgelijkaangoedkeuren!

Richtingsmoeilijkhedennietgoedkeurenisnietgelijkaanafkeuren!

Watkunnenoudersdoen?� Meer tijd, meer speelruimte� Veel laten bewegen� Oefeningen voor lichaamsschema� Symmetrische oefeningen� Oefeningen voor RO� Bewegen en experimenteren in alle richtingen� Constructiespeelgoed� Samen spelen en veel benoemen en laten benoemen

Watindeklas?� Getallenlijn goed zichtbaar� Varieer bij weglaten van cijfers� Kinderen frontaal voor bord� Van geel naar groen zo moet je het doen� Geen kinderen tegenover elkaar� Veel richtingsspelletjes� Geef richting aan met pijlen� Werk met vast referentiepunt in de klas� Structuur is sleutelwoord

Opdeschoolbank?� Pijl van links naar rechts� Gele en groene bol� Plak specifieke moeilijkheden van het kind op bank� Geef cijfer- en letterkaarten

02-01-18

10

Opoefenblaadjes?� Ingevuld honderdveld en dan stilaan weglaten� Structuurkaartjes met tientallen en eenheden� Gebruik kleuren voor tientallen en eenheden� Eerst een cirkel rond de bewerking� Zet de bewerking in een bepaalde kleur� Geef beginpunt aan met bol of pijl� Werk met pijlen� Eenvoudige werkblaadjes, geen ballast� Maak leeskaarten met opening en pijlen

Tipsvoorschool- enhuiswerk� Veilige, rustige omgeving� Geduld en nog eens geduld� Probeer niet alles te veranderen, laat kind eigen zijn� Doe voor in juiste richting� Verwoord veel� Werk realistisch en functioneel, niet te snel

puntsommen, 100-veld of omgekeerde redeneringen� Laat kind moeilijke cijfers eerst even opschrijven� Spiegelen niet fout benoemen

� Laat kinderen zelf zoeken: “kijk naar het bord” of “gebruik je hulpmiddelen”

� Benoem het positief:”Wat jij doet is oké, maar dit is beter”.

� Anticipeer en kondig een moeilijke oefening aan� Informeer ouders hoe je iets uitlegt of aanleert� Stel ouders gerust dat het niet steeds gaat over

leerstoornissen� Veel overleg� Zet pijlen in klokken om draairichting aan te geven

Lesbewegingsopvoeding� Werk op lichaamsschema� Doe veel oefeningen op RO� Oefen veel op symmetrie� Oefen de drie lichaamsassen: boven-onder, voor-

achter en links-rechts� Doe kruisloop� Veel coördinatie-oefeningen� Werk samen met andere leerkrachten

Tipsvoorganseschool� Vergelijk geen kleuters van januari en december� Werk niet te snel van links naar rechts� Maak werk van een brugklas� Geef info aan ouders over afspraken, tips, trucjes,

strategie en compenserende maatregelen

Isditallesdangenoeg?Neen,maarhetisalheelwat.Verderisnognodig:� Snel genoeg een onderzoek� Niet te snel begeleiding door specialist

02-01-18

11

Wanneerisverderonderzoeknodig?� Kind heeft geen voorkeurshand in 3de kleuterklas� Kind blijft spiegelen ondanks hulpmiddelen en trucjes� Er zijn nog andere moeilijkheden naast RM� Kind begrijpt opdrachten anders� Kind werkt extreem traag� Kind twijfelt voortdurend� Kind zegt “ik kan dat niet” � Kind ontwijkt� Kind heeft moeilijkheden met lezen, schrijven,

rekenen

Wanneerisverderonderzoeknodig?� Kind weigert schoolse activiteiten of huiswerk� Schools functioneren is verstoord� Kind presteert zeer wisselvallig� Kind gaat niet graag naar school� Kind heeft ruimtelijke problemen� Er is geen welbevinden of betrokkenheid� De hulpmiddelen werken niet� Je kan het als leerkracht niet zelf oplossen� Er ontstaat frustratie bij iedereen

Watkantherapeutdoen?� Reflexintegratieoefeningen� Laten ontdekken van de drie lichaamsassen: boven-

onder: buiging;voor-achter: rotatie; links-rechts: laterale buiging

� Trainen van lichaamsschema, proprioceptie� Slurfmotoriek aanbieden en differentiëren� Evenwichtsreacties� Symmetrie oefenen in lichaam, met materiaal en met

beide handen

Watkantherapeutdoen?� Bordoef. Mesker en symm.-oefeningen Braingym� Laten ontdekken en leren overkruisen middellijn� Stimuleren en steunen van de lateralisatie� Werken in twee richtingen� Kruisloop en variaties� Dynamische oefeningen met nadruk op vlotte

richtingswissel en goede samenwerking hersenhelften� Samenwerken met ouders en school� Zorg voor 6 basispijlers bij iedereen

Watmogenwenietdoen!� Denken dat iedereen normaal van links naar rechts

werkt� Denken dat deze kinderen maar beter moeten opletten� Iets fout aanrekenen zonder naar de strategie of de

logica te kijken� Ervan uitgaan dat deze kinderen lui zijn en beter

moeten opletten� Ervan uitgaan dat ze je voor de gek houden:wisselvallig� Weinig uitleg geven� Geen structuur geven

Watmogenwenietdoen?� Uitgaan van: iedereen gelijk voor de wet� Negatief benoemen� Te snel verplichten om te werken van li naar re� Te snel schools werken met weinig aandacht voor

motoriek, LS, RO, symmetrie, beide richtingen� Strategie niet uitleggen en niet bevragen� Boos worden als een kind het niet begrijpt� Streven naar perfectie� Te snel panikeren en ouders ongerust maken

02-01-18

12

Watmogenwenietdoen?� Spreken over richtingsproblemen ipv moeilijkheden� Spreken over richtingsfouten� Een kind ontmoedigen om vragen te stellen� Kinderen niet de tijd geven� Geen respect hebben voor de inspanningen van het

kind

BackhomeIwasso certainThepath wasvery clearButnow Ihaveto wonder:‘What arewedoing here?’I’m not counting ontomorrowAnd Ican’t tell wrongfrom right

TheEagles

Openyour eyesTellmewhat you seeIt’snosurpriseWhat you see isme

TheBeatles

Try to see it my wayOnly timewill tell if Iam rightorIam wrongWecan work it out

TheBeatles

Derichtingsmoeilijkhedenvaneenkindkunnenhethelesysteemrondhetkindbeïnvloeden:hetkindzelf,deleerkracht,deschoolendeouders.