iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere,...

385

Transcript of iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere,...

Page 1: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.
Page 2: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

iiSalt-Yui New Testament

The New Testament in the Salt-Yui Language of Papua New GuineaNupela Testamen long tokples Salt-Yui long Niugini

copyright © 1978 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: Salt-YuiTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivativeslicense 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with those Scriptures and documents.For other uses, please contact the respective copyright owners.2012-01-20PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 1 Apr 2020 from source files dated 31 Mar 20204e49fd60-ab6f-5b6d-8592-3f7c30d76f64

Page 3: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Contents

Matyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Luk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Yon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124Aposel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2011 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2242 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Galesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260Epesas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Pilipai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Kolosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2821 Tesalonaika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2882 Tesalonaika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2931 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2962 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Taitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308Pilimon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Hibru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313Yems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3321 Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3382 Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3451 Yon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3492 Yon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3553 Yon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356Yut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357Rebelesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

iii

Page 4: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 1:1 1 Matyu 1:20

God tal ol na tongwo hamaing yal Matyu mining

bongwo dimia.Yisas Kwiang moya homa malungwo hobi

haang yu pamia(Luk 3:23-28)

1 Ebraham gang Debit momia. Debitgang Yisas Kraist momia. Te Yisas Kraistiwe, kwiang moya para muru haang bolenaminia, kere piro.

2 Homa weni Ebraham momia. Molegongure, Aisak aibing maulung sire mo-mia. Mole gongure, Yekop aibing maulungsire momia. Mole gongure, Yuda ebiringhobo kina, aibing maulung sire momia.

3 Molere, Yuda al Tema ire, gir kul ereregongure, Peres Sara kina aibing maulungsire momia. Peres iwe, gir kul ereregongure, Hesron aibing maulung sire mo-mia. Mole gongure, Ram aibing maulungsire momia.

4 Mole gongure, Aminadap aibingmaulung sire, momia. Mole gongure,Nason aibing maulung sire, momia. Molegongure, Salmon aibing maulung sire,momia. 5 Molere, al Rehap ire kul ereregongure, Boas aibing maulung sire momia.Molere al Rut ire kul erere gongure,Obet aibing maulung sire, momia. Molegongure, Yesi aibing maulung sire momia.6 Mole gongure yasingaba Debit aibingmaulung sire momia. Molere Yuraiaeungbi wou si ire, kul erere gongure,Solomon aibing maulung sire momia.7 Mole gongure, Riaboam aibing maulungsire momia. Mole gongure, Abaisa aibingmaulung sire momia. Mole gongure,Esa aibing maulung sire momia. 8 Molegongure, Yihosapat momia. Mole gongure,Yoram aibing maulung sire momia. 9Molegongure, Asaia aibingmaulung siremomia.Mole gongure, Yotam aibing maulungsire momia. Mole gongure, Ehas aibingmaulung sire momia. Mole gongure,Hesekaia aibing maulung sire momia.10 Mole gongure, Manasa aibing maulungsire momia. Mole gongure, Emos aibingmaulung sire momia. Mole gongure,

Yosaia aibing maulung sire momia. 11Molegongure, Yekonaia ebering hobo kina,aibing maulung sire momia. Mongwohabang iwe, Isrel ari pi Bebilon ganba banihalabusi pangwi.

12 Pangwo wai sungure, Yekonaiagongure, Sialtiel aibing maulung siremomia. Mole gongure, Serebabel aibingmaulung sire momia. 13 Mole gongure,Abayat aibing maulung sire momia. Molegongure, Elayakim aibing maulung siremomia. Mole gongure, Eso aibingmaulungsire momia. 14Mole gongure, Sedok aibingmaulung sire momia. Mole gongure, Ekimaibingmaulung siremomia. Mole gongure,Elayat aibing maulung sire momia. 15Molegongure, Eliesa aibing maulung sire mo-mia. Mole gongure, Matan aibing maulungsire momia. Mole gongure, Yekop aibingmaulung sire momia. 16 Mole gongure,Yosep aibing maulung sire momia. Yosepiwe, al Maria wiimbi momia. Te al Mariaiwe, Yisas kul engwi. Kul engure, ari hobisingaba i haang Kraist engwi.

17 Emia homa weni Ebraham mongwobani gang ainere u tibi ongwiwe, guung anaholo holo kebena sui tai dire ongure, Debitemgi weni u tibi ongwi. Te Debit mongwobani iwe, gang hon ainere malungwo gu-ung i, ere anaholoholo kebena sui tai dire utibi ongure, emgi Isrel ari pi Bebilon ganbahalabusi pangwiwe, guung potin ongwi.Te Bebilon halabusi pangwo wai sungure,gang hon ainere male i ungwo guung i,ere ana holo holo kebena sui tai dire u tibiongure, emgi weni singaba ta Kraist u tibiongwo i, guung ere para potin ongwi.

Maria Yisas Kraist kul engwo ha(Luk 2:1-7)

18 Ena Yisas Kraist u tibi ongwiwe, maingyu pamia. Aang Maria amagir mongwomeri Yosep nu ke tongure, nin ninmongwi.Molere pana gale si daule wakima. Yuongure ari hobi ama Maria hamba, GodKwiang gir Maria yong sina pire, mindebeongwo hangwi. 19 Ena yal Yosep iwe, yalwai weni mongwi. Molere ama Maria gaimaing i tibi ol tekiralua di pungwi. 20Pirerekul si aidolala di pungwi. Pir mongure Godensel bai nu solungure, Yosep ul pangwobani kuu ha di tongwi, “Yosep, Debit gangye, ama Maria tal ongwo i nigi de pire

Page 5: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 1:21 2 Matyu 2:16

aidolala di pirkio. Maria mindebe ongwohangiwe, GodKwiang gir u tibi omia. 21Moli pire emgi wang kul nenamia. Kul nenan-gure, ni haang Yisas eyo. Enanga gir iwe,mol i pire bir dalere, emgi ari hobi tal nigidongwo ol wangure God pring tongwo i,yal i irere yalhobi aki di tenamia. Yalhobisigare kule u wai namua,” dungwi.

22 Dimia talhan u tibi ongwo hobi iwe,hana togu yalhobi God grang pirere homaawa ha yu di emiraya, omaga giu dire u tibiumia.

23 Ama ta gir parere, wang kul enangwo,ari hobi haang Emanyuel enamia.Haang iwe, memini yu pamia, Godnan yalhobi kina mol pai onaminua.

24 Ena Yosep kuu hanere, si pilo diaire, ensel dungwo meri wine olere,yu ongwi. Olere alMaria ire kenehaneol i wangwi. 25Warere heba bungwo inekimba, Maria wang kul nongwi. Kulnongure Yosep haang Yisas engwi.

2Ari mo ungwo holi ari nomani bir pangwo

hobi ure Yisas i tibi ole hangwo ha1 Ena Herot singaba king mongwo gin

iwe, Yudia ganba sina i Betlehem oo malgiMaria Yisas kul nongwi. Kul neremongure,ari mo ungwo holi ari wiyol ta nomani birpangwo tau u Yerusalem malgi pa dungwi.2Dire yu sirin bol tongwi, “Gir ta u tibi pireYuda ari singaba king monama dungwoi, malgi makena u tibi pire mome? Nayalhobi oona malgi molere, gir i kulmomau tibi ungwo hanere, doling bole uminia.Makena pai mome? Pi hanere maa e tere,awai ol tenamna dire, uminua”. 3 DungureHerot ha i pirere ganulun dungwi. Gan-ulun dungure, Yerusalem ari hobi para,ganulun dungwi. 4 Direre Herot ha maingkene ongwo hobi te, God krehaman hanir si tongwo yalhobi gala di ku bongwi.Bolere yu sirin bol tongwi, “Singaba taKraist oo malgi makena u tibi pire momadime?” 5 Dungure yu ditongwi, “Yudiaganba Betlehem oo malgi u tibi pire momadimua,” (Mai 5:2) dungwi. “Hana togu yalhoma awa ha mining yu bol emiraya,

6 Yudia ganba Betlehem oo malgi yawe,ni Betlehemmalgi i han ya ime sinangwotaman. Ni monga sina i, yasingaba ta

u tibi pirere, Isrel ari para weni brengmining a holo sire kene ol tenamua.”7 Ena Herot ha i pirere, ari kulmoma

hane ungwo yalhobi kul si gala di ku bol-ere, yu sirin bol pungwi, “Kulmoma i, talhabang u tibi pire dome?” 8 Yu direre bainu si Betlehem oo malgi olungwi. Olereyu ditongwi, “Ni Betlehem malgi pire gir iwa duyo. Wa dure monangwo hanangarai,ure na di na to. Na para pirere, maa etere awai ol teralua.” 9 Dungwo pirere,yalhobi ere ongwi. Pirere kulmoma homau tibi engwo hangwo i, hon u tibi ongwi.Pirere homa e tere pirere, gir pai mongwooo bring bani derere, au di tongwi. 10 Audi tongure, yalhobi hanere, gun ere dolingbol ongwi. 11 Pirere gir pai mongwo oo alai ongwi. Pirere gir i aang kina mongwohangwi. Hanere hoing baing sirere, maae tongwi. Tere, gal a birere, gir i tobo taterala dire, moni bir ta ire, paura kuningwai ungwo ta ire, wel sanda ta ire dire,gir i tongwi. 12 Tere pangure ginangwoGod kuu ha yu ditongwi, “Ni yalhobi ungamemini hol i siina dire, Herotmongwobanihoyo,” ditongwi. Yu ditomia, yalhobi ere ukwaling ta pirere, nin oo malgi ongwi.

Yosep Maria kina gir aule ire te Isip ongwoha

13 Ena ere ongure God kwia ensel nusi olungure, Yosep kuu ha ditongwi, “Niaire gir ya, aang para, aule ire, te ere piIsip ganba monana po. Mol i nangere, naha hon di ni teralga pinania. Herot giri wa dure si golala dimia po,” ditongwi.14Ditongure girungwoYosep gir aang para,aule ire Isip ongwi. 15 Pire mongure, Herotgongwi.

Ena yu ongure homa hana togu yal taGod grang pirere, ha mining bol engwonima namua, dimiraya. “Na wana Isipmongure, na gala diga umua.” (Hos 11:1)

Herot dungure gir miki weni si gol waisungwo ha

16 Ena ari kulmoma hanere, doling bolungwo hobi ya singaba kera kul tere ereomia, Herot nigi weni de pungwi. Pirere aritau bai nu si Betlehem oo malgi bina holoholi olungwi. Olemia yalhobi pirere, kumilmigi tau me erin taniga te, sutani mongwohobi wa dure, para si gol wai sungwi.

Page 6: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 2:17 3 Matyu 3:15Kulmoma hanere doling bol ungwo hobiBetlehem u tibi umua dimiraya, Betlehemgir para si gol wai sungwi.

17 Simia homaweni God ha dungwohanatogu yal Yeremaia di tibi olemiraya, karanima ongwi.

18 Rama oo malgi aya maya dire, haimere,

gala dire, miling pire, al Resel gang hobi“Gir

irai molkungwo yawe”, dinamia. Dinan-gure

miling pir tenamba, al i pirkinamia. Giri obilga dirane ta wiya homa. (Yer 31:15)Yosep Maria kina gir aule ire ere memini

ungwo ha19 Ena Herot gongure, God kwia ensel

ta bai nu sungure, Yosep kuu ha hon di-tongwi. 20 “Ni aire gir ire, aang ire dire,ere Isrel ganba bani pire molo. Gir si golaladi ongwo hobi irai, haya gol wai simua.”21Dungure Yosep gir ya, aang ya, para, auleirere, Isrel ganba pirere mongwi.

22 Mole pungure, “Akeleas irang Herotaibing maulung sirere, Yudia singaba mo-mua,” dungwo pungwi. Pirere holi mon-amba, kul pungwi. Pimba, God Yosep kuuha di tongwi, “Ni Galili ganba po. 23 PirereNasaret oomalgimolo.” Yu dungure Yoseppirere piNasaretmongwi. Homahana toguyal Kraist unangwo pirere ha di engwiwe,kara nimaki namua dungwi. “Nasaret hongyal moma dinamua” dire mining yu bolemiraya.

3Yon nir bil tongwo yali ha di tibi olungwo

ha(Mak 1:2-8, Luk 3:1-18, Yon 1:19-28)

1 Ena habang gin i Yon nir bil tongwo yaliwe, Yudia ganba sina i, ganba po engwogul u pa dire, ha maing di tibi olungwi.2 Olere, “God kene ol na tenangwo holomaga u tibi umia, ni tal nigi dongwo olwanga i nigi de pir tere, nomani si kulu sirehon olkirala di pire wayo,” dungwi.

3 Dimia, hana togu yal Aisaia homa ha diengwo meri irawe, Yon u tibi omia,

Ganba po enangwo gul i, yal ta gala direyu dinamia, yal ta hamen yasingaba mo-

miaunangwo hol bala di to. Ditere akun ol

enangere, u wai nangure, yal i unamia.(Ais 40:3)

4EnaYon kunhamel eme galsinawarere,oni bani kun gang dongwi. Te homenanongwiwe, hau guamoro denboma niringkina obil nere mongwi. 5Mongwo gin iwe,Yerusalem ari ungure, Yudia ari ungure,Yodan nir bina hol bani ari ungwi. 6Ureretal nigi dongwo ongwo maing di tibi ol-ungure, Yon Yodan nulu molere, nir biltongwi. 7 Ena Perisi, te Sadyusi yalhobi nirbilala dire, u pa dungure, Yon hanere, yuditongwi, “Ni hasu ari onba giri mongwomeri monia, emgi hon sinaa di mena pire,tal nigi dongwo onanga pamia. Pring pai nitongwiwe, God ni sinamia, ti siina dinangapamia ara di ni tongure une? 8 Ni yalhobital nigi dongwo ol wanga aidole nomanisi kulu sire hon olkirala di pire monanga,miling i tibi olan mo? 9 Olangarai olere,nomani yu si pinania, na Ebraham gangmolia, God na sikinamua. Yu di pinba, Godkwahulu i irere, Ebraham gang ol enangwopamia. Ha weni kara dia. 10 Di sire er di-mani bani God homa nu ke engwiwe, nimapire ya di pamia, er miling holkinangwohobi werere, endo ganangwo pamia. 11Nanir bil ni tegiwe, arihobi nomani si kulusire tal nigi dongwo hon olkirala di piniahangure, bil ni teiwa. Te yal ta emgi namobina holi unamia. Unangwo yal iwe,God Kwiang bai nu sinangure, ni yon wubinangure, endo gaun bani denama direunamua. Unangwo yaliwe, singaba birmonangwo, na a ime ol teralga paikimia.Te na gal bala kine teralba, digan moliwa.12 Homena miling iwe, perere, iku bol ere,miling panangwo tali, kri di i pi oo ala ierere, te miling paikinangwo taliwe, kri dii pire endo dongwo bani ganangwo pamia.Ganangwo de wai ta sikinamua.”

Yal Yon Yisas nir bil tongwo ha(Mak 1:9-11, Luk 3:21-22)

13 Ena dungwo habang gin iwe, YisasGalili molere, ere Yodan nulu ongwi. PirereYon nir bil na tenama dire ongwi. 14Omba,Yon Yisas manaa dire yu ditongwi, “Ni nanir bil na tenanga kunu panamia, te ta-longure ni nir bil ni terale?” 15Dimba Yisasyu ditongwi, “Ite, God wine onama dire dina tongworai, homa e tere nir binaminga

Page 7: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 3:16 4 Matyu 4:21kunu pamia. Omaga ni nomani gogo sikio.”Yu dungure Yon, “Owa para dinua,” direnir bil tongwi. 16 Bil tongure Yisas nului aidolere, mena ungwi. Ungure hamenhona grang saang dungure, God Kwianghahoba yumil mongwo meri molere, yaime ure, Yisas breng bani amia hangwi.17 Hangure hamen bani ha ta yu yaimeungwi, “Yal i na wana tani momia, milnaala pamia, wai pir teiwa,” dungwi.

4Seten ure Yisas kela kul tongwo ha(Mak 1:12-13, Luk 4:1-13)

1 Ena God Kwiang Yisas aule ire ganbapo engwo gul i ongwi. Ongwiwe, Setenure, kraung sire, kera kul tenama dire, auleongwi. Ongure Yisas homena nekirere,simo pare pare mongwi. 2Mongwo hamenhaung iwe, yal su kebering aling potimongwi. Molere Yisas menan gobari golemongwi. 3 Mongure Seten kera hongyal i mala ungwi. Urere yu ditongwi,“Ni God wang weni monanga, kwahulumala i dingere, u homena nangwo nenam-inba”. 4 Dungure, Yisas yu dungwi, “Hamining ganing ta yu pamia, Ari homenatani pirere, molkun ta olekinaminua. Godgrang bani wine olere, ari molkun on-aminua.” (Diu 8:3)5 Dungure kwia nigi dongwo singaba Yisasaule irere, hamaing blingmini oo bir bringbani ongwi. 6 Pi molere, yu ditongwi, “NiGod wang kara weni monanga, iri so. Irisinanga, ta bolkinania, ha mining ganingta yu pamiraya, God kwia ensel hobi grangha ditongwo pirere ni kene ol momia. Ureni aki dinangwo hulu kebin ta bolkinangapamua.” (Sam91:11-12) 7Dungure Yisas Seten yu ditongwi,“I te, ha mining ta yu pamia, God kera kultekio.” (Diu 6:16) 8Yu dungure Seten Yisashon aule ire, hamen hul mini bani ongwi.Pi molere, ganba ganba ari tabin tabin te,talhan maing maing don miki weni i tibiolere, 9 Yisas yu ditongwi, “Ni ikwi bolna tere, maa e na tenanga, talhan hangahobi para muru ni ni teralua.” 10 DimbaYisas Seten yu ditongwi, “Seten ni ere pa.Ha mining ta yu pamiraya, God tani wenimaa e tenaminia. Terere honagi di natongworai onaminga pamua.” (Diu

6:13) 11Yudungure SetenYisas aidolere, ereongwi. Ongure kwia ensel tau urere, Yisaskene ol te mongwi.

Yisas Galili malgi honagi kebering hongwoha

(Mak 1:14-15, Luk 4:14-15)12 Ena gin ta “Yon halabusi pamua”

dungwo Yisas pirere, ere Galili ongwi.13Pirere Nasaret i holia olere, pi Kapaneammalgi ongwi. Malgi iwe, Galili nir diganbina Sebyulan Naptalai kunu holi mongwi.

14Momia homa God hana togu yal Aisaiaawa ha di engwo nima namua dimiraya.

15 Sebyulan ganba, te Naptalai ganbahomaulung

nir bina ere u Yodan ongwo kuni yawe.Galili

yamoni mongwo yalhobo, yal al hamaing nomani

si pirkirere, si bongwo ala mongwo hobigin

ta ha maing pirere, u ari sungwo banimonamua.

16Yal al si bongwo ali mol parere, gol waisinamba,

ari si yalhobi mongwo bani enangure, uwai namua. (Ais 9:1-2)

17 Ena hongebe Kapaneam malgi, Yisasha kebering holere nir si tongwi, “God keneongwo maing omaga u tibi pi ni tomia, talnigi dongwo ol wanga i nigi de pir tere,nomani si kulu sire, hon olkirala di pirewayo,” dungwi.

Yisas yal sui sui dire gala dungure dolengbongwo ha

(Mak 1:16-20)18 Ena Yisas Galili nir digan bina ware

hangure, ebering su Saimon haang honPita engwo yaliwe, ebering Endru kinamongwohangwi. Hangure pisi gal pia si nirala olere, pisi si mongwi. 19Mongure Yisasyu ditongwi, “Ni yasuri ure na dolna bolo.Bonanga, honagi tau nibil di ni tegere, pisihonagi nega dire ongameri na honagi negadire ole ari tau i na tenanua.” 20 Yu dun-gure pisi gal gintani pisolere, Yisas kinaereho ongwi.

21 Omia Yisas obilga wiyala pire hangureSebedi wang Yems ebering Yon kinamongure hangwi. Yasuri sipi ala molere,irang kina pisi gal oulu dungwo guwa simongure hangwi. Hanere Yisas yasuri

Page 8: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 4:22 5 Matyu 5:18gala dungwi. 22 Dungure yasuri sipi banimolere, irang Sebedi pisolere, ure Yisaskina ereho ongwi.

Yisas ari yal al miki weni awai ol tongwo ha(Luk 6:17-19)

23 Omia aule ire pirere, Galili ganba binaholo holi para wa pa di pisolungwi. Warereha maing oo ala ari God kene ongwo holu tibi ongwo ha maing i di tibi ol tongwi.Terere, nibil ole mongwo hobi awai oltongwi. 24Ol tongwiwe, Yisas guung haangSiria ganba ongure, ari hobi pirere, nu nibilya, nebona maing maing kwia nigi dongwoyong sina mongwo hobi ire, omeling maleyadani sungwo hobi aule ire ungure, awaiol tongwi. 25 Ol tongure Galili ari ire,Dekapolis ari ire, Yerusalem ari ire, Yudiaari ire, Yodan hoibi hol bani iwo arihobi iredire, Yisas doling bol ongwi.

5Yisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-

ungwo ha(Matyu 5-7)

1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere,ere pi hul ta pirere, ami di mongwi.2 Mongure, gamahobo grang wine ongwohobi u yobilungure, Yisas ha nir si tongwi.

Yisas ari miling panama dire di tibi ol-ungwo ha

(Luk 6:20-23)3 Ena Yisas yu ditongwi, “Yal ta yal bina

molia dire ya ime sire monangwo yal iwe,miling panamua. Panangure, God keneongwo bani mol pai onamua. 4 Te yal tamiling gul sinangure, hai me monangwoyal iwe, miling panamua. Panangure, Godyong a ura ditenamua. 5 Te yal ta haura panangwo dire monangwo yal iwe,miling panamua. Panangure, God ganbapara muru tenangwo inamua. 6 Te yal taGod ha maing honagi ol i pirere, menagole nir gonangwo yal iwe, miling pana-mua. Panangure, God hon aine tenangure,inangwo kunu benamua. 7 Te yal ta akidi tere awai ol tere, miling pir tenangwoyal iwe, miling panamua. Panangure, Godereyu yal i aki di tere awai ol tere milingpir tenamua. 8 Te yal ta nomani sina ipege au kula pari wai dinangwo yal iwe,miling panamua. Panangwo yal iwe, moli

pirere, God i tibi ole hanamua. 9 Te yal taha ura pangwo dire kuku anangwo yal iwe,miling panamua. Panangure, God hanere,“Wana auna ye” ditenamua. 10 Te yal taGod ha maing honagi ol i pirere, halabusipanangwo te, ari ol gogo dal tenangwoyal iwe, miling panamua. Panangure, Godkene ongwo bani mol pai onamua. 11 Nana tege erere, dolna bonangiwe, yal tauni hanere, gaun ha sirere, ol gogo dalni terere, ni sinangwiwe, miling panania.12Wai weni pire molere, emgi tobo hamenbani inanua. Te arihobi God hana togu yalhoma ereyu ol tomua.

Yisas ari pil kewa dungwo meri monamuadungwo ha

(Mak 9:50, Luk 14:34-35)13 Ena homena pil bemia hano. Pil

dungwo meri iwe, ni yalhobi monia. Tehomena dungwo meri iwe, ari ha maingpirkungwo hobi momua. Ena pil gwiringmena pi wai sinangure, ire tal omingeregwiring hon moname? I ta molkinama. Yuonangwo pil iwe, pia si manbi olere, ganbakina egiranua.

14 Ena ari dere maganba bani para au dipeira simia hano. Ari dongwo meri iwe,ni yalhobi monia. Te maganba dungwomeri iwe, ari ha maing pirkungwo hobimomua. Te oomalgi bir weni ta hamen hulmini bani dinamia. Kul si dinangure, arihobi hankinamo? Para hanamia. 15 Te arikewa galere, mulu ali kul si enamo? I taekinama. Bol bani enangure, dere kuranisinangwo ari oo ala monangwo hobi, granggumang ogolo han pa dinamua. 16 Kewadongwomeri iwe, ni yalhobimonania. Te sibongwo meri iwe, ari ha maing pirkungwohobi monamua. Ni ha maing pir sina eretal dime dire ol i nangiwe, ari ha maingpirkungwo hobi au di tenania, arihobihanere, Hamen Nabe maa e tere pir hobokul tenamua.

Yisas God Lo Krehaman ha di tibi olungwoha

17 Ni yalhobi na molga maing nomanisi pinga talwa di pine? God krehaman hadi taning engwo te, hana togu yalhobi hadungwo, si ime olala dire, u pa dikia. Godkrehaman ha wine olkio ditekiwa. Na hamaing bling memini weni di tibi olala direu pa diiwa. 18 Ni piro. Hamen ganba ya

Page 9: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 5:19 6 Matyu 5:37dinangwo meri God Lo krehaman ha paraya dinamua. Te mining obil weni tagai bangi ta olekinanua. 19 Ena yal ta Lokrehaman mining obil weni taga i bangiolere, yal tau ereyu onama dire nir si tena-mua. Tenangwo yal iwe, God grang wineongwo hobi mongwo sina i, haang obilweniga panamua. Te yal ta God krehamanha wine olere, yal tau ereyu onama direnir si tenamua. Tenangwo yal iwe, Godgrang wine ongwo hobi mongwo sina i,haang bir weni panamua. 20 Panangwo ipirere, di ni teralia piro. Lo krehaman hanir si tongwo yalhobi ire, Perisi yalhobi iredire, God krehaman ha wine olere, honagiongwo haniba, ni yalhobi amane mole taldime dire yulang ki bole olkinangiwe, Godgrang wine ongwo hobi mongwo sina i tahonanua.

Nigi de pire yong ki engwo ha(Luk 12:57-59)

21 Ena homa ni yalhobi kwian moiyakrehaman ha para pinua. Ari si golkio,dungwo piniraya. Yal ta ari si gonangayal iwe, ha hol boling bani nana dimirawa.22 Dimba na iwe, di ni teralia piro. Yal taebering nigi de hanere, yong ki e tenangwoyal i, ha hol inama di piriwa. Te yal taebering ha yong i tenangwo yal iwe, kaun-sil hobi ku bolere, ha hol bir ol tenama,di piriwa. Te yal ta molere yong ki ere‘Ni du dinua’ di tenangwo yal iwe, endo depangwo bani nama di piriwa. 23 Te pringtobo ire hamaing oo ala bol kul engwo banimonania. Mole yu nomani si pinangarai,O, na yahuna kina yona ki ere mobiliraya.24Yu di pinangiwe, malgi pire ebin kina hadi wai sire, siina di unangarai, prin tobo iGod tenanga pamua.

25 Ena yal ta ha hol ol ni tenamia. Ol nitenangwo yal iwe, hol bangi u kel dinang-worai gintani ha wai panangwo di to. Diki-nanga yal i ni aule i pire Yas ha hol pungwoyal mongwo aling bani enamia. Enan-gure yal i ni aule i pire plisman tenamia.26 Tenangure yal i ni aule i pire ni halabusisinamia. Yu onangwo pangwo ipire ni yalta taling nenanga prin panangwo iwe, nimong yu ol tenanga pamua. Na ha weni dini teiwa.

Al ama wou sikinanga ha

27 Ena kwiana moiya ha yu di na tomia,“Ni wiing eung irere, pisole al ta wou sireolkio.” 28Dimba, na iwe, omaga di ni teraliapiro. Yal ta al ta hanere, ebil dimo nenang-wiwe, nin eumbi aidolere, nomani sina ihaya pi al i wou sima di piriwa. 29 Te ominweni hol iwe, talime tal nigi dongwo olere,pring oun dongwo i ni terala di onangure,sigi di olo. Omin ya dinangwo mol i pirerenigi derere, emgi endo de pangwo baninanga pamua. 30 Te, ani weni hol i, talimetal nigi dongwo olere, pring oun dongwo ini terala di onangure, ani di keuru si olo.Ani ya dinangwomerimol i pirere nigi dereendo de pangwo bani nanga pamua.

Eunbi ere po di tenanga ha(Mat 19:1-12, Mak 10:1-12, Luk 16:18)

31 Ena ha ta yu di engwo piniraya. Yalta eumbi aidolala di pinangwiwe, pepa bolealing wa ere nu si olamia. 32 Olamiba, nadi ni teralia piro. Al i kuni ire wou sire taolkinamba, “ere po”, di tenangwiwe, al ipi yal ta gal ere monamua. Monangwiwe,wou sinamia. Te sire monangwo pring iwe,wiimbi homa i inangwo pamua.

Ha weni di yulang boliwa dikinangwo ha33 Ena kwiana moiya ha ta homa yu di

engwo piniraya. Ni God maulung bani hadi tibi olangiwe, nima namia emgi honhasu di kul sikio. God maulung bani diyulang bongiwe, para bonia, dinga meriwine ongere nima namua. 34 Yu dimbate, na iwe, di ni teralia piro. Ni yal-hobi God maulung bani pirere, ha di erinbominua dingiwe, para pisolo. Te hamenbani hanere ha di erin bominua di pingiwe,pisolo. 35 Hamen bani iwe, God nin keneole, mol pai ongwo dimia. Te ganbahanere ha di erin bominua dingiwe, erepara pisolo. Ganba i, God kebering egere gidungwo dimia. Te Yerusalem malgi wa dihanere, di erin bominua dingiwe, ere parapisolo. Yerusalem iwe, yasingaba king ninkene ol momia. 36 Te ni nin ha di bini hulere di yulang bominua dingiwe, ere parapisolo. Bini eme hama sungwiwe, talta olhangere, hon toba sinamo? Ta sikinama.37 Ni yalhobi ha pangwo meri dinangiwe,wai panamua. I dikire pia si albe ole bolingbani dinangiwe, nigi denamua.

Page 10: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 5:38 7 Matyu 6:9Tal digan hol pai hol pai dire olkinangwo ha(Luk 6:29-30)

38 Te ha ta kwian moiya hobi homa dini tongwo piniraya. Yal ta omin si gidinangwiwe, omeling mong si gi do. Teyal ta sigin si piu dinangwiwe, siging mongsi piu do. 39 Yu dimba te, na iwe, omagadi ni terala piro. Yal ta tal nigi dongwool ni tenangwiwe, ni mong ol tekio. Yalta pauni bani didagi ni sinangwiwe, paunihol bani ma di to. 40 Te yal ta ni hahol ol ni tere galsina inangwiwe, galsinata dinangwo para te uning si olo. 41 Teplisman bona gana ire hol goptani dungwoholi nabilua dinangworai, ni hon aule ire,gobari dinangwohol i po. 42Te yal ta talhanta na to, dire, hong dinangworai miningbole to. Te yal ta talhan ta na to. Nanere emgi eremalgi uralga, honni te aibingolalua dinangworai mining bole to.

Kiang yong miling tenangwo ha(Luk 6:27-28, 32-36)

43 Ena homa kwian moiya ha ta yu diengwo piniraya. Ni yalhobi ari mala mo-nangwo hobi yon milni para to. Tere te,kiani yalhobi nigi de pir to. 44 Yu dimbate, na omaga, yu di ni teralia piro. Kianipai tere monanga yalhobi iwe, yon milnipara to. Tere tal gogo ol ni tenangwoyalhobi God yalhobi aki di to dire sirin boltenanga pamua. 45 Yu onangiwe, HamenNabe wang aung weni monanua. Ari deime ol na tongwiwe, yal wai diganmongwobani para de na tomua. Te nimin, si ime natongwiwe, si yal wai mongwo bani ere, yaldigan mongwo bani ere dimua. 46 Ni ninenin tau hobi obil yon milni tere awai oltenangiwe, God tobo ni tenam mo? I ta nitekinama. Temoni takis ingwoyalhobi iwe,ere para yu onamua. 47 Te ni enin tau hobiobil ha wai ol tenangiwe, kunu panamo?I ta paikinama. Hana ya moni mongwoyalhobi ere para yu onamia. 48Yu olere, niyalhobi Hamen Nabe amane mongwo merimonanga pamua.

6Ari aki di tenanga memini pangwo ha

1 Ena ni yalhobi ha maing honagi olwarere, ari na hanama hanama di pire ningaun pir yuwo ere wakio. Pir yuwo ere

wanangiwe, Nabin hamen bani mongwitobo ta ni tekinangwo pamua. 2 Te ni aritau awai ol tenangiwe, yal tau na hanamahanama di pire nin gaun pir yuwo erenugun bol tekio. Nugun bol tenangiwe, nu-gun bol tere ari hobi wine onama dire ninwine olkungwo hobi ha maing oo ala te holbangi ongwo tali onanua. Yalhobiwe, hamaing honagi olere tal dime dire olalga arina hanere hana a yuwo olama di pire, holbangi yu olwanangwohananua. Hananiba,yu onangwo yalhobiwe, ganba baniya hangawala gangwo i tobo haya i pisolamua. Naha weni kara di ni teiya. 3 Te yal bina tamonangwo hanere, miling pirere, moni ya,talhan tau i pire kul si te olo. 4 Olanga, niawai ol tengiwe,memini kul si ali pamia. TeNabin hamen bani mongwiwe, talhan kulsi onangi han pa dungwo hong yal momia,hanere tobo ni tenangwo inanga pamua.

God kina hawai ole ha di tenangwo ha(Luk 11:2-4)

5 Ena ni yalhobi God kina hawai olaladi pinangiwe, hasu ari ongwo meri olkio.Yalhobiwe, hamaing oo ala i God ha ditere,homaulung bangi God ha di terere, yuolgere ari para weni na hanama hanamadi pirere, nin gaung pir yuwo ere tal yuol wamua. Wamiba ganba baniya hangawala gangwo i tobo para i pisolimua. Naha weni kara di ni teiya. 6 Te ni yalhobiGod kina hawai olala di pinangiwe, Godkina hawai ol tere tere onanga oo ala ipire onanga pamua. Kul si mole onangiwe,hamen Nabin gumang hankinga yali nihaya hamua. Hanere tobo ni tenangwoinanga pamua.

7 Ena God ha di tenangiwe, gobari weniditekio. Gobari weni ditenangiwe, ari hanaya mongwo hobi bring mini oo pire, bringmini hole tal ongwo meri onanga pamia.Yu onanga kunu panamo? I ta paikinama.Bring mini oo tal ongwo hobi iwe, ha mikiweni dire tal olgi, God pir na tenama dipimua. Pimba, God yalhobi pir tekima.8 Ni yalhobi tal ongwo meri olkio. Nabehamen bani mongwiwe, homena han tawai sinangwo ma dinangwo i nerale, dipinangiwe, God homa hanangwo ni emgihanere, God ha ditenanua. 9 Di tenangiwe,yu dinania.

Nabe, hamen bani monia

Page 11: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 6:10 8 Matyu 6:27ni hani awala gale maa e ni te i omo.10 Ni ure, yona sina te, ganba sina ya,

kene olekwi mol na to. Hamen bani ni gran wine

olemomia, te ganba bani na yalhobi

mominga baniereyu wine ole moli namna.11 Kenba homena kunung benangwo

meri na to.12 Yal ta tal nigi dongwo ol na tongwopring i ole tominga meri na tal nigi

dongwo ominga prinai ole na to.13 Kuni kura talime oun denangwo bani

na aulei pi olekio.Kwia nigi dongwo Seten krauna sire kera

kul na tenamia ni ure kuman kine nato.

14 Te ari tau tal nigi dongwo ol ni ten-angure pring panangwo i kri di olangameri iwe, Nabin hamen bani mongwi talnigi dongwo onga prin ereyu kri di ole nitenamua. 15 Te ari tau tal nigi dongwo olni tenangure pring panangwo i kri di oletekinanga, God ni tal nigi dongwo ol wangaprin ere kri di ole ni tekinamua.

Homena mai tongwo ha16 Ena gin ta homena mai tere mo-

nangiwe, kuru dungwo ari homena maitere mole onangwo meri olkio. Kurudungwo yaliwe, mai te mole yu onangure,ari hanere, O yali homena mai tongwo pa-mua, di hanama dire gumangmeginemon-amia. Molere ganba baniya hang awalaganangwo i tobo haya inamua. 17 Na haweni kara di ni teiya. Te, ni yalhobi God pirtere, homena mai tere monangiwe, gaunbigi sire guman nimni monangure kir waha dire molo. 18 Yu onangiwe, ari hobihomenamai teremonia di hankinama, Godnin ni hanamia. Hanere tobo wai ni ten-angwo inanga pamua.

Ganba baniya tal wai bona si wakinangwoha

(Luk 12:33-34)19 Te ni yalhobi ganba baniya, tal wai

dinangwo nomani tere bona si wakio. Bonasi wananga, simin malangure, ari kuninenangwo pamia. 20 I nomani si pirere,hamen bani tal wai dinangwo bona si erea i si wayo. Hamen bani iwe, simin ta

malkinamio, te ari ta kuni nekinangwopamia. 21 Bona si ere a i si wanangiwe, talwai dungwo bani muru dinamia, nomanikwian para te bani olanua.

Omina gauna kewa dongwo meri dungwoha

(Luk 11:34-36)22 Ena kewa dere au dimia hano. Kewa

dere au dungwo meri iwe, ni omin pine dihania. Omin au dinangwo irawe, nomanigaun i para au dinangwo hol hankun olewananga pamia. 23 Te omin si bonangwoirawe, nomani gaun i para si bonangwo holwakinanga pamua. Te ni kwian si bongwoala i ya mol panangwo, mol pai oli nanga,yo tekinangwo pamua.

Ari singaba sutani monangure honagi yaltaniga monangwo ha

(Luk 16:13)24 Ena ari singaba sutani monamia. Mo-

nangure honagi yal taniga molere, ya-suri i mu dire honagi ol tenangwo kunupanamo? I ta paikinama. Yu onangwiwe,honagi yal i yal ta i honagi ol teral mo?yal ta i honagi ol teral mo? dire nomanisusu sinamua. Sirewe, ta i nigi de pirtere pisolere, taniga honagi ol tenamua.Te moni honagi iwe, para weni ol i nangapamba, nomani kwian sina iwe, God tanitegi dinanga pamua.

Nomani si oun dere tal olale di pinangwo ha(Luk 12:22-31)

25 Ena ni yalhobi mol pai onanga maingdi ni tominia piro. Homena ma dinangwonerale? Nir ma dinangwo nerale? Gal kulma dinangwo irale? yu dire kraun aulekio.Te homena nenangiwe, wai panamba te,hon monangiwe, wai weni panamia. Tegalsina wai dinangwowanangiwe, para waipamba te, gaun wigi sire wai dinangwiwe,wai weni panamia. 26 Te ni yalhobi hahobawangwiwe, maing para hania. Homenayare bule yu ala ere nom mo? I ta nekima.Nabe hamen bani mongwiwe, hahoba keneol tere, homena nin tongwo nomia. Tehahoba talwo i kene ol tomba, te ni arihobinomani bolo ni ol emia ni kene wai weni olni tomua. 27Te omaga golalmo? emgi golalmo? dire nomani si gogo dalkio. Nomani sigogo dale moli nangiwe, emgi weni golaluadi pinangi kunu panamo? I ta paikinama.

Page 12: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 6:28 9 Matyu 7:16Gonanga haung nin ta pirkinia, nomanigogo sikio.

28 Ena emgi galsina wanamin mo, yamonamin mo dire, nomani si gogo dalkio.Er kuung sungwo para hania. Sungwoering bani iwe, galsina ta sibire ware, ke-bering gal wam mo? I ta wakima. 29 Iwe,singaba Solomon galsinawai anerewamba,er kuung sungwo i, wai weni dimia. 30 Erkuung iwe, God ol emia. Ol engwo kuungsungwo kenba haniba, ongi hama sire uli diyanangwo ganba dal i namua. God er yungkene ol momia, ni para ni kene ol molki-namo? Monamia. Galsina ya, talhan hobipara ni tenamia. Ni ogolo nomani si pir kunolekino? 31Homena ma dinangwo nerale?Nir ma dinangwo nerale? 32 Galsina madinangwo irale? yu di pirkio. Ari wiyolha maing pirkungwo hobi iwe, nomani yusi pire talhan i wa dunamia. God nomanipaikimo? Nomani bir pamia, talhan tauirere, gaun dirin dinangwo monangiwe,God nin pirere, aki di ni tenamia. Nitenangwo ipire, ni pir gogo dalkio. 33HomaGod grang wine olere, a i si wanangiwe, taltau i tibi ol ni tenangwo inanga pamia. 34Niyalhobi ongi mol pai ol i nanga tal olale?dire, pir gogo dalkio.Pir gogo danangiwe,gul nin mobin hol i dimia emgi u gumanholi unangwo hananua. Hamen haunghaung honagi ol i nanga meri gaun gulinanga nomani si pirkio.

7Ari hobi nigi de pir tere isime e tenanga ha(Luk 6:36-38, 41:42)

1 “Ena ni yalhobi ari tau hanere, nigi depir tere isime e tekio. Isime e tenangameriiwe, God hon siina dire yu ol ni tenangwopamua. 2Te arihobi tal ol tenangameri iwe,God ere siina dire yu ol ni tenamua. 3-5 Niomin bani er dulung bir ta dungwo i piasi kul si olere, enin ta omeling bani molodungwo i talongwo i tibi ol tene? Er dulungbir omin bani si pera di dungwi, omin gidinamia, i ole teralga kunu paikinamua dipirkino? Ni yahunanin ta omeling molodimua dingiwe, ni hasu dinia, ni nin ominbani palan dulung bir ta si pera di dungwoi, homa i olekino? Yu olere, ebin molodinangwo emgi i ole tenanga pamia. Homa

ni nin isime enangiwe, emgi enin tau hobipara isime e tenanga pamua.

6 Ena God ha maing iwe, i pi awi ditenangi gau di ni tere ni sinamua. Tekun tenangiwe, i pi kun emin sungwo aliolamua.

Yal tau God kina hawai ol tenangwo ha(Luk 11:9-13)

7 Ena tal ta irala dire God sirin bolpinangiwe, ni tenangwo inanua. Te wadunanga tal iwe, ere i tibi ole ni tenangwoinanua. Te hona grang hoiri yole eremonangwiwe, gala dinanga God yaule nitenangwo ala nanua. 8 Ena ari hobi tal tana tenama dire sirin bonangwo taliwe, ten-angwo, inamua. Te wa dunangwo taliwe,ere i tibi olamua. Te gala dinangwiwe,God hoiri yaule tenamua. 9 Ena ni yal-hobi monga bani iwe, wani ta heba go-lia dinangwo kwahulu wo i tenanga waipanamo? I ta paikinama. 10 Te pisi nir haugolia dinangwo onba degirime si tenangakunu panam mo? I ta paikinama. 11 Niyalhobi digan moniba, te wani hobi tal yuwenin ta ol tekinia tal wai moni ol tenua.Ol tenga meri iwe, hamen Nabe ditenangapara weni ni te uning sinamua.

12 Ari hobi tal wai ol na tenama dipinanga meri iwe, ni ere ari hobi yu oltenanua. Iwe, lo ana holo holo hana toguyal para weni dungwiwe, na grana para utani omua.

U wai nanga molpai honagrang migigadungwo ha

(Luk 13:24)13 Ni yalhobi iwe, hona grang migiga

dungwo holi po. Honanga hogal ai endode pangwo bani hona grang bir weni audire dimia, nanga pamua. 14 Pangwo ipireari miki weni hona grang bir weni dungwohol i doling bomua. Bomba, u wai piremol panangwobani panangwohol iwe, oundomia, ari tan tani wa du hanere, dolingbonamua.

Hasu hana togu ari unangwo kwi han mo-nangwo ha

(Luk 6:43-44, 13:25-27)15 Ena ha maing hasu di wangwo tisa

hobi iwe, unangwopir tekirala dire kwi hanmolo. Yalhobi gaung maini wai moma dihananba, emgi gaung ala i han pa dinanua.16 Emgi tal gogo onangwo kara han po sire

Page 13: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 7:17 10 Matyu 8:12diganmongwo pamia di hananua. Er digandungwo bani iwe, amil sinam mo? I tasikinama. 17 Te kewa bongwo bani iwe,paba ta sinam mo? I ta sikinama. Erwai dungwo bani iwe, miling wai hongure,nenua. Nenba, er nigi dongwo bani iwe,miling digan hongure, ta pe nekinua. 18 Erwai dungwo bani iwe, miling digan honammo? Te, er nigi dongwo bani iwe, milingwai honam mo? I ta holkinama. 19 Er tamiling wai holkinangwo iwe, werere, endoganangwo pamua. 20 Ni yalhobi nomanisina pamia, ha maing hasu di wangwo tisahobi iwe, tal gogo ol wanangwo nin han posinanua.

21 Yal Yisas ye, Yisas ye, yu di na tongwoyalhobi tau God kene ongwo bani ta hona-mua. Te hamen Nabe haang pirere, wineongwo yalhobi obil nangwo pamua. 22 Aripara muru God maulung bani pirere, hahol bir weni pinamua. Pirere, “Yal Yisasye, Yisas ye, na yalhobi ni hani pirere,gran wine olere, arihobi ha maing nirsi tomingiawe. Ni hani pirere kwia nigidongwo si hobale olimingiawe. Ni hanipirere arihobi tal gumang hon dongwo itibi ol tomingiwe,” dinamia. 23 Dinangure“Ni yalhobi na guman ta hankigarawa, nabal na terala di dinia, diganmonia ere pio,”diteralua.

Oo memini sutani pamia kenangwo ha(Luk 6:47-49)

24 “Ena yal tau na guna hana pirere wineonangwo yalhobi nomani bir pananguremonamua. Molere, yal ta oo hamen hul kepare mongwo meri yu monamua. 25Niminbir weni sire, nir sire, hamen hair mudinba olere, oo i i manbi olala di onangure,ta yakinamua. Oo iwe, hamen hul minibani nona pare mama dinamua. 26 Ena yaltau na guna hana pirere, pisolangwo yaliwe, nomani bir paikinangure monamua.Molere, yal ta oo maker bani kengwo merimonamua. 27Nimin bir weni sirere, hamenhair mu dinba olere, oo i i manbi olangureyanamua. Yarere u susu namua.” 28 EnaYisas ha yu di wai sungure arihobi hamaing dungwo i nomani si pire wai piremongwi. 29Yisas iwe, lo ana holo holo keneongwo yalhobi ha ditongwomeri ditekima.God yulang tongure ire ha maing ditomia,arihobi pire bukunungwi.

8Yisas yal ta hakubi dongwo awai ol tongwo

ha(Mak 1:40-44, Luk 5:12-14)

1 Yisas hamen hul mini bani molere,ya ime ungure, ari miki weni doling bolongwi. 2 Ongure yal ta hakubi dongwoYisas mongwo bani u pa dire, ikwi bole yuditongwi, “Yal Yisas ye, ni nebona i kri diolala di pinanga, i ole na to.” 3 DungureYisas aling sine dire, gaung bani arere,yu ditongwi, “Na kri di ole ni teralga uwai nana di piria, gaun wigi sinangureya molo.” Dungure nebona i gintani waisungwi. 4 Wai sungure, Yisas nebonadongwo yali kraung are yu di tongwi, “Piro.Ni awai ol ni tegi ari ta hawai ol tekio.Tekirere, gaun i ha maing oo singaba nibildi tengere, hanamia. Hanangure Mosesgrang wine olere, homena si gal tengere,gaun wigi sungwo i ari para han po sina-mua,” dungwi.

Yisas Ami kene ongwo yal ta nir honagi yalnibil ongure awai ol tongwo ha

(Luk 7:1-10)5 Ena, Yisas Kapaneam oo malgi ongwi.

Ongure yol Roman soldia kene ongwo yalta, Yisas mongwo bani u pa dungwi. 6 Diresirin bol tere yu ditongwi, “Yal Yisas ye,na honagi yal ta gaung gul bir weni oltongure nimni molkimia, du dale malgi paimomua.” 7 Dungure Yisas yu ditongwi,“Na omaga urere, awai ol teralua,” dungwi.8 Dimba, soldia molere, “A. Yal Yisas ye,na digan molia oona malgi huyo. Timiyamolere, dingere, honagi yal i u wai namba?9Na sinawenimolia, yal bir hobi na na keneomba, te na mol kebena ala olungwo hobikene oliwa. Olere yal ta po diralga namua.Te yal ta wo diralga unamua. Te honagi yalyu olo diralga, onamua.” 10 Dungure Yisaspire ganulun dire mobing hol ungwo hobiyuditongwi, “Yol Romanyal iwe, Godogolonomani si pir te momba, Isrel ari hobi iwe,pir tongwo meri ta tekimua. 11 Yu omibani piro. Ari ungwo te, ya bengwo holiari wiyol miki weni God kene ongwo baninamua. Kwiana moya Ebraham ire, Aisakire, Yekop ire, yalhobi kina hamen banimonamua. 12 Te Isrel ari tau hamen baninamba, God pia si, si bongwo ali olamua.Olangure, hai mere, siging girimil nure,

Page 14: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 8:13 11 Matyu 9:2anini sire monamua.” 13 Yu di te pisolere,Yisas soldia yu ditongwi, “Ni honagi yal naonangwo u wai nama di pingiwe, haya uwai namia, eremalgi po.” Yu dungure nibilongwo yal i gintani u wai ongwi.

Yisas Pitawumbi gaungnegadungure awaiol tongwo ha

(Mak 1:29-31, Luk 4:38-39)14 Ena Yisas Pita oo kepangwo ala i

ongwi. Pirere, Pita wumbi nibil olere,gaung nega dungure, bol bani pai mongwohangwi. 15Hanere aling bani angure, nibil iwai simia, aire Yisas homena ke temongwi.

Yisas ari yal al miki weni awai ol tongwo ha(Mak 1:32-34, Luk 4:40-41)

16 Ena hamen pudungure, kwia nigidongwo yong sina mongwo hobi aule ire,Yisas mongwo bani u pa dungwi. U padungure, Yisas kwia ha taniga ditere, sihobale olungwi. Olere nibil pangwo hobiawai ol tomia, nibil wai sungwi. 17 HomaGod hana togu yal Aisaia molere, “Yal taunangwo yal iwe, na nibil nebona para kridi ole na tenamua,” (Ais 53:4) di emiraya,omaga nima omue.

Ari Yisas doleng bolala di ongwo ha(Luk 9:57-60)

18 Ena ari miki weni u ku bolere, Yisasyobile sina olimia hanere, gamahobo yuditongwi, “Nan nir bina hoibi namnapano.” 19 Yu dimba, lo ana holo holo keneongwo tisa ta, Yisas mongwo bani pirere,yu ditongwi, “Tisao. Ni u banta bantanala dinanga holi, na ni dolni bolalgiwe.”20 Dungure Yisas yali yu ditongwi, “Duahau hobi oong nin nin ere pamio, te ha-hoba hobi ereyu oong ere pamio, te na AriWang Weni molere, oo ai ya, te bona ganatimiya ta dikimua,” dungwi. 21 Ena grangwine ongwo yal ta aire yu ditongwi, “YalYisas ye, ni nanusolingere, nabe gonangwohoma man wu erere, emgi ure ni ni dolnibolalba?” 22 Dungure Yisas yu ditongwi,“Gonangwo yal i nin man wu ere gonamia,ni ure na dolna bolo.”

Yisas hamen hair mudinba hobang sitongure grang wine ongwo ha

(Mak 4:36-41, Luk 8:22-25)23 Ena Yisas grang wine ongwo hobi

kina sipi ala pirere, ere ongwi. 24 Ongurehamen hair bir mudinba olere, nir hone

pera kulere, sipi i manala olangwo pangwi.Pamba Yisas ul pai mongwi. 25 Mongure,grang wine ongwo hobi ganulun dire aho tere uling yurere yu ditongwi, “Nangonamga pamia aki di na to.” 26 DungureYisas, “Na momia di pir na tekino?” Dire,aire, “Nir ya hamen hair olkio” dire,hobang si tomia wai sungwi. 27 Wai sun-gure grang wine ongwo hobi hanere, “Ayo”dire, grang dalungure, “Hamen hair ya, nirhobang si tongworai grang wine omia, yali ari mommo, tal mome?” dungwi.

Yisas yal sutani kwia nigi dongwoyong sinamongure si hobale olungwo ha

(Mak 5:1-17, Luk 8:26-37)28 Ena yalhobi nir bare iri si hoibi pire

Gadara ganba pi pa dungwi. Pa dungureyasu kwia nigi dongwo yong sina momiaungwi. Ungwo yal iwe, ari yulagi engwohulu grang ala i pai momia, ari kul pirere,hol i gogo ta wakima. 29 Ena yasuri gala birdire yu dungwi, “Ni God wang weni irawe,na nan hana pamia ni hani pamo? Nagauna gul i na tenanga habang olomala hu-mia, tal ol na tenane?” 30Yu dire hangure,kul airing gul banta kunmiki weni emin nemomia, hangwi. 31 Hanere Yisas sirin boltere yu ditongwi, “Na hobale olanga, kunyong sina i naminba?” 32 Dungure Yisas“Para po”, ditongwi.

Ditomia kwia kun yong sina i ongure kunhobi daang nulu di yaime pire daang boidire nir sagu dire gol wai sungwi.

33 Simiawe, ena kun kene ongwo yalhobite pirere, oomalgi pi pa dire, kun kwia kinatal ongwo ha i ari hobi para weni boling kultibi ol tongwi.

34 Tomia ari miki weni Yisas monangwoharala dire kri di ungwi. Urere, tal ongwoi hanere kul pire, “Yal Yisas ye, ni bantananba?” ditongwi.

9Yisas yal ta kebering aleng meginungwo

awai ol tongwo ha(Mak 2:1-12, Luk 5:17-26)

1 Ena Yisas pi sipi ala molere, nir di-gan bani ti hon pirere, iri si hoibi ure,yali nin oong malgi u pa dungwi. 2 U padungure yal ta nibil ole, kebering alingmeginungwo aule ire, Yisas mongwo bani

Page 15: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 9:3 12 Matyu 9:22ungwi. Ungure Yisas au si ungwo yalhobiGod onangwo pamia di pir tongwo mainghanere, nibil ongwo yal i yu di tongwi, “Girwai ye, kulna pirkio. Ni tal nigi dongwo olwanga God prin ni tongwiwe, haya kri diole ni tomua.” 3 Yu dungure Lo krehamanha tisa tau nin diriala olere, “Ayo. Yal i Godgaung ha si tomia hano.” 4 Dungure Yisasyalhobi ha nomani si pungwo i yong sinai haya han pa dungwi. Dire yu ditongwi,“Talongure ha gogo dire nomani si mone?5Ni nomani si pinga tal ha oun dome? Talnigi dongwo ol wanga God prin ni tongwoi kri di ole ni tomua, ditega, kulang pammo? Te, aire ere malgi po ditega, kulangpame? Aire ere malgi po diteralga kulangpanamo? I ta paikinama. 6 Te na AriWang weni molia. Molere God yulang natongure, ganba bani ari tal nigi dongwoongureGod pring tongwo i kri di olalga hanpa dinanua.” 7 Yu direre, nibil ongwo yal iyu di tongwi, “Aire, er kwiba ire, ere malgipo”. Yu dungure nibil pangwo yal i aire erkwiba ire, ere malgi ongwi.

8Omia arihobi tal ongwo i hanere,milingsi giri golere mongwi. Molere God ariyulang tomia, wai pire God haang a yuwoolere mongwi.

Yisas yal Matyu na gala dire wo di natongwo ha

(Mak 2:13-17, Luk 5:27-32)9 Ena Yisas ere pirere, takisi ingwo yal

na hana, Matyu, takisi iga ala ami di molgahangwi. Hanere yu di na tongwi, “Ni urere,na hana wine olere, na dolna bolo.” Yudungure na aire, Yisas doling bol ogi.

10 Ena gin ta na oo kepaga ala Yisas hom-ena ne mongwi. Ne mongure, takisi in-gwo yal miki ire dire, ha maing pirkungwoari miki ire dire, urere, Yisas grang wineongwo hobi kina, homena para tani nemomgi. 11Yu ominia Perisi yal tau hanere,Yisas grang wine ongwo hobi yu ditongwi,“Takisi ingwo yal ire, hana yal ire dire,Yisas kina ereho mole, homena ne momia,talongwo nome?” 12 Yu dungure Yisaspungwi. Pirere yu ditongwi, “Dokta iwe,ari yamoni mongwo i gaung bani honagita ol tekimia, nibil pangwo yalhobi honagiol tomua. 13 Ha maing buku God yu diemiraya, Na homena si gal na tenangataman. Awai honagi habang habang ol na

tenangi wai pinaminua. (Hos 6:6) Yudi engworai kerememini pir pa dinana pio.Na iwe, ari tibi mongwo hobi i ku bolalga,taman. Ari ha maing pirkungwo hobi i kubolala dire yaime wiwa,” dungwi.

Homena mai tongwo ha(Mak 2:18-22, Luk 5:33-39)

14 Habang ta Yon, nir bil tongwo yali,grang wine ongwo hobi tau Yisas mongwobani u pa dire yu sirin bol tongwi, “Nayalhobi Perisi yalhobi kina haung ta hom-enamai tere mominia, ni gran wine ongwohobi homena mai tekirere, talongure gogonome?” 15 Dungure Yisas yu ditongwi, “Alhon inangwo yali gamahobo kina erehomonangure, homena mai tere gumangyaure monam mo? I ta molkinama. Alinangwo yali aule ire, ere banta nangure,gamahobo miling gul sinangure, homenamai tere monamua.”

16 “Te ari gal goling bali sinangwo banigal hon bol ere sibirangwo kunu paiki-nama. Sibirangwo iwe, hon ere bali birsinamia. 17 Te ari nir wain hon holere,meme gang mugu goling ali garu diki-namia. Garu dinangure, miing ure, memegang mugu i si gala dire, nir wain iwe, uganba bani namia. Ari han pa dire memegang hon irere, nir wain hon tulangure,meme gang iwe, nir wain i kina mamadinamua,” dungwi.

Yisas Ami kene ongwo yal ta aung si hon etere, te al ta Yisas gal sina are u wai ongwo iredire ha

(Mak 5:22-43, Luk 8:41-56)18 Ena Yisas ha i di te mongure, Yu-

dari kene ongwo yal ta ure ikwi bole yuditongwi, “Na auna omaga gomia, ni uregaung bani anana namna wo. Ananga sihon ere aire ya monamua.” 19 Yu ditereongure, Yisas grang wine ongwo hobi kinadoling bol ongwi. 20 Ongure al ta, me erinanaholo holo kebena sutani, algi bilmolereYisasmobing holi doling bol ongwi. Pirere,u mobing hol i urere, Yisas galsina angwi.21 Airing i are yu nomani si pungwi, “nanibil olgarai, yali galsina obil agarai, gin-tani wai sinangwo pai dimia,” dipungwi.22 Dipire angure, Yisas inaa dire, al i yuditongwi, “Amagir ye, kulna pirkio. Ni naonangwo u wai nala di pir na tengiwe, u

Page 16: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 9:23 13 Matyu 10:8wai onua.” Ditongwo gin iwe, nibil i waisungwo ya mongwi.

23 Ena Yisas pi Yudari kene ongwoyaliwe, oo kepangwo ala ongwi. Ongure ar-ihobi u ku bole, hai mere, pegare ole, muguba pu dire yu ol mongwi. Yu ol mongureYisas pi pa dire hangwi. 24Hanere, “Ni yal-hobi eremaini pio. Ama i ta golkima. Ul paimomia hankino.” Ditongure arihobi Yisaswa gol tongwi. 25 Wa gol tongure, irangnigi de pirere, arihobi wa kirulu di mainiolungwi. Olere Yisas ama pai mongwo banipirere, aling aki dungure, ama i aire yamongwi.

26 Momia Yisas talongwo guung haangiwe, ganba bina holo holi wa dire kunubengwi.

Yisas omeling gi dungwo yal su te grabelingaa tongwo ta awai ol tongwo ha

27 Ena Yisas ganba i pisolere, ere bantanala dire ongwi. Ongure omeling gidungwo yal sutani doling bol ongwi. Pireregala bir dire, “Debit gangye, milna pir nato.” 28 Dungure pisole, oo ala ongure,yasuri pi mongwo bani pa dungwi. Padungure Yisas yu ditongwi, “Na ni yasuriomin a pila di ni tenaminga panama, dipin mo?” Dimba, yasuri, “Owa, onangapanamua.” 29 Dungure yasuri omelingarere, yu ditongwi, “Ni na onangwo pamiadire nomani si pir na tenanga meri naereyu ol ni teralua.” 30Yu dungure gintaniomeling pila dungure, talhan para wenihangwi. Hangure Yisas yasuri kraung areyu ditongwi, “Na tal ol ni tegiwe, ari tau hawai ol tekio.” 31Yu ditomba, yasuri pirere,Yisas tal ongwo ha i ha wai ongure, ganbabina holo holi si dina dire, kunu bengwi.

32 Ena omeling gi dungwo yasuri ereongure, yal ta kwia nigi dongwo yong sinamomia ha mini paikungwo gintani u Yisasmongwo bani pa dungwi. 33 Pa dungure,Yisas kwia si doling i mena ol tongwi. Oltomia yal i ha mini pangwi.

Yu omiawe, ari miki weni hanere buku-nungwi. Bukunere, “Ayo. Isrel ganba banihoma tal ta yu onangwo hankimgirawe,”dungwi. 34Dimba, Perisi yalhobi iwe, Yisastal ongwo i hanere yu ditongwi, “A. Iwe,kwia nigi dongwo singaba yulang tongure,yu omua,” dungwi.

Yisas ari yal al miling pir tongwo ha35 Ena Yisas oo bir migi para weni

wangwi. Warere Yudari ha maing oo alapirere, “God kene ol ni tongwo monua,”dire ha maing nir si tongwi. Tere nibilnebona deremongwohobi awai ol tongure,u wai ongwi. 36 Te Yisas molere, nibilnebona deremongwo hobi kul piremomia,hanere, miling gul simia aki di tenangwoyal ta molkima. Kun sipi sipi hong yal keneolkungwo mongwo meri momia, hangwi.37 Hanere grang wine ongwo hobi yu di-tongwi, “Homena miling miki weni homiahano. Homiba, homena bulangwo yal tamolkimia, tamangwo, yal sutani momua.38Yu omia ni homena hong yal, God irawe,sirin bol tere yu do. Ni homena hongyal monia, homena bulangwo ari tau i tibiol na tengere, homena i bulangwo, kunubenamua, di to.”

10Aposel hobi haang(Mak 3:13-19, Luk 6:12-16)

1 Ena gin ta Yisas grang wine ongwohobi ana holo holo kebena sutani gala diku bolere, kwia nigi dongwo ya, nu nibilmaingmaing ongwo hobi, si doling i olamadire, yulang tongwi. 2-4Tongwohobi haangyu pamia, ta Saimon, haang ta Pita momia,te ebering Endru momia, te Sebedi wangYems te ebering Yon momia, te ta Pilip, taBatolomeu, ta Tomas momia, te ta takisiingwo yal Matyu na moliwa, te ta Alpiaswang Yems momia, te ta Tadius momia, teta miling olba sungwo yal Saimon momia,te ta Yisas bai tal sungwo yal Yudasmomia.Yudas iwe, Keriot ganba hong yal momia.

Yisas Aposel ana holo holo kebena sutanihobi honagi ebir sire tongwo ha

(Mak 6:7-13, Luk 9:1-5)5-6 Ena grang wine ongwo hobi Yisas

nu si olere, yu ditongwi, “Ni yalhobi Isrelganba obil warere, ari wiyol tau ganba te,Sameria ganba hoyo. Isrel arihobi iwe,kun sipi sipi mongwo meri momia, keneonangwo ari tamangure, wa du momia,po. 7 Pirere God ol wai ol na tere keneol na tenangwo haung mala umua, di to.8 Nu nibil pangwo hobi awai ol terere, tegongwo hobi uling yu to. Nebona birhakubi dongwo hobi i ole terere, te kwia

Page 17: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 10:9 14 Matyu 10:33

nigi dongwo yong sina mongwo hobi sihobale ole to. Tenangiwe, na yulana yamoro ni tominia ni para ya moro awai oltenana pio. 9Moni gal gire ire wakio. 10Holbangi wananga moni hong dire gal gireire wakio. Te galsina sutani, te kebin tosutani ire wakio. Goliba a ire wakio. Godhonagi onanga bani iwe, galsina goliba ya,moni ya, kebin daing ni tenangwo inangapamua.”

11 “Ena oo ai bir migi bina holo holi pipa dingere, ganba hong yal ta pana gal nitenangwiwe, yali kina gobari molo. 12 Nioo ala ta nangiwe, yahuno, moldinio, dito.13 Oo hong yal pana gal ni tenangwo galadire, hawai ol tenangiwe, ya pir mona-mua. Te oo hong yal gumang yaure ni hangogo danangwo, hawai ol tere onangiwe,ta nomani si pir molkinamua. 14 Te yal tani han gogo dal ni tenangwo, ni ere naladinangi, ni ha ditekire, ere po. 15 Ena Godari paramuru i ku bole, ha hol bir onangwohaung, Sodom Gomora ari hobi iwe, Godha hol obilga ol tenamba, han gogo dalni tenangwo yal iwe, God ha hol nimakinangwo ol tenamua.

Tal oun dongwo miki weni unangwo ha16 “Ena piro. Kun sipi sipi mongwo meri

monia. Mol i pirere awi biing mongwo sinai nanga ni si nenangwo pamia hankun olemolo. Molere onba mining bolo wangwomeri ware molo. Molere dua hau ta omel-ing haung gole amane mongwomeri molo.17 Mongere ari tau ni han hol i pirere, hahol ol ni tenamua. Terere Yudari ha maingoo ala kuba ni sinamua. 18 Na hana pirmonangiwe, yal bir hobi guman bani nigide hanere, ha hol ol ni tenamua. Ol nitenangwiwe ari hana yamoni mongwo tauha hol ongwo hanama dire u ku bonangwobani, ni aire na guna hana i di tibi oltenanua. 19-20 Ol tenangiwe, talwa diraledi pinanba, Nabin hamen bani mongwo i,Kwiang bai nu sinangure, yonwu bilere, hai gran bani enangwo dinanua.”

21 “Ena yal tau ebering hobi yong baital sire, si golo, ditenamua. Te irang hobiwang tau yong bai tal sire, si golo ditena-mua. Te kumil ama hobi irang aang yongbai tal sire, si golo ditenamua. 22Yu onang-wiwe, na hana pir monania, ari para wenini hanere, yong ki e ni tenamua. Tenamba,

yal ta nimni mole ha maing a i si wanangayal iwe, God aki di ni tenanguremol i nangapamua. 23 Te oo tabil ta pi mongere, talgogo ol ni tenangwiwe, te ere pi oo tabil tamolo. Isrel oo tabil di ongwo hobi para wapisolekinangere, Ari Wang Weni na, ti honuralua.

24 “Ena skul gir hobi tisa iime olangwopaikimua. Te honagi yalhobi honagi hongyal iime olangwo paikimua. 25 Gir taumol ipirere, tisa mongwo meri molala dipinangwiwe, i para monangwo pamua.Te honagi yalhobi mol i pirere, singabamongwomerimolala di pinangwiwe, i paramonangwo pamua. Ena ari para weni oohong yal narawe, “Kwia singaba Bielsebulmonua” dire ha gogo di na tongwo meri,granawine onga hobi para ha gogoweni yudi ni tenamua.

Ari God tani kul pir tenangwo ha(Luk 12:4-7)

26 Tenamba ni yalhobi kulung pirkio.Talhan kul si dungwiwe, emgi u tibinangwo pamua. 27 Te ha ta kul si dinang-wiwe, emgi ere u tibi nangwo pamua. Naha diminga i, ni yalhobi tani pinia, emgi ditibi olangere ari miki weni pinamua. Na hadi ni tominga i, ni nin pinia, emgi ire oohona hona i pire di tibi olanga pamua. 28Dite i ongere yal ta ni sirala di unangure kulpirkio. Yal iwe, ni kwian para ta si golki-nangwo pamia gaun tani si gonamua. Godiwe, kwian gaun para endo de pangwo baniolere, si gonangwo pamia, yal i tani kulungpir to. 29 Hahoba elamaila sutani makethomena bring sinongwo bani wan toea obilbomua. Bomba, hamen nabe pirkinangure,hahoba taniga wala gal warere, yanangwopaikimua. 30Ni yalhobi bini eme iwe, paraweni God kerere, pir po simua. 31 Godhahoba talwo i kene omba te ni arihobini kene wai weni omua. Ongwo ipire kulpirkio.

Yisas haang dal tibi olangwo ha(Luk 12:8-12)

32 “Yal ta arihobi maulung bani, na Yisasgamahobomoliwa, dinangwiwe, na ere yalihaang God mongwo bani dal tibi ol teralgapamua. 33 Te yalta arihobi maulung bani,“na Yisas grang wine olkiwa” dire gai go-nangwiwe, na ere yali haang God mongwobani dal tibi ol tekiralua.

Page 18: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 10:34 15 Matyu 11:13Yisas ungwo habang kura panangwo ha(Luk 12:51-53, Luk 14:26-27)

34 “Ena na uga hol iwe, dolna bole wineonangi, kulang panamo? I ta paikinama.Kura te tal oun dongwo u tibi pi ni tenamiahananua. 35 Irang na pir na tere granawineonangi, wanihobi kiang pai ni tenamua. Tewang na pir na tere grana wine onangi,nabin hobi ereyu kiang pai ni tenamua. Teaang na pir na tere grana wine onangi, aunhobi ereyu kiang pai ni tenamua. Te aungna pir na tere grana wine onangi, nimaihobi ereyu kiang pai ni tenamua. Te aingbita na pir na tere grana wine onangi, hoinhobi kiang pai ni tenamua. Te hoing napir na tere granawine onangi, ainimbi hobiereyu kiang pai ni tenamua. 36 Te yal ta napir na tere dolna bonanga, ari tau kiang paini tenamba, te enin tau hobi iwe, kiang birweni pai ni tenamua. 37 Te ni nimai nabinpir tere awai ol tenanba, te na pir na tereawai ol na tenanga iwe, wai weni panamua.Te ni wani aun pir tere awai ol tenanba, napir na tere awai ol na tenangiwe, ere waiweni panamua. 38 Yal ta na dolna bolala dipinangiwe, gaun gul ikirere, dolna bonanmo? I ta bolkinana. Gaun gul bir irere,dolna bonanga pamua. 39 Yal ta gobari yamol parala di pinangiwe, gonanua. Te yalta gauna gul iralga tamama di pinangiwe,mol pai gobari inanua.

Ari tobo wai inangwo ha(Mak 9:41)

40 “Te yal ta ni yalhobi kina pana galni tere awai ol ni tenangwo yal iwe, napara awai ol na tenamua. Na tani ol natenangwo taman. God, na nusolangwo yali,para ol tenamua. 41 Te God hana togu yalta honagi onangwomeri iwe, tobo inamua.Te God hana togu yal i unangwo hanere,pana gal tenangwiwe, hana togu yal i toboinangwo meri kunu inamua. Te yal ta waiweni monangwo yal iwe, tobo ere inamua.Yal wai weni unangwo hanere, pana galtenangwo iwe, yamoni gal tekinamia toboere inangwo pamua. 42 Na grana wineonangwo yal bina ta unangwo hanere, nirhon holere, tenangwiwe, God yal i tobotenangwo pamua. Na ha weni kara di niteiwa,” dungwi.

11Yon gamahobo nu si Yisas mongwo bani

olungwo ha(Luk 7:18-35)

1 Ena Yisas grang wine ominga ana holoholo kebena sutani honagi ha di na tepisolere, ere pi oo tabil tau pirere, hamaingnir si tongwi.

2 Ena Kraist honagi ongwo i Yon nir biltongwo yali halabusi pai molere pungwi.Pirere grang wine ongwo tau bai nu siYisas mongwo bani olungwi. 3 Olungurepi Yisas mongwo bani pa dire yu ditongwi,“Yon yal ta unamua dungworai, ni monmo, yal ta emgi uname?” 4-5 DungureYisas yu ditongwi, “Omeling gi dungwohobi pila dimio, kebering kebir engwo hobiu wai omio, hakubi dongwo hobi gaungwigi simio, kraung gi dungwo hobi piladimio, gongwo hobi hon aire yamomio, yalbina hobi God tal ol na tongwo ha maingditominga pungwo hangiwe, Yon ditenanapo. 6Yalta na na hanere, owa Kraist momadipire nomani susu sikinangwo yal iwe,yong horoga onamua,” dungwi.

7 Ena Yon grang wine ongwo hobi ha yuditomia pirere, ere memini ongwi. OngureYisas Yon guung haang arihobi yu di-tongwi, “Ni ganba po engwobani Yon mo-mua, dungwo pirere, harala di ongiwe, arimonangwo harala di pin mo, tal u tibinangwo harala di pine? 8 Kul airing hairsire ho tongwo harala di on mo, yal tagalsina wai weni si giu dinangwo haraladire one? Galsina wai weni si giu dinangwoyal iwe, oo bir ke pangwo ala i mole pareomia. 9God hana togu yal harala dire ono?Owa, para dinia, hana togu tau mongwomeri ta molkima. Yon iwe, God hana toguyal bir weni momua. 10 Ha maing bukuhoma di emiraya omaga yali u tibi omua.God yu dungwi, na hana togu yal momiahano. Yal iwe, nu si olaminga homa e nitere hol bala di ni tenamua. (Mal 3:1) 11Aritau bir omba, Yon bir weni omua. Yon birweni omba, God kene ongwo bani ari mo-nangwo iwe, God kina si daule monamua.12Yonmole ha maing ditongwo haung iwe,ari tau God kene ongwo bani nala dire negadire yulang bol i ungwo ungwo, omaga erena mominga haung para yu omua. 13 Godhana togu yalhobi para weni, te lo ana holo

Page 19: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 11:14 16 Matyu 12:4holoMoses awa ha diremining bol ere, Godkene ongwohol u tibi namua dimiraya, Yonomaga u tibi umua, dungwo pinua. 14Hanatogu ha dungworai pinangiwe, Yon Ilaiya utibi pire moma di pinanua. 15 Ari nomanipamia ogolo pirio.

16 “Ena ari tabin malaya mongwo hobiiwe, ari tau mongwomeri kunu momua di-ral mo, talwa dirale? Maket homena bringsi nongwo bani gir migi ami di mongwomeri momua. Gir tau hol bani mole kir temongwo hobi iwe, gala dire gir hol banimongwo i yu ditongwi, “Na ul diminba, niegin ikinua. 17Na ari gongwo hobi geral ditominba, ni gir hobi ere hai me tekinua.”18Yon urere homena tau mai tere nir wainnekungwiwe, ari para hanere, “Gir hobo,Yon ungworai du dima,” dimua. 19 Na AriWang weni molia ugiwe, homena ya nirwain negiwe, ari hobi na hanere, “Aye. Yalitalta omia hano. Homena miki weni nere,nir wain nere, dimia hano. Takisi ingwoyal ire, ha maing pirkungwo hobi ire dire,yahuno ditomia hano.” Dimba God hawenikara dimmo, dikime? Dinangwo ari pirere,u wai homo? U wai ongwo hania. Hanga iYon na kina ha nir si tobilga pire ereyu uwai omia pir na tekino” dungwi.

Yisas ari ganba ban tau nomani si kulusikungwo hobi miling piriye dungwo ha

(Luk 10:13-16)20 Ena habang ta Yisas oo malgi tau tal

guma hon dongwo i tibi ol tomba, ari hobihanere tal digan ongwo i aidole nomanisi kulu sinangwo ha pirkimia. Yu omiaYisas hanere kura ha yu ditongwi, 21 “Aye,Korasin yalhobo, ni Betsaida yalhobi kinagaun gul bir inanua. Tal guma hon dongwoni monga bani ol ni tega meri, Taia Saidonganba arihobi yu ol teralga, hanere, talgogo ongwo gintani aidole, nomani si kulusinamua. Sirere ganba bilgere, ari para nahan po sinama dire yu onamua. Onamba,tal guma hon dongwo ol tekia. Ni mongabani obil ol ni teiba nomani si kulu sire pirna tekinua. 22 God ari para muru ha hol oltenangwo haung iwe, Taia Saidon yalhobiha hol ol tenamba, ni yalhobi ha hol ni-maki nangwo ol ni tenamua. 23 Kapaneamyalhobo, ni hamen bani nala di pinanba,God ni irere, pia si endo de pangwo baniolangwo pamua. Ni monga bani tal guma

hon dongwo ol ni tega meri iwe, Sodomari ganba bani yu ol teralga Sodom ganbaomaga ya di panamba, yu ol tekia waisimua. Simba ni monga bani tal guma donhongwo ol teiba, pir na tekinua. 24 Godari para muru ha hol ol tenangwo haung,Sodom yalhobi ha hol ol tenamba, ni yal-hobi ha hol nimaki nangwo ol ni tenamua,”dungwi.

Ni yalhobi na molga bani urere erin mo-nanua dungwo ha

(Luk 10:21-22)25 Ena habang gin iwe, Yisas yu dungwi,

“Nabe. Ni hamen ganba hong ni tani mo-nia. Nomani bir pangwo sikul dungwo hobiha di tibi ol tekinia. Sikul dikirere, pir posikungwo yalhobi obil nibil di tenga waipiriwa. 26 O nabe ni nin nomani si pingameri yu onga pamua.

27 “Nabe talhan para muru i na ana baniemua. God Wang na iwe, nabe nin na hanpo simua. Te nabe iwe, na nan han po siwa.Sirere, haang i, ari tau di tibi ol teralgiwe,para han po sinamua.

28 Yal tau honagi oun dongwo ol ipirere, ku si mol pirere na molga bani wo.Unangiwe, erin i tibi ol ni teralgamonanua.29 Na pirari te omena haung gole molga ipire ungere na nan gang were ni tegere nanan maing pir pa dinanua. Ena kwian molpai goi sinangwo inanua. 30 Na honagi olni teralga i, kulang panamia, tal ta ni au sodiralga i, para kulang panamia, au sinangapamua,” dungwi.

12Sabat haung honagi mana dungwo ha(Mak 2:23-28, Luk 6:1-6)

1 Ena Sabat haung ta Yisas grang wineongwo hobi kina paba ya nongwo sinawangwi. Warere, tau menan golere, pabatau pe nongwi.

2 Nomia, Perisi yalhobi hanere, Yisas yuditongwi, “Sabat haung manaa dungworai,talongwo ni gran wine ongwo hobi paba penome?” 3Dimba, Yisas yu ditongwi, “Debitgamahobi mena golere, tal ongworai, hamaing buku kere pirkino? 4 Yalhobi Godha maing oo bir ala werang tai pirere,homena breti God maulung bani dungwoi nongwo irawe, homena i, yali gamahobonenama dire taman. Te ha maing oo kene

Page 20: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 12:5 17 Matyu 12:27ongwo yalhobi obil nomiraya. 5 Lo anaholo holo Moses ha yu di emiraya, Sabathaung ha maing oo kene ongwo yalhobiSabat lo isusu olemua. Olungwiwe, pringta paikimua di emiraya, kere hankino? 6Hamaing oo i kene ongwo hobi Sabat haunghonagi ongwo wai pamba, na ha maing ooi a ime ol teiya, olalga wai weni panamua.7 Ha mining ganing ta yu pamiraya, Lowine onangi para panamiba, te awai honagionangi wai weni panamua. (Hos 6:6) Haiwe, memini pangwo pir po sinanga, pringpai tekinangwo hobi, “Pring ni tomua,” ditekinanga pamba, pir po sikina, di tenua.8 Ari Wang Weni na iwe, Sabat haung parahobang molga pamua,” dungwi.

Sabat haung Yisas yal ta aling kebir engwoawai ol tongwo ha

(Mak 3:1-6, Luk 6:6-11)9 Ena Yisas ai i pisolere, pi ha maing

oo ala ongwi. Ongure, ala i yal ta alingkebir engwo mongwi. 10 Momia, ari tauYisas Sabat isusu ol tenangwo irai, ha dimere si tenamna di han mongwi. MolereYisas yu ditongwi, “Yal ta Sabat habangnibil ongwo yali awai ol tenangwo, Lo isusuolam mo, olekiname?” 11 Dimba Yisas yuditongwi, “Sabat habang kun sipi sipi yomaul ala nangwo ni yalhobi i mena olek-inan mo? Olanga pamua. 12 Kun sipi sipiiwe, tobo bir pamiba, te ari tobo bir wenipamua. Pamia, awai ol tenamingiwe, Loisusu ta olekinaminga pamua.” 13 Direrenibil ongwo yal i yu ditongwi, “Ani sinedo.” Dungure aling sine dungure u waiongwi. 14Yu ongure Perisi arihobi hanere,yong ki erere, Yisas sirala dire ha hongwi.

Yisas iwe, God honagi ol na tenama direpare engwo ha

15 Ena, Yisas pirere, ganba i aidolere,ere ganba banta ongwi. Omia ari mikiweni doling bol ongwi. Ongure Yisas nibilpangwo hobi awai ol tongwi. 16 Ol tepisolere yu ditongwi, “Na tal ol ni tega iguna hana ari tau ha wai ol tekio,” diremanaa ditongwi. 17 Ena hamen haya Godhana togu yal Aisaia ha yu di emiraya,

18 God yu ditomia,Yal ta unangwo hananua.Unangwo yal iwe, na nanhonagi ol na tenama dire

pare ega unamia. Na yonamilna yali tere, nomani parateiwa. Te na kwiana yali yong wu bilerekina mol pai onamua. Olere,na ha hol olalga maing aripara muru di tibi ol tenamua.19 Ha erakere bolbin ta dikinamua.Te homaulung bir gala dire ha mikita ditekinamua.20 Yal ta bo kura pangwo meri pare mo-

nangwiwe,yal i hanere a yo te tenamua. Te kewalampi dere gobirala dire abangwo meri

iwe,yal ta yu monamua. Monangwo yal iwe,yal i hanere, yulang tenangure, aire

nimnimonamua. Yal i honagi ol i nangure,

meminiwai weni pare nima namua. Nangure

talhanpara muru ol kunu olangure, u wai pire

paimonamua. 21 Pai monangure, ari para

muru yalipir tere, pi tege ere mol i namua.” (Ais

42:1-4)Homa Aisaia God grang pirere, ha yu di

emiraya, omaga Yisas u tibi pire, honagiongure nima omua.

Arihobi Yisas kwia singaba Bielsebul yu-lang ire honagi omua dungwo ha

(Mak 3:20-30, Luk 11:14-23, 12:10)22 Ena ongwo gin irawe, yal ta kwia kumo

yong sinamolere, omeling a gi dire, grabel-ing a tomia hamining paikungwi. Paikimiaaule ire, Yisas mongwo bani ungwi. Un-gure Yisas yali awai ol tongure, omelingpila dire, ha mining pangwi. 23 Pamia arimiki weni mongwo hobi hanere, Aye. YaliDebit gang mommo? di hangwi.

24 Di hamia Perisi yalhobi pirere yu di-tongwi, “Yali kwia nigi dongwo singaba,Bielsebul, aki di tongure, honagi ongwoi hankino?” 25 Dungure Yisas pirere, yuditongwi, “Ena ari ganba banta sina sikiradire, kura bole, u susu namia. Te irangaang hobi kina kura bole, gumang nin nindinangwo u susu namia. 26 Te Seten gama-hobo nin nin ebir sire, kura bonangwo inimni monamo? I ta molkinama. I ere yuu susu nangwo pamua. 27 Na Bielsebul akidi na tongure, kwia nigi dongwo si doling

Page 21: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 12:28 18 Matyu 12:45

i ole tomua, di na tengiwe, ni wanihoboBielsebul aki di tongure, kwia para yu sidoling i olem mo? Ta olekimia ni ha gogodinua. 28 God Kwiang aki di na tongure,kwia nigi dongwo si doling i olia. Olgahangiwe, God kene ol na tongwo maingomaga i tibi olga, hanua.

29 “Te nona pangwo yal ta monangure,yal ta oo kepangwo ala pirere, bona ganakuni inamo? Ta ikinama. Homa pi nonapangwo yal i kulere, kebering aling hansire, emgi ala pire bona gana inangwo pa-mua.

30 “Ena yal ta Yisas tal ongwo kunupaikmua, dinangwo yal iwe, na gamnahobota molkinamua. Molkirere God ha maingpungwo hobi i gogo ol tenamua.

31 “Olamia yal tau tal nigi dongwomaingmaing olere, ha gogo dire onangure Godpring tenangwo iwe, tere nin nomanisi pinangwo meri kri di olangwo pamia.Pamiba, God Kwiang gaung ha si tenangwoiwe, God pring tere han olangwo hawoya di panangwo bani panamua. 32 Te yalta Ari Wang Weni na irawe, gauna ha sina tenangworai, God pring kri di ole ten-angwo pamia. Pamiba, God Kwiang gaungha si tenangwo iwe, pring i ere hawo ya dipanangwo bani panamua.

Er digan bongwo banimiling digan hongwoha

(Luk 6:43-45)33 “Ena er wai dinangwiwe, miling nigi

dongwo pe nenan mo? I ta nekinanua.Te er nigi dongwo bani iwe, miling diganhomia, te er wai dungwo bani iwe, milingwai homua. 34Ni yalhobi onba girimongwomeri mole hasu gran dirane sire yu diwanua. Ni hawaiweni dinba,mongamaingyo toma di pino? Yo ta tekimua. Ni hayona ali mo wi dungwo meri wa dire dimena olinua. 35 Yal wai monangwo yaliha wai dinamia, te yal digan monangwiwe,ha digan dinamua. 36 Emgi God ari paramuru ha hol ol tenangwo bani, ari para hanigi dongwo dungwiwe, di tibi ol tenamua.37 Ha gran bani dingiwe, ya direre emgiha hol bani siina dire unangwo nin inangapamua. Ha iwe, God hanere, a, ni pring paini tomua, te ni pring pai ni tekimua, yu dini tenangwo pamua,” dungwi.

Yal tau tal guma hon halala dire galadungwo ha

(Mak 8:12, Luk 11:29-32)38 Ena Lo ana holo holo kene ongwo tisa

tau ire, Perisi tau ire dire, “Tisao. Ni hamenbani tal guma hon dongwo maing ta i tibiolingere hanaminba?” 39 Dungure Yisasyu ditongwi, “Ari yal al maing nigi dengamonga hobi ya, tal guma hon dongwomaing ta i tibi ol na to, dingiwe, talongwoi tibi ol ni tegere hanane? I ta hanki-nanua. 40God hana togu yal Yona mongwobani u tibi ongwo meri irawe, yu nangwohananua. Hana togu yal Yona iwe, pisi nirhau bir weni yong sina i hamen haung suitai dire pare mongwi. (Yna1:17) Mongwo meri iwe, Ari Wang Weni naari yulagi engwo bani ere hamen haung suitai dire paralga pamua. 41 Ena God ari paramuru ha hol ol tenangwo gin iwe, Ninebaganba hong yalhobi yal Yona ha maingditongwo pirere, tal nigi dongwo ongwo inigi de pir tere nomani si kulu sire honolkirala di pimia. Ni nomani si kulu sikiniaha dimere si ni tenamua. Enahana togu yalYona wai momba, te hana togu yal timiyamongwo i wai weni momua. 42 Te Sibaganba al singaba kwin Solomon ha maingdungwo pirala dire, nin ganbani pisolere,pi pi Solomon mongwo bani pa dimia, niyalhobi ha maing mala dimba, pirkinia, ali ha di mere si ni tenamua. Solomon waimomba, te hana togu yal timiya mongwo iwai weni momua.”

Kwia nigi dongwo hon ere memini ungwoha

(Luk 11:24-26)43 “Ena kwia nigi dongwo ari yong sina i

aidolere ere banta namua. 44 Pi molere, ootawa dunangwo, dikinangwo hanere, “Ayo,na homa oo wai dungwo moliraya omagaoona ta dikimia erememini nalua” di pina-mua. Pirere ere urere homa kepangwoala i hanangure, bigi sire wai dinamua.45 Dinangwo hanere hon ere pirere, kwiasewen-pela monangwo bani aule ire una-mua. Aule ire, urere, yal ta yong sina mon-amua. Homa yal iwe, kwia nigi dongwotaniga yong sina mongwo nigi domiraba,omaga kwiamiki weni yong sinamonamia,nigi weni denamua. Yu ongwomeri iwe, ni

Page 22: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 12:46 19 Matyu 13:21yalhobi monga timiya yal nigi dinga, parayu ol ni tenamua,” dungwi.

Yisas aang ebering hobi kina gala dungwoha

(Mak 3:31-35, Luk 8:19-21)46 Ena di tongwo gin irawe, Yisas aang

ebering hobo kina u maini mongwi. Mol-ere, “Yisas ha ditenamna wo di to,” diredi gala dungwi. 47 Gala dungure ari tauYisas yu ditongwi, “Pino. Nimai ebin-hobo irai u maini molere ni gala dimiawiya po.” 48 Dimba Yisas yu ditongwi,“Na namine ebina ara mongwo han dime?49Na grana wine ongwo hobi momia hano.50 Mongwo hobi iwe, namine ebina hobomomua. Hamen nabe grang wine ongahobi iwe, namine ebina keunambi muruweni monua,” dungwi.

13Yal ta homena miling sigirungwo ha(Mak 4:1-9, Luk 8:4-8)

1 Ena ha dungwo gin irawe, Yisas oo alai pisolere, ere mena urere, pi nir diganbina mongwi. 2 Molere ha maing nir sitongwi. Nir si tongure ari miki weni uyobilungwi. Yobilungure Yisas iri si sipihanu bani pirere, ami di mongwi. Ami dimongure arihobi nir bina hala si mongwi.3 Mongure Yisas ha bangi biire miki wenidire yu ditongwi. “Yal ta homena mil-ing sigirala dire u sina namua. 4 Pireremiling sigirangure miling tau ya homaului sinamua. Sinangure hahoba u pa direne wai sinamua. 5 Te miling tau ya hulubolimbani sinamua. Sinangure, ganbamikita dikimia, obilga dinamba, pi sire gintanibonamua. 6 Bonamba, ari sina unangure,dulung stei kule megine gonamua. 7 Temiling tau ya tul galeng engwo ali sinamua.Sinangure pi sire bonamua. Bonamba, tulsi nenangwo miling ta holkinamua. 8 Temiling tau ya ganba wai dungwo bani sina-mua. Sinangure pi sire wai weni bonamua.Wai weni bolere miling honamua. Erin tamiling teti obil honamua. Erin ta milingmiki siksti honamua. Te erin tamilingmikiweni wan handret honamua. 9Honamia arinomani pamia ha i pir po simo,” dungwi.

Yisas memini pangwo ha bangi biire monidungwo ha

(Mak 4:10-12, Luk 8:9-10)10 Ena ha bangi biire yu ditongure, Yisas

grang wine ongwo ana holo holo kebenasutani yalhobi iwe, sirin bol tere yu di-tongwi, “Ni ha bangi biire nir si tengiwe,talongwo dine?” 11 Dungure Yisas yu di-tongwi, “God kene ongwo bani di boledimingiwe, ni nin pir po sinia, ari yamongwo hobi pir po sikimua. 12 Tal ta nitenangwo kene ole yu wanangiwe, emgi tihon ni te au sinangwo pamua. Te tal ta nitenangwo ogolo kene ole yu wakinangiwe,homa ni tenangwo tali nin tol di inangwopamua. 13 Yu onama dire ha bangi biireditominua. Ditomingiwe, ari hobi omelinghamba hanere, ogolo han pa dikinama, tekraung pimba pirere, ogolo pir pa dikina-mua. 14 God hana togu yal Aisaia homa hadi emiraya, omaga nimanangwopamia. Haiwe, mining yu bomia.

Ni pir pir ole pir po sikinanua. Tehan han ole ere han po sikinanua.15 Yu onangiwe, omeling gi yal ya, tekraung gi yal mongwo meri molere,nomani ta paikinangwo du dale mo-

nanua. Godyu di ni tomia. Pinanga pirere, siina dina molga bani unangarai, tal nigi

dongwo olwanga God prin ni tongwo i, i ole niteralga pamua. (Ais 6:9-10) 16 “Dimba, ni

yalhobi iwe, omen kraun gi ta dikinia,wai pire gun ere monanua. 17 EnaGod hana togu yalhobi ire, God hamaing pungwo hobi ire dire, tal olgahangiwe, para harala di pire momba,ta hankimua. Te ha diga pingiwe, parayu pirala di pire momba, ta pirkimua.

Homena miling ha bangi biire di engwo imemini di tibi olungwo ha

(Mak 4:13-20, Luk 8:11-15)18 “Ena ha bangi biire di ni tominga irai,

omagamemini di tibi ol ni tenaminia, piro.19 Miling tau ya homaulung sungwo meriari tau yu monamua. Molere God kene olna tongwo ha maing pinamba, memini pirpo sikinamia, Seten ure ha maing tol diinamua. 20 Te miling tau ya hulu bolim-bani sungwo meri iwe, ari tau yu mona-mua. 21Molere, hamaing pirere, bukunere,

Page 23: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 13:22 20 Matyu 13:43monamua. Molere, kraung pinamba, no-mani sina ali bona si eikirere ha i gin-tani pisolamua. Pisolangwo yalhobi iwe,ha maing gogo gogo i wa molere, emgikura pare, te talime u tibi nangwo gin i,aidolangwo pamua. 22 Te miling tau yatul galeng engwo ala sungwo meri iwe,ari tau yu monamua. Monangwo yalhobiha maing pinamua. Pinamiba, ganba talmoni gal bona ya, talhan hobi pinangwomo yuwo nangure, ha maing nomani sinapai tekinamua. Tekinangwo yalhobi iwe,God honagi ta ol tekinamua. 23 Te milingtau ya ganba wai dungwo bani sungwomeri, ari tau yu monamua. Molere, hamaing pirere, nomani sina bona si ere a i siware monangwo, miling panamua. Milingpanangwo meri iwe, ari tau yu monamua.Molere ari tau honagi obilga teti ol Godtenamio, te ari tau honagi miki siksti oltenamio, te ari tau honagi miki weni wanhandret ol tenamua,” dungwi.

Habangi biire tul nigi dongwohomena kinaereho bonangwo ha

24 Ena Yisas ha bangi biire hon ainereyu ditongwi, “Yal ta paba miling wai u sireyanamua. Yanangwo meri iwe, God keneongwo hol i yu pamua. 25 Paba milingyarere ginangwo ul panangure kiang yalure tul miling sigire sina i olere, te namua.26Paba pi siremo nangwiwe, tul kina erehobonamua. 27 Bonangure, honagi yal tahanere, homena hong yal yu ditenamia.Yahuno, ni homena miling wai weni ingayaminiraba, tul miki weni pi sire homenakina ereho bomua, dinamia. 28 Dinangurehomena hong yal i yu ditenamia, Na kianayal ta ure tul miling sigirimia. 29 Tul di-irangiwe, paba kina ereho diiranga pamiapisolo. 30 Pisolanga, emgi paba sire kulenangure penanga habang iwe, tul para di-ire manbi hobi olere endo gananua. Galerepaba i ku bolere homena oo ala enanua,”dungwi.

Ha bangi biire er mastet marasin yis kinaha

(Mak 4:30-32, Luk 13:18-21)31 Ena Yisas ha ta hon di bole yu di-

tongwi, “God ari kene ol ni tongwomol paiongiwe, maing yu pamia. Er miling waintaweniga, haangmastet, dungwo bani iwe, di

bole di emua. 32Miling iwe, migiga dimba,kunanga bolere, er tau ime olamua. Er i birweni bonangure yolang bani haboba oongere mol pai onamua,” dungwi.

33 Ena ha bangi ta hon ainere yu di-tongwi, “Ena God ari kene ol ni tongwo holiwe, Yis dungwo meri dimua. Yis iwe, agrire plaua gangwo ali olungwo u bir ongwohanua,” dungwi.

Yisas ha di bole ha bangi biiremoni dungwoha

(Mak 4:33-34)34 Ena Yisas hamaing nir si tongwiwe, ha

bangi biiremuru ditomia, hamemini di tibiol tekima. 35 Hana togu yal ta ha homa yudi emiraya, omaga nima ongwo pamua.

“Na hamaing di teralgiwe, ha bangi biiremuru

diteralua. Ha iwe, hamen haya taditekimiraya

omaga diteralua.” (Sam 78:2)Homena tul kina di bongwo i memini di tibi

olungwo ha36 Ena Yisas arihobi mongwo bani aidol-

ere ere oo ala ongwi. Ongure grangwine ongwo hobi u Yisas mongwo baniurere, yu ditongwi, “Ni paba u sina tulkina ereho bomua dingiwe, omaga meminidi tibi olingere pinaminba?” 37 DungureYisas yu ditongwi, “Yal ta homena milingyanamua, digarawe, Ari Wang Weni namoliwa. 38 Te u sina wa digiwe, ganbauling holo holi para weni dimua. Milingwai wa digiwe, ha maing wine ole pirmongwo hobi momua. Tul wa digiwe,Seten grang wine ole mongwo hobi di bolediiwa. 39 Kiang yal wa digiwe, Seten mo-mua. Paba penangwo habang wa digiwe,hamen ganbawai sinangwo habang God hahol bani di bole diwa. 40 Paba penangwoyalhobi wa digiwe, ensel hobi di bole diwa.41-42 Te tul diire endo ganamua digiwe,Ari Wang Weni na ensel bai nu si olalgaurere, God kene ongwo bani mongwo hobii ku bonamua. Bolere ebir sire talime olodire, kraung si tongwo yalhobi iwe, tal nigidongwo ongwo yalhobi kina pia si endodongwo bani olama dire dirawa. Olangureayamaya dire, kul pire, gaung a i sinanguremonamua. 43 Te God grang wine olere holditongwo meri doling bonangwo yalhobiiwe, hamen bani pire ari kulang gi dungwo

Page 24: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 13:44 21 Matyu 14:8

meri yalhobi gaung bani ba bonanguremonamua. Ni ari nomani pamia ha i ogolopiro.

Ha di bole yal ta moni boksi u sina man wuengwo ha

44 “Te, God kene ol na tongwo hol iwe,maing yu pamia. Talwaiweni ta u sinamanwure kul si enangwiwe, yal ta ure painehanere hon kubu si enamua. Erere eremena pire talhan a nongwiwe, para weniyal tau teremoni inamua. Moni irere u sinaganba hong yali bring si tenamua.

Ha bangi biire kuri meule tobo bir bongwoha

45 “Te, God kene ol na tongwo hol iwe,maing ere yu pamia. Yal ta kuri meulewai weni dinangwo irala dire wa du i na-mua. 46 Wa du i nangwiwe, kuri wai wenidinangwo hanere, talhan a nongwo i paraweni yal tau tere moni inamua. Moni irere,kuri hong yal i bring si tenamua.

Pisi sungwo gal bani di bole di engwo ha47 Te, God kene ongwo bani iwe, maing

ta ere yu pamia. Yal ta pisi nir hau gal piasi nir ala olamua. Olere, pisi nir hau hanta ta para muru sinamua. Sinangure, galala si di dinangwo i mena olamua. 48 Olereebir sire, nenamua. Ebir sinangwiwe, pisiwai dinangwo i holo pera ali erere, nigidenangwo i holo enamua. 49 Yu onangwomeri iwe, ganba wai sinangwo habang utibi nangure, ensel hobi urere, ari paramuru i ku bonamua. I ku bolere, pisi ebirsungwo meri, ari ere yu ebir sinangwopamua. 50 Ebir sinangwiwe, ari amanemonangwo i holo olere, ari nigi denangwoendo de pangwo bani olamua. Olangure,aya maya dire, hai mere, gaung a i sinan-gure monamua.”

Yal tau boksi ala i di bole tal golenghon kinai tibi olangwo ha

51 Ena Yisas yu sirin bol tongwi, “Niyalhobi ha di ni tega i para weni pir posin mo?” 52 Dimba, yalhobi “Owa, pir posiminua.” Dungure Yisas hon yu ditongwi,“Lo tisa ta ha maing diga i pir na tenang-wiwe, maing yu pamia. Oo hong yal taboksi ali talhan tau wa erere, di bonamia.Bolere tal golin tau ire, tal hon tau ire, i tibiolamua,” dungwi.

Nasaret arihobi Yisas mobeng hal watongwo ha

53 Ena Yisas ha bangi biire di te pisolere,ere nin oo malgi ongwi. 54 Pirere Yuda hamaing oo ala ha nir si tongwi. Tongurearihobi pirere bukunungwi. Bukunere, yudungwi, “Yal i nomani bir weni pamia,hano. Tal guma hon i hol makena i ure itibi olime? 55Haminda yal wang molkimo?Aang Maria momiraya, te ebering hobihaang Yems ire, Yosep ire, Saimon yaYuda yali ebering hobo mongwo irawe.56Keunumbi hobirai nan yalhobi kina paramominua. 57 Tal ongwo i, yulang makenai ure ome?” Yu dire siga wa tere mongwi.Sigawa teremomiaYisas nin hanere, yu di-tongwi, “God hana togu yal ta wiyol ganbabanta ha maing di tongwo ari hobi pirerehang awala gamba, nin oong malgi arihobihang awala galkimua.” 58 Yu dungure ninoo malgi arihobi Yisas pir tekimia, nibilpangwo hobi awai ol tekungwi.

14Yon ha maing nir bil tongwo yal i gongwo(Mak 6:14-29, Luk 3:19-20, 9:7-9)

1 Ena yu ongwo gin irawe, Galili ganbasingaba Herot Yisas tal ongwo i haangpungwi. 2 Pirere, gamahobo yu ditongwi,“Yon ha maing nir bil tongwo yal irai,gongworai, ti si hon ere aire tal yu omadimua,” dungwi.

3 Homa yasingaba Herot ebering Pilipeumbi al Herotias ingwi. 4 Ingwo iwe, Yonhanere, “Ni al i inga i nigi domua,” di te teole mongwi. 5Mongure, Herot yong ki ereYon si golala di pimba, Yuda ari Yon Godhana togu yal momiraya dire, kul pungwi.

6 Ena Herot aang kul nongwo kalanda siengwo haung u tibi omia, Herot hanere,homena ke ne mongwi. Ne mongure alHerotias aung pi arihobimongwo bani egingale ingwi. 7 Imiawe, Herot wai hanere,ama i yu ditongwi, “Ni egin ingi wai wenihania, tal ta irala di pinanga, na di na to.Di na tenangi ha weni kara ni teralua.”8 Dungure, aang ama i gala dire, “Yon hal-ibusi pangworai, breng biire pera ali erei na to ditenana po” ditongwi. Ditongwoama i pirere Herot mongwo bani pirereaang dungwo meri ditongwi.

Page 25: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 14:9 22 Matyu 15:29 Ditomia Herot nigi de pimba, ari

mongwo bani ha weni kara diraya amadungwomeri yu olalua dire, gamahobo taubai nu si halabusi oo malgi olungwi.

10 Olemia, pirere Yon breng biire i peraali ere i ure ama i tongwi. 11 Tongure amai, i pirere aang tongwi.

12 Yu omia Yon grang wine ongwo tauhalabusi oo ala pirere, Yon yone i ure manwu engwi. Wu erere pi Yisas mongwo banipire ha i di tibi ol tongwi.

Yisas ari 5,000 homena tongwo ha(Mak 6:31-44, Luk 9:10-17, Yon 6:1-13)

13 Ol tomia, Yisas pirere, mongwo baniaidolere, u sipi ala pirere, pi sina ering gobota nin muru molala dire ongwi. Ongure,ari hobi omua dungwo pungwi. 14 Pirere,nir bina doling bol ongwi. Ongure, Yisassipi ala mole ere mena ure, arihobi mikiweni hanere, miling pir tongwi. Pir terere,nu nibil pangwo hobi awai ol tongwi. 15 Oltere mongure, hamen pudungure, grangwine ongwo hobi Yisas mongwo bani ureyu ditongwi, “Omaga ganba po engwobani molala di ungarai, hamen girangwopamia, ari hobi ditengere, oo hona honatau pirere, homena bring sinamia, nu siolo”. 16 Dimba, Yisas yu dungwi, “A, mon-amia. Ni yalhobi nin homena ta i unanga,obil tenana pio.” 17 Dungure grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Breti ana hol paimuru pisi sutani i umingirawe”. 18 Dimba,Yisas, “O dinangwo i, obil ire na momingabaniya wo,” dungwi. 19 Direre, ari hobi kulbongwo bani “ami dio.” Diterere, homenabreti pisi kina ereho irere, hamen baniyuwo hanere, “O God homena na tengi waipiriwa” dungwi. Direre, breti a du diregrang wine ongwo hobi tongwi. Tongure,yalhobi ire ebir sire ari mongwo hobitongwi. 20 Tongure ari hobi nere miingongwi. Ena homena tau ya dungwo tali iku bolere, gal basket ana holo holo kebenasutani girungwi. 21 Te ari homena nemongwo hobi iwe, paib tausen miki wenine momia, gir migi agr para kerekimna.

Yisas nir aulung bani hol wangwo ha(Mak 6:45-52, Yon 6:15-21)

22 Ena, Yisas grang wine ongwo hobi bainu si olungure, sipi ala pirere, nir diganbina hol bani ongwi. 23 Ongure Yisas ari

hobi “ere po,” ditongwi. Ditere, Yisashamen hul ta pire, irang God kina hawaiolala di pire ongwi. 24 Pi molere, hamengirimia, nin mongwi. Nin mongwo haungi, grang wine ongwo hobi sipi ala molere,ere pi nir digan sina weni pa dungwi. Padungure, hamen hair mu dinba urere, sipisi manala olala dire ongwi. 25 Ongure,girungwo sinamoki grangwine ongwohobimongwo bani Yisas nir barere u pa dungwi.

26 Dimia grang wine ongwo hobi hanere,kul pirere, “Aya, kwia ta umua,” dire,gala dungwo oba abe yangure mongwi.27Momba, Yisas hanere, “A, yu olkire, min-ing bole molo. 28Na Yisas uminia ara umadi pine?” Ditongure Pita di holo ol tere,“Yal Yisas ye, ni nin unanga, na nir barewo di na tenanga urale?”. 29Dungure Yisas“Owa nir bare wo.” Ditongure Pita nirbare Yisas mongwo bani ongwi. 30 Omba,hamen hair bir hon hanere, u di nir aliongwi. 31 Pirere gala bir dire, “Aki dina tekino”. Dungure Yisas gintani urere,Pita aki dungwi. Aki dire yu ditongwi,“Ni nir bare ungi na yulana ni teralgapaikinama di pino? Talongwo na pir natekine?” 32 Direre, iri si sipi ala ongwi.33 Ongure hamen hair wai sungwi. Waisimia gamahobo Yisasmaa e tere. “Ni ongawai piminua. Ni God wang weni mongapamua,” ditongwi.

Yisas Genesaret ganba bani pire ari nibilpangwo miki weni awai ol tongwo ha

(Mak 6:53-56)34 Ena Yisas gamahobo kina hon ere

pirere, pi Genesaret ganba pa dungwi. Padungure, Genesaret arihobi Yisas gumanghan pa dungwi. 35 Pa dire, bina holo holinu nibil pare moli ongwo hobi, aule ire,Yisas mongwo bani ungwi. 36 Ure sirinbole yu ditongwi, “Nibil pangwo hobi nigalsina anamba?” Dungure nibil pangwohobi galsina arere, u wai ongwi.

15God Lo krehaman ha iwe, kwiana moya

krehaman a ime ol tongwo ha(Mak 7:1-13)

1 Ena gin ta Yerusalem oo malgi iwe,Perisi hobi ire, lo ha nir si tongwo tau iredire, u Yisas mongwo bani pa dungwi. 2 Pa

Page 26: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 15:3 23 Matyu 15:28dire Yisas yu sirin bol tongwi, “Na yawokrehamen ha di engwiwe, ni gran wineongwo hobi talongwo wine olkime? Hom-ena nerala di ongwo habang i, homa alingbigi sire nekimua,” dire sirin bol tongwi.3Tomba, Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobi ninkrehamen ha wine olere, te God krehamenha talongwo si alibe oline? 4 Ena God yudi emiraya, Nimai, nabin aki di tere hadinangwo wine olo, dimiraya. Te ha tayu pamia. Yal ta irang aang gaung ha sitenangwiwe, si gonangwopamua. 5Pamba,ni yalhobi iwe, yu diniraya. Yal ta tal taa nenangiwe, nimai nabin aki di tenangapamba, homaGod tenga para tenua dinga i,i ta paikimua. 6Nimai nabin aki di tenangapara wai panamba, ni yalhobi nin ha wineolere, te God ha wine olkinanga pamua.God ha maing nir si tengiwe, ni nin wineolkire hasu gran dirane si wanua. 7 HomaGod hana togu yal Aisaia awa ha dire, yalta yu onamua, dimiraya, omaga ni yalhobiyu onga Aisaia dungwo meri nima omua.Aisaia iwe, ha yu di emia.

8 Ari mongwo hobi iwe, grang bani Godpir

teiwa dimba, pir nomani sina ekimua.9 Yalhobi iwe, ari grang ha direre God

dima diredi wamua. Warere God maa e tongwopaikimua.” (Ais 29:13)Tal tau ari ol nigi de tongwo ha(Mak 7:14-23)

10 Ena Yisas arihobi wo dungwo u kubongwi. Bongure Yisas yu ditongwi,11 “Talhan mena dire u grana bani ong-wiwe, ari nomani sina ol nigi de na tomo?I ta tekimua. Te talhan nomani sina ali abona dire, grana banimena ongwiwe, ari olnigi de na tomua. Ha weni kara di ni teiyaogolo piro,” dungwi.

12 Dimia grang wine ongwo hobi Yisasmongwo bani ure yu sirin bol tongwi, “Niha dingarai Perisi yalhobi nigi de pungwoi hano?” 13 Dungure Yisas yu ditongwi,“Ha maing pir sina engwo hobi God eryung kungwo meri momia. Hamen Nabeer ta kulkinangwo irai we olangwo pamua.14 Ha di yalhobi mongwo bani oleminiamiling pir tekio. Perisi yalhobi iwe, ariomeling gi dungwo mongwo meri momia.Omeling gi dinangwo yal ta pire, omeling

gi dinangwo yal ta aule ire unangwo holhankun onam mo? I ta olkinama, yasuriereho hogal sinangwo pamua.” 15DungurePita yu ditongwi, “Yisasye, ha dingaraimemini pir po sikiminia nin di tibi ol nato.” 16 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ayo,yal tau nomani ta paikimia ni yalhobi paranomani paikimo? 17 Ha i memini pir posikino? Talhan tau mena direre, u granbani nangwiwe, nomani sina i honamia,yon ala obil pirere emgi u yo maul alinamua. 18 Te ari nomani si pinga granbani u mena ongwiwe, ari nomani sina i olgogo dal ni tomua. 19 Ari nomani si pinuadiminga iwe, ari si gole, wou sire, tal gogoole, kuni nere, hasu dire, gaung ha si tereyu ol wanua. Yu ol warere, nin nomani sinai ol hama si tenua. 20 Ena ani bigi sikirerehomena nenangiwe, nomani ta ol nigi deni tekinamua,” dungwi.

Kenan al ta Yisas tani onangwo pamia direpir tongwo ha

(Mak 7:24-30)21 Ena Yisas yu di te pisolere, ere Taia

Saidon ganba ongwi. 22 Pi mongure yolKenan al ta bani ke pai molere, pi Yisasmongwo bani pire gala bir dire yu dungwi,“Yahuna, Yisas ye, ni Debit gangmonia. Naauna kwia nigi dongwo yong sina molere,ol gogo dal tomia ni milna pinanga awai olna tenanba?”

23 Dungure Yisas ha ta mong di tekima.Ditekungure, grang wine ongwo hobihanere, Yisas yu ditongwi, “Al i dolni bolure ha gobari di ni te i umia, ere po dito.”24Dungure Yisas yu ditongwi, “Isrel ari kunsipi sipi mongwomeri molere, simane sire,u gogo omia, God na nu si olungwo, Isrel arihobi obil i ku bolala dire wiwa.” 25Dungureal i u Yisas mongwo bani pa dire ikwi boleyu dungwi, “Yahuno, ni gogo aki di na to.”26 Dimba Yisas yu ditongwi, “Kumil amahomena tenamgiwe, awi hobi tenamno?”27 Dungure al i, “O na awi mongwo merimole, uga mere di na tomua,” dipungwi.Di pirere yu ditongwi, “A. Yahuno, ni paradinia. Gir hobi homena nongwo moiringboi di yangwo awi nongwo pamia, nongwomeri na obilga neralba?” 28Dungure, Yisasyu ditongwi, “Haweni kara dinga, wai piriatal ta ol na tenama di pinanga meri ol

Page 27: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 15:29 24 Matyu 16:11ni teralua.” Dungure aung gintani u waiongwi.

Ari miki weni nibil ongure Yisas awai oltongwo ha

29 Ena Yisas ganba i pisolere, ere Galilinir digan bina ongwi. Pirere pi hamen hulta ami di mongwi. 30 Mongure ari mikiweni urere, omeling gi dungwo, grabelinga tongwo, kebering aling pema kengwo,nu nibil pangwo hobi para aule ire, Yisasmongwo bani u tabin sungwi. Tabin sun-gure Yisas awai ol tongwi.

31 Ol tomia arihobi hanere, ganulundungwi. Omeling gi dungwo pila dimio,grabeling a tongwo ha mining pamio, ke-bering aling pema kengwohobi uwai omio,kebering bigi dungwo hobi hol wamia, ar-ihobi hanere, “O God Isrel ari kene ol natere, awai ol na tengi wai piminua,” direGod gun e tongwi.

Yisas ari 4,000 homena tongwo ha(Mak 8:1-10)

32 Ena Yisas grang wine ongwo hobi diku bole yu ditongwi, “Ari mongwo hobiiwe, hamen haung sui tai dire ereho baniyamominga, homena dikungure, mena go-mia, na miling piriwe. Bai nu si olalga,bangi pire omeling malama di piriwa.”33 Dungure grang wine ongwo hobi yu di-tongwi, “Nan sinering gobomominia hom-ena ma dinangwo i tomingere nename?”34 Yu dungure Yisas grang wine ongwohobi yu sirin bol tongwi, “Ni nin homenabreti talmere i une?” Dungure grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Breti ana hol paimuru hol pai sutani i uminio, te pisi sutanii uminua.” 35 Dungure, Yisas arihobi “amidio.” ditongwi. 36 Ditere Yisas breti pisikina are, “O God homena i na tenga waipiminua” dungwi. Direre, a du dire grangwine ongwo hobi tongwi. Tongure yalhobiire ebir sire ari hobi tongwi. Tongure arihobi nere miing ongwi.

37 Omia homena ya dungwo hobi i kubolere, gal basket ana hol pai muru holpai sutani girungwi. 38 Te ari homena nemongwo hobi iwe, miki weni po tausenmole nomia, agr kumil ama para kerekima.39 Ena ari hobi ere omia, yali nin molere,iri si sipi ala pirere, pi Magadan ganba padungwi.

16Ari tal guma hon dongwo onangwo halala

dire gala dungwo ha(Mak 8:11-13, Luk 12:54-56)

1 Ena Perisi yal tau ire, Sadiusi tau iredire, Yisas mongwo bani ungwi. Urere yusirin bol tongwi, “tal gumang hon dongwota i tibi olanga hanamingiwe, owa, ni Godhonagi yal monga pamua di hanaminua.”2 Ditongure Yisas yu dungwi, “Girungwohamenegin ongwohanere, nimin sinamue,ari denamue, dinia, te honmil kwahawakengwo hanere, nimin sinamue dinua.3 Dingiwe, hamen egin ongwo i hanere,maing pir po sinba, tal ta u nima nangwoi pir po sikino? 4 Ari omaga malinga hobital gogo ol wanua. Talongwo ni yalhobi talguma hon dongwo harala dire gala dine?I pisolo. God hana togu yal Yona hamenhaung sui tai dire manala pai molere, honere mena ongwo meri irawe, omaga paraere yal ta yu onangwo hananga pamua.”Direre Yisas arihobi aidolere, ere ongwi.

Ha di bole Perisi Sadyusi yalhobi kinamarasin yis plawa ala olungure u bir ongwo ha

(Mak 8:14-21)5 Ena grang wine ongwo hobiwe, breti

tau ire, nala dire, akun ol engwo banikraung gi dungwo, pisolere, nir digan binahoibi ongwi. 6 Pi mongure Yisas yu di-tongwi, “Homena breti yis ere gangwodere, u bir ongwo meri, Perisi Sadiusi yal-hobi kina ha dire tal ongwo sidina dire,u bir ongwo namia, pir tekirala dire kwi,han molo.” 7 Yu dungure grang weniongwohobi nin ha diriala olere, yu dungwi,“Na breti ire huminiraya, di na tomua,” dipungwi. 8 Di pirere, yalhobi nin ha diri-ala ol mongure, Yisas yu ditongwi, “Bretiire hungarai han dikiminia, talongwo bretidikungwo ha diria ol mone? 9 Tal omingairai maing han pa dikino? Na homenabreti ana holulu ebir sire ari paib tausentominga irai pirkinua do. Homena tau yadungwo gal basket ana holo holo kebenasutani giringarai pirkino? 10 Te, homenabreti ana hol pai muru ana hol pai sutaniari po tausen tominga irai, ere pirkingapamia. Homena ya dungwo gal basketana hol pai muru hol pai sutani giringaraipirkino? 11Na homena breti ire hungi han

Page 28: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 16:12 25 Matyu 17:4dikiminia. Perisi Sadiusi ha dire tal ongwosidina dire, u bir ongwo namia, pir tekirekwi han monana dire di ni tominua.” 12Yudungure yalhobi, “O, homena breti yis eregangwiwe, ta han dikimia, Perisi Sadiusikina ha nir si na tongwo i, a i si pire yuwakinama dire, di na tomua” di pungwi.

Pita Yisas iwe Kraist monua di tibi oltongwo ha

(Mak 8:27-30, Luk 9:18-21)13 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

ganba i pisolere, pi Sisaria Pilipai malaongwi. Pi molere, Yisas yalhobi yu sirin bolpungwi, “Ari Wang Weni na molia, arihobina hana dangwo talwa dime?” 14 Dungureyalhobi yu ditongwi, “Yal tau Yon nir biltongwo yal i mona dimua. Yal tau Godhana togu yal Ilaiya mona dimua. Yal tauGod hana togu yal Yeremaia mona dimua.Te yal tau hana togu yal ta mona dimua.”15 Dungure Yisas sirin bol tere yu dungwi,“Ni yalhobi nin na hana talwa dine?”16Dungure Pita yu ditongwi, “Ni God wangsingaba Kraist monua.” 17 Dungure Yisasyu ditongwi, “Saimon ni yal Yona wangmonia, milni pamua. Ha pangwo meridingiwe, ari ta di ni tekimia, hamen nabenin nomani ni tongure dinua. 18Ni ha dingikara di hulu tenia, ni hulu dungwo merimonua. Te hulu bolimbani iwe, na anaminihobi i ku bol eralga pamua. Egere nonaparemonangure kwia ya ari tauure isusu olterala di onamba, kunu paikinamua. 19 EnaGod kene ongwo hol hona grang hoiri kimiling ni teralua. Ganba bani molere,“Owa, tal ta i onanga pamua” dinangiwe,hamen bani para yu pamua dinamua. Tepaikimua dinangiwe, hamen bani ere parapaikima dinamua.” 20 Direre Yisas grangwine ongwo hobi ha di nima pire, yu di-tongwi, “Na Kraist molia, yal ta na hana daltekio.”

Yisas gole hon airalua dungwo ha(Mak 8:31-9:1, Luk 9:22-27)

21 Ena Yisas Yerusalem nala dire talemgi u tibi nangwo awa ha i grang wineongwo hobi di tibi ol tere yu dungwi, “NaYerusalem nalgiwe, Yuda ari ha maing oosingaba ire, ha maing kene ongwo yal birhobi ire, ha maing nir si tongwo yalhobiire dire, tal gogo ol na tere na sinangwo,golalga pamua. Golere emgi hamen haung

sui tai dire paimolere, hon airalga pamua,”direre ha yu di tibi ol tongwi. 22 Tongureyal Pita Yisas auli nin bangi pire kura ha yuditongwi, “Yahuno. Ni talongwo gonangaha di homa ene?” 23 Yu dungure Yisasinaa dire Pita yu ditongwi, “Seten, ni erepo. God ha dungwo meri dikinia, ari hadungwo meri dinia. Na pauna bli bonga ipaikimua,” dungwi.

24 Ena Yisas hon ainere grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Yal ta na pir natere, dolna bolala di pinangiwe, nin gaunnomani si pirkirere, talhan mobin hal watere, na gul pire, golalga meri ni ere gulpire golere, na dolna bonania. 25 Yal tanin nin gaung pir tere monangwo yal iwe,emgi u talwo nangwo pamua. Yal ta namolga maing nomani si pir na tere granawine ole moli pire, u talwo nangwo yal iwe,emgi gobari mol panangwo bani panamua.26Ena yal ta ganba bani talhan nomani terewanamia. Wanamba, emgi talhan hobi honsiina dire aki di tenangwo nomani u wainam mo? Ta honamua. Tal tobo tenangwokunu benangure nomani hon i si giu di-name? I ta dikinamua. 27 Ena Ari WangWeni na molere, Nabe yulang irere, kwiaensel hobi kina ereho uralga pamia. Urereari paramuru tal ol na tongwomeri iwe, nahon ainaa dire yu ol teralga pamia. 28 AriWang Weni na mole uralga haung, omagamalinga hobi tau na na hanere, gonangapamia, ha di ni tega i ogolo pir molo,”dungwi.

17Yisas gaung pol kungwo ha(Mak 9:2-13; Luk 9:28-36)

1 Ena emgi hamen haung ana hol paimuru hol pai taniga molere, Yisas ire, Pitaire, Yems ebering Yon kina ire dire, ere pihamen hul bir ta mini bani pire, nin bangimolala dire ongwi. 2 Pi mongure Yisasgaung pol kulere, u talta gobere ongurehangwi. Ena Yisas grang gumang gal baniari kulang gi dungwo meri yu olere, babomia hangwi. 3 Han mongure Moses,Ilaiya kina urere, Yisas ha wai ol tomiahangwi. 4 Pita hanere, Yisas yu ditongwi,“Yal Yisas ye. Nan yalhobi baniyamomingawai pamia, oo sui tai dire kenamina do.Kemingere taMoses oo dinangure, ta Ilaiya

Page 29: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 17:5 26 Matyu 17:27oo dinangure, ta ni oo dinama do.” 5 Yu dimongure, kwahawa pege weni ta ure yal-hobi mongwo bani yobilungwi. Yobilun-gure kwahawa sina ali ha ta yu di menaolungwi, “Yali na wana weni momia, milnaala pamia, yona milna teiwa. Yal i hadinangwo ogolo wine ole piro.” 6 Ena haiwe, yalhobi pire, ganulundire, kul birwenipire, ikwi bole mongwi.

7 Momia, Yisas u pa dire, gaung baniarere, “Aire kul pirkio.” 8 Ditongureyalhobi ari ta monangwo harala direwa dumba, Yisas nin mongwo hangwi.9Hanere ere ya ime urere, bangi Yisas ha dinima pire gamahobi yu ditongwi, “Talhanu tibi ongwohangiwe, yal ta hawai ol tekio.Ari Wang Weni na irawe, golalga, God naaki dinangwo airalga habang i, ari di tibi oltenanua,” dire hobang si tongwi.

10 Si tomia grang wine ongwo hobi Yisassirin bol tere yu dungwi, “Lo ana holoholo nir si tongwo yalhobi Ilaiya homau tibi namua dungwo i, talongwo dime?”11 Dungure Yisas yu ditongwi, “Owo, yal-hobi i ha weni kara dimia, Ilaiya homa utibi pirere, talhan tau a kun ol enangwobani iwe, yal ta emgi u tibi namua. 12 Yuonamiba, yal ta Ilaiya aibing maulung sirehaya umua. Umiba, ari hobi han po sikeremomua. Molere, tal gogo ol te momua. Oltongwo meri Ari Wang Weni na iwe, ere yuol na tenamua.” 13 Yisas ha yu dungureyalhobi, “Owo, Ilaiya aibing Yon nir biltongwo yali maulung sire momiraya di natomua,” di pungwi.

Yisas gir ta kwia nigi dongwo yong sinamongure si doleng i olungwo ha

(Mak 9:14-29, Luk 9:37-42)14 Ena hamen hul mole ya ime ure u ari

mongwo bani pa dungwi. 15Pa dungure yalta ikwi bole Yisas yu ditongwi, “Yal Yisasye, na wana ya dani sire, u di nir ala pire,endo dongwo ali pire, momia, ni milnapinanga, awai ol tenanba? 16Ni gran wineongwo hobi mongwo bani awai ol tenamadire oiba, yalhobi ongwo kunu paikimua.”17 Dungure Yisas yu ditongwi, “God tanionangwo pamia di pire, a i si wakingiwe, namolkiralga haung tal onane? Moli pirereemgi talongure na hon aki di ni tenamne?Gir i aule ire namolga baniyawo.” 18DirereYisas kwia nigi dongwo kura ha ditongure

gir i aidolere ere mena ongwi. Ongure gir iya mongwi.

19 Ena Yisas nin mongure grang wineongwo hobi u pa dire yu sirin bol tongwi,“Na yalhobi kwia nigi dongwo si dol-ing i oliminga paikimia, tal onamne?”20 Dungure Yisas yu ditongwi, “God ninonangwo pamia dire ogolo pir tere dikinia,onga paikimua. Er Mastet miling iwe,wainta weniga dimia, ni obil weniga ereyupir na tenanga irawe, hamen hul i banta podinanga ere namua. Te talhan para muruolala di pinanga meri iwe, para onangapanamua. 21 (Hamen Nabe aki di na to diresirin bol tenangi kwia si doling i olangapanamia. Panamba, tal ta onanga paikina-mua.)”

Yisas gole airalua gin su dungwo ha(Mak 9:30-32, Luk 9:43-45)

22 Ena Yisas grang wine ongwo hobiGalili ganba u ku bongwo haung iwe, Yisasyalhobi yu ditongwi, “Yal ta Ari WangWeni na irawe, na aule ire pire ari tau natenamia. 23 Tenangure na si gonangwohamen haung sui tai dire pai molgere, Godna aki dinangwo, hon airalga pamua.” Yudungure yalhobi pirere Yisas miling pirtongwi.

Yisas ha maing moni takisi olungwo ha24 Ena Yisas grang wine ongwo hobi

kina ereho Kapaneam oo malgi ongure, hamaing moni takisi ingwo yal tau u Pitamongwo bani pa dire yu ditongwi, “Tisadoling bonga yal iwe, ha maing moni takisiere tenam mo?” 25 Dimba, Pita, “Owo,para tenamua” dungwi. Direre oo ala pimongure Yisas Pita yu sirin bol tongwi,“Ganba kene ongwo yalhobi moni takisiingwo i, ara tongwo ime? Ganba hong yaltom mo, wiyol tau tome?” 26 Dungure Pitayu dungwi, “A, i wiyol tau tomua”. Dun-gure Yisas Pita yu ditongwi, “Owo, paradinia. Ganba hong yal nan yalhobi iwe,takisi para tekinaminga pamua. 27 Pambatekinaminga, ari nigi de pir na tenangwopamia. Pitao, ni han ta irere nir digan binaime pire pisi enana po. Engere ta homaweni sinangiwe, grang ali a paule hanangamoni ta dinamia. Dinangwiwe, ire ure, hamaing takisi ingwo yali tenania. Tenangamoni iwe, ni nan takisi moni para kunubenamua,” dungwi.

Page 30: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 18:1 27 Matyu 18:19-20

18God kene ongwo bani yal ara singaba mon-

ame? dire gamahobi sirin bongwo ha(Mak 9:33-37, Luk 9:46-48)

1 Ena, grang wine ongwo hobi Yisasmongwo bani pire, yu sirin bol tongwi,“God kene ongwo bani, ara yal bir molekene oname?” 2 Dungure Yisas yu di-tongwi, “Gir migi ta aule ire na molgabaniya wo. 3 Gir i hano. Yal ta Godkene ongwo bani, pi molala di pinangiwe,gir migi galeng bolkirere, omeling haunggole, nomani wai paremongwomeri molk-inanga, God kene ongwo bani ta honanua.4TeGodkeneongwobani, girmigimongwomeri moli ongwo hobi singaba momua.5 Yal ta na hana wine olere, gir migi taawai ol tenangiwe, gir migi obil awai oltekinania, na para ol na tenanua.

Ari pir tongwo hobi tal nigi dongwo isusu oltenangwo ha

(Mak 9:42-48, Luk 17:1-2)6 Gir migi na hana wine olere, pir na

tere monangwiwe, yal ta hanere, “Ni hasuonia, yu olkio” ditenamia. Ditenanguregir i pirere, na mobing hal wa na terena aidolamia. Ha yu ditenangwo yaliwe,kwahulu bir weni ta nugung bani han holerere, u di nir man ala pirere, gonang-wiwe, oun denamo? Ta dekinamia, kulangpanamia. Te na tal ol teralgiwe, tal oundongwo ol teralgere, gul bir weni inamua.7 Eke, ha maing hol dinangwo bani tal tasi pera dinangwo iwe, yal ta hanere, ukwaling ta nangwo i, nigi denamua. Nigidenamba, te yal ta si pera di enangwoyaliwe, nigi weni denamia, gul bir weniinangwo pamua.

8 “Te kebin ani weni hol i, tal nigidongwo olere, pring au si ni terala dionangure, di keuru si olo. Yu olkinanga,kebin ani sutani ereho ya dinangure, molipirere, endo de pangwo bani nanga waipanamo? I ta paikinama. Di keuru siolangiwe, olere kebin ani taniga dinangwomol pai oli nanga wai panamua. 9 Te ominhol bani, tal nigi dongwo olere, pring au sini terala di onangworai, omin si gi di olo.Yu olkinanga, omin su ereho ya dinangwomoli pirere, endo de pangwo bani nangawai panamo? I ta paikinama. Si gi di

olangiwe, olere omin taniga dinangwomolpai oli nanga wai panamua.

Ha di bole kun sipi sipi ta wou bonangwo ha(Luk 15:3-7)

10 “Ena gir migi i nigi de pir tere manebai tekio. Hamen bani ensel hobi iwe, Godpai olungure, God omeling bani molere, girhobi kene ol te momua. 11 (Ari Wang Wenina irawe, ari tal gogo ole wa mongwo hobiu wai nama dire wiwa.)

12 “Yal ta kun sipi sipi miki weni wanhandret kul nenamia. Nenangure, tanigau nin bangi nangwo aidolam mo? Ita aidolekinama. Wa dunangwo pamia.Kun tau ya monangwo hobi kul airing nemonangwo pisolere, taniga u nin banginangwo i, wa dunamua. 13 Kun tau yamonangwo hobi wai pinamba, te kun tamolkinangwo wa dunangwo kun iwe, i tibiole hanere, waiweni pinamua. 14Yu ongwomeri, Hamen Nabe gir hobi u gogo nama dipire kwi mole kene ol te momua.

Enin ta talime tal nigi dongwo onangure ayo te tenanga ha

15 “Ni enin ta tal nigi dongwool ni terere,pring ya dinangwo monamia. Monang-wiwe, ni yasu pi nin bangi pirere, di tibi olto. Di tibi ol tenanga yali, tal olga i pisole,hon olkiralua dinangwo irawe, ni kina panagale monanua. 16 Te di tibi ol tenanga yalipirkinangwo, yal su mo, yal sui tai diremonangwo bani pire ha dinanga meri hondi tibi olo. Di tibi ol tenanga yalhobi ha ikene ol monamua. 17 Te di tibi ol tenangayali ere pirkinangwo, pi ha maing pungwoari hobi monangwo bani pirere hon di tibiolo. Hon di tibi ol tenanga pirkinangwo,kara aidolangere, u hana pire ya molere,yal digan mongwo meri monamua.

18 “Ena ganba baniya arihobi tal taonangwo wai pamua dire yu wanangiwe,God ere hamen bani wai pamua dinamia.Te arihobi tal ta onangwo wai paikimuadinangiwe, God ere wai paikima dinamua.19-20 “Te ha ta para yu pamia. Yal sutani moyal sui tai dire na hana wine olere, bantau ku bonangiwe, ku bonanga bani na ereure sina i molalga pamua. Yu pangwo ipireni yalhobi monga sina i yal su yong taniere God tal ta ol na to ditenangiwe, Nabe

Page 31: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 18:21 28 Matyu 19:11hamen bani mongwo i yu ol ni tenangwopamua,” dungwi.

Ha di bole honagi yalhobi tobo siina dire teaibing olekungwo ha

21 Ena dimia Pita Yisas yu sirin boltongwi, “Yahuna, Yisas ye, na ebinambital nigi dongwo ol na tenangwo pringpanangwo i kri di olaminga hamen haungtalmere ol tenamne? Ana hol pai muru holpai sutani ol tenamin mo?” 22Dimba, Yisasyu ditongwi, “Ana hol pai muru hol paisutani pisolo. Habang habang para wenii ole te monanga bani monanga pamua.23 Yu olere God kene ongwo bani wanangahol iwe, ari singaba king tal ongwomeri, hadi bole diralga piro. Ena singaba i honagiari tau tobo mong siina di na tenama dire,gala di ku bonamua. 24Bolere honagi ari tatobo miki weni ten milion kina tenangwoi, hon na te aibing olo, dinamua. Di-namba, honagi ari iwe, na moni ta dikimuadinamia. 25 Dinangure, singaba i, “Odikungwo pai dungwi ni ya, gir kunga ya,eunbi ya, wani aun ya, bona gana paraweniari tau terere, moni bol neralua. Bol neral-giwe, na moni tobo ni tegarai, nan i aibingoliwa” dinamia. 26 Dinangure honagi yali, ya manbi ikwi bole, gumang digan hole,singaba yu ditenamia, “Yahuno, ni milnapinanga, na han uning si olingere, moleremoni na tengarai, emgi pring ni teralue.”27Dinangure ya singaba honagi yali milingpir tere, han uning si terere, moni tongwonongwi, aidolamua. 28Olangure honagi ariere maini pirere han tema olamba, honagiari ening ta moni tobo tu kina tongwoyal i u monamia. Monangure hanere, pinugung kulere, “moni ni tega nengarai,mong na to” dinamia. 29 Dinangwo yal iikwi bole “Enambiyo, ni milna pinanga, nahan uning si olingere, molere moni na ten-garai, emgi ni te aibing olalue,” dinamia.30Dinamba, yali pirkirere, i halabusi olgerepai molere emgi pring na te aibing ola-mua di pinamia. 31 Ena honagi ari eningtau hobi tal onangwo i hanere, nigi wenide pinamia. Pirere, ha dire tal onangwohobi hanere pi singaba honagi hong yalmongwo bani di tibi ol tenamia. 32 Oltenangure singaba i honagi ari gala dire yuditenamia, “Ni honagi ari digan maing nigi

denga monia. Homa na moni ni tegarai,pring a gi dikia, ni han uning si olirawa.33 Oliba, te ni enin ta miling pirkirere,talongwo moni na to dire gala dine? Hanuning si olanga pamiba.” 34 Yu dire ta-longwo i nigi de pirere honagi yal iwe, ihalabusi olere gul bir tegere pai molere,emgimoni na te aibing olama di pinamua,”dungwi. 35 Ha i di wai sirere, Yisas hamemini di ba bolere yu ditongwi, “Ni eninta tal gogo ol ni tenangwo pring panangwoi, i ole tekinangiwe, yasingaba honagi ariol tongwo meri Hamen Nabe ereyu ol nitenangwo gul bir inanua,” dungwi.

19Yisas yal al di ole ere po di tenamuadungwo

ha(Mat 5:31-32, Mak 10:1-12, Luk 16:18)

1 Ena Yisas ha hobi di wai si terere, Galiliai pisolere, ere memini pirere, Yodan nulukin egere iri si Yudia ongwi. 2 Ongure arinibil pangwo miki weni doling bol omia,awai ol tongwi.

3 Ena emgi Perisi yal tau doling bolpirere, kera kul terala dire yu ditongwi,“Nan krehaman ha lo memini panangwoal ta ire aidole onaminga wai panam mo,paikiname?” 4 Dungure Yisas yu ditongwi,“Ni yalhobi ha maing buku kere pirekino?Hamen haya God yal ol ere te al ol eredimia. 5Yu omiawe, yal ta irang aang pisol-ere, eungbi kina si daulere, u tani piremon-amia. 6 Molere nomani gaung tani enamadire ol e ni tomia, ni yalhobi nin ha dire apoira sinanga paikimua.” 7 Dungure PerisiYisas yu ditongwi, “Moses al irere, aidolaladi pinanga, pepa bol terere, aidolanga parapama dimua dungwiwe, talongwo dimadipine?” 8 Dungure Yisas Perisi yu di-tongwi, “Moses yu dimba, te ni yalhobinomani ta paikinga hanere, yu di ni tomua.9Tomiba, hamen haya God ol engwo haungyu ta onangwo paikimia, te ni yalhobi al tainanga al iwe, yal wou sikinangwo aidol-ere al ta hon inanga, al i wou sinanua.”10 Dungure grang wine ongwo hobi Yisasyu sirin bol tongwi, “Ni ha dinga i oundomia, al ta yal ta ikinangure, te yal ta alikinangwo pamue.” 11 Dungure Yisas yuditongwi, “Ha digiwe, ari para weni pire iwanangwo taman. God nin yal al tan tani

Page 32: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 19:12 29 Matyu 20:4yulang tenangwo irere yu wanamia. 12 Yaltau aang kul nongwo haung kun walgamongwomeri momia. Molere al ta ikiraluadi pirere yaubi yamua. Te yal tau iwe, aritau a i si molere, walga hai si olungure yamomua. Te yal tau God grang wine olala dipinangwo i ya monamua. Na ha diga oundomba, yal tau memini pinanba, yal taupirekinania. Pinanga hobi iwe, a i si pireyu wananua,” dungwi.

Yisas gir migi kuria si tere nu ke tongwo ha(Mak 10:13-16, Luk 18:15-17)

13 Ena gin ta, gir miki tau aule ire ungureYisas breng bani arere, God aki di to ditenama dire aule ire ungwi. Umba, Yisasgrang wine ongwo hobi hanere, kura haditongwi. 14 Ditomba, Yisas manaa direyu ditongwi, “Gir migima hobi na molgabani unamia, manaa di tekio. Gir iwe, Godkene ongwo bani ari mongwo meri molewamia. Ari hobi warala di pinanga, girmiginomani pangwo meri panangiwe, para hamaing hol wananua.” 15Yu direre Yisas girhobi breng bani arere ere ongwi.

Yagaleng tal miki anere ol wangwo ha(Mak 10:17-31, Luk 18:18-30)

16 Ena yal ta urere Yisas yu ditongwi,“Tisao, na talmere olere mol paralga baniparale?” 17Dungure Yisas yali yu ditongwi,“Tal ta wai dungwo iwe, talongwo sirinbol na tene? God tani weniga wai momia.Ni mol pananga bani parala di pinanga,God krehaman ha para weni wine olerea i si wayo.” 18 Dungure yali Yisas yuditongwi, “Tal krehaman ha we?” DimbaYisas yu dungwi, “God krehaman ha yupamia. Ari si golkio. Wou sikio. Kuninekio. Hasu ditekio. 19 Nimai nabin akidi tere grang wine olo. Yal ta awai ol natenama di pinanga meri iwe, ni ere parayu ol to.” 20 Dimba, yal i yu dungwi, “Nagir migi molga ali krehaman ha i pirereyu oli uga uga, omaga ari molia. Mol-ere tal ta olalba?” 21 Dungure Yisas yuditongwi, “Onga i para onba, tal tanigaonangiwe, monanga yo tenamua. Talhanmikiweni a nenga i, ari temena olere,moniinangarai, ebir sirere, talhan a nekinangwohobi tenana po. Yu onangere ni tobo waihamen bani dinamia pire ha te inanua. Yuol pisolere na guna hana pirere na dolna

bolo.” 22 Yisas yu ditomia yali bona ganamikiweni a neiraya, tal olale di pire, gumandigan hole ere ongwi. 23 Omia Yisas grangwine ongwo hobi yu ditongwi, “Yal tabona gana miki weni a nenangwo yal iwe,God kene ongwo holi wahangwo kulangpanamo? 24 I ta paikinama. Kun hausi haibun kiaing kuun engwo ali, nangwo oundomba, bona gana miki weni a nenangwoyal i, God kene ongwo hol i wanangwo oungo domua.” 25 Dungure yalhobi pire ganu-lun bir dire Yisas yu sirin bol tongwi, “Godyal ara kene ol tenangure sigare kule uwai pire moname?” 26Dimba Yisas yalhobigumang bani tene yulang bole hanere yuditongwi, “Ari nin kunu ta paikinamia. Godtani kunu bemua. Talhan hobi God ninongwo dimua,” dungwi.

27 Ena Pita molere yu dungwi, “Hano.Na yalhobi talhan para pisolere ni ni dolnibomgirawe. Tal ta hon inamin mo?”28 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ari WangWeni na molia. Emgi mol pai ai wai keneol molalga haung iwe, ni yalhobi Isrel aripara muru kene ol te monanua. 29 Yal tana guna hana nomani si pir na tere, ooya, ebering ya, keuni ya, irang ya, aangya, gir kul nongwo ya, homena ya nongwopara pisolere nangwiwe, omaga malungwohaung, Godmong pring hon siina di tenan-guremikiweni inangwo kunu benamua. Temol pai gobari inamua. 30Ena ganba baniyasingabamoliwa di pire, hamel ha sira, eangdire, bol honamonangwoyal iwe, emgi honu bisi namua. Te yal bina ta bol bisi alamonangwo yal iwe, emgi hon u bol hona imolere eang dinamua.”

20Yisas ha di bole ari er wain honagi ol tena-

mua dungwo ha1 “Ena God kene ongwo hol iwe, maing

yu pamia. Yal ta er wain miki weni kulnenamia. Kul nerere honagi ari igere usina i honagi onama dire honmil sinamonamia. 2 Pirere yalhobi di ku bolere, arihaung tani honagi onanga, wan kina wankina ni teralua dinamia. Yalhobi owo, paradinua dire, yong tani ere honagi onamia.3 Onangure wain hong yal omare, nainklok, pire hanamba, yal tau ya monangurehanamia. 4Hanere yu ditenamia. Yalhobo,

Page 33: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 20:5 30 Matyu 20:28

ni honagi ol na tenanga, tobo kunu ni ter-alue. 5Dinangure yalhobi honagi oli namia.Nangure wain hong yal i omare twel klokya, te, pudinangwo tri klok pi hanamba,yal tau ereyu ya monangure hanamia.Hanere homa dungwo meri yu ditenamia.6Ditere pudinangwo, paib klok, Maket pirehanamia. Hanamba, yal tau ereyu ya mo-nangure hanere yu ditenamia, “Honmil yamongarai, omare ya mongarai, pudungwopara, ya monio?” 7 Dinangure yalhobi yuditenamia, “Na yalhobi yal ta honagi ebirsi na tekungwo yawe.” 8 Dinamba, wainhong yali yu ditenamia. “Wain honagi olna tenana pio,” dinamua. Ditere, ari yabenangwo haung, wain hong yal i, bos-boi gala dire yu ditenamia, “Yahuno. Nihonagi ari di ku bolere, tobo to. Ten-angiwe, emgi ure honagi ongwo hobi pehoma terere, te homa ure ongwo hobi peemgi to,” dinamia. 9Dinangure bosboi hanmolere emgi ongwo hobi wan kina wankina tenamia. 10 Tenangwo hanere honmilsinamo ongwo hobi “O, na moni bir iralua”di pinamia. Di pinamba, homa ongwo emgiongwo hobi para, tobo kunu kunu inamua.11 Irere wain hong yali nigi de pir tere yudungwi, 12 “Yalhobi emgi umiraya, honagiobilga omia, te na yalhobi honmil sinamokiure honagi ol mominga, mominga, aridere bukuniminga irai hamengirimia, tobokunu kunu na tengiwe.” 13Dinangure wainhong yal iwe, urere, yal ta yu ditenamia.“Yahuno, nan homa yona tani erere, wankina ni tenaminua diminga, ni para bemuadingirawe. Na tal nigi dongwo omno?14 Para ni tominia, ire po. Ni tominga meriiwe, honagi emgi ongwo yalhobi ere kunuyu tominua. 15 Tominga i, na nan hanapaikimo? Na nan hana pamia. Na piraripare tobo bir ni teya, ni nigi de pir na teno?dire wain hong yal yu dinamua,” dungwi.16Dire Yisas hon ainere yu ditongwi, “Eno.Ganbabaniya singabamoliwadi pire, hamilha sira, eang dire bol hona monangwoyaliwe, emgi hon u bisi namua. Te yalbina ta bol bisi ala monangwo yaliwe, emgihon u bol hona i molere, eang dinamua,”dungwi.

Yisas gole hon airalua gin sui tai dire

dungwo ha(Mak 10:32-34, Luk 18:31-33)

17 Ena Yisas Yerusalem nala dire, grangwine ongwo hobi ana holo holo kebenasutani aule ire ongwi. Pi hol bangi pirereawa ha ditongwi, 18 “Pino. Omaga nanyalhobi Yerusalem namna dire uminia. Pipa dinaminga, Na Ari Wang Weni iwe, yaltau na han holere, ha maing ari singabatau, lo ana holo holo kene ongwo yal tau natenamia. Tenangure na ha hol ol na terere,ni sigolalua di na tere, na auli pire ari wiyolta monangwo bani olamia. 19 Olanguregauna ha sirere, homa kuba na sirere, erpera bani na si gonamua. Golere, ari ha-bang sui tai dire paimolgere, emgi God honulna yunangure airalua” dungwi.

YemsYon kina singabamorabila di pungwoha

(Mak 10:35-45)20 Ena Sebedi eungbi wang sutani aule

ire Yisas mongwo bani ongwi. Pirere sirinbongwi. 21 Bomba, Yisas aang i yu di-tongwi, “Na tal ol ni terale?” dungwi.“Kene ole kemilanga haung na wana suriu dalni holo holi monamba?” 22 DimbaYisas yu ditongwi, “Ni ha ogolo pir kunole dikinia. Ni yasuri na gauna gul iralgameri inano?” Dungure yasuri, “Owo, parayu irabilua” dungwi. 23 “Para dinia. Nagauna gul iralga meri inania. Inanba, yalta u na dalna holo holi monangure nu ketenaminga paikimia. Nabe God nin hanere,nu ke terere, a yo te tenangwo pamua,”dungwi.

24 Ena Yisas grang wine ongwo ana holoholo iwe, ha dungwo i pirere yong ki etongwi. 25Tomba Yisas gamahobo ana holoholo hon i ku bole yu ditongwi, “Baniya yaltau singaba molere, hamil ha sire gama-hobi honagi ha ditongwo hanua. 26 Yuomiba, ni yalhobi ongwo meri olkio. Yalta singaba molala di pinangiwe, ya imesire nir honagi oli nanga pamua. 27 Yal taeang dire bol hona molala di pinangiwe,ya ime sire gamnahobi yon bani enangureawai honagi ol te monanua. 28 Ari WangWeni namolere, olga meri onanua. Na iwe,hamil ha sire, honagi ha diterala dire, tahuiwa. Awai honagi olala dire wiwa. Ganbaari para weni pring pangwo ipire na gol

Page 34: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 20:29 31 Matyu 21:17tegere, sigare kule u wai nama dire, wiwa,”dungwi.

Yisas omeling gi dungwo yal su apila ditongwo ha

(Mak 10:46-52, Luk 18:35-43)29 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

Yerikomalgi u pa dungwi. Pa dire aidolere,ere ongure, ari miki weni u mobing engureongwi. 30 Omba omeling gi dungwo yalsutani homaulung ami di molere, “Yisas uomua” dungwo pirere yasuri gala bir direyu dungwi, “Yasingaba Debit gang ye. Nayasuri milna pir na tomo?” 31 Dimba ari-hobi yasuri kura ha ditere “Simemolo,” di-tongwi. Ditomba, yasuri pir uning sire galabir dire yudungwi, “Yal Yisas Debit gangye.Na yasuri milna pir na tomo?” 32 DungureYisas pirere ira mole yu ditongwi, “Natal ol ni teralga meri pine?” 33 Dungureyasuri Yisas yu ditongwi, “Yahuno, na yasuomena gi dungwo a pila di na tenana dipibilua.” 34 Dungure Yisas yasuri milingpirere omeling bani a to sungwi. Sungureyasuri gintani omeling wai dungure talhanpara weni hanere Yisas doling bol ongwi.

21Yisas singaba king molere Yerusalem

ongwo ha(Mak 11:1-11, Luk 19:28-40, Yon 12:12-19)

1 Ena Yisas grangwine ongwo hobi ere piYerusalemmala weni pirere, Betpasi malgihamen hul Olibi u pa dungwi. U pa direreYisas gamahobi ya sutani bai nu si olere,yu ditongwi, 2 “Oo malgi yuwo hane. Malgii pirere hananba, kun donki giri aang tahan hol enangwo hanania. Hanangiwe,haning gule i unana po. 3 I u nanga yalta bani mole sirin bonangworai, “A, kuni yal Yisas honagi ol terala dungwo ireuminua, ditenanga, yali o, para dinia ire podintenamua,” dungwi.

4 Ena tal omaga i tibi olangwiwe, Godhana togu yal homa awa ha di engwo meriirai i tibi olamia. 5 Awa ha iwe, “Saionoo malgi ari hobi yu dito. Ni yalhobi ninsingaba irai umia, hano. Yaliwe, omelinghaung gongwo yal momia, kun donki mob-ing bani au sire unamia. Te kun donki giriyal kun au sire unamua,” ( Sek 9:9) dungwi.

6 Yu dimiawe, yasuri homa ongure Yisashoma ditongwo meri ongwi. 7 Olere kundonki giri aang para ire ungwi. Ureregalsina gulere kun mobing bani hautongure Yisas au sungwi.

8 Au simia ari miki weni gal gulerehomaulung i e ya ime ongure, te yal tauer yolang ba dire homaulung bangi bangiengwi. 9 Erere ari ya emgi homa ere Yisasi sina olere gala yu dungwi, “Debit gangwai pir to. God nin haang pangure yulangire umia wai pir to. God para wai pir to,”dungwi.

10 Ena Yisas Yerusalem ongure ari paraweni hanere, ha mu dire yu dungwi, “Yaliara ume?” 11 Dungure ari ereho ungwohobi yu ditongwi, “Yaliwe, God hana toguyal momia. Galili probins Nasaret hong yalirai ungwo hangiwe”, ditongwi.

Hamaing oo ala ari bona ganamoni honagiongure Yisas hobang si tongwo ha

(Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Yon 2:13-22)12 Ena Yisas ere ha maing oo ala pire ha

maing oo ala ari bisnis honagi ol mongwohobi si doling i maini olere, moni sanisiongwo hobi bol kina siru di olere, te ha-hoba maket engwo hobi bol se ere yu sirudi olungwi. 13 Olere yu ditongwi, “God hayu di emiraya, Na hamaing oo ala i ari hobina kina hawai ol na tere tere onamia. ( Ais56:7) Onamba, ni yalhobi ol gogo danga, ooala onga homena kuni ire, tal gogo ongwomeri para yu onua,” dungwi. 14 Ditere alai mongure omeling gi dungwo yalhobi ire,kebering aling keber engwo hobi ire dire,u Yisas mongwo bani ungwi. Ungure Yisasawai ol tongure u wai ongwi.

15 Omia ha maing oo kene ongwo hobiire, Lo ana holo holo tisa hobi ire dire,talongwo i hanere yong ki ere pir momba,oo ala i gir migi tau gala bir dire Yisas yuditongwi, “Singaba Debit gang ye.” 16 Yudimia ari hobi yong ki bir erere yu di-tongwi, “Gir hobi ha dungwo i pirkino?”Dimba Yisas “Owo i na piriwa,” dire yuditongwi, “Ha maing buku ha di engworaikere pirekino? Ha iwe, yu dimiraya. Girmigi te, gir aming ne mongwo hobi Godwai pir tenama dire nibil di tomia kerepirekino?” ( Sam 8:2) 17Ditere ere mainipirere, Yerusalem aidolere, pi Betani malgimolere pangwi.

Page 35: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 21:18 32 Matyu 21:39Yisas er kwasulu kura ha di tongwo ha(Mak 11:13-14, 20-24)

18 Ena honmil Yisas hon Yerusalem piremenan gongwi. 19 Golere er kwasulu tahomaulung bina i bomia hangwi. Haneremala pire hamba, miling ta holkirereaulung yamoni dimia hangwi. Hanere, eri yu ditongwi, “Miling hon holkinanua.”20 Dungure er i gintani gongwi. Gomiagrangwine ongwo hobi hanere, para granggiri gongwi. Golere yu dungwi, “Er i,talongwo gintani gome?” 21 Dimba, Yisasyu ditongwi, “Ni nomani su su sikere, Godtani onangwo pamia di pir tenanga, na eri ha ditega meri iwe, ni yalhobi para yuonanga kunubenamua. Benangure er i tanitaman. Hamen hul i hane. Hul iwe, sahalasire nir digan po dinanga namua. 22 Teni yalhobi God onangwo pamia di pir teremolere, tal ta na to dire sirin bonanga, Godni tenamua,” dungwi.

Arihobi Yisas ara yulang ire tal maingmaing ome dire sirin bongwo ha

(Mak 11:27-33, Luk 20:1-8)23 Ena Yisas ha maing oo ala pi pa dire

ha nir sitongwi. Si te mongure Isrel arisingaba ire, hamaing oo kene ongwoyal iredire, u pa dire yu sirin bol tongwi, “Ni arayulang ni tongwo ire ure tal maing maingone?” 24 Dimba Yisas yu ditongwi, “Naha tani weniga sirin bol ni tenaminia, hamong siina dire di na tenano? Tenangana yulang na tongwo yal iwe, maing di tibiol ni tenaminua. 25 Yon nir bil tongwiwe,God yulang ire bil tom mo, ari yulangire bil tome? Ni yalhobi ha mong di nato.” Ditongure, yalhobi nin bolbin dire yudungwi, “Tal ha ditenamne? God yulangtongwoYon irere nir bil tomua, dinaminba,te Yon ha pangwo dimia di pir tekino, dina tenamia. 26 Te ari yulang tongwo Yonirere, nir bil tomua, dinaminba, te arihobiYon God hana togu yal mongwo hamiraya,kura ha di na tenama dire kul piminua”dire, 27Yisas yu ditongwi, “Na yalhobi ha tapirkiminua.” Dungure Yisas yu ditongwi,“Pireki dingiwe, na yal ta yulang na tongwoire honagi olga yali, ere di tibi ole ni teki-ralua.”

Ha di bole yal ta wang sutanimonangwo ha28 “Eno, na ha ta di ni tenaminga piro.

Yal ta wang sutani monamia. Wang homini

iwe, “Grep hani honagi ol na tenana po”ditenamia. Ditenamba, yali omeling pegedire nona panamia. 29 Nona panamba,emgi hon nomani si kulu sire pinamia.30 Pirere honagi onamua. Te wang emgiiwe, ere yu ditenamia. Ditenamba, yalipara dinua dire, emgi hon kuru dire wana-mua. 31 Wanamia, irang iwe, ara kinatama ire molere honagi oname?” Dungureyalhobi pire mole, “Wang homini pi tegeere mole honagi onamua.” Dungure Yisasyu ditongwi, “Owo, para dinia. God keneongwo bani nanba, ari moni takisi ingwoyal ya, te yal al nu nomane ol wangwohobi iwe, God kene ongwo hol i homa e nitere omua. 32 Ongure, Yon nir bil tongwoyal iwe, God ha maing hol i nibil di nitomia. Tomba, ni yalhobi wine ole pirtekinua. Tekingere, moni takis ingwo yalal nu nomane ol wangwo hobi wine ole pirtomua. Tongwo haniba, ni yalhobi nomanisi kulu sire Yon ha pangwo dimia di pirtekinua.”

Ha bangi biire honagi ari digan er wainkene onangwo ha

(Mak 12:1-12, Luk 20:9-19)33 “Ena ha ta di ni teralga piro. Yal

ta ganba bir weni dinamia. Dinangureu sire er wain kunamia. Kulere milinghonangwo pere wain niri dirala dire maulta wu enamia. Wu erere u si mo piremini bani oo kere wain i kene ol monamia.Monangwo ganba i yal tau te olere, hongyali ere pi milin ta namia. 34 Pi molere,miling kul ema di pire, nir honagi yal tauwain niri dire enangwo tau inama dire, nusi olamia. 35 Nu si olamba, ganba te olenangwo yalhobi a i si molere, ta sire, sigole, ta hulu si algi bil tenamua. 36 Yuonangure hong yal iwe, nir honagi yal taumiki tani hon nu si olere, ha homa dungwomeri ditenamia. Ditenamba, ganba te olenangwo yalhobi homa ol tongwo mere yuol tenamia. 37 Emgi weni hong yal iwe,nin wang weni tani nu si olamia. Ganbatominga yalhobi na wana i tani gumangterere, grang wine ol tenamua, di pinamia.38 Di pinamba, ganba te ole nangwo hobiure yu dinamia, “Ganba hong yal irai wangweni umia hano. Haniba, wang weni sigonaminga irai, ganba oo ai nan paramuruinaminua” dinamia. 39 Direre wang i a

Page 36: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 21:40 33 Matyu 22:19piru di mena pire si gonamua,” dire Yisasyu dungwi, 40 “Gonangure ganba hong yalure, ganba te ole nangwo yalhobi tal oltename?” 41 Dungure arihobi yu ditongwi,“Hong yal iwe, ure, ganba te ole nangwoyalhobi para weni si gol wai sire, ganba ninire yal tau tenamua. Terere yu ditenamia,ni er miling kene ole honagi ol mongerekul enangwo pinanga, na tau nan na tere nitau nenanua, ditenamua.” 42 Direre Yisasha hon ainere yu di tongwi, “Ni yalhobiha maing buku kere pin mo pirekine? Hamaing buku yu dimiraya.

“OO kengwo yalhobi torari ta ire‘mebin damua’ dire pisolamia.

Pisolangwotorari iwe, God nin aki di ire torarisinangure bring torari nima ongwomeridinamua. God yu onangwiwe, moliomingere miling pare nablimua.” ( Sam

118:22-23)43 “Buku yu dimiawe, God kene ongwo ni

monga gaun bani dimia. Dimba, God ninire ari wiyol tenamia. Tenangure ari hobiiwe, ha maing wine olere, a i si wanamia.44 Wanangure, yal ta torari i gore olaladire onamba, nona pare yali gumang holyanamua. Te torari yal ta biirangwiwe, yalibiire dal dinangure u susu pire ganba dana-mua.” 45EnaYudahamaing oo kene ongwohobi ire, Perisi tau ire dire, Yisas ha bangibiire dungwo i, “nan yalhobimominga baniumia” dire hanhonamba, arihobi Yisas Godhana togu yal irai momua dire, nomani sipir tongwo yalhobi kul pirere aidolungwi.

22Ha di bole al irala dire homena si gangwo

ha(Luk 14:15-24)

1 Ena Yisas ha bangi biire hon ainere yuditongwi, “God kene ongwo bani wanangahol iwe, yu pamia. 2 Ari singaba king tawang al i terala dire homena si ganamia.3 Si galere ari wiyol tau u nenama direboi honagi ari tau bai nu si olamia. Olan-gure homena nenangwo yalhobi hure nonapanamua. 4 Panangure yal tau hon nu siolere yu ditenamia, “Homena haya akun olere bulmahau yal kun ya giring tau parasi kere anon ol ere uminia nenana wiyo”dinamia. 5 Dinamba yalhobi ha dungwo i

yol e pirekirere, ususu pirere, yal ta bis-nis honagi onangure, yal ta heba honagionangure, yal ta stua honagi onangure,yal tau mu di ure, 6 nu si olungwo yal-hobi, a i si mole sire, si gonamua. 7 Sigonamia gonangure, singaba king yong kiere soldia tau nu si olangwo pire, yalhobipara si gol wai sire, oo ke pangwo parasi gal olamia. 8 Si gal olere singaba kinggamahobo yu ditenamia, “Homena a non oleminga ya dimia, homena nenama dimingayalhobi tal ongwo paikimia. 9 Ni yalhobibli si homaulung holo holi pire yal tau mo-nangwo hananga irai homena nenana woditere aule ire unana pio.” 10 Dinangure pihomaulung kwaling kwaling pirere, ari waidigan i mu dire aule ire unamua. 11 Urerehomena kenangwo oo ala si di dire mon-amua. Monangure singaba king i ari hobiharala dire oo ala i namia. 12 Pi hanamba,yal ta egin galkinangure hanamia. Hanereyu ditenamia, “Yahuno, na homena birkere erin momingiwe, ni egin gale hunia,tal ongwo ya une?” Dinamba yal i gaigolere ha ta ditekinamia. 13 Ditekinanguresingaba gamahobo tau yu ditenamia, “Yali kebering aling han sire pia si maini sibongwo ali olo. Olanga yali molere, ayamaya dire siging girimil nure gi boi diremonamua.” 14 Direre Yisas hon yu di-tongwi, “God ari miki weni gala dimba,yal tani tani nu ke tenangure ala namua,”dungwi.

Arihobimoni takisi Sisa tenamno dire Yisassirin bol tongwo ha

(Mak 12:13-17, Luk 20:20-26)15 Ena yu dimia Perisi hobi pirere ha

hongwi. Ha holere, Yisas ha di mere sitenamna di pungwi. 16 Di pirere gamahobitau ire, Herot gamahobi tau ire dire, nusi Yisas mongwo bani olungwi. Pirere yudungwi, “Tisao, ni ha pangwo meri karadinga piminia. Direre, te God mongwomaing ari para weni di ba bol na tengipiminia. Ni ha ta abiyame ere dikinia. Arisingaba te, yal bina hobi para kulung pirtere ta dikinia. Ha kara aru dire diteniraya.17Ena Lo anaholo holomining bongwo iwe,moni takis yol Roman singaba Sisa to dimmo, tekio dime?” 18 Dimba yalhobi kerakule dungwo i, Yisas haya han pa dungwi.19 “Ni ha gogo dina. Tal oma di pire kera

Page 37: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 22:20 34 Matyu 23:2kul na tene? Moni takis olinga taniga i yawo na hanamna.” 20Dungure moni ta i uretongwi. Tongwo hanere, yalhobi sirin boltongwi, “Moni piksa i ara breng biire eme?”21 Dimba yalhobi yu dungwi, “I yasingabaSisa breng biire emua.” Dungure Yisas yuditongwi, “O para dinia. Sisa nin talingdinangwiwe, Sisa tenana po. Te God nintaling dinangwo iwe, God tenanga pamua.”22 Yu ditomia yalhobi ha i pire ganulundungwi. Dire Yisas mongwo bani han oleere ongwi.

Yalhobi ari gongwo i hon airamo dire Yisassirin bol tongwo ha

(Mak 12:18-27, Luk 20:27-40)23 Ena habang gin iwe, Sadyusi yalhobi

tau Yisas mongwo bani ungwi. Sadyusiyalhobi ha maing ditongwo i, tere “Arigongwo hobi hon ta airekinamua,” di-tongwi. 24 Ena yalhobi iwe, Yisas mongwobani ure yu sirin bol tongwi, “Tisao, Mosesha yu nir si tomiraya, Yal ta eungbi kinatemine tere wiimbi gonamia. Gonangwoeumbi iwe, al werai molere, ebering ta galenamia. Gal ere molere, al i na igere,gir kul enangwo, abinambi aibingmaulungsinama di pinamua. Moses yu di embawe,na di ni tenamna piro. 25 Ena eberinghobo ana hol pai muru hol pai sutani kinamominia. Abimbi homini iwe, al i kinamoli pire temini tere golala dire eumbiebering ta i gal eyo ditere gomia. 26 Enaebering iwe, hon gal emba, ereyu teminitere gomia. Ebering hobi para weni yugal emba, temini tere gomia. 27-28Gongureemgi al i para gomia. Emgi ari gongwo honairamua dingiwe, airangwo habang al i araeumbi moname? 29Ebering hobi para wenigal engwiwe.” Dimba Yisas yu ditongwi,“Ni ha pir kun ole dikinia. Ha maing bukubol engworai kere pirkinga, te God yulangpai tongworai para pirkire du ha dinua do.30 Ari gongwo airangwo habang iwe, kwiaensel mongwo tali molere, yal al ta hon sidaulekinamia. 31 Ena God ari gongwo hobihon airamua di emiraya kere pirekino?32 God yu di engwo pamia. Ni kwian moyaEbraham ire, Aisak ire, Yekop ire dire, maae tongwo yal na tani God moliwa. Yal Godari gongwo hobi hobang mole kene ol tommo? Ta tekimia. Ari hon mongwo hobihobang mole kene ol tomua. Tongwo ipire

kwianamoya Ebraham ire, Aisak ire, Yekopire dire, kwiang hon momua.” 33 Dungureari hobi ha dungwo i pirere bukunungwi.

God Lo bir mo yu ongwo ha(Mak 12:28-31, Luk 10:25-28)

34 Ena Perisi yalhobi Yisas Sadyusi yuditomia Sadyusi grang nir mongure simemongwi. 35 Mongure Perisi yalhobi u tanipi molere Lo kene ole nir si tongwo yalta Yisas kera kul terala dire yu sirin boltongwi, 36 “Tisao. Lo ana holo holo ha iwe,tal ha moyu ome?” 37 Dungure Yisas yuditongwi, “Ni God tani yon milni tere, no-mani si pir tere, kwian tere monanua. 38 Loha tani iwe, kara moyu pire ha tau i manbiolimua. 39 Te ha ta sina ala, Ni nin ol natenama di pinanga meri, enin tau para yuol to. Ha sutani dikima, Moses krehamanha Lo para muru dikungure. 40Te ha sutaniiwe, dikima, God hana togu yal ha grang utani ongwo i, ta honamua,” dungwi.

Yisas Perisi hobi sirin bol tere singaba kraistara gang mome dungwo ha

(Mak 12:35-37, Luk 20:41-44)41 Ena gin ta Perisi yalhobi hon u ku

bol mongure, Yisas yalhobi yu sirin bolpungwi, 42 “Yasingaba Kraist mongwiwe,ara gang moma di pine?” Dungure Perisihobi yu ditongwi, “Debit gang monamua.”43 Dungure Yisas yu sirin bol tongwi, “GodKwiang Debit yong wu bungure molere,‘Kraist na nan hobana momua’ di tibiolimia. Ena Debit yu di tibi olimiraya.

44 Hamen ya singaba na hobana yu dito-mia,

“Ana weni holi ami di molo. Mongerekiani i unaminga doling i mena olanua,”

( Sam 110:1)ditomia.45 “Te Debit nin ‘Na hobana monua’

ditomia, talongwo Debit gang momuadine?” Dungure yal tau ha pring mong taditekima. 46 Sirin bol tenamba, ha dungwobani gai golere mongwi. Molere emgi ha tahon sirin bol tekima.

23Lo Tisa Perisi hobi kina ol wangwo ha(Mak 12:38-39, Luk 11:37-54, 20:45-46)

1 Ena Yisas hon ainere, ari tau grangwine ongwo hobi kina mongure yu di-tongwi, 2 “Lo ha nir sitongwo yalhobi,

Page 38: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 23:3 35 Matyu 23:23Perisi yalhobi kina, Moses ha di engwo i,hana togu yal mongwo pamia. 3 Molereha dungwiwe, ni yalhobi wine olere a i siwananua. Wananba, yalhobi nin ongwomeri olkio. God krehaman ha para wenidi ni tomba, yalhobi nin a i si wakimia.4Yalhobi iwe, honagi oun dongwo ari hobii au si tomia. Tomba, yalhobi nin aki direol tekimua. Talhan ongwiwe, arihobi parana hanama hanama di pire ol wamua. 5 Teha maing buku yalhobi nin si ainere honbolere, boksi bir ala ere maulung bani tealing kwang bani han si ere wangwo hania.Te galsina arikri wangwo hania. 6 Te arihomena bir ke nenangwo haung iwe, iri sihoma enangwo hanania. Te ha maing ooala ere para iri si homa enangwo hanania.7 Te arihobi hanere, “O, Tisao, Yahuno,”ditongure wai pimua. 8 Wai pimba, niyalhobi kunu kunu moli nania, “SingabaTisao” di ni tenangwo paikimia, na tani dina tenanga pamua. 9 Te ganba baniya yalta pir tenanga paikimia, hamen bani Nabetani momua di pinanga pamua. 10 Te yalta “singabao” di ni tenangwo paikimia, natani singaba Kraist moliwa. 11 Ni yalhobimoli nanga bani iwe, yal ta ya ime sireawai honagi ole wa monangwo yal i, yalbir monamua. Yal ta nin gaung di yuwoere na singaba moliwa, te hamil ha sigayal moliwa, dire wa monangwiwe, haangya ime sinamua. 12 Te yal ta nin gaung diyuwo eikire digan yal bina moliwa, di pireaunabo nure wa monangwo yaliwe, ari tibimonamua.

Yisas Tisa hobi tal nigi dongwo ongwomaing di tongwo ha

(Mak 12:40, Luk 11:39-42, 44, 52, Luk 20:47)13 “Ena Lo ha nir si tongwo hobo,

Perisiye, ni yalhobi gran dirani sinia. Godkene ongwo hol iwe, ari hobi si pera ditenia. Tere u kwalin ta ongere, ari tau hamaing hol nala di omba, ni homa e tere ukwalin ta onga i hanere, dolni bomua.

14 (Ena Lo ha nir si tongwo hobo,Perisiye, ni yalhobi gran dirani sire nin olwanga maing di kul sinia. Al werai taumongwo hanere, oo kepangwo ala pi moleyulang a ura di tenia. Emgi oo ya, talhan anongwo i yamoni inia. Irere God ha mikiweni ditegere arihobi para na hanama di

pinua. Yu ongiwe, God hanere tobo nigidongwo ni tenamua.)

15 “Ena Lo ha nir si tongwo hobo,Perisiye, ni yalhobi gran dirani sire nin talonga maing di kul sinua. Te yu olere, negade wagere, ari tau na grana wine onama dipinia. Pirere ni digan monba, gran wineongwo hobi iwe, digan weni momia. Nigran wine ongwo hobi kina para endo depangwo bani nanua.

16 “Aye, omin gi dino? Ha yu nir si tenia.Ha maing oo bir pir tere ani a pli di holeha di yulang bonangiwe, miling ta paikimadinia. Te ha maing oo ala aiyulang egingwal pir tere di bole ani a pli di hongiwe,miling pamua dinia. 17 Ni yalhobi nomanipama di pino? Nomani ta paikungure dutal onua. Aiyulang egin gwal ban ta di-nangwo hanere talwo ta dima di hanania.Te ha maing oo ala dinangwo, “Owo, hamaing oo i aki di tomua,” di pinania. Pirereaiyulang egin gwal tani nomani si pir tenanmo, ha maing oo nomani si pir tenane?18 Ena ni yalhobi ha yu nir si tenia. Hamaing oo ala bol pir tere di bole ani apli di hongiwe, miling paikima dinia. Teha maing oo ala bol talta God terala direi bol bani enangiwe, pir tere ani a pli diholere, di yulang bonga i, miling pamuadinia. 19 Dinga i wai pama di pire dino? Ita paikima. Homena yamoni banta dinang-wiwe, i ya moni dinamia. Te homena tai pire ha maing oo ala bol bani enangiwe,bol i aki di tenangure God wai hanamua.Homena nima pire bol i aki di tenangwopanammo? I ta paikinama. Bol i nima pirehomena aki di tongwo i, wai pamua.

20 “Ena yalta ha maing oo bol i hanere,ani a pli di hole ha di yulang bonangiwe,tal ta bol bani dinangwo i para di yulangbonania. 21 Te yalta ha maing oo hanere,ani a pli di holere, ha di yulang bonangiwe,ha maing oo tani taman. God maulungbani kina para di yulang bonanua. 22Te yalta hamen bani yuwo hanere, ha di yulangbonangiwe, hamen tani taman. Godhamenbani mol pai omia, hamen bani di bole diyulang bonanga i, God maulung bani paradi yulang bonanua.

23 “Aye, Perisi yalhobo, Lo ha nir sitongwo hobo, ni yalhobi gran dirani sinia.Ho gu kengwo tali, te kwasuli hawi tal wo

Page 39: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 23:24 36 Matyu 24:2

i, tau ana holo holo irere, taniga God tengai, para wai pamba, God Lo ha moyu ongwoi, pir tere honagi para olkinia. Lo ha moyuongwo i, yu pamia. Ari para muru awai olea yo te tere, te tal nigi dongwo ol ni tongwohobi iwe, yon milni tere, te ha panangwomeri ogolo weni dire tal panangwo meriogolo wine ole moli nanga, hamaing Lo biryu pamia. Pangwo ipire, wine oli pire hamigiga pangwo i, aidolanga paikimia. Paramuru wine onanga pamua. 24 Ni yalhobinomani pama di pino? Nomani ta paini tekungure, du ha dire ha maing nir sitenua. Ni yalhobi ha maing Lo migi migiiwe, gran bani u mena ongure wine onba,ha maing Lo bir iwe, yamoni homena tanine dugu dire monua.

25 “Aye, Lo ha nir si tongwo hobo, Perisihobo, ni yalhobi gran kwal sinia. Gaun bigisire gal pege wai sigiu dire wanba, negadire don i mala engiwe, nomani sina i nigidomua. 26 Ni Perisi yalhobi nomani pamadi pino? Nomani pai ni tekungure, du tal olwania. Nomani nigi dongwo sire nega diredon i mala ekinangiwe, kwian sina te gaunpara nabilamua.

27Aye, Lohanir si tongwohobo, Perisiye,ni yalhobi gran kwal si wania. Ari gong-wiwe, i pire man wu ere ganba maini erpera sire eginwai terehania. Te ari gongwoenga manala iwe, wai dim mo? I ta dikima.Hau malere gaung bli yangure, yulang tanidungwo hania. Ni yalhobi ari gongwoman wu engwo meri monia. Gaun baniegin tenga wai dimba, te kwian sina iwe,hau malimua. 28 Ari hobi gaun bolimbanihamia. Hamiba, nomani sina iwe, hasu diretal nigi dongwo ol wania.

Yisas Tisa hobi tobo nigi dongwo inamuadungwo ha

(Luk 11:47-51)29 Aye, krehaman ha nir si tongwo hobo,

Perisiye, ni yalhobi gran kwal si wania. Godhana togu yal ire, ari tal dime dire ongwoyal ire dire, gongure, ari yulagi engwo guli man wu ere oo wai ke tenia. 30 Tereyu dinga pamia. Na yalhobi hamen hayakwiana moya mongwo haung i, na molalgaGod hana togu yal si golkiralua di pinia.31 Na kwiana moya God hana togu yal sigolere, isusu ol tekirere, aki di tenamingapamba dinia. 32 Kwian moya talime ole

pring bir i wangwo meri ni yalhobi ereyuomaga i wa molere dinua. 33Ni yalhobi arinigi denga monia. God ari para na i mudire, ha hol ol na tenangwo gin iwe, endode pangwo bani holala di pino? Nania.34 Ni yalhobi te pi makena berala di pine?Pi benanga ai ta dikimua. Pino. Na nanpirere ni yalhobi monga bani hana toguyal tau ire, nomani wai pangwo tau ire, hamaing nir si tenangwo tau ire dire, bai nusi olaminia. Olimgere, u pa dinangure, niyalhobi tau si gole, tau er pera bani sire,tau ha maing oo ala kuba sire oo malgita monangure, doling i mena olingere, erepi malgi ta monamua. Monangure, ni pimalgi i pire si doling i mena olania. 35 Yuonangiwe, yal ta si gonangwo God pringtenangwo i, ni hon i au sinanua. Hamenhaya yal ta Ebel si gomia. Si gongure molipirere emgi Sekaraia wang Berekaia iwe,ha maing oo ala bol mala si gonga i, Godtobo nigi dongwo ni tenangure gul ina-nia. 36 Hamen haya si gongwiwe, pring niomaga malinga hobi para weni inia. Ireregul bir weni inanua. Na ha weni kara di niteiwa.

Yisas Yerusalem han dire hai mengwo ha(Luk 13:34-35)

37 “Ena Yerusalem hong ye, Yerusalemhong ye, God hana togu yal ire, God nu siolungwo yal ire dire, nu si ni monga baniolimia. Olungure si gonia. Hoale aanggiring di ku bol i hong ala ere kule pamia.Pangwo meri iwe, Yerusalem ari hobi diku bolere iminba, nona pania. 38 Nonapangiwe, oon aibin i pisolgere, po ere dina-mua. 39 Omaga ni yalhobi na haniba, emgihon na hankinania. Te, yal ta God haangpirere, wai piriwa dinangiwe, na ti hon nahananua. Di ni teya ogolo piro,” dungwi.

24Yisas hamaing oo bir isusu olamuadungwo

ha(Mak 13:1-2, Luk 21:5-6)

1 Ena Yisas Yudari ha maing oo pisolemena ongure grang wine ongwo hobi Yisasha maing oo hanama dire nibil di tongwi.2Ditongure Yisas yu ditongwi, “Oo i mamakengwo haniba, emgi hulu sigwi dire isusuolamua. Hulu dungwo hanga bani hon tadikinamua,” dungwi.

Page 40: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 24:3 37 Matyu 24:28Yisas gul oun dongwo u tibi unamua

dungwo ha(Mak 13:3-13, Luk 21:7-19)

3 Ena Yisas ere pi Olibi hamen hulmongwi. Mongure grang wine ongwo hobinin obil u Yisas mongwo bani ure yu di-tongwi, “Ni ha di na tengarai tal habang utibi name? Hamen ganba wai sinangwo niuralua dingiwe, ta tal u tibi nangwo hanemomingere unane?” 4 Dungure Yisas yuditongwi, “Yal ta ure kera kule ni bal nitenamia, pir tekirala dire kwi han molo.5Arimiki weni u tibi pirere, na hana dalere,“na nan kraist mole wiwa” dinamia. Di-nangwiwe, ari miki wenimole, “ha pangwodimua” di pire doling bonamua. 6 Teni monga mala kura u tibi namio, ganbaban ta kura bonamua,” dinangwo pinania.Pinangiwe, ganulun dikio. Talhan i parayu u tibi nangwo hananiba, tal onangwo ihanere, hamen ganba wai sinangwo haungu tibi uma di pirekio. Emgi u tibi namia.7 Ari wiyol ta pirere, wiyol ta kina kurabonamia. Yasingaba king ta gamahobikina pirere, yasingaba king ta kina kurabonamua. Te ganba uling holo holi paraweni menan bir u tibi namio, te ememebir onamua. 8 Tal yu onangwiwe, agr girkulala dire, gaung gul pungwo meri, ganbaya, talhan hobi gul yu u tibi namua.

9 “Ena yu onangwiwe, ari hobi ni auleire pirere, ha hol oun denangwo ol ni tereni si gonamia. Te ni yalhobi na pir natere monanga, arihobi hanere yong ki e nitenamua. 10 Ari miki ha maing pire a i siware monamba, tal yu onangwo gin iwe,ha maing aidolamua. Ha maing aidolere,tabin tani singa hobi bai tal sirere, yongki e tenamua. 11 Te hasu ari miki weniu tibi pirere “God hana togu yal moliwa,”dinangwo, ari miki weni pir tenamua. 12Teari hobi monangwo maing nigi weni de-namia. Denangure God yong miling terewa monamiba, tal onangwo i hanere, Godyong miling tere monangwo i, isusu ola-mua. 13 Olamba, yal ta God pir tere, yongmiling tere, nima pire monangwo yal i,emgi ganba wai sinangwo haung God ninaki di inamua. 14 God kene ol na tongwoha maing ganba uling holo holi pi kunubenangure, emgi ganba wai sinamua.”

Tal nigi weni dongwo u hona airangwo ha(Mak 13:14-23, Luk 21:20-24)

15 “Ena piro. God hana togu yal, Daniel,ha mining yu bol emiraya. Tal maing nigiweni dongwo ol terala dire u God ha maingoo hona airamua. Yu di engwo meri utibi nangwo, hananua, dimia. Dungwobominga i, memini pangwo kerere, ogolopiro. 16 Onangwo gin iwe, Yudia molere,te pirere, hamen hul i molo. 17 Yal tamalgi molere, hanere, bona gana oo aladinangwo ire nala di pirikio. Gin tanihamen hul po. 18 Yal ta homena ya ne-nanga gul i wa molere, hanere, galsinamalgi dinangwo ire nala di pirikio. Gintani hamen hul po. 19 Al gir panangwohobi, te gir aming ne monangwo hobi, taloname? Kee, miling pirie. 20 God sirin boltere tal onangwo te nanga haung i, niminsire hair onangwo i tibi ol na tekio. Sabathaung para i tibi ol na tekio, di tere molo.21 Onangwo habang i gul bir u tibi namia.Hamen haya God ari talhan i para ol engwohaung gul ere yu u tibi ta humia. Emgigul ere yu u tibi ta hunamia. 22 Te Godgul pinangwo haung haya si gubu diraluadi pungwo pamia. Di pirekinangwo, aripara muru u susu nangwo pamia. Pamba,God ari nu ke tongwo hobi pir terere,gul pinangwo habang si gubu dirala dipimia. 23 Yu onangwo gin iwe, yal tauurere, “Hanyaolega. Kraist u timimomua,”dinangworai, yol e pirekio. 24 Gin ta emgi,Kraist hasu dungwo tabin, te hana toguhasu dungwo tabin u tibi namia. Pirere,tal guma hon dongwo olere, diu sirere, talmaing maing onamia. Olere, ari nomaniisusu ol tenamua. Olere God ari nu ketongwo hobi kera kul ni terala dire honagibir weni onamia. Onamba, na homa talhani olo u tibi hungure, awa tani di ni teiwa. 25 Ipirere nomani si pire molio.”

26 “Ena yal ta molere, Kraist u ganbapo engwo timi momua dinangwo mo, yali kul si mongwo timawe dinangwo mo, niyalhobi yol e pir tere hoyo. 27 Hamenyong anigi ongwo hania. Hanga meri iwe,Ari Wang Weni na molere gintani uralgahananga dimia. 28 Ari para weni tal nigidongwo olere, nomani kwian para si gol-ere, yone pare monamba, Nabe kina moleuralga gin iwe, hau sipia mu sungwo meri

Page 41: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 24:29 38 Matyu 24:51sire gintani are siralga pamua.

Emgi Ari Wang Weni unangwo ha(Mak 13:24-27, Luk 21:25-28)

29 “Ena kura talime gul i u tibi pi waisinangure, ari si bonamio, haba dekinamio,te hamen bani kulmoma yanamio, tehamen bani hamen yulang nimni mongwohangiwe, ho tere hol wanangwo hananua.30 Hananga gin iwe, Ari Wang Weni nahamen bani deu mining tal guma hondongwo u tibi nangwo ari wiyol para wenihanamua. Hanere ayamaya dire hai mena-mua. Me monangure Ari Wang Weni nayulana bir ire nimni molere, ari kulanggi dungwo meri na gauna bani yu dinan-gure, uralga ari para weni na hanamua.31 Hanangure hamen bani bu mugu bu birweni dinangwo, na ensel tabin hobi nu siolalgere, ganba uling holo holi pirere, Godari nu ke tongwohobi i ku bolere, tabin tanisi enangwo pamua.

Er kwasulu mine hon ongwo iwe hamenhaung ebil sungwo ha

(Mak 13:28-31, Luk 21:29-33)32Ena er kwasulu ering bani kwi hanmo-

nania. Mongere yolang bani hon pu dire,mini hon onangwiwe, nimin yanangwohaung u tibi nangwo hanania. 33 Hanere,“O, awa ha di engwo irai, omaga u tibiomia,” di pire molo. 34 Monangere, ariomaga malungwo hobi ta gol wai sikinan-gure, talhan i para u tibi unangwo pamuadi pire monanua. 35 Hamen ganba waisinamba, nahana iwe, wai ta sikinamua. Haweni kara di ni teya, ogolo piro.

Unangwo haung yal ta pir po sikungwo ha(Mak 13:32-37, Luk 17:26-30, 34-36)

36 “Ena talhan diga hobi u tibi nangwogin iwe, yal ta pir pa ta dikimia. En-sel hobi para pirkimio, te God Wang namoliba, para ta pirikio, Nabe tani wenimuru pimua. 37 Yal Noa mongwo haungarihobi ol wangwo meri iwe, Ari WangWeni na uralga habang para yu onangapamua. 38 Homa nimin bir weni sire, nirsire, olkungwo gin iwe, arihobi homenanere, nir nere, al ire moli pirere, yal Noairi si sipi ala pire momia. 39 Nimin birsire, nir sire, omba, yal Noa gamahobi parapi sipi ala mongure, nimin sire, nir sirearihobi para si gol wai simia. Yu ongwo

meri iwe, Ari Wang Weni na uralga haungpara yu onamua. 40 Ena yal sutani homenasina wa monangwiwe, God hanere ta akidi inangure, ta ya monamua. 41 Al sutanigal maule homena bule monangure, Godhanere, ta aki di inangure, ta ya monamua.42Yu onangwo pamia pirere, kwi mole hanmolio. Na uralga haung pir pa dikinua.Omaga uralmo, emgi uralmo, uralgiwe, pirpo sikinia, kwi molio.

43 “Ena yal ta oo ke pangwo kene olmonamia. Molere kuni inangwo yal taunangwo haung pir po sire er kwi nu mon-amia. Molere ul paikirere, hon mole hanmonangure, kuni nerala dinangwo yali alaunamia. Unamba, oo hong yal hanere,hobang si tenamia. 44 Yu onamia pire niyalhobi a non ole molo. Ari Wang Wenina molere uralga haung ta pirkinania, honmolere kwi molio.

Ha di bole honagi ari wai digan sutanimonangwo ha

(Luk 12:42-46)45 “Ena ari singaba ta honagi ari para

weni di ku bonamia. Bolere, Na ha digapir na tere nomani wai panangwo yal ihanere, yu ditenamia. “Na honagi ari hobipara weni ni ani bani e ni teya, kene olmolo. Te homena nenangwo haung hom-ena to” ditere ere namia. 46 Yasingaba ihon urere hanangure, kene ongwo yal ihonagi ditongwo meri, a i si ol molkimagai gongure, a i si ol monamia milingpanamua. 47 Na ha weni di ni teya. Tal-han kene wai ongwo hanere hon bosbe birhaang enangure, talhan para muru keneol monamua. 48 Te honagi a i si ol molki-nangure, honagi hong yali haya hunama dipireremonamua. 49Molere honagi ari hobisirere, nir bia nere, ha yul dire spak ole wamonamia. 50 Molere, singaba i unama dipire honagi ol molkinamia. 51Yu onanguresingaba u pa dire, kene onangwo yal igaung bani si go dal inamia. Irere pia si hamaing isusu olangwo yalhobimongwo baniolamia. Olangure hai mere, maning bare,siging girimil nure, monamua,” dungwi.

25Ha di bole ama gir ana holo holo mongwo

bani di engwo ha

Page 42: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 25:1 39 Matyu 25:281 “Ena God kene ongwo bani wananga

hol iwe, ama gir ana holo holo mongwobani di bole di enamna piro. Yasingaba taunangwo haung amahobi pirere, hol bangii tibi olala dire kewa lampi ire namia. 2Amahobi iwe, ana hol pai du dinamia, ana holpai nomani wai panamia. 3Du dungwo amaiwe, lampi kerosin tulekire, wigi bani obilgal ire namia. 4Te nomaniwai pangwo amahobi iwe, lampi kerosin tulere, botol muguta tulere, ire namia. 5Nangure al irala direongwo yali haya aule ire hunamia. Hunan-gure ama hobi ginangwo ulgi sire omelingoun denangwo ul panamia. 6 Panangureginangwo sinamo “Omaga umia, haya wo”dire gala dinamia. 7 Dinangure amahobiganulun dire aire, lampi akun ole irenamia. 8Nangure ama ana hol pai nomaniwai paikirere du dungwo ama hobi yu di-namia. “Ama enambi hobo, ni amahobikerosin tau na tenanba. Na ama hobi wigibani obil gaminga gobirimua,” dinamia.9 Dinamba, nomani wai panangwo hobi yuditenamia, “Ayo, ni tenaminba, na lampigobiramue,” dinamia. “Ni gine hobi ninsitua pire hon bring si ganana pio” dite-namia. 10 Ditenangure amahobi wa du inamia. Nangure al inangwo yal i u padinamia. Dinangure ama ana hol pai kewagale monangwo ama hobi al inangwo hobikina ereho ala pire hoiri yole homena neremonamia. 11 Monangure emgi ama dudungwo hobi u pa dinamia. U pa dire,“Yahuno, Yahuno, ni hoiri yaule na tomo,”dinamia. 12 Dinamba, singaba yu dite-namia, “Na ni ama hobi ni hankigarawe.”13 Dire Yisas ha yu dire gumuling timi yuditongwi, “Na u tibi pi ni teralga habangta pirekinia, girungwo ural mo, omare uralmo, pirekinia, kwi mole han molo.”

Ha di bole honagi ari moni i kul sungwo ha(Luk 19:11-27)

14 “Ena hamen hol wananga maing, yupamia. Yal singaba ta ganba ulubi naladire, honagi ari di ku bolere, honagi kunawi bona gana kene ol monama dire ebirsi tenamia. 15 Terere kene ongwo yal tahulu paib tausen kina tenamia. Te yal tatu tausen kina tenamia. 16 Te yal ta wantausenkina tenamia. Yu te olere erenamia.Nangure moni paib tausen kina tenangwoyal iwe, gintani honagi nega dire ol i pirere

propit paib tausen hon inangure, u tentausen kina namua. 17 Te honagi yal ta tutausen kina inangwo iwe, ere honagi negadire ol i pire, tu tausen kina hon inangure,u po tausen kina inamua. 18 Te wan tausenkina inangwo yal iwe, i pirere man wuremoni kul si ere monamia.

19 “Ena mol i pirere gin ta honagi hongyal i u pa dinamia. U pa dire honagi arihobi di ku bolere, moni tongwo i ha dikunu olamia. 20 Olangure paib tausen kinatongwo yal i u pa dire, Yahuno, ni monipaib tausen kina na tengarai, na honagioli oga, moni gumiling paib tausen kinahol bani ungure, ten tausen kina omua.”ditenamia. 21 Ditenangure singaba honagiari yu ditenamia, “Gir waiye, ni honagiongi wai pamia. Ni grana wine onga ihoma bona gana obilga ni tega kene olmonia. Omaga bona gana miki weni keneol monanua. Omaga ni ungere nan yasuyona tani ere wai parabilua,” ditenamia.22Te honagi yal ta tu tausen kina tenangwoyal iwe, u pa dire yu ditenamia, “Yahuno,ni moni tu tausen kina na tengarai, nahonagi oli oga moni gumiling tu tauseniga u po tausen kina omua,” ditenamia.23 Ditenangure singaba i, “Gir waiye, nihonagi onga wai pamia. Ni grana wineonga i homa bona gana obilga ni tega keneolmonia. Omaga bona ganamikiweni keneol monanua. Omaga ni ungere nan yasuyona tani ere wai parabilua,” ditenamia.24Te yal ta wan tausen kina tenangwo yal iu pa dire yu ditenamia, “Yahuno, ni gaunbihaminga, nega dinga yal irai monia. Yal tahomena ya nongwiwe, ni dagi dire i holoere bule neniraya. Te paba yalta ya nong-wiwe, ni ereyu ol ware pe neniraya. 25 Yuol wangarai, na kulni pir ni tere moni wantausen kina na tengarai, man wure kul siega ya dimia. 26Moni iwe, hanere nin iyo.”Dinamba ya singaba iwe, honagi ari yuditenamia, “Ni honagi onga paikimia, ominpege hong yal monga pamua. Na yal tahomena ya nongwo tol di nominga haneredinio, te yal ta paba ya nongwo ereyu toldi nominga hanere di na teniba, 27moni nitominga irai ni honagi nega di olere monipropet ta i na tekinia. 28 Na gintani urere,moni hobi nan iralua di ni tegarawe. Moniire piremoni paib tausen kina honagi olere

Page 43: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 25:29 40 Matyu 26:7ten tausen kina ingwoyal i, tenana po. 29Teyal tau tal tenaminga a i si wanangwo yaliwe, emgi talhan miki weni tenamua. Teyal ta tal tegere a i si wakinangwo yal iwe,obilga teralga yu wamonangwo i nan tol diiralua. 30 Omeling pege honagi ongwo yaliwe, pia si maini si bongwo ali olo. Olingereaya maya dire, maning bare, siging girimilnure, monamua.”

AriWangWeni ari para weni ebir sinangwoha

31 “Ena Ari Wang Weni na iwe, emgisiina dire uralia. Uralga ari para wenihanere, “O, hamen ganba singaba mol natongwo yal irai umua” di pinamia. Teuralga habang iwe, ensel hobi kina erehouralia. Urere ha hol ol ni teralga bani amidi molalua. 32 Molgere ari para weni ugumana bani tabin sinamia. Sinangure kunkene ongwo yal iwe, kun sipi sipi memekina ereho kene olere ebir sungwo hania.33 Te na uralgiwe, ebir sungwo meri yusiralua. 34 Sirere ari tau i ana weni hololere, te ari tau i ana holo hol olalua. Olereana weni hol monangwo hobi iwe, yu diteralia. “Nabe ni yalhobi ni hanere, waipir ni tere tal wai ol ni tomia, hamen hayaGod hamen ganba ol engwohaung iwe,molpai nabilungwo ai akunol engwodimia, ureinanua. 35-36 Homa na menan gole mol-garai, homena na tenirawa. Te na nir golemolga nir na tenirawa, te na oo banta yaluga na i ala enirawa, te na gal dikungwo galna tenirawa, te na nibil paremolga na keneonirawa, te halabusi oo pai molga pire nakwi hanirawa.” 37-38 Yu di teralba, yalhobiha pring yu di na tenamia. “Tal haung nimena gole monga homena ni tomne? Talhaung ni nir gole monga nir ni tomne? Talhaung ni ganba banta yal unga na makenamole ni ala wo dimne? 39 Te ni gal tadikungwo na gal makena mole ni tomne?Te ni halabusi ya, te nibil makena pangani kene omne?” 40 Yu di na tenangwo nayu di teralia. “Na arina hobo moli ongwohobi kultaing yal bina ta mongwo hanere,awai ol tengiwe, i na ol na tenua.” 41 Direinaa dire ana holo hol monangwo hobi yuditeralia, “God hau kuria nigi dongwo hayani tomia ere pio. God Setan ire, ensel tabinhobi ire, endo bir dongwo bani olangwo niyalhobi para nanua. 42-43 Na mena golga

heba na tekinirawa, te nir golga nir natekinirawa. Te na ganba banta yal ugaala wo dikinirawa, gal wa duga, gal natekinirawa, te nibil pare halabusi pare digana kene ol hankinirawa.” 44 Yu diralgayalhobi ha pring yu di na tenamia. “Nimakena ni homena gole monga na hanuning simne? Te ganba banta yal unga tegal dikungwo ni han uning simne? Te nibilpare halabusi pare monga ni han gogo olni tomne?” 45 Dinangure na yu di teralia.“Na arina moli ongwo hobi yal bina kul-taing mongwo hobi aki di tekinga pamia.Tekingiwe, yali nin ol teya di pino? 46 I napara ol na tenua. Ha weni kara di ni teya.Direre tal gogo onangwo yal hobi, tobo nigidongwo teralgere, gaung gul i panangwobani panamia. Te God grangwine onangwoyalhobi God nin aki di ire mol pai gobariweni tenangure, ire gun ere monamua,”dungwi.

26Isrel singaba hobi kene ongwo hobi kina

Yisas si golala dire ha hongwo ha(Mak 14:1-2, Luk 22:1-2, Yon 11:45-52)

1 Ena Yisas ha i di te wai sirere, grangwine ongwo hobi yu ditongwi, 2 “Hamenhaung sutani wai sinangure homa God Is-rel arihobi wang homini para weni si go-namba, han uning si tomua dire, homena sigal nere, God wai pir tere erin monaminia.Monaminga gin iwe, Ari Wang Weni namolgere, ari hobi na aule ire pire er perabani na sinamua,” dungwi. 3 Ena dungwohabang i, God bling mining oo singaba tauire, yol Isrel ari singaba tau ire dire, pi nam-bawan Kaiapas oo kepangwo ala mongwi.4 Molere Yisas kul si haning sire, sigolaladire, nomani sire ha hongwi. 5 Ha holeyu dungwi, “Ayo, ari erin mongwo habangiwe, nan tal yu onaminga kura panamia,aidole emgi yu onaminua,” dungwi.

Al ta wel garu dire Yisas bil tongwo ha(Mak 14:3-9, Yon 12:1-8)

6 Ena Yisas ere Betani malgi pirere,Yal Saimon hakubi dongwo homa awai oltongwo yal iwe, oo kepangwo ala mongwi.7 Mongure agr ta ala ungwi. Airing iwe,wel santa kunu wai ungwo, tobo bir wenibongwo ta i ungwi. Ire ure wel i garu dire

Page 44: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 26:8 41 Matyu 26:31Yisas homena ne mongure breng bani biltongwi. 8 Bil tongure grang wine ongwohobi yong ki ere yu ditongwi, “Wel i ta-longwo gogo bil tome? 9 Tobo bir bomi-raya, ari tau teremoni inaminga irai talhana nekungwo hobi ebir si tenaminga irawe.”10 Dimba, Yisas ha i haya pir po sire yuditongwi, “Al i nin haang pangwo meriomia, hobang si tekio. 11 Ongwiwe, tal waiweni ol na tongwo i hankino? Yal binahobi iwe, ni yalhobi kina mol pai oli pirereemgi talhan tau aki di te monanga banimonania. Te na iwe, ni yalhobi kina gobarimoli uminga irai para wai simia, emgi hontalta aki di na tenan mo? Ta tekinangapamia. 12 Omaga al i wel gauna bani bilna tongwiwe, golere ari yulagi engwo baninalga ipire ol na tomua. 13 Ena God tal olna tongwo ha maing i ganba ganba i parapi kunu benangure, al i tal ol na tongwiwe,ere yu di tibi olangure ari para nomani sipinamia. Na ha pangwo meri di ni teiwa,”dungwi.

Yal Yudas Yisas bai tal sire singaba hobiteralua dungwo ha

(Mak 14:10-11, Luk 22:3-6)14 Ena Yisas grang wine ongwo ana holo

holo kebena sutani yalhobi mongwo sinai yal ta haang Iskeriot ganba hong Yu-das iwe, Yuda ha maing oo singaba hobimongwo bani pire, Yisas bai tal si teraladire, yu ditongwi. 15 “Na Yisas bai talsiralga, ni yalhobi hulu moni talmere natenane?” Sirin bol tongure, yalhobi monimiling tri pela ten kina ebir si tongwoingwi. 16 Irere Yudas Yisas bai tal sirala direkwi hane mongwi.

Yisas gamahobi kina Pasoba erin homenanongwo ha

(Mak 14:12-21, Luk 22:7-14, 21-23, Yon 13:21-30)

17 Ena homena breti u bir hongwo neremongwo habang iwe, erin bir weni ta utibi ongwi. Ongure grang wine ongwohobi Yisas yu sirin bol tongwi, “Na yal-hobi pirere homena makena a kun ol e nitenamne?” 18 Dungure Yisas yu ditongwi,“Yerusalem pire yal ta monangwo hana-nia. Hanangiwe, yu dito, “Tisa yu dimiapiro. Na golalga habang mala umia ni ooala gamina hobi kina homena nenaminia

weran ta i tibi ol na to.” 19 Dungure gama-hobi pire oo hong yal i, i tibi ole hanere hadungwo meri ditere akun ol mongwi.

20 Ena hamen girungure Yisas grangwine ongwo ana holo holo kebena su-tani kina ereho ami di mole homena nemongwi. 21Nemongure Yisas yu ditongwi,“Nan yalhobi mominga sina i yal ta na baital sinania. Ha weni kara di ni teiwa.”22 Dungure gamahobi miling gul sunguregumang bani nin han iriala olere, yal tanitani aire, “Na yo? Na yo? A, i ta olki-ralua.” 23 Ditongure Yisas yu dungwi, “Niyalhobi monga sina i yal ta na bai tal sina-nia. Sinanga yal iwe, nan ereho ami dimolere, homena pere bala tani ereho nirbole nobilua. 24 Ha maing mining ganingbol engwo meri irawe, Ari Wang Weni nagolalga pamia. Tena bai tal sinanga yal iwe,emgi gul bir weni ikiralua di pino? Inanua.Nimai ta ni kul ekinangworai, na bai talsikinanba.” 25 Dungure yal Yudas Yisas yuditongwi, “Tisao. Na han dino?” DungureYisas Yudas yu ditongwi, “Ni nin dinua,”dungwi.

Yisas gamahobi breti wain kina tongwo ha(Mak 14:22-26, Luk 22:15-20, I Kor 11:23-25)

26 Ena homena ne mongure Yisas bretita irere, God homena na tenga wai piriwadire, a du dire, yalhobi tere yu ditongwi,“Homena i na nan yulana ni teiya, ire no.”27 Ditere, mulu hau wain nir ta irere, Godhon ereyu ditere, yalhobi tongwi. “Ire no.28 Nir iwe, na algi dimia. Na nan algi arimikiweni tal nigi dongwoongwoGodpringtongwo i wai sinangure, God bolo gumangpuli ire u tani nama dire, tobo teiwa. 29Nanir wain iwe, ni kina hon ta nekiralba, emginabe God kene ongwo bani pi molere, nina kina hon nerabilua. Na ha weni di niteiwa.” 30 Ditongure ul geral ta di waisirere, Yisas grang wine ongwo hobi kinaere Olibi hamen hul i ongwi.

Yisas Pita mobeng hal wa na tenanuadungwo ha

(Mak 14:27-31, Luk 22:31-34, Yon 13:36-38)31 Ena pi mongure Yisas yu ditongwi,“Ha maing mining ta yu pamia. God kun

sipisipi kene ongwo yal i sigonangure, kun

sipi sipi

Page 45: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 26:32 42 Matyu 26:56hobi te ususu namua.” (

Sek 13:7) Yu di emiraya, ni yalhobiiwe, na aidolere, te ususu nania.32 Nanba, na golere hon airalga iwe,homa e ni tere pi Galili ganba mo-lalua.” 33 Dungure Pita Yisas yu di-tongwi, “A, yalhobi te namba, na ni aidolekiralua.” 34Dungure Yisas Pita yuditongwi, “Pitao, kenba, ginangwo nahana gin sui tai dire di kul sinangerehoale emgi be dinamua.” 35 DimbaPita yulang bole yu dungwi, “A, nigonangi na para golalua. Ni hani tadi kul sikiralua.” Dungure gamahobipara Pita dungwomere doling bole yudungwi.

Yisas irang God ha di terala dire Getsemaniu sina ongwo ha

(Mak 14:32-42, Luk 22:39-46)36 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

pi Getsemani u sina i ongwi. Pi pa dungureYisas yalhobi yu ditongwi, “Ni yalhobi timimolo. Na ban ta pire nabe God ha waiol terala oiwa.” 37 Direre Pita ire, SebediwangYemsYon suri ire dire, aule ire ongwi.Pirere, Yisas yong sina ering bai tabilehoho mo ungure, nomani si gogo olungwi.38 Olere yasu hobi yu ditongwi, “Na yonasina i erin bai tabile dimia, golalga merepiria, hon mole han molo.” 39Direre obilgaulubu pire, ikwi bole, God yu ditongwi,“Nabe, ni aki di na terala di pinanga, aki dina to. Tenanga omaga gul piralga haung utibi ta hunama, di piriwa. Piriba, na hana tapaikima. 40 Ni dinanga pinaminua.” Di tepisolere, ere yasu hobi mongwo bani pirehangure, ul pai mongwo hangwi. HanereYisas Pita yu ditongwi, “Ni yasu hobi ulgisire ul pai mongi tal ome?

Honmolo di ni tegaraimolkino? 41Setenni kraun sire kera kul ni tenangwo manaadinana dire yu onamia, ni ul paikirere, Godtani pir tere, ha di tere tere molo. Nomanisi pinga kulang pangwo yu olalua di pinba,te gaun oun dongwo timawe.” 42 Ditere,hon ere mena pirere, irang kina hawaihoma ol tongwomeri hon ol tongwi, “Nabehol su dikimia, gul piralga hol obil dimuadingiwe, para dinia. Ni dinga meri na wineolalua.” 43 Di te pisolere, hon ure yasuhobi omeling oun dongure ul pai mongwohangwi. 44Hanere hon ere banta pire irang

kina hawai homa ongwo meri hon ongwi.45 Ol pisolere ere gamahobo mongwo baniure yu ditongwi, “Ni yalhobi ul pare erinmono? Hanega. Na si gonama digaraimala umia. Ari Wang Weni na irawe, nahan holere ari ha maing pirkungwo hobina tenangwo pamia, ni yalhobi airingerenamna pano. 46 Na bai tal sinangwo yalomaga umia, hano,” dungwi.

Yudas Yisas bai tal sire kiang hobi tongwoha

(Mak 14:43-50, Luk 22:47-53, Yon 18:1-11)47 Ena di mongure Yisas grang wine

ongwo yal ta Yudas u pa dungwi. Dungureari miki weni kina ereho ungwi. Ungwo yalhobi iwe, di kuba para ire ungwi. Ungwohobi, Yuda ha maing singaba ya, Yudakene ongwo hobi nu si olungure, ungwi.48 Ungure bai tal sinangwo yali homa yuditongwi, “Ni yalhobi hangere, na homapirere, yal ta guma mu diralga yali hanhonanga yal monamia, hole aule ire pio.”49 Ena Yudas homa Yisas mongwo bani upa dire “Tisao, moldinio,” ditere guma mudungwi. 50 Dungure Yisas yu ditongwi,“Yahuno. Ni talta ol na terala dire unangagintani ol na to.” Dungure arihobi para urealing a i si molere, han hongwi. 51Homba,Yisas grang wine ongwo ta di baina ireYuda singaba honagi yal ta di simia, kraungbol bali sungwi. 52 Sungure Yisas yu di-tongwi, “A, yu olkire di aibing eyo. Teyalta di sinanga pring mong ni sinangwogonanga pamia, pirikino? 53 Hamen Nabegala diralga, ensel tabin ana holo holokebena sutani bai nu si olangure gintaniaki di na tenamia, pirkino? 54 Ensel hobiaki di na tenamba, hamaingmining ganinghoma awa ha di engworai u tibi unamia,aki di na tekungure, tal han i u tibi ungwo,hangiwe,” dungwi.

55 Ditongwo gin iwe, Yisas inaa dire ar-ihobi yu ditongwi, “Ni yalhobi na na hansirala dire, di kuba ire unia. Ungiwe, yalta homena kuni nongwo han sirala dire unmo? Ya monga haung iwe, kinbe kinbe nakina ha maing oo ala ereho molere, ha dini tega pinga irai, na han sikiniraya. 56 Yuoniraba, God hana togu yal homa awa hadi engworawe, omaga u tibi ungwo hanua,”dungwi.

Page 46: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 26:57 43 Matyu 27:4Dimiawe, grang wine ongwo hobi Yisas

aidolere te ongwi.

Kiang hobi Yisas auli Kaunsil mongwo banipire ha hol ol tongwo ha

(Mak 14:53-65, Luk 22:66-71, Yon 18:13-14,19-24)

57 Ena yalhobi Yisas aule irere, Yuda hamaing oo singaba, yal Kaiapas ke pangwomalgi ongwi. Ongure ha maing Lo tisaire, ha maing kene ongwo tau ire dire,haya u ku bol mongwi. 58 Momia yal PitaYisas ongwomobing hol i doling bol ongwi.Pirere ulibi naa di mongwi. Mongure erkwi nu mongwo yal tau mena hol i ami dimongure, Pita omeling gaini han mongwi.

59 Ena Yuda ha maing oo singaba, te ukubongwo hobi, Yisas si gonama dire ha holongwi. 60 Omba, ha dungwo hobo kungwi.Kumia ari miki weni airere, hasu dire kerakul tongure, ha ta u kunuhoma. 61Hongurehon yal sutani aire yu ditongwi, “A, yaliyu dimiraya, Yuda ha maing oo bir na tuleolere, ari habang sui tai dire gintani honkeralua dungworawe.” 62 Dungure Yudaha maing oo singaba nambawan sina airemolere, Yisas yu ditongwi, “Ha di mere sini tongwo i ni mong di tere molkino?”.63 Dimba, Yisas pir uning si ole simemongwi. Mongure Yuda ha maing singabayu ditongwi, “God maulung bani sirin bolni teralia, ha ta pinanga meri di na to. Nimaa e tominga yal God irawe, wang Kraistni mono?” 64 Dungure Yisas yu ditongwi.“Owo, para molga hanere dinia. Dinba, AriWang Weni na iwe, God na i aleng wenihol i olangure molalia. 65Moli pirere emgikwahawa bolimbani mole uralga hanangapamua.” Dungure ha maing singaba i nigide pirere, nin galsina ongwo aulu dire, yuditongwi, “Eke. God gaung ha sungwopingiwe. Yal ta hon aire sirin bol piriki-namia. 66 Yal i ha gogo dungwo timawe.Gonam mo, Golkinam mo? Ni arihobi ninpinanga mere mere do.” Dungure yalhobigrang paramuru, “Yal i pring bir pai tomia,gonamue.” 67Direre yal tau ebil si gumangbani bilere, kuba sire, didagi sungwi. 68Sireyu ditongwi, “Kraist ye, ni God hana toguyal mon mo domo? Ni sungwo yali hangarawe?” dungwi.

Pita Yisas na hankiwa dire di kiruludungwo ha

(Mak 14:66-72, Luk 22:56-62, Yon 18:15-18;25-27)

69 Ena yu ol mongure Pita maini usina i mongwi. Mongure ha maing ookene ongwo yal boi honagi ama ta upa dire, hanere, yu ditongwi, “Ni Galilihong yal Yisas gamahobo irai mongiwe.”70 Ditongure Pita ha di kirulu di menaolere, “Haniraba, dinga pir kun olekiwe,”dungwi. 71 Direre ere maini nala direhona i ongwi. Ongure boi honagi ama taPita hanere, ari hobi yu ditongwi, “Yalya, Nasaret hong yal, Yisas, gamahoboirai mongwo malawe.” 72 Dungure hon dikul sire yu ditongwi, “A, haniraba dingapirkia, ha weni kara diiwa.” 73 Dungureemgi ari mala mongwo hobi Pita honsirin bol tongwi, “Ni Galili ha howatani pangwo timawe. Yisas gamahobomolkino?” 74 Dungure Pita God maulungbani di yulang bolere, “Na ha pangwodikiralga God na sigonaamia, yali wenikara hankiwe.” 75 Dungure gintani hoalebe dungwi. Dungure Pita Yisas ha homaditongworai nomani si pirere, “Hoale bedikinangure, ni gin sui tai dire na hanadi kul sinanua,” ditomiraya, nomani sipungwi. Pirere Pita maini pirere, min bileyare simile hai me mongwi.

27Yisas aule ire Pailatmongwo bani ongwoha(Mak 15:1, Luk 23:1-2, Yon 18:28-32)

1 Ena honmil sinamoki Yuda ha maingoo singaba ya, kene ongwo hobi para, Yisassi gonama dire ha hongwi. 2 Holere, hansirere, aule ire pi nambawan gabman Pailattongwi.

Yudas nin gongwo ha(Ap 1:18-19)

3 Ena gonama dire yulang bongwo iYisas bai tal sungwo yal Yudas hanere, “Napring ta pai na tekungwo bani iwe, tal nigidongwo ole, bai tal si waga i nigi domua”dire, hon nomani si kulu si pungwi. Pireremoni miling tripela ten tongwiwe, hon ipire Yuda ari kene ongwo hobi mongwobani pirere nin te aibing olungwi. 4 Olereyu ditongwi, “Na yali hasu kera kule diwagarai gonangwo pamia. Tal nigi dongwo

Page 47: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 27:5 44 Matyu 27:30olia God pring na tongwo igayawe.” Dun-gure yalhobi yu di tongwi, “Na yalhobihana ta paikimia. Ni nin hani pangwo diwanga irawe.” 5Dungure Yudas miling gulsungure, moni i siru di ha maing oo alaolere ere ongwi. Pirere nin nugung hansire, gongwi.

6 Ena ha maing oo singaba hobi moni igana di irere yu dungwi, “Ari gongwomonitobo iwe, nan ha maing oo moni kina i mudire gal tani girimingere, kunu ta paikina-mua.” 7 Direre yalhobi ha hongwi. Holeremoni irere, mulu sin honagi ongwo yal taganba ya nongwo bring sungwi. Sungwoi, wiyol miling ta ure gonangwo man wuenaminua dire, ganba i, i tibi ol engwi.8 Emiawe, ganba i haang Algi Ganba dimuadire, haang engure omaga ya di pamua.

9Homa God hana togu yal Yeremaia awaha di emiraya, omaga u tibi pire nimaomua.

“Isrel ari yal ta bring sinama dire monipai tongwo meri tripela ten kunu inamia.10 Irere mulu sin ol enangwo yal ta ganbabring sinamia. Sinangwiwe, hamen yal birGod di na tongwo irai wine onaminua,”dungwi.

Pailat Yisas sirin bol tongwo ha(Mak 15:2-5, Luk 23:3-5, Yon 18:33-38)

11 Ena Yisas Pailat gumang bani airemongwi. Mongure Pailat sirin bol tereyu dungwi, “Ni Yuda singaba nambawanmono?” Dungure Yisas yu ditongwi, “Owo,para molga hanere dinua.” 12 DungureYuda ha maing singaba hobi ire, keneongwo hobi ire dire, Yisas ha di mere sitongwi. Tomba Yisas ha ta mong ditekima.13 Ditekungure Pailat yu ditongwi, “Ni ariha hol ol ni tongwo i ha tamong ditekino?”14 Dimba, Yisas Pailat ha dungwo bani ereha ta mong ditekima. Ditekungure Pailatnomani si gogo dangwi.

Pailat Yisas er pera bani si golo di tongwoha

(Mak 15:6-15, Luk 23:13-25, Yon 18:39-19:16)15 Ena erin habang homena bir si gale

nere mongwo haung Pailat yal ta halabusipangwo gule ole ole yu ongwi. 16 Ongwohaung i, yal ta haang, Barabas, halabusipangwi. 17 Pangure arihobi u ku bongure,Pailat sirin bol tere yu ditongwi, “Ni aragule ole na tenama di pine? Yisas Barabas

gule ole na tenama di pin mo, Yisas Kraistgule ole na tenama di pine?” 18 Yu direrearihobi Yisas ha hol ol tere nigi de pirtongwiwe, Pailat maing han pa dungwi.19 Dire ha hol ongwo bol se bani ami dimongure eungbi yal ta bai nu si olere yuditongwi, “Yal wai mongwo yali ha ta dibani ol tekio. Na girungwo ul pare kuhanere, yali piriga milna gul bir simua,”dungwi.

20 Ena Yuda ha maing singaba ire, keneongwo hobi ire dire, ari hobi kraung areyu ditongwi, “Yisas aidolo. Sigonamia,Barabas gule ole na to.” 21Ditere mongurenambawan gabman yu ditongwi, “Yal su-tani momia, yal ta i gule ole ni tenaminmo, yal ta i gule ole ni tenamne?” Dungurearihobi mole, “Barabas gule ole na to.”22Dungure Pailat yu ditongwi, “Para dinia.Barabas gule ole ni tenaminia. Te Yisashaang Kraist enga yaliwe, tal ol tenamne?”Dungure arihobi para weni grang mu dire,“Er pera bani si golo.” 23 Ditomba Pailatyu ditongwi, “Yal ya tal ome? Tal taongwo hano?” Dimba ari hobi grang mudire erakere dire yu dungwi, “Er pera banisi golo.” 24 Ha yu dinangwo kura biri tibi olangwo pamia dire, Pailat “Yisassi gonangwo i pring na molga bani hu-namia. Ni yalhobi nin hani panamua,”di tibi ol tere, nir ire, arihobi omelingbani aleng biging sungwi. 25 Sungure ari-hobi yu ditongwi, “Sigonangwo pring iwe,nan yalhobi mominga bani unangure emgigalna hon mali nangwo bani pring parapai namua.” 26 Dungure Pailat pirere, ar-ihobi yong aura diterere, Barabas gule oletongwi. Terere Yisas aule ire pire kuba sire,si gonama dire, soldia er kwi nu mongwohobi tongwi.

Soldia hobi Yisas gaung ha si tongwo ha(Mak 15:16-20, Yon 19:2-3)

27 Ena tomia soldia hobi Yisas aule irere,nambawan gabman opis malgi ongwi.28 Pirere soldia para muru u ku bolemongwi. Molere Yisas galsina gule ole,galsina mori wai weni ta sigui ditongwi.29 Ditere han galeng engwo ta irere, amakere breng bani wa siru ditongwi. 30Diterekewa goliba aleng weni hol i wa e tongwi.Tere hasu kewa dire, maa e tere, “Yuda arisingaba irai monua,” dire, ebil si tere, kewa

Page 48: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 27:31 45 Matyu 27:59kuba goliba nin angwo i a tol di ire, brengbani dulagi sungwi. 31 Sirere gaung ha si tepisolere, galsinawai gule nin i pire, yali ningalsina hon sigiu ditongwi. Ditere er perabani si gonama dire, aule ire ongwi.

Yalhobi Yisas er pera bani si engwo ha(Mak 15:21-32, Luk 23:26-43, Yon 19:17-27)

32 Ena pire hangure, Sairini ganba hongyal ta, haang Saimon, u guma erere yuditongwi, “Yisas er pera haungwo i nitol di haunana wo,” ditongwo, haungwi.33 Haungure Yisas aule irere, pi Golgotaganba ongwi. Ganba iwe, nan hana AriBreng Yulang hul wa dinaminia. 34 Ganbai pirere, wain nir tulere nir gu kengwota i mu dire, Yisas nenama dire, tongwi.Tomba, Yisas obilga ne pirere pisolungwi.

35 Pisolimia arihobi aule ire pire, erpera bani sungwi. Sirere, galsina wangwogulere, santu sire, win sungwo yali i ongwi.36 Ena er pera sungwo bani kwi molerehan mongwi. 37 Molere er gumiling baniiwe, ha di mere si tere ha hol ol tongwomeri mining yu bol engwi. “YISAS YUDAARI SINGABA TANI MOMUE.” Dire yu bolengwi. 38 Erere bina holo holi iwe, kurabolere, homena kuni nongwo yal sutanidaling holo holo er pera bani si engwi.

39 Ena ari hobi wiriyala pire gaung hasire, breng guma gama dire, grabalga oltongwi. 40 Ol terere yu ditongwi, “Ni hamaing oo bir i tule olere, ari habang suitai dire hon keralua, diniraya. Ni Godwang monanga, nimni mole wa di manbiwomo.” 41Ditongure ha maing singaba ire,ha maing Lo ha nir si tongwo hobi paragaung ha si tongwi. 42 Tere yu ditongwi,“Ari tau gongwo aki di tomiraya, nin gaungaki di tenam mo? Te Isrel singaba Kraistye. Ni er pera bani pisole manbi womo.Unanga hanere, na yalhobi ni hani wineolere, a i si wanaminba? 43 Yali God pirtere mole, ‘na God Wang weni moliwa’dimiraya. God wai hanere aki di tenammo? Han monaminue.” 44 Dungure talgogo ongwo yal su er pera bina holo holisi engwo hobi ere yu gaung ha si tongwi.

Yisas gongwo ha(Mak 15:33-41, Luk 23:44-49, Yon 19:28-30)

45 Ena omare ari u sina weni umba,hamen si bongwi. Si bongure moli ongwo

ongwo, pu dungwo ari pera wangure,hamen hon tangwi. 46 Tangure, Yisas galabir weni dire yu dungwi, “Eli, eli lemasabaktani?” Ha iwe, nan ha memini yupamia, “Na God ye, na God ye, ni ta-longwo na aidoline?” 47 Dimba ari taumalamongwo hobi gala dungwo i pirere yudungwi, “Yal iwe, Ilaiya gala dima pino.”48 Dungure yal ta gintani bli si ure, diminbaira me gu kengwo meri iwe, tal ta yudungwo nir hol nongwo gal ali hongwi.Holere mugu homiri bli wa ki dire, Yisasnenama dire grang wangwi. 49 Wamba,ari tau mole yu dungwi, “A, i tekirere,han molo. Ilaiya urere, aule i manbi olammo, olekinam mo, hanaminue.” 50 Diremongure Yisas gala bir dire gongwi.

51 Gongwo gin iwe, Yuda ha maing ooala gal apalapa bir han hol engwo iwe,sina si oulu di ya ime pirere, u sutaniongwi. 52 Ongure ememe bir weni pigasungwi. Sire kwahulu si du dimio, te ariyulagi engwo bani ganba grang hongureGod grang wine olere gongwo hobi si honere airungwi. 53 Airungure Yisas emgiairere homa e terere Yerusalem ongwi.Ongure golere airungwo hobi para dolingbole wangure, ari para hangwi.

54 Ena soldia ya, te kepten kene ongwoyal ta Yisas kwi mole kene ongwo hobital ongwo i hanere, miling giri golere yudungwi, “Yal iwe, God Wang weni karamongwo pamua,” dungwi. 55 Ena agr mikiweni molere hamba, tal yu u tibi ungurehan mongwi. Al hobi iwe, homa Galilimolere, Yisas aki di terere, doling bongwi.56 Doling bongwo al hobi iwe, Maria Mag-dala ke pangwo ire, Maria diing YemsYosep aang ire, Sebedi wang suri aang iredire, mongwi.

Yisas yone hulu grang ala man wu engwoha

(Mak 15:42-47, Luk 23:50-55, Yon 19:38-42)57 Ena hamen girungure, Arimatia ke

pare talhan miki a nongwo yal ta, haangYosep, u pa dungwi. Yaliwe, Yisas hadungwo wine ole gamahobo wangwohobi yali para doling bongwo yal momia.58Molere, ere pi Pailat mongwo bani pire,Yisas yone irala dire, sirin bol pungwi.Pungure Pailat mole, “Yone dimia ire to.”59 Ditongure Yosep Yisas yone irere gal

Page 49: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 27:60 46 Matyu 28:17pege hon ta yobilungwi. 60Yobilere ire pireYosep nin golalga hulu grang ala i enamuadire nu ke engwo ala iwe, Yisas yone alai engwi. Erere hulu bir weni ta akrigi sirekwaling bol pera di engwi. Erere ere ongwi.61 Ere ongure Maria Magdala, Maria diingkina ami di molere, tene han mongwi.

Soldia hobi yulagi engwo bani kwi hanmongwo ha

62 Ena honmil Sareba, hamen tangure,ha maing singaba hobi ire, Perisi yalhobiire dire, Pailat mongwo bani ongwi. 63 Pireyu dungwi, “Yahuno. Na yalhobi nomaniyu si piminia. Hasu hong yal iwe, honmolere yu dimiraya. Na golere ari habangsui tai dire pai molere hon airalua. 64 Yudungwiwe, grang wine ongwo hobo iraiyone man wu engwo bani pire, kuni ire, tepirere, i kul si ere yal irai airimua dinangwopanamia. Dinangwiwe, ni soldia hobi ditengere, hona grang si pera mama di ererehaung sui tai dire kenemama ol monamua.Molkinangwo, Yisas grang wine ongwohobi emgi hasu dinangwo i, Yisas homahasu ditongwo nigi domba, emgi dinangwoi nigi weni denamua.” 65 Dungure Pailatyu ditongwi, “Ni yalhobi soldia tau aule ireongere kene ol monama pio.” 66 DungurePerisi ha maing singaba kina Pailat grangbani pirere ere ongwi. Pirere Yisas yoneengwo bani kwahulu birmamaweni si peradi erere, yal ta er kwi nu mongure, tau ereongwi.

28Yisas airangwo ha(Mak 16:1-10, Luk 24:1-10, Yon 20:1-8)

1 Ena Sareba haung wai sungure, Sarebirhonmil Maria Magdala hong al ire, Mariadiing ire, al suri Yisas engwo bani haraladire ongwi. 2 Pi han mongure ememe birweni piga sungwi. Sungure God kwia enselhamen bani ya ime ure kwahulu hona bolpera di engwo i, i mena olere bolimbaniami di mongwi. 3 Mongure gaung banihamen yong anigi ongwo meri gaung baniba bomio, te gal pungwo bani iwe, pegeau dale dimia hangwi. 4 Hangure soldiapara hanere, ganulun dire kul bir pungwi.Pirere gaung nungure, ari gongwo meriereme ire pai ongwi.

5 Ena ensel al suri yu ditongwi, “Ni alsuri kul pirikio. Ni al suri Yisas er perabani si gongworai wa dunga haminia. 6Wadungiwe, baniyamolkimia, haya aire si honere, ere omia. Homa ha di ni tongwo pingameri irai yu omia. Ni al suri ure pangwoaibing hanana wo. 7Hanere bli si pire Yisasgrang wine ongwo hobi yu di to. Yisasgongworai si hon ere airimia. Yal i homaere Galili omia, ni doling bol pire hananapo. Na ha di ni tominga i, i bangi olania,a i si ire pire, grang wine ongwo hobi ditenana po.” 8 Ena al suri kul pimba, ha yuditongwo bani iwe, hon wai pungwi. Waipirere, yulagi engwo bani aidolere, bli si pimalgi pire, grangwine ongwohobi di teraladire ongwi. 9 Omba Yisas gintani u pa direyu ditongwi, “Al suro, widinio.”

Dungure al suri Yisas gumang hanere, yaami dire kebering bani are maa e tongwi.10 Tongure Yisas al suri yu ditongwi. “Nial suri na kulna pirikio. Ere malgi pireebina hobi ditengere, pi Galilimalgi ku bolemolere na hanamua,” dungwi.

Soldia hobi di wangwo ha11 Ena al suri ere ongure, soldia Yisas

man wu engwo bani kene ol mongwo hobitau tal ongwo i hanere, bli si Yerusalempire Yudari ha maing oo singaba di tibiol tongwi. 12 Tongure Yuda ha maing oosingaba, kene ongwo hobi ku bol molere,ha hongwi. Holere soldia kene ongwohobi moni bir weni terere yu ditongwi,13 “Gongwo yal irai ul paminia, grang wineongwo hobi ure yone ire te ongwo pamia.14 Te nambawan gabman ha i pinam mo,pirikinam mo, dire, kul pirikio. Pinan-gure nan yalhobi gintani pire a ura ditenaminua.” 15 Dungure soldia hobi monitobo tongwo irere, ha dungwo meri wineongwi. Ena yu ongure hasu hawai ha iwe,Yuda ari mongwo bani si dinaa dire paiongwo omaga ya pai momua.

Yisas gamahobi ha maing honagi onamadire nu si olungwo ha

(Mak 16:14-18, Luk 24:36-49, Yon 20:19-23)16 Ena Yisas grang wine ongwo ana holo

holo kebena taniga yalhobi Yisas Galili poditongwo meri wine olere, ere ongwi. 17 Pipa dire Yisas mongwo hangwi. Hanere pitege ere mongwi. Momba, yal tau nomani

Page 50: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Matyu 28:18 47 Matyu 28:20su su sungwi. 18 Simba Yisas mala ure yuditongwi, “God yulang para weni hamenpire ganba pire nan na te pa dimia. 19 Ipirere ni yalhobi ari ganba ganba di aulere,i na kebena bani tabin si enania. Erere Abeire, Wang na ire, Kwiang ire dire, haangaine ei tere ha maing nir bil tenania. 20 Tena ha di ni tega i, ni yalhobi i pirere, nirsi tengere ari hobi wine ol pa dinamua.Onangure na ari habang habang ni yalhobikina si daulemol pai oli obilgere, habangpadinangwo pamua. Na ha di ni tega i ogolopirio,” dungwi.

Page 51: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 1:1 48 Mak 1:20

God ol wai ol na tongwo ha iMak bol engwo dimia

Yon nir bil tongwo yali ha di tibi olungwoha

(Mat 3:1-12, Luk 3:1-9, 15-17, Yon 1:19-28)1 Ena God wang Yisas Kraist iwe, ol wai

ol na tongwo ha maing i kebereng holere,u tibi omia pinamna.

2 Te ha maing i God hana togu yal Aisaiaawa ha dire mining yu bol emia,

God yu di emia. Na honagi ari ta bai nusigere,

yali homa ere hol bala di tenamia. 3Baladi

tenangure, ganba po engwo gul yal tamolere,

“Talhan para weni hobang yal unamiahol bala ditere, akun

onangere, u wai namua,” dire gala dina-mua.(Mal.3:1)

4 Ena yu di engwo meri iwe, Yon ari nirbil tongwo yali, ganba po engwo bani u tibipire mongwi. Molere, “Tal nigi dongwo olwanga i, nigi de pir tere, nomani si kulusire, hon olkirala di pire wayo. 5Wanangananir bil ni teralgere. God prin ni tongwo i,yole ni tenamua.” Dungure, yalhobi pirere,Yuda ari te Yerusalem ari para kri di u kubol mole, Yon ha dungwo pire mongwi.Molere, tal nigi dongwo ol wangwo maingdi tibi olungure yal Yon, Yodan nulu mol-ere, arihobi nir bil tongwi.

6 Ena Yon kun hamel eme galsina ware,onibani kun gang dere, hau guamoro, tedenbomaniring obil neremongwi. Molere,“Yal ta na mobina hol unamia. 7Unangwoyaliwe, yal bir monamia na yal diganmoliwa. Te na gal bala kine teralba, ganbaari digan moliwa. 8 Na nir wo bil ni teiba,yaliwe, God Kwiang ni tenangure, ni yonwu binangure kina ereho mol pai onanua.”

Yal Yon Yisas nir bil tongwo ha(Mat 3:13-17, Luk 3:21-22)

9 Ena ditongwo habang iwe, Galili ganbasina i Nasaret oo malgi Yisas molere, piYon mongwo bani pa dungwi. Pa dun-gure Yon Yodan nulu molere, Yisas nir biltongwi. 10Tongure, Yisas eremena ungure,

hamen gintani sala du holo holo ongure,God Kwiang hahoba yumil mongwo merimole, ya ure, Yisas brengbani mongwi.11 Mongure, hamen bani ha ta yu ya imeurere, “Na wana wai milna ala pania, yonamilna ni teiwa,” dungwi.

Seten ure Yisas kela kul tongwo ha(Mat 4:1-11, Luk 4:1-13)

12 Ena God Kwiang iwe, Yisas gintaniaule ire pi ganba pene engwo bani olun-gure, pire mongwi. 13Mongwo haung iwe,guung yalsu kebering aling poti ongwi.Ongure Seten ure, Yisas kraung sire, kelakul tongwi. Tongure, hau biing kina erehomongure, ensel hobi urere, kene ol temongwi.

Yisas Galili malgi honagi kebering hongwoha

(Mat 4:12-17, Luk 4:14-15)14 Ena Yon halabusi oo ala engwo pai

mongure, Yisas Galili pi pa dire, God talol na tongwo ha maing di tibi olungwi.15 Olere, “God kene ol na tongwo haungomagamominia, ni yalhobi tal nigi dongwool wanga i, aidole, nomani si kulu sire honolkirala di pire wayo. Ware God tal ol natongwo ha maing a i si wayo,” dungwi.

Yisas yal sui sui dire na dolna bonana wodire gala dungwo ha

(Mat 4:18-22)16 Te gin ta Yisas Galili nir digan bir bina

warere, hangure, ebering Saimon Endruyasuri pisi nir hau gal pia si nir ala olere,pisi si mongure, hangwi. 17 Hanere, yuditongwi, “Ni yasuri ure na dolna bolo.Bonangiwe, na honagi tau nibil di ni tegere,nir hau singa meri ari yal al tau i na ten-anua.” 18 Dungure, yasuri gintani pisi galpisolere, Yisas doling bol ongwi.

19 Omia, Yisas obilga ulubi pire hangure,yal Sebedi wang sutani ta Yems, ta Yon,yasuri sipi ala mole pisi gal soulu dungwohon guwa si mongure hangwi. 20 Hanere,“ni yasu namnawo,” di gala dungure, irangSebedi nir honagi yal tau sipi ala mongwohobi pisolere, gintani ure, Yisas doling bolongwi.

Yisas yal ta kwia nigi dongwo si doleng i oletongwo ha

(Luk 4:31-37)

Page 52: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 1:21 49 Mak 2:221 Ena omia, aule irere, Kapaneam malgi

ongwi. Ongwo habang i Sabat haung u tibiongure, Yisas hamaing oo ala pirere, ha nirsi tongwi. 22 Si tongure, yalhobi ha i pireganulun dungwi. Ena Lo krehaman ha nirsi tongwo yalhobi ha maing dungwo merita dikima. Yali hamaing hongwenimomia,mole hamemini di tibi ole ditomia, arihobipire ganulun dungwi.

23 Dungwo haung iwe, yal ta kwia nigidongwo yong sinamongure, u hamaing ooala molere gala dire, 24 “Yisas, ni Nasareteyal irawe, na nan hana pamia ni hanipamo? Ni na ol gogo dal na terala direuno? Ni God ni bai nu sungwo yal monia,na ni han pa diwa.” 25 Ditongure, Yisaskura ha ditere, “Ni ha dikio. Ari yong sinai aidolere, ere mena po.” 26 Dungure, kwianigi dongwo ya dani sungwo ol tomia, ayamaya dungure, aidole, ere mena ongwi.27 Ongure, yalhobi tal ongwo i hanere,grang dalungure, ha diria ole, “Ayo. Yalital ol tome? I ha maing maing ta yulangkina kwia ha ditongure, pirere, grang wineomua,” dungwi. 28 Ena Yisas tal ongwoguung haang iwe, gintani wa dire, Galili te,ganba bina holo holi para kunu bengwi.

Yisas Pita woumbi gaung nega dungureawai ol tongwo ha

(Mat 8:14-15, Luk 4:38-39)29 Ena Yisas ire, Yems ire, Yon ire dire,

ha maing oo pisolere, pi Saimon Endruoo kepangwo ala mongwi. 30 Mongure,“Saimon woumbi gaung nega dungwo bolbani ul pai momua.” 31 Ditongure, Yisas uwerang ta pire, al i aling arere, aki di airun-gure, nibil i gintani wai sungure, yamonimongwi. Molere, ari nibil ongwo haraladire ungwo hobi, homena si gale tongwi.

Yisas ari yal al miki weni awai ol tongwo ha(Mat 8:16-17, Luk 4:40-41)

32 Ena hamen hama sungure, ari nibilpangwo te kwia nigi dongwo yong sinamongwo hobi aule ire, Yisas mongwo baniungwi. 33 Ungure, ari tabin miki wenihona si di di mongwi. 34 Mongure, Yisasnibil ongwo hobi awai ol tere, te kwia nigidongwo yong sina mongwo hobi si dolingi ole tongwi. Tongure, kwia Yisas gumanghanere, ha diterala di omba, manaa di-tongure, ha ta dikungwi.

Yisas Galili honagi ol wangwo ha(Luk 4:42-44)

35 Ena honmil sinamo hamen hamasipangure, Yisas aire pi banta sina eringgobo ta molere, God kina ha di te mongwi.36 Mongure, Saimon oo kepangwo ala arimongwohobi, “Yisas molkimua,” dire wadu i ongwi. 37 Pirere, mongwo i tibiole hanere, “Ari para ni ni wa dumua.”38 Ditongure, Yisas yu dungwi, “Na ariganba bina holo holo kepai ongwo i, parawa pa di mena olalia. Yu olere, ha maingditeralga pamia. Na honagi iwe, tani pirewiwa,” dungwi. 39Direre, Galili ganba binaholo holi para wa pa dire, ha maing oo alaha nir sitere, te kwia nigi dongwo yong sinamongwo hobi si doling i ole tongwi.

Yisas yal ta hakubi dongwo awai ol tongwoha

(Mat 8:1-4, Luk 5:12-14)40 Ena, hakubi dongwo yal ta Yisas

mongwo bani pire kebering gulu bole mol-ere, “Ni nebona i kri di olala di pinanga,i ole na tenanba?” 41 Dungure, Yisas mil-ing pir tere, aling sine dire, gaung baniare, yu ditongwi, “Na olalia, gaun wigisinangure, u wai nanua.” 42 Yu dungureyali nebona gintani wai sungure, ya monimongwi. 43 Ena Yisas ha ering mongwoditere, “Haya po. Ni u wai ongiwe, ari tahawai ol tekio. 44 Te ni gaun i, Yuda hamaing oo kene ongwo yali nibil di tengere,Moses ha dungwo meri grang wine olere,homena si gale God tenania. Tengere aripara ni han pa dinamua,” dungwi. 45 DireYisas mana di tomba, yali pirkirere, aripara weni dite i ongure, ha i para weni uganba bina holo holi ongwi. Ongure, Yisasoo bir malgi ta namba, ari huhu enamadire, angwo timi mongwi. Mongure, aripara muru Yisas tal ongwo ha i pirere, umongwo bani pa dungwi.

2Yisas yal ta kebering aleng meginungwo

awai ol tongwo ha(Mat 9:1-8, Luk 5:17-26)

1 Yisas habang tau gobari Galili mol-ere, emgi hon ere Kapaneam ganba ongwi.Ongure, ari hobi molere, “Yisas ere malgiumua” dungure, pungwi. 2 Pirere ari mikiweni ungure, oo hona si di dungwi. Si di

Page 53: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 2:3 50 Mak 2:25dungure, Yisas ala molere, ari ha maing ditongwi. 3 Di te mongure, yal ta nibil olekebering alingmeginungwo yal sui sui direerba hau ire, Yisas mongwo bani ungwi.4Umba, ari hona si di di mongure, iri si air-ing bani pire oo airing tulere, er kwiba bolopia si ala olungwi. 5Olere, Yisas awai onan-gure yali wai monama di pungwo mainghanere, Yisas nibil ongwo yali yu ditongwi,“Wanaye, ni tal nigi dongwo ol wangereGod prin ni tongwo i haya kri di ole nitomua.” 6Dungure, ari tau Lo krehaman hakene ongwo nomani wai pangwo hobi amidi molere, “Yali talongwo ha yu di tome?7 God gaung ha si tomia. God nin wenipring i ole tenangwo kunu panamia, ariwo ta yu olkinangworawa,” di hanmongwi.8 Ena yalhobi nomani yu si pire mongure,Yisas haya han pa dungwi. Dire yu di-tongwi, “Talongure ni yalhobi nomani yusi pir mone? 9 Ni nomani si pinga tal haoun dome? Tal nigi dongwo, ol wanga Godpring ni tongwo i kri di ole ni tomua, ditegakulang pam mo? Te, er kwiba ire malgipo di tega kulang pame? Er kwiba ire eremalgi po diteralga kulang panamo? 10 I tapaikinama. Te Ari Wang Weni na molia,God yulang na tongure, ganba bani tal nigidongwo ol wangwo God pring tongwo ikri di olalga han pa dinanua.” Yu direre,nibil ongwo yali yu ditongwi, 11 “Ni di niteiya, aire er kwiba ire, ere malgi po.”12 Ditongure, yali gintani aire, er kwibaire, ere ongwo hanere, yalhobi ganulundungwi. Dire God ma e tere, “Na homatalta yu u tibi nangwo hankiminga irawe,”dungwi.

Yisas yal Libai gala dire wo di tongwo ha(Mat 9:9-13, Luk 5:27-32)

13 Ena, Yisas ere mena pire, Galili nirdigan bina wa mongwi. Mongure, ari tabinbir weni u pa dungwi. 14 U pa dungure,Yisas ha nir si te i ongwi. Pirere, yalAlpias wang Libai mongure hangwi. Libaiiwe, ami di mole, moni takisi i mongurehangwi. Hanere, yu ditongwi, “Ni ure nadolna bolo.” Yu dungure, doling bol ongwi.

15 Ena haung ta Yisas Libai oong alamolehomena ne mongwi. Mongure, ari monitakisi ingwo yal miki ire, hana yal mikiire, Yisas grang wine ongwo tau ire, parahomena ne mongwi. 16 Ne mongure, Lo

krehaman ha tisa ire, Perisi yal ire dire,hanere, gamahobo i sirin bol tongwi, “Ta-longure Yisas yalhobi kina homena erehone mome?” 17 Dungure, Yisas pirere,Perisi yu ditongwi, “Dokta iwe, ari yamonimongwo i gaung bani honagi ta ol tekimia,nibil pangwo yalhobi honagi ol tomia. Naiwe, ari tibi mongwo hobi i ku bolalga,taman. Ari hana ya mongwo hobi i kubolala dire, ya ime wiwa,” dungwi.

God maa e terala dire homena mai tongwoha

(Mat 9:14-17, Luk 5:33-39)18 Ena habang ta Yon grang wine ongwo

hobi ire, Perisi gamahobi ire dire, homenahobi para mai tere ya mongwi. Mongure,yal tau urere, Yisas sirin bol tongwi, “Yongamahobo te Perisi gamahobo haung tahomena hobi para mai tere ya mongure, nigranwine ongwohobi homenamai tekimiatalongure homena nere nere mome?”19 Dungure Yisas yu ditongwi, “Yal ta alhon inangwo habang iwe, ari yol e nongwohobi homena mai tere monamo? I tamolkinama. 20Yol e nongwo hobi bolo paramolere, homena nenamua. Yu onamiba,emgi al inangwo yali pi banta monangure,yol e nongwo hobi miling gul sinangurehomena mai te monamua.

21 “Te ari gal goling bali sinangwo banigal hon bol ere sibirangwo kunu paiki-namia. 22 Sibirangwo iwe, a i di sina pirehon ere bali bir sinamia. Te ari nir wainhon holere, meme gang mugu goling aligaru dikinamia. Garu dinangure, miingure, meme gang i si gala dire, nir wain iwe,u ganba bani namia. Ari han pa dire memegang hon irere, nir wain hon tulangure,meme gang iwe, nir wain i kina mamadinamua,” dungwi.

Sabat honagi mana dungwo i Yisas meminii tibi olungwo ha

(Mat 12:1-8, Luk 6:1-5)23 Ena Sabat habang ta Yisas grang wine

ongwo hobi tau aule ire, paba ya nongwosina wangwi. Warere, yalhobi paba ta penongwi. 24Nongure, Perisi yalhobi hanere,Yisas hawai ol tongwi, “Pino, yalhobi talongwo i Sabat na mana dungworai, nigamnahobo du dire paba gogo pe nomo?”Dimba Yisas i ditongwi, 25 “Ni yalhobi

Page 54: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 2:26 51 Mak 3:23kwiana moya Debit tal ongwo maing min-ing bol engwo irai, kere pirkino? 26Abayataari singaba mongwo habang iwe, Debitmenan golere, ha maing oo ala pire, hom-ena breti tau God maulung bani dungure,ire nomia. Nongwo homena i mai tenamadire emia. Erere ha maing oo kene ongwoyalhobi nin muru nenama dire di tibi oltomia. Ol tomba, Debit ire gamahobi terenomia. 27 God ari ol engwiwe, Sabat erinhabang ba e tomia, te Sabat ol engwiwe, ariba e tenangwo taman. 28Ari WangWeni namolere, Sabat habang para hobang molgapamua,” dungwi.

3Sabat haung Yisas yal ta aling kebir engwo

awai ol tongwo ha(Mat 12:9-14, Luk 6:6-11)

1 Ena Yisas ha maing oo ala hon ongure,yal ta aling kebir engwo mongwi. 2 Ena aritau Yisas Lo ana holo holo isusu olangwoirai ha di mere si tenamna di han mongwi.Molere, Yisas Sabat haung awai ol tenammo, tekinam mo, dire kwi han mongwi.3 Mongure, Yisas aling kebir engwo yali yu ditongwi, “Ni aire u gumana holiyawo.” 4 Yu direre, ari hobi yu ditongwi, “Loana holo holo talwa dungwo pine? Sabathabang nibil panangwo awai ol to dim mo,ol gogo dal to dime? Ari aki di to dimmo, si golo dime?” 5 Yu dimba, arihobi piruning si mongwi. Pir uning si mole nonapangure, Yisas yong ki engwi. Embawe,miling pungwi. Pirere, yu ditongwi, “Niani sine do.” Dungure, yali sine dungure,aling wai dungwi. 6 Ena yu ongure, Perisiyalhobi ere mena pirere, Herot gamahobowa dungwi. Wa dure mongwo i tibi olere,Yisas si golala dire ha hol albe engwi.

Ari tabin bir weni nir digan bina u kubongwo ha

7 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kinaere Galili nir digan ongwi. Ongure, aritabin bir weni doling bol ongwi. Galili ariungure, 8 Yudia ari ungure, Yerusalem ariungure, Idumia ari ungure, Yodan nir binahoibi holbani ari ungure, Taiya ari ungure,Saidon ari ungwi. Ena Yisas tal ongwo iari hobi ha pirere, ungwi. 9-12 Urere, piYisas mongwo bani ongwi. Ongure, Yisas

awai ol tongure, nibil pangwo hobi Yisasgaung arala dire wara kengwi. Te kwia nigidongwo yong sina mongwo hobi iwe, Yisasgumang hanere, nin yare habilai sire galadire yu dungwi, “Ni God wang monua.”Yu dungure, Yisas ha di yulang bole yuditongwi, “Na hana dal tibi olekio.” Ena aritaporal u yobilema dire, Yisas grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Ari tabin birweni u molere, na egerangwo pamia, sipibolimbanimonamna, imalawo.” Dungure,sipi i mala ungure, Yisas pi bolimbani amidi mongwi.

Aposel hobi haang(Mat 10:1-4, Luk 6:12-16)

13 Ena Yisas sipi pisolere, ere mena pirepi hamenhul ta ongwi. 14Pimolere, honagiari tau irala dire, gala di ku bongwi. Enayalhobi u tabin sungure, ari ana holo holokebena sutani i tibi olungwi. 15 Olere,“Ni yalhobi na gamnahobo weni monia,ni bai nu si olgere, ha maing ditere, kwianigi dongwo si doling i olanua,” ditongwi.16 Ena i tibi olungwo yalhobi ta haangSaimon haang hon Pita engwi. 17 Te taYems, ta Yon, yasuri Sebedi wang mongwi.18 Mongure, haang hon Boanesis, haangiwe. Yui ha hamen guru yal momia. Teta Endru, ta Pilip, ta Batolomyu, ta Matyu,ta Tomas, ta Yems momia. Yems iwe, yalAlpias wang mongwi. Te ta Tadias, tamiling olba sungwo yal Saimon mongwi.19 Te ta Yudas, Yisas bai tal sungwo yalyaliwe, Keriot ganba hong yalmongwi. Enai tibi olere, Yisas ere malgi ongwi.

Arihobi Yisas kwia singaba Bielsebul yu-lang ire honagi omua dungwo ha

(Mat 12:22-32, Luk 11:14-23)20Ena, Yisas grangwine ongwohobi kina

homena nerala dire omba, ari tabin birweni u ku bongure ta nekungwi. 21 Ena yuongure, algi tani yalhobi pungwi. Pirere,han holala dire urere, “Yali kraungi dimahano,” dungwi.

22 Ena Lo krehaman ha kene ongwo yaltau Yerusalem molere, ya ungwi. Urere,yu ditongwi, “Kwia nigi dongwo singabamol tongwo yali haang Bielsebul yulangtongure, irere, kwia si doling i menaolimua.” 23 Yu dungure, Yisas pungwi.Pirere, “Ni yalhobi parawio” ditongwi. Ena

Page 55: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 3:24 52 Mak 4:16ungure, Yisas ha bangi biire yu di engwi,“Seten nin molere, talongure nin si hobaleolame? 24 Ari ganba banta sina sikira dire,kura bole, u susu namia. 25 Te irang aanghobi kina kura bole, gumang nin nin di-nangwo, u susu namia. Te Seten nin ninebir sire, si doling i ole tenangwo, nimnita molkinamia. 26 Yal iwe, ere yu u susunangwo pamua.

27 “Te nona pangwo yal ta monangure,yal ta oo kepangwo ala pirere, bona ganakuni inamo? Ta ikinama. Homa pi nonapangwo yal i kulere, kebering aling hansire, emgi ala pire bona gana inamua.”

28 “Ena yal tau tal nigi dongwo maingmaing olere, gaungha sire, onangwo, pringpanangwo iwe, God nin kri di olangwopamia. 29 Te, God Kwiang gaung ha sitenangwo iwe, pring hawo ya di panangwobani panamia. Na ha weni kara di ni teiyaogolo piro.” 30 Ena kwia nigi dongwo yongsina momua ditomiraya, ha bangi biireditongwi.

Yisas aang ebering hobi kina gala dungwoha

(Mat 12:46-50, Luk 8:19-21)31 Ena ditongwo habang iwe, Yisas

ebering ya, aang hobi u maini mongwi.32 Molere, “Yisas wo, dito,” dire galadungwi. Gala dungure, ari taporal Yisasmongwo bani uku bole, yobile i sina ol-ungwi. Olere yu ditongwi, “Pino. Nimaiebin hobi irai u maini molere, ni galadimia wiya po.” 33 Dungure, yali aire,ari mongwo hobi han wabo dire, yu di-tongwi. 34 “Namine ebina ara mongwohan dine? 35 God grang wine onga yalhobiiwe, namine ebina keunambi muru wenimonua,” dungwi.

4Yisas ha di bole, yal ta homena miling

sigirungwo ha(Mat 13:1-9, Luk 8:4-8)

1 Ena gin ta Yisas Galili nir digan binawarere, ari ha maing hon nir si tongwi. Nirsi tongure, ari tabin bir weni u ku bolere,ha dungwo i pir mongwi. Mongure, Yisashon ere sipi ala pirere, pi nir sina ami dimongwi. 2 Mongure nir bina i ari tabinmiki u yobile mongwi. Mongure, Yisasha bangi biire miki weni di te mongwi.

3 Molere, ha nir si tongwo i yu di engwi,“Ena yal ta homena miling sigirala dire,u sina namia. 4 Pirere, homena milingsigirangure, miling tau ya homaulung isinamia. Sinangure, hahoba u pa dire newai sinamua. 5Temiling tau ya hulu bolim-bani sinamia. 6 Sinangure, ganba miki tadikinamia. Obilga dinamba, pi sire gintanibonamia. Bonamba, ari sina unangure,dulung stei kulere, megine gonamua. 7 Temiling tau ya tul galeng enangwo dimaneali sinamia. Ena pi sire bonangure, tulsi nenangure, miling ta holkinamua. 8 Temiling tau ya ganba wai dinangwo banisinamia. Ena pi sire bolere, miling mikiweni honamia. Erin tamiling teti honamia.Te erin ta miling siksti honamia. Te erin tamiling wan handret honamua.

9 “Honamia, ari nomani pamia ha i pirpa dinama. Na ha weni kara di ni teiwa,”dungwi.

Yisas memini pangwo ha bangi biire monidungwo ha

(Mat 13:10-14, Luk 8:9-10)10 Ena ha bangi biire yu ditongure,

Yisas grang wine ongwo ari ana holo holokebena sutani yalhobi iwe, sirin bol tereyu dungwi, “Ha di enga i memini pir padikiminia, nin di tibi ol na to.” 11Dungure,Yisas yu ditongwi, “God kene ongwomaingdi bole digiwe, ni nin pinia ari yamonimongwo hobi pirkimia. Pinamba, ha bangibiire diga i, ta pirkima. 12 Hamba hanere,han pa dikimia. Te pimba pirere, ogolopir pa dikimia. Pinangwo pirere nomani sikulu sinangwo irai, pring pangwo i God iole tenangwo pamua,” ( Ais 6:9,10) dungwi.

Homena miling ha bangi biire di engwo imemini di tibi olungwo ha

(Mat 13:18-23, Luk 8:11-15)13 Te Yisas grang wine ongwo hobi yu

sirin bol tongwi, “Ha bangi biire di ni tegairai, maing pir pa dikino? Pirkingiwe, hadi ega hobi para tal ole pinane? 14 Enayal ta homena miling sigirungwo iwe, iGod ha maing miling sigirimua. 15 Ginta ha maing iwe, homaulung ari hobi no-mani sina bona si ere i wanamia. Waremonamba, Seten gintani ure, ha maing atol di inamia. 16 Te miling tau ya hulubolimbani sungwo meri iwe, ari tau yu

Page 56: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 4:17 53 Mak 4:41monamia. 17Monamba, ha i pir sina ekiregintani pisolamia. Pisolangwo yalhobi, hamaing gogo gogo i wa molere, emgi kurapare te, talime u tibi nangwo gin iwe,aidolangwo pamua. 18 Te miling tau yatul galeng engwo ala sungwo mere iwe,ari tau yu monamia. Monangwo yalhobiha maing pinamia. 19 Pinamba, ganba talmoni gal bona ya talhan i pinangwo momibi nangure, hamaing pir sina ekinamua.20 Te miling tau ya ganba wai dungwobani sungwo meri ari tau yu monamia.Ha maing pirere, i nomani sina ere a i siware monangure, miling panamua. Milingpanangwo meri iwe, ari tau yu monamia.Molere, ari tau honagi obilga 30 God akidi tenangure, te, ari tau miki 60 aki ditenangure, ari tau miki weni 100 aki ditenamua,” dungwi.

Kewa mulu ali kul si engwo ha(Luk 8:16-18)

21 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,“Yal ta kewa gale ire, oo ala pire, mulu alikul si enamo? Ta ekinama. Te bol beraala enamo? 22 Ta ekinama. Kewa bol banienangwopamua. Te ha ta di kul si enangwoiwe, emgi u tibi namua. Te ha ta di biienangwo irai, emgi u tibi nangwo pamia.23Ari nomani pamia ha i pinamua.”

24 Ena Yisas yalhobi yu ditongwi, “Ha niyalhobi pinga iwe, a i sire i wa molo. Hauhomena ya talhan pangwo ebir si tengameri iwe, God mong pring ni tere, hon nite hobo kunangwo inanga pamia. 25 Te yalta talhan a i si ware monangure, God honte hobo kunangwo pamua. Te yal ta talhantau a i si wakinangure, homa anangwo taliwe, God nin tol di inamua,” dungwi.

Ha di bole homenamiling pi sire bongwo ha26 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,

“God ari kene ongwo iwe, maing yu pamia.27Yal ta homena miling sigirere, girungwotangwomol pai onangure, pi sire bonamia.28 Bonamba, yal i maing ta pirkinamia.Ganba iwe, nin aki dinangure, pi sire, aulusire, kung sire, miling honamia. 29 Te kulenangwo habang u tibi nangure, di sirepenamua,” dungwi.

Ha bangi biire ermastet marasin yis kina dibole dungwo ha

(Mat 13:31-33, Luk 13:18-21)

30 Ena Yisas hon ainere yu ditongwi,“God ari kene ongwo iwe, di tibi olalgatalwa dirale? Na tal ha di kul si ere diterale? 31 Iwe, er ta haang Mastet dungwobani di bole diralua. 32 Homena tau mil-ing dungwo tali ta dikima. Mastet milingwainta weniga dimia. Dimba, yal ta milingyanangwo pi sire bonamia. Bolere, er taupara i manbi olamia. Olere, yolang tau birdinangwo hahoba ure, oong ere bani molpai onamua,” dungwi.

Yisas ha di bole ha bangi biiremoni dungwoha

(Mat 13:34-35)33 Ena Yisas ha nir si tongwo iwe, ha

bangi biire muru ditongwi. Ha miki weninir si tenamba, i bangi olama dire, obilobilga nir si tongwi. 34 Tere Yisas grangwine ongwo hobi nin mongwo haung i, hahobi maing di ba bongure pungwi.

Yisas hamen hair mu dinba hobang sitongure grang wine ongwo ha

(Mat 8:23-27, Luk 8:22-25)35 Ena, ditongwo habang pu dungwo iwe,

yalhobi yu ditongwi, “Nan ere nir binaholi namna pano.” 36 Yu dire ari tabinbir mongwo bani pisolere, ongwi. Pi sipiala Yisas mongwo bani ongure, aule ireongwi. 37 Ena sipi ta para ereho ongwi.Ongure, hamen hair mu dinba urere, sipii albe olungure, nir pen di ala ungwi.38 Ungure, Yisas sipi mobing hol ul paimongwi. Mongure, gamahobi gala dire yuditongwi, “Tisao. Nir ala naminga pamia,ni aki di na tekino?” 39Dungure, Yisas airehamen hair ya, nir ya hobi, “Yu olkio” dire,hobang si tongwi. Tongure, hamen hair nirpara Yisas grang wine ongwi. 40 Ongure,Yisas yalhobi yu ditongwi, “Tal ongure niyalhobi kul pine? Na aki di ni teralgapamia pir na tekino?” 41 Dungure, yalhobigrang si molere, nin di wama tere, “Yal iari mom mo, tal mome? Yali yal maing tamomia, hamen hair ya, nir ha ditongure,wine omua,” dungwi.

5Yisas yal ta kwia nigi dongwo yong sina

mongure si hobale olungwo ha(Mat 8:28-34, Luk 8:26-37)

Page 57: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 5:1 54 Mak 5:331 Ena yalhobi sipi ala molere, hon ere

Gerasa ganba bina ongwi. 2 Pirere Yisasere mena ungure, yal ta kwia nigi dongwoyong sina momia, u pa dungure, hangwi.3 Yal iwe, ari yulagi engwo bani mol paiolere, nona pangure, kebereng aling hanwaiya sungure, kunu ta paikima. 4 Hamenhaung haung han sungure, si oulu di oleole, mongwi. 5 Molere girungwo tangwoyulagi engwo hulu grang ali pare pare,hamen hul i moni mole, hai mere, galadire dire mongwi. Molere, pegare ole,hulu kebereng aling bol kula hala sire siremongwi.

6 Ena yal i mole hamba, Yisas ulubi ire upa dungwo hanere, bli si pire, ya manbi ha-bilai sire, gala dire yu dungwi, 7 “Yisas, Godwangye, ni tal ol na terala di pire une? Nahana pamia, ni hani pamo? 8God mongwoipire gauna gul honagi ol na tekio.” DimiaYisas homa kwia nigi dongwo mena poditomiraya ha i ya pai mongwi. 9MongureYisas hon sirin bol tongwi, “Ni han dalo,”dungwi. “Na hana Kwia Miki Weni molia,taniga ta molkiwa.” 10 Direre Yisas ditere, “Na yalhobi ganba baniya ta u menahonaminia ni na hobale olekio.” 11 Direhangure, kun miki weni emin ne mongure,hangwi. 12Hanere sirin bol tere yu dungwi,“Ni na hobale olingere, kun yong sina inaminba?” 13 Dungure, Yisas “Owa, paradinia, po,” ditongwi. Ditongure, ari yongsina aidole, ere mena pire, kun yong sinaongwi. Ongure, kun hobi miki weni tutausen mole, daang i nulu di wi ime pire,nir digan bir saagu dire, gol wai sungwi.

14 Simia kun kene ongwo yalhobi iwe, teongwi. Pire, tal ongwo ha i, ditongure, aripara weni pungwi. 15 Pirere, harala dire,Yisas mongwo bani ongwi. Pirere hangure,kwia nigi dongwo yong sina mongwo yal ikrau pirere, yamoni mole ami di mongurehangwi. 16 Hanere, kul pungwi. Punguretal ongwo i di tibi ol tongwi. 17 Tongurepirere, “Na ganbana bani pisolere, erebanta po.” 18 Ditongure, Yisas ere sipi alanala di ungure, kwia yong sina mongure sidoling i ole tongwo yali ure, sirin bol tere,“Na kina ereho namne?” dungwi. 19DimbaYisas mana dire yu ditongwi, “Ni nin eregaminahobo mongwo malgi po. Pirere,God tal ol ni tere miling pir ni tongwo i, di

tibi olana po.” 20 Ditongure, yali ere pire,tal ol tongwo maing di tibi olere, Dikapolisganba bani molere, boling kul tibi olungwi.Olungure ari hobi molere, tal ongwo ha i,pirere, yo yangwi.

Yisas Ami kene ongwo yal ta aung si hon etere te al ta Yisas gal sina are u wai ongwo iredire ha

(Mat 9:18-26, Luk 8:40-56)21 Ena Yisas ere sipi bani hon pirere, pi

nir bina hoibi hol bani ongwi. Pi mongureari tabin bir weni u ku bole mongwi.22 Mongure, yal Yairas Yuda ari ha maingoo kene ongwo yali urere, Yisas gumanghanere, kebering gulung bolere sirin boltere yu dungwi, 23 “Na auna migi irai ni-bil bir ole, golala di omia, ni ure gaungbani angere, si hon ere ya monamia wo.”24 Dungure, Yisas yali kina ereho ongwi.Ongure, ari tabin bir hobi kri di u ku bolere,yobile sina ole mongwi. 25 Mongure, alta kina doling bol ongwi. Ena airing iwe,algi bilere mongwi. Algi iwe, omaga tabilkima. Me erin ana holo holo kebena su-tani twelpela yia bil mongwo banimongwi.26 Ena ari dokta miki weni ure honagi oltongure, airing i, moni bir kara pi doktamongwo bani gongwi. Gombawe, nibil iwai ta sikima. 27 Hon u bir weni onguremongwi. Molere, “Yisas gia ta yu omua,”dungwo pungwi. Pirere, u mongwo baniungwi. Umba, ari taporal yobile sina olemongwi. Mongure, al i haya u mobinghol urere, aling sine dire, galsina ongwobani angwi. 28Arere, yu nomani si pungwi,“Na Yisas galsina ongwo bani aga i, ni-bil wai sinamia,” di pungwi. 29 Ena yuongure, nibil iwe, gintani wai sungwo yamoni mongwi. Mole, nin nomani si pun-gure, yong miling sina i para u wai ongurepungwi. 30 Ena yu ongure, Yisas na yulanaobilga ura di dimia di pire, inaa dire, sirinbol tere yu dungwi, “Na mobina holi araure galsina ame?” 31 Dungure, gamahobiyu ditongwi, “Ari miki weni ure, ni yobilei sina olimia talongure galsina ama dine?”32 Dungure, Yisas ari mongwo bane hobihan wabo dire, angwo yal gumang haraladire wa dungwi. 33 Dungure, al i u waioiya di pirere, si pilo dire, gaung nungure,ure, Yisas mongwo bani ungwi. Urere,ya habilai sire, ha weni di ba bole di tibi

Page 58: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 5:34 55 Mak 6:14

olungwi. 34 Olungure, Yisas yu ditongwi,“Auna ye, ni na awai ol na tenangwo u wainala di pire pir na tenga meri u wai piremonia. Ni kul pirikio. Nibil i karawai simia,yon ura dinangure molo.”

35 Ena Yisas ha i di te mongure, Yuda hamaing oo kene ongwo yal Yairus gamahobotau ure, yu ditongwi, “Ni aun haya gomia,ni Tisa talwe di te mone?” 36 Yu dimbaYisas ha dungwo i pir tekima. Tekire Yairasyu ditongwi, “Ni nigi de pirkio. Yon uradire, na onangwo pamia di pir na teremolo.” 37 Yu dire, ari hobi molo dire,hobang si tongwi. Si tere, Pita ire, Yems ire,ebering Yon ire dire, obil aule ire ongwi.38 Pirere, pi ya singaba Yairas oo malgi padungwi. Pa dire, hangure, ari miki wenihai mere, pegare ole mongwi. 39 Ena Yisashanere, yu ditongwi, “Ni yalhobi talongwohai me mone? Ama i ta golkimia. Ya moniul pai momua.” 40 Yu dungure, ari hobiwa gol tongwi. Tombawe, Yisas ala pire,ari mongwo hobi “Eremaini po,” ditongwi.Diterere, aang ire, irang ire, te gamahoboya sui tai di ire dire, pi werang ta ama ipai mongwo bani ongwi. 41 Pirere, ama ialeng aki dire, yu ditongwi, “Amagir ye,airo.” 42 Ena yu dungure, ama i gintaniaire, yamoni mole, hol wangwi. Wangure,me erin iwe, ana holo holo kebena sutanitwelpela yia mongwi. Mongure, ari hobihanere, yo yangwi. 43 Ena Yisas ha di nimapire yu ditongwi, “Na tal olga i, ari hawaiol tekio. Ama migi homena nenamia to,”dungwi.

6Nasaret arihobi Yisas mobeng hal wa

tongwo ha(Mat 13:53-58, Luk 4:16-30)

1 Ena Yisas Capernaum ganba i pisolere,ere nin oongmalgi Nasaret ongwi. Ongure,grang wine ongwo hobi doling bol ongwi.

2 Ongwo habang iwe, Sabat haung u tibiongure, ha maing oo ala pire, ari ha maingnir si tongwi. Tongure, ari miki weni ha ipirere, ganulung dungwi. “Yal i ha makenai ure dime? Tal gumang hon dongwo ihol makena i ure ome? 3 Yal iwe, hapendayal molkimo? Maria wang Yems ya, Yosesya, Yudas ya, Saimon ebering momia. Tekeuni hobo irai, nan kina paramolkimno?”

4Direre, nigi de pir tongwi. Tongure, Yisasyu ditongwi, “God hana togu yalhobi iwe,haang ganba ganba i pai omia. Omba, ninganbani ya, te algi tani yalhobi haang tapaikimua.” 5 Ena arihobi Yisas onangwokunu pamia di pir tenangwo Yisas tal gumahon dongwo onangwo pamba, yol e pirtekimia, ol tekungwi. Tekimbawe, nibilpangwo tan tani awai ol tongwi. 6 Te Yisasari hobi pir na tekimia di pire nomani mikiweni sungwi.

Simia Yisas wa i banta banta pirere, arihobi ha maing nir si tongwi.

Yisas Aposel ana holo holo kebena sutanihobi honagi ebir sire tongwo ha

(Mat 10:5-15, Luk 9:1-5)7 Ena Yisas grang wine ongwo ari ana

holo holo kebena sutani yalhobi di ku bol-ere, ya su su bai nu si olere, kwia nigidongwo si doling i olama dire, yulangtongwi. 8 Terere, yu ditongwi, “Ni yalhobibona gana ta ire wakio. Goliba tani aire wayo. Heba gal gire ire wakio. Galbegi ta kine ire wakio. Te moni ta galgire ire wakio. 9 Kebering daing wanangapamibawe, galsina taniga ire wayo. 10 Enani yalhobi wa i oo malgi ta ala pire mon-gere, oo hong yal i ha wai di ni tenangwopana gananga bani iwe, tani pai monania.11 Te oo malgi ta ongere, oo hong yal i hawai di ni tekinangwo iwe, pisole gumanyautere, ere banta po. Nangere yalhobi ninmaing hanere, nomani si pinamua.” 12 Enayu dungure, yalhobi pirere, oo hona honai ha maing nir si te i pirere, yu ditongwi,“Tal nigi dongwo olwanga i nigi de pir tere,nomani si kulu sire hon olkirala di pirewayo.” 13 Ditere kwia nigi dongwo miki gosi doling i ole tere, te ari nibil pangwomikiweni wel garu di bil tere, awai ol tongwi.Tongure, nibil wai sungwi.

Yon ha maing nir bil tongwo yal i gongwoha

(Mat 14:1-12, Luk 3:19-20, 9:7-9)14 Ena, Yisas ol wangwo guung haang

iwe, wa dire ganba bina holo holi kunu bepisolimia, king Herot pungwi. Ena ari yalal tau yu dungwi, “Yon ari nir bil tongwoyal irawe, gongworai, God aki ditongure,si hon ere airima dimua,” dungwi. “Air-imia yulang pai tongure, yu oma dimua,”

Page 59: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 6:15 56 Mak 6:41dungwi. 15 Te ari tau yu dungwi, “A, Godhana togu yal Ilaiya uma dimua,” dungwi.Te tau yu dungwi, “A, i hana togu yal irai utibi uma dimua,” dungwi.

16 Dimiawe, king Herot ha i pirere,yu dungwi, “Hamen haya na Yon nir biltongwo yal irai, nugung birega gomiraya,omaga God aki ditongure, hon airima didungwiwe,” dungwi. 17-20Homa kingHerotebering Pilip eumbi Herotias wou si ingwi.Ingwo iwe, Yon hanere, “Ni ebin eumbi alHerotias si holo ole inga i krehaman ha yuta paikimia, God Lo isusu ol tenua,” di teretere mongwi. Di te momia al Herotias Yonnigi de pir tere mongwi. Molere, ta talolere, sigolale di pire hanmongwi. Momba,yal Herot mana ditongwi. Ditere yal taubai nu si olungure yalhobi pirere, Yon hanholere, aule ire pire, halabusi oo ala engwi.Embawe, king Herot Yon si gonama dire,kul pungwi. Pirere, Yon God honagi arimomia dire, halabusi oo ala engwi. Erereking Herot Yon ha dungwo pinangwo hapirkimba, arewo pi pire pire mongwi.

21 Ena gin ta al Herotias Yon sirala dipungwo habang u tibi ongwi. Ena ha-bang iwe, king Herot hamen haya aangkul nongwo haung u kalenda tibi ongure,homena kerala dire, ari di aulungwi. Diaulere, Gabmanyal ire, Ami keneongwoyaltau ire, Galili ari singaba tau ire dire, u kubolemongwi. 22Molehomenanemongure,al Herotias aung egin ingwi. Ingure kingHerot ari homena ne mongwo hobi paramolere, wai weni hangwi. Hanere Herotama i yu ditongwi, “Ni tal irala di pine?Ni talta irala dire haang dananga tali niteralua.” 23 Yu dire Herot ha weni karadi nima oiwa dire, yu ditongwi, “Ni taltairala di pinanga na di na to. Ganba ta nato dinanga, na ganba hol bani bli bole nini teralua.” 24 Dungure ama i ere menapire aang yu ditongwi, “Namine, na talna to ditenamne?” Dungure aang yu di-tongwi, “Ni pirere, Yon ari nir bil tongwoyali nugung biire, i pere ali ere, i na to,ditenana po.” 25 Dungure, ama i gintanipirere, aang dungwo meri Herot ditongwi.26 Ditongure king Herot pirere, nomanimiki weni sungwi. Sirere yu nomani sipungwi, “O homa ari mongwo maulungbani ha weni kara di tibi oliraya tal olale?

Ama i na to dimia yu olalua,” di pungwi.27 Pirere soldia nona pangwo yal tau bainu si olere, yu ditongwi, “Yon breng biire iunana po.” Ditongure, yalhobi pirere, Yonhalabusi oo ala mongure, breng biirere,i ungwi. 28 I ure Het tongwi. TongureHerot pere boling bani erere, ama tongwi.Tongure ire pire, aang tongwi.

29 Tomia, Yon gamahobo pirere, Yonyone nin irala dire, ongwi. Pirere, irere,ure, man wu engwi.

Yisas ari 5,000 homena tongwo ha(Mat 14:13-21, Luk 9:10-17, Yon 6:1-13)

30 Ena Yisas grang wine ongwo hobi ereurere, honagi ongwo i ha di tibi ol tongwi.31 Te mongure ari miki weni iriyala temongwi. Mongure Yisas gamahobo kinahomena nenamba haung ta dikungwi. Yuongure Yisas gamahobo yu ditongwi, “Nanyalhobi obil ere banta sime enangwo baninamna po. 32 Pirere obilga mol pinamnapano.” Yu direre sipi irere, ere pi bantasime engwo bani ongwi. 33 Omia, ari tabinbir hobi molere, hamba, yalhobi ongure,gumang han pa dungwi. Direre oo malgipisolere, bli si pi hol bangi pirere, iri sihoma engwi. 34Engure Yisas emgi u pa diresipi pisole, mena ure, ari tabin bir hanere,miling bir pir tongwi. Yalhobi kun sipi sipimongwo meri mole, umia, kene onangwoyal ta molkimua di hangwi. Hanerebangi timi hon ha maing nir si tongwi.35 Te mongure hamen girungure, gama-hobi urere, yu ditongwi, “Hamen girimia,baniya ari oo ta kepare molkimia, homenama dinangwo bring si nename? 36Ere oo tadungwo bani po ditengere pirere, homenabring si nenamua.” 37 Dungure Yisas yuditongwi, “Ni yalhobi homena nin inangato.” Dungure, gamahobo yu ditongwi,“Na yalhobi moni miki weni tu handredkina homena bring sire ari hobi tenaminmo?” 38Dungure Yisas yu ditongwi, “Bretitalmere dime? Pi hanana po.” Dungureyalhobi pi hane urere, yu ditongwi, “Bretiana hol pai muru dimio, te pisi sutanidimua.” 39Dungure Yisas yu ditongwi, “Arihobi kul pege bongwo bani hala sire ami dimolo.” 40 Ditongure ami dungwi. Ena aritau miki weni wan handred hala si momio,te ari tau sutani pipti hala si mongwi.41Mongure Yisas breti te pisi sutani arere,

Page 60: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 6:42 57 Mak 7:10han gala dire hamen bani hanere “Godhomena na tenga wai piminua” dungwi.Direre breti a du dire gamahobi tongwi.Tongure gamahobi irere, ebir sire ari hobitongwi. Te pisi su i para a du dire arihobiebir si tongwi. 42 Tongure yalhobi neremiing ongwi. 43Ongure tau ya dungwo talipisi tau ire breti para homa yong gal basketanaholo holo kebena sutani girungwi. 44Tehomena iwe, ari yagrmikiweni paib tausenmolere nongwi.

Yisas nir aulung bani hol wangwo ha(Mat 14:22-33, Yon 6:16-21)

45 Ena nomia Yisas ari tabin i erepio ditere, gamahobi sipi irere, “Na mo-minia. Ni homa pi Betsaida monana pio.”46 Ditongwo yalhobi ere ongure, Yisas erehamen hul ta pire mongwi. Molere God hadi te mongwi.

47 Ena hamen girungure sipi nir bani yadungwi. Dungure Yisas nin bangi mongwi.48 Mole hangure, hamen hair mu dinbaurere, sipi simia gamahobo puul sire naladi omba, kunu paikungwi. Paikungureyu ol mongure, hamen tarala di ongwi.Ongure Yisas nir aulung bani pi pa direwiyala ongwi. 49 Omba gamahobi hangwonir aulung bani ongwo hanere, yu nomanisi pungwi, “Kwia ta omia,” di hangwi.50 Hanere ganulun dire aya maya dire, kulpire mongwi. Mongure gintani Yisas hayu ditongwi, “Mining bole molo. Na nanwiya kul pirkio”. 51 Yu ditere, iri si sipiala ongwi. Ongure, hamen hair wai simia,gamahobo ganulun dire nomani miki wenisungwi. 52 Ena Yisas homa breti ari mikiweni ebir si tongwo imaing iwe, gamahobopir pa dikima.

Yisas Genesaret ganba bani pire ari nibilpangwo miki weni awai ol tongwo ha

(Mat 14:34-36)53 Ena nir bani hon ere pirere, pi Gene-

saret pirere, sipi si gol engwi. 54 Ere sipipisole, mena ongure, ari Yisas gumanggintani han pa dungwi. 55 Dire bli si menaholo holo i ongwi. Ongure ari hobi urere,“Yisas makena mome?” dungwi. Direrenibil pangwo yalhobi er ba hau irere, Yisasmongwo bani ongwi.

56 Omiawe, ganba bina holo holo i, teoo ai bir migi hobi Yisas para wa pa

dungwi. Dungure, ari nibil pangwo aire, maket homena bring si mongwo baniungwi. Urere, Yisas sirin bol tere, yuditongwi, “Yal Yisas ye, ni galsina anam-inba?” Yu dire angure, nibil wai sungure,u wai ongwi.

7God Lo krehaman ha iwe kwiana moya

krehaman a ime ol tongwo ha(Mat 15:1-9)

1 Ena Perisi hobi tau ire, krehaman haLo kene ole nir si tongwo hobi tau ire dire,Yerusalem aidolere, Yisas mongwo bani uku bongwi. 2 Bolere hangure, Yisas gama-hobi homena nerala di olere, aleng bigihoma sikungure hangwi. 3 Ena Perisi hobiire, Yuda ari hobi ire dire, kwiang moiyayalhobi nin memini pangwo ongwo talidoling bole yu ongwi. Ena homena neraladi ongwo gin iwe, homa aleng bigi sirere,emgi homena nongwi. 4 Te Maket homenabring si nongwo bani ware, ere urere, hom-ena han bring sungwo hobi homa bigi sitongwi. Te kwiang moiya maing pangwomeri tau ere wine olere, mulu sin ya tepere ya, mulu hau ya, bol ya, nir bil tongwi.5 Yu ongure, Perisi yalhobi ire, krehamanha Lo kene ongwo yalhobi ire dire, Yisasyu sirin bol tongwi, “Ni gamnahobo alingbigi sikungwo iwe, talongwo kwiana moiyaha dungwo wine olkime? 6 Aling gamaengure homena nomua.” Yu dungure Yisasyu ditongwi, “Hasu dire kuru dinga yalhobiAisaia ha homamining bol engwo yu pami-raya.

God yu dimia, arihobi grang bani hanadal yuwo emba, pir

nomani sina ekima. 7 God Lo krehamanha di engwo dimba, te

arihobi nin gaung bani di bole dimia.Direre maa e na

tongwo paikimua.” ( Ais 29:13)8 Ena Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobi God

Lo krehaman ha i pisolere, nin kwianmoyaha iwe, a i si wanua.” 9 Ena Yisas honainere yu ditongwi, “God Lo krehaman hapisolere, ni nin ha a i warala dire oniba,ongiwe, wai pama di pino? 10Homa kwianamoya Moses ha yu di emiraya, Nimai nabinol gogo dal tekire aki di to. Te yal ta nimainabin ha yong i tere gaung ha si tenangiwe,gonanga pamua. ( Eks

Page 61: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 7:11 58 Mak 7:37

21:17) 11Yu dimba, te ni yalhobi yu ditenia.Yal ta talhan a nenangwo iwe, irang aangtenangwo pamba, yu ditomia, ni teralba,talhan i haya God te pisole moliwa. 12 Yudirere namine nabe awai ol teralga paikimadi pinua,” dungwi. 13 Direre Yisas hon yuditongwi, “Ha di tengiwe, God ha i mobinhol olere, kwian moiya krehaman ha a i siware, di tibi ol tenua. Te ni yalhobi tal mikiweni ereyu moni ol wa monua,” dungwi.

Tal tau ari nomani sina ol nigi de tongwo ha(Mat 15:10-20)

14 Ena Yisas ari tabin hobi hon gala di kubolere, yu ditongwi, 15 “Talhan mena direu grana bani ongwo iwe, ari nomani sinaol nigi de na tomo? Tekimua. Te talhannomani sina i a bona dire, grana bani umena ongwiwe, ari ol nigi de na tomua.16Na ha weni di ni teiya ari nomani pamiaogolo piro.”

17 Ena Yisas ari hobi ai dolere, ere malgiongwi. Pire mongure, gamahobi u padire, yu sirin bol tongwi, “Ha dinga irai,memini pir pa dikiminia nin di tibi ol nato.” 18 Dungure Yisas yu ditongwi, “Niyalhobi nomani paikimo? Ha i meminipir pa dikinia. Talhan tau mena direre,u gran bani nangwo iwe, ari ol nigi de nitekinamua. 19Nomani sina i honama. I ninhol pai tongwo hol i pirere, u mena namia.Pirere, emgi u yo maul ali namua.” Yisasha di tibi ol tomiraya, homena para murukuari pamua.

20 Ena Yisas hon yu ditongwi, “Tal taari nomani sina direre, grang bani u menaongwo iwe, ari ol nigi de tomua. 21 Talhantau nomani sina direre, u mena ungwiwe,di ni terala. 22 Nomani nigi dongwo sipingiwe, yu pamia, yal al wou sinangwonomani tere ware, kuni nere, ari si golere,yal al ire pisolere, yalta talhan a nongwohanere nomani nigi dongwo sire irala dipire, tal gogo olere, hasu bal tere, kulusire, nomani pir don kere, yong ki ere,gaung ha sire, nin gaung di yuwo erere,omeling pege dire, du nomani sire, 23 talnigi dongwo hobi iwe, nomani sina i utibi pirere, ari nomani ol hama si tomua,”dungwi.

Pinisia al ta Yisas tani onangwo pamia direpir tongwo ha

(Mat 15:21-28)24 Ena Yisas ha di te pisolere, ere Taia

ganba ongwi. Pirere, pi oo malgi tapirere, kul si molia di pungwi. 25 Pimba tamolkima. Al ta Yisas umua dungwo pirere,ungwi. 26Al i Pinisia al kul nongwohahowaal momia, Griki ha dungwi. Ena al iwe,aung kwia nigi dongwo yong sina momia,Yisas mongwo bani urere, ya habilai sirere,yu ditongwi, “Na auna kwia nigi dongwoyong sina mongure, wiya, ni si doling imena olanba?” 27 Ditongure, Yisas yudungwi, “Na gir hobi homa homena tegere,nere miing onamia. Onangure, homenamoiring yanangwo ire awi hobi tenamno?”Yu dungure al i “O, na awi mongwo merimole uga meri di na tomua,” di pungwi.28 Pirere yu ditongwi, “Yal Yisas ye, niha pangwo meri dinia. Dinba, gir hobihomena nongwo moiring boi di yangwoawi nongwo pamia, nongwomeri na obilganeralba?” 29 Dungure Yisas yu ditongwi,“Dinga wai piria, kwia nigi dongwo iwe,aun yong sina aidolere, haya ere menaongwo wai momia, ere po.” 30 Dimia eremalgi pire aung pangwo bani hamba, kwiaere ongure, ya moni mongwo hangwi.

Yisas yal ta kraung gi dire ha minipaikungwo awai ol tongwo ha

31 Ena Yisas Taia ganba bani aidolere,pi Saidon ongwi. Pirere pi Dekapolispa direre, u Galili nir digan bina ongwi.32 Ongure ari hobi yal ta kraung gi diregrabiling aa tongwohamining paikungure,a ire ungwi. Urere, Yisas sirin bol tere,“Yali awai ol tenanba?” 33 Dungure Yisasyali a ire, nin bangi ongwi. Pi molere, Yisasaling miling taniga kraung ali sin ongwi.Olere aling hol bani ebil sirere, grabilingbani angwi. 34 Arere hamen bani yuwohanere, eke dire, kraung gi dungwo yal i“Kraung pila do” ditongwi. 35 Ditongure,gintani kraungpila dungure, haminingwaipangwi. 36 Pamia, ha dire mongure, Yisas,“Tal olga i ari ha wai ol tekio,” hobang sitongwi. Tomba, ari hobi pirere, ha waiol te i ongwi. 37 Ongure, ari para pirere,ganulun direre, yu dungwi, “Yal i talhanongwiwe, tal wai moni omua. Ari kraung

Page 62: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 8:1 59 Mak 8:23gi dungwo irai, a pila di tongure, ha honpimio, te grabiling a tongwo irai, a kulangpai tongure, ha hon dimia hano,” dungwi.

8Yisas ari 4,000 homena tongwo ha(Mat 15:32-39)

1 Ena dungwo gin iwe, ari tabin bir weniu ku hon bole mongwi. Mol i ongure, emgihomena wai sungwi. Wai sungure, Yisasgrang wine ongwo hobi gala di ku bole, yuditongwi, 2 “Na arihobi hamen haung suitai dire ereho molga homena wai sungure,miling piriwa. 3Menan gole momia bai nusi olgere, bangi pirere, omeling malamia,oo malgi ulubi dimua.” 4 Dungure yalhobiyu ditongwi, “Hol bangi ari ta ke paikimia,nan me heba makena dinangwo bring sire,ari hobi tomingere, nename?” 5 DungureYisas yalhobi yu sirin bol tongwi, “Bretitalmere dime?” Dungure yalhobi yu di-tongwi, “Ana hol pai muru ana hol paisutal dimua,” dungwi. 6 Dungure Yisasarihobi “Ami dio.” Ditere, breti sewen pelairere, “God homena na tenga wai piriwa,”ditere, breti a du dire grang wine ongwohobi tongwi. Tongure, ebir sire, ari hobitongwi. 7 Te pisi migi sutani irere, Godhoma dungwo meri di tere, grang wineongwo hobi tongwi. Tongure yalhobi ebirsirere, ari hobi tongwi. 8-9 Tongwo arihobi nongure miing ongwi. Ari homenane mongwo hobi iwe, miki weni po tausenmole nongwi. Ne mongure Yisas bai nu siolungure ere ongwi. Ongure homena yadungwo tali gal ana holo muru ana holosutani girungwi. 10 Gire ire ongure, Yisasgrangwine ongwohobi kina gintani sipi alapirere, nir bani ongwi. Pirere pi Dalmanutaganba pa dungwi.

Yal tau tal guma hon onangwo harala diregala dungwo ha

(Mat 16:1-4, Mat 12:38-42, Luk 11:29-32)11 Ena ginta Perisi yal tau Yisas mongwo

bani urere, ha bolbin diriyala olungwi. Ol-ere, yong bai tal sire, yu ditongwi, “Nihamen bani tal guma hon dongwo ta itibi ol na tengere, hanaminba?” dungwi.Direre, yu nomani si pungwi, “Weni tai tibi olam mo, olekinam mo,” dire kwihan mongwi. 12 Momba, Yisas nin no-mani si pungure, miling gul sungure, yu

dungwi, “Talongure ni yalhobi tal gumahon dongwo harala dire, gala dine? Ipisolo. Omaga iwe, ganba hong malayayalhobi, tal guma hon dongwo ta i tibi oltekiralia. 13 Na ha weni kara diwa.” Yudirere, aidolere, iri si sipi ala pirere, pi nirdigan bina holi ongwi.

Ha di bole Perisi Sadyusi yalhobi kinamarasin yis plawa ala olungure u bir ongwo ha

(Mat 16:5-12)14 Ena omia, gamahobo iwe, breti tau

ire, nala dire, akun ol engwo bani kraunggi dungwo pisolere, taniga ire, sipi alaongwi. 15 Ongure, Yisas ha ering bongwodire, yu ditongwi, “Ni piro. Perisi yal-hobi Herot gamahobi kina homena bretiyis ere gangwo dere, u bir ongwo mere,yalhobi ha dire talongwo sidina dire, u birongwo namia, naa ire, han molo.” 16 Yudungure Yisas grang wine ongwo hobi ninha diriyala olere, yu dungwi, “Na breti irehuminia ha i di na tomua,” di pungwi.17Di pirere yalhobi nin ha di wama tongureYisas yu ditongwi, “Breti ire hungarai, handikia. Talongwo breti dikungwo ha diria olmone? 18 Ha bangi biire diya pirkino? Niyalhobi han pa dikinua do. 19Ni omin han-kino? Kraun gi dino? Na homena breti anaholulu ebir sire ari miki weni paib tausentominga irai pirkino? Homena ya dungwogal talmere girine?” Dungure, yalhobi,“Ana holo holo kebena sutani giriminua.”20Dungure yu ditongwi, “Na homena bretiana hol pai muru, ana hol pai sutani, ebirsire, ari po tausen tominga nongwo irai,homena ya dungwo gal talmere girine?”Dungure yalhobi yu ditongwi, “Ana hol paimuruhol pai sutani giriminua.” 21DungureYisas yu ditongwi, “Ayo. Irai nomani sipirkino?” dungwi.

Yisas Betsaida yal ta omeling gi dungwoawai ol tongwo ha

22 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kinapi Betsaida pa dungwi. Pa dungure, arihobi yal ta omeling gi dungwo aule ire,Yisas mongwo bani ungwi. Urere, sirin boltere, yu dungwi, “Ni omeling gi dungwoyali awai ol tenanba?” 23 Dungure, Yisasomeling gi dungwo yali aling arere, a ire,eremena ongwi. Pirere ebil si omeling banibilere, omeling a to sire, “Tal ta hano?”

Page 63: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 8:24 60 Mak 9:8

24 Ditongwo hanere yu dungwi, “Omenaobilga pila dire, ari tau haniba, er dungwomeri molere, hol wamua.” 25 Dungure,Yisas aling hon omeling a to sungwi. Sun-gure tene yulang bole hangure, omelingwai dungure, talhan para muru han padungwi. 26Dungure Yisas bai nu si olere, yuditongwi, “Betsaida malgiya pisolere, erenin oon malgi po,” dungwi.

Pita Yisas iwe Kraist monua di tibi oltongwo ha

(Mat 16:13-20, Luk 9:18-21)27 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

Betsaida malgi pisolere, pi Sisaria Pilipaimalgi oo tabil tabil i para muru wa pisol-ungwi. Solere hol bangi grang wine ongwohobi yu sirin bol pungwi, “Ari hobi namolga bani urere, na hana dangwo talwadime?” 28Dungure gamahobi yu ditongwi,“Yal tau urere, Yon nir bil tongwo yal imona dimua. Tau Ilaiya mona dimua. TauGod hana togu ta mona dimua.” 29 Yudungure Yisas sirin bol tere, “Ni yalhobinin na hana talwa dine?” Dungure Pita yudungwi, “Ni han singaba Kraist monua.”30 Dungure Yisas ha di nima pire yu di-tongwi, “Yal ta na hana dal tibi ol tekio,”dungwi.

Yisas gole hon airalua dungwo ha(Mat 16:21-28, Luk 9:22-27)

31 Ena Yisas grang wine ongwo hobi hahon ainere nir si tongwi, “Na Ari WangWeni tani molga irai ari na sinamua. TeYuda ari hamaing oo singaba ire, hamaingkene ongwo yal bir hobi ire, ha maingnir si tongwo yalhobi ire dire, para wenina isime e na tenangwo na si gonamiagolalga pamua. Golere emgi hamen haungsui tai dire molere, hon airalga pamua,”dungwi. 32 Direre tal ol tenangwo awa haiwe, yu di tibi ol tongwi. Tongure yal PitaYisas aule ire pirere, kura ha di te mongwi.33 Mongure Yisas grang wine ongwo hobimongwo bani han wabo dire, Pita kura haditere, “Seten. Ni ere ulubi po. Ni God hadungwomeri di tibi olekinia ari ha dungwomeri dinua,” dungwi.

34 Ena Yisas ari tabin bir grang wineongwo hobi kina gala di ku bongwi. Bole,yu ditongwi, “Yal ta na pir na tere, dolnabolala di pinanga iwe, nin gaung nomani si

pirkirere, talhan mobin hal wa tere, na gulpire, golalga meri ni ere gul pire golere, nadolna bonania. 35 Yal ta nin gaung pir teremonangwo yal iwe, emgi u talwo nangwopamua. Yal ta na pir na tere, tal ol tega hawai nomani si pire, u talwo nangwo yaliwe,emgi gobari mol panangwo bani panamua.36 Ena yal ta ganba bani talhan nomanitere wanamia. Wanamba, emgi talhan hobihon siina dire aki di tenangwo nomani uwai nam mo? Ta honamua. 37 Tal tobotenangwo kunu benangure nomani hon iregobari mol panangwo bani paname? I takunu bekinamua. 38Te ganba hong malayayalhobi ha di tega pirkirere, tal gogo olwamua. Ware mongwo sina i yal ta nagai gol na tenamua. Tenangwo yal i, emgiHamen Nabe ire kwia ensel hobi ire, AriWang Weni na ire dire, ba bongwo bolouralga, yal i han gogo daralga pamua,”dungwi.

9Yisas gaung pol kungwo ha(Mat 17:1-13, Luk 9:28-36)

1 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,“Yal tau malaya mongwohobi ta golkina-mua. Homa God ari kene ongwo maing ire,nin yulang ire dire, u tibi nangwo hanere,emgi gonangwo pamua. Ha pangwo meredi ni teiya ogolo pirio,” dungwi.

2 Ena ari habang ana holomuru ana holotaniga a ba dire, Yisas ire, Pita ire, Yemsire, Yon ire dire, aule irere, hamen hul tamini weni bani ongwi. 3 Pirere, yalhobinin mongwi. Mongure, ena Yisas gaunghon pol kungure hangwi. Kungwo iwe, yalta gal pege bigi si wai ole, enamba, kunupaikinama. Yu ongure hangwi. 4Hangure,Ilaiya Moses kina ure Yisas kina si daulemolere, ha diria ol mongure hangwi. 5 EnaPita i hanere, Yisas yu ditongwi, “Tisao,nan yalhobi baniya mominga wai pamua.Pamia oo sui tai dire kenamina do. Kemin-gere ta ni oo dinangure, ta Ilaiya oo dinan-gure, ta Moses oo dinama do.” 6 Dungure,yal sui tai dire hobi kul bir pirere,mongure,Pita ha dungure grang obe abe yangwi.7 Yu dungure, hamen kwahawa tau urere,yalhobi yobilungure, ha ta sina ali yu dimena olungwi, “Yal i na wana momia, nayona milna para teiwa. Ni yalhobi yal i hadinangwo grang wine ole piro.” 8Dungure

Page 64: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 9:9 61 Mak 9:31gin tani weni yalhobi han holo holo olun-gure, ari ta monangwo hankima. Yisas tanimongwo, hangwi.

9 Ena hamen hul i aidolere, ere ya imeungure, Yisas yalhobi hobang si tere yuditongwi, “Ni yalhobi tal hanga iwe, ari taha wai ol tekio. Ari WangWeni na iwe, gol-ere, emgi hon airalga habang ari ditenangapamua.” 10 Dungure yalhobi pirere, a i simongwi. Molere yalhobi nin yu dungwi,“Yal i golere hon airalua dungwo i, talmaing pangwo dime?” 11 Direre hon sirinbol tongwi, “Talongure Yuda krehaman hakene ongwo yalhobi Ilaiya homa u tibi na-mua dime?” 12Dungure Yisas yu ditongwi,“Owa, i ha weni kara dimua. Ilaiya homau tibi pirere, talhan para muru akun olenamia. Ha mining ganing ta yu pami-raya, “Yalhobi Ari Wang Weni ol gogo daltenangwo gaung gul bir inangwo pamua.”13 Talongure yu di eme? Ilaiya haya umia,ari hobi nin nomani si pungwomeri yali yuol tomia, ha mining ganing homa di engwoirai giu dire pamia. Na omaga di ni teiyapiro.” dungwi.

Yisas gir ta kwia nigi dongwo yong sinamongure si doleng i olungwo ha

(Mat 17:14-21, Luk 9:37-42)14 Ena Yisas yasu hobi kina u bangi

urere, u grang wine ongwo tau mongwobani pa direre, ari tabin bir weni u kubongure, hangwi. Ena Yuda krehamanha kene ongwo yal tau Yisas grang wineongwo hobi kina ha bolbin diriyala olmongwi. Mongure, ari tabin bir hobiYisas u pa dungwo hangwi. 15 Hanere,ganulun bir dire, bli si pirere, kewaa di-tongwi. 16 Ditongure, Yisas grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Ni yalhobi kinatal ha bolbin dine?” 17 Yu dungure arimongwo sina i yal ta aire, yu ditongwi, “Ti-sao. Na wana kwia nigi dongwo yong sinamongure, ha dikimia, aule ire ni mongabani wiwa. 18 Hamen haung haung kwiai gir yong sina molere, nona pare, honagiol tongure, gir i habilai simua.Habilai siregrang niri baregi dungure, siging girimilnure, aling kebering para si to sire dimua.Nani granwine ongwohobi awai ol tenamadire diiba, yalhobi ongwo kunu paikimua.”19Ditongure, Yisas ha i pirere yu ditongwi,“Ha diga wine olere, a i si wakingiwe, na

molkiralga tal onane? Mol i pire emgitalongwo na hon a ki di ni terale? Gir i auleire na molga baniya wo.” 20 Dungure, arihobi gir aule ire Yisas mongwo bani ongwi.Ongure, kwia nigi dongwo Yisas gumanghanere, gir i ere han ire pegare ol tongwi.Ol tongure, yare, habilai sire, grang niriu hole mongwi. 21 Mongure, Yisas girirang yu sirin bol pungwi, “Gir i omaga ommo, haya ome?” 22 Dungure irang yu di-tongwi, “Hamen haya gir migi mongwo aliya ol mongwo bani momua. Hamen haunghaung kwia nigi dongwo i ol tongure, u diaenda ali sirere, u dia nir ali pirere, si golaladire omua. Ni milna pirere aki di na teraladipinanga, aki di na tenanba?” 23 DungureYisas yu ditongwi, “Oa, na awai ol ni ter-alga pamia di pinga meri ol ni teralua.”24 Ditongure irang erakere ditongwi, “Nionanga kunu benama di piminba, nomanisusu sire a i si wanaminga paikimia, ni akidi na to.” 25 Dungure Yisas hangure, aripara weni u yobilungwi. Yobilungure, kwianigi dongwo kura ha ditongwi, “Ni kwianigi denga ari yong sina ali monga, kraunggi dire, ha mining paikimia, aidole, eremena wo. 26Urere, hon siina dire, ari yongsina hoyo.” Dungure, kwia nigi dongwoi, gala bir weni dire, ere han ire gir i olterere, ere mena ungwi. Yu ongure, giri kara gol howa di ongwi. Omia arihobihanere, “Gir i kara gomua,” dungwi. 27Direhanmongure, Yisas ure, aling aki dungure,airungwi.

28 Ena emgi ere ala ongure, grang wineongwo hobi nin mole, yu sirin bol pungwi,“Na yalhobi kwia nigi dongwo si dol-ing i oliminga paikimia, tal onamne?”29 Dungure, Yisas yu ditongwi, “God aki dina to dinanga kwia nigi dongwo si doling iolanga pamia. Tal ta onanga, kunu paiki-namua,” dungwi.

Yisas gole airalua gin su dungwo ha(Mat 17:22-27, Luk 9:43-45)

30 Ena yu ditere, aidolere, ere Galiliganba sina ongwi. Pire Yisas kul si molere,grang wine ongwo hobi ha nir si teraladi pungwi. 31 Pirere, yu ditongwi, “AriWangWeni, na iwe, ari na i kura bolimbaniolamua. Yu olere na si gonangwo pamua.Golere ari habang sui tai di pai molere,God aki di na tere ulna yunangure hon

Page 65: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 9:32 62 Mak 10:1airalga pamua.” 32 Yu dungure yalhobi pirpa dikimia, sirin bol tenamba, kul pungwi.

God kene ongwo bani yal ara singaba mon-ame? dire gamahobi sirin bongwo ha

(Mat 18:1-5, Luk 9:46-48)33 Ena yalhobi hon pi Kapaneam pa

dungwi. Pa dire pi ala molere, Yisas grangwine ongwo hobi yu sirin bol tongwi, “Niyalhobi hol bangi tal ha bolbin dine?” 34Yudimba, yalhobi pir uning si mongwi. Mo-mia, hol bangi iwe, urere “Nan yal arasingaba molere, kene onamne?” dire bol-bin dungwi. 35 Dungure Yisas ami di mol-ere, grang wine ongwo ari ana holo holokebena sutani yalhobi gala dire, ere wio,dungwi. Direre, yu ditongwi, “Ni yalhobisingaba molala di pinanga iwe, ya ime sire,nir honagi ol tere, mol i nanga, singabamonanga pamua.” 36 Yu dire gir migi tai sina erere, kulere, yu ditongwi, 37 “Niyalhobi yal ta, na hana pirere, gir migimongwo i pana gal tenanga iwe, na panagal na tenanua. Te na pana gal na tenangaiwe, na tani taman. Nabe hamen ya singabapana gal tenanua. Nabe na bai nu sungurena ya ime wiwa” dungwi.

Yal ta kiang pai na tekinangwo yali nangamna hobo monangwo ha

(Luk 9:49-50)38 Ena YonYisas sirin bol tere yu dungwi,

“Tisao, yal ta ni hani a i wa molere, kwianigi dongwo si doling i olungwo haminia.Hanere, na gamnahobo ta molkinia yuolkio dire, mana ditominua.” 39 DungureYisas yu ditongwi, “A, i mana ditekio. Teyal ta na hana a i wa molere, tal gumahon i tibi olamia, emgi na gauna ha si natenam mo? 40 Ta si na tekinama. Te yalta kiang pai na tekinangwo iwe, nan yol enomingamonamua. 41Ena yal ta ni yalhobini hanere, yu nomani si pinamia, O, nasingaba Kraist grang wine ongwo hobi akidi teralua, di pire mulu hau nir holere nitenangwo nenanua. Yu ol ni tenangwo yaliwe, emgi God siina dire tobo tenangwopamua. Na ha weni kara di ni teiwa,”dungwi.

Ari pir tongwo hobi tal nigi dongwo isusu oltenangwo ha

(Mat 18:6-9, Mak 9:42-48)

42 Ena Yisas hon ainere yu ditongwi,“Ena gir migi ta na tal ol tega ha mainga i warere, na pir na tenangwo, yal tahanere, a, i hasu onua, ditenangwo, giri pirere, na mobing hal wa na tenamia.Ditenangwo yal iwe, kwahulu bir weni tanugung bani han hol erere, u di nir diganman ali pirere, gonangwo oun denamo?43 I ta dekinamia. Na tal ol teralga iwe,tal oun dongwo ol teralua. Te ani wenihol iwe, tal nigi dongwo olere, pring ausi ni terala di onangure, di keuru si olo.Yu ongere ani taniga dinangure, moli pirehamen bani nanga pamua. Te ani sutanidinangure, endo de pangwo bani nangapamia. 44 Pirere, gin tani ta golkinanua.Te endo i wai ta sikinamua. 45 Te kebinweni hol i, tal nigi dongwo olere, pring ausi ni terala di onangure, di keuru si olo.Yu ongere, kebin taniga dinangure, hamenbani nanga pamua. Te kebin sutani erehoya dinangwo moli pirere, endo de pangwobani nanga pamia. 46 Pirere, gin tani tagolkinanua. Te endo i wai ta sikinamua.47 Te omin weni hol i, tal nigi dongwo olwarere, pring au si ni terala di onangure,si gi di olo. Yu ongere, omin taniga dinan-gure, hamen bani nanga pamua. Te ominsu dinangure, endo de pangwo bani nania.48 Pirere gin tani ta golkinania. Te endo iwai ta sikinamua. ( Ais 66:24)

49 “Homena pil onga bengwo mere iwe,endo giini bli bali dire ari para muru dena-mua.”

50 “Ena pil i tal wai dimia. Dimba,gwiring mena pi wai sinangure, irere, talonamne? Tal ta omingere, gwiring honmonamo? Ta molkinama. Ni yalhobi hom-ena pil ongwomere iwe, kunu ganba sinayamonia. Molere, yon milni ura dinangure,ya ime sire, ari hobi kina yon tani erere,mol i nanua,” dungwi.

10Al ere po di tenangwo ha(Mat 5:31-32, Mat 19:1-12, Luk 16:18)

1 Ena Yisas ere pi Yudia ganba pirere, piYodan nir bina hoibi hol yuwo ongwi. Pimongure ari miki weni hon u ku bongwi.Bongure, yal iwe, homa tal ongwo meriolere, yu nir si tongwi.

Page 66: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 10:2 63 Mak 10:302 Si tomia, Perisi yalhobi tau u pa dire,

kela kul tere, yu ditongwi, “Nan krehamanha memini panangwo al ta ire ai dolaminmo, aidolekinamne?” 3 Dungure Yisas yuditongwi, “Moses krehaman ha talwa dieme?” 4 Dungure yalhobi yu ditongwi,“Moses al irere, ai dolala di pinangi, pepabol terere, ai dolanga para pama dimua,”dungwi. 5 “Owa, i dimba, ni nomani tapaikungwo ipire, Moses yu bol ni tomia.6 Hamen haya God talhan para weni olerere, ari yal al para ol erere, (Jen 10:6) krehaman ha yu di emiraya, 7 Godyal al ol engwo iwe, irang aang pia si ninbangi olere, eunbi kina yon tani erere, sidaule molo dimiraya. 8 Molere, nin ninmolkirere, yon tani erere, monania. ( Jen2:24) 9 God ol erere, si daule e na tomia, yalta eumbi wiimbi aidole si poira sire, u ninnin nanga paikimua,” dungwi.

10 Dimiawe, oo malgi hon pirere, grangwine ongwo hobi Yisas sirin bol pungwi.11 Pungure Yisas yu ditongwi, “Ena yalta eungbi ai dolere, al ta hon inamia.12 Inangwo yal i, wou sire, eungbi homamonangwo al iwe, ol gogo dal tenamua. Teal tawiimbi aidolere, yal ta namia. Nangwoal i, wou sirere, wiimbi homa inangwo yaliwe, ol gogo dal tenamua,” dungwi.

Yisas gir migi kuria si tere nu ke tongwo(Mat 19:13-15, Luk 18:15-17)

13 Ena ginta ari gir kul nongwo hobiYisas breng bani anama dire, i ku bongwi.Bomba, Yisas grang wine ongwo hobi kuraha ditongwi. 14 Ditongure Yisas hanere,yong ki erere, grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Gir migi hobi aule ire, na molgabani urala di omia mana di tekio. Godgir migi hobi iwe, kene ol tongure momia.15Girmigi hobi God kene ol na to, ditongwomeri ari hobi ere yu dikinanga, God keneongwo bani ta honanga pamua. 16 Na haweni kara di ni teiya piro.” dungwi. Direre,gir migi aki di kulere, breng bani arere,kuria si tongwi.

Yagaleng ta tal miki anongwo ha(Mat 19:16-30, Luk 18:18-30)

17 Ena Yisas hon aire ere ongure, yalta bli si pirere, ikwi bolere, yu sirin boltongwi, “Tisa yal waiye. Na talmere ol-gere, kwiana mol paralga bani paralga na

tenane?” 18 Dungure Yisas yu ditongwi,“Talongure na yal waiye, di na tene? Godtani yal wai momua. 19 Ni krehaman hapinirawa. Ari si golkio. Wou sikirere, wieun yasuri ire pisole olkio. Kuni ta nekio.Yal ta hasu ditekio. Hasu dire yal ta talingtol di nekio. Nimai nabin aki di to dungwopingirawe” (Eks 20:12-16) dungwi. 20 “Tisao, na gir migimolga ali yu oli uga, omaga ari moliwa.”21 Dungure, Yisas hanere, yong wai e tereyu ditongwi, “Onga i para onba, tal tanigaolkinua. Talhan miki a nenga iwe, ari temena olere, moni inanga, ebir sirere, aritalhan a nekinangwo yalhobi tenana po.Yu onangere, ni tobowai hamen bani dina-mua. Yu ol pisolere, na tal ol tega hamaingpire na dolna bolo.” 22 Yu ditongure, yali nigi di pirere, gumang digan holere, ereongwi. Ena yal iwe, bona gana miki weni aneiraya dire, miling pirere, ere ongwi.

23 Omia, Yisas grang wine ongwo hobihan wabo direre, yu ditongwi, “Ni piro. Yalta bona gana miki weni a nenangwo yaliwe, God kene ongwo bani honagrang alanangwo kulang panamo? 24 I ta paikina-mua.” Ena yalhobi ha i pirere, ganulundungwi. Dimba Yisas hon ainere yu di-tongwi, “Gir hobo, yal ta God kene ongwobani ala nangwo hol i kulang panamo? I tapaikinama. 25 Te kun hausi hai bun kiaingkun engwo ala iwe, nangwo honagi negadimba, bona gana miki weni a nenangwoyal iwe, God kene ongwo hol i nangwonega weni dimua.” 26 Dungure grang wineongwo hobi ganulun bir direre, nin diriaole yu dungwi, “God ara aki di tenanguresigare kule u wai namne?” 27 Dungure,Yisas grangwine ongwohobimongwo banitene han terere, yu ditongwi, “Ari ninonangwo kunu ta paikinamia. God tanionangwo kunu bemia. Talhan hobi God ninongwo dimua,” dungwi.

28 Ena Pita molere, “Ni piro. Na yalhobitalhan para ai dolere, ni ni dolni bomingayawe,” dungwi. 29 “I para bonba, yal ta naol wai ol tega guna hana i nomani si pir natere, oo ya, ebring ya, abring ya, 30 keumbiya, irang ya, aang ya, gir kul nongwo ya,homena ya nongwo pisolere, na honagi olna terala dire dolna bonangwiwe, omagamalungwo haung, God mong pring hon si-

Page 67: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 10:31 64 Mak 10:52ina di tenangure, inangwo kunu benamua.Oo ya, ebring ya, keuni ya, aang ya, gir ya,homena ya nongwomiki weniwan handretmeri inamua. 31 Ire monamba, yal tau olgogo dal tenamia. Tenamba, emgi hamenbani iwe, mol pai gobari weni inamua. Enaganba baniya ari tau singaba mole eangdire hamil ha sungwo hobi hon u mobinghol namua. Te yal bina kultaing hobi emgihon singaba mole eang dinamua. Na hapangwo weni kara diwa,” dungwi.

Yisas gole hon airalua gin sui tai diredungwo ha

(Mat 20:17-19, Luk 18:31-33)32 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

Yerusalem nala dire ongwi. Yisas homaemia, grang wine ongwo hobi bangi pirere,nomani miki sungwi. Ari miki weni emgiengwo hobi kul pire pire ungwi. UngureYisas grang wine ongwo ari ana holo holokebena sutani yalhobi ha diterala dire,“Mala wo” dungwi.

Dimia ungure, Yisas emgi tal han oltenangwo meri awa ha di tibi ol tongwi,33 “Pino. Omaga nan yalhobi Yerusalemnamna dire uminia. Pi pa dinaminga yaltau na Ari Wang Weni na han holere, hahol ol na terere, ha maing ari singaba tau,God krehaman ha kene ongwo yal tau natenamia. Tenangure na aule pirere, na sigolala dire, ha hol ol na tenamia. Terere,na aule ire pirere ari wiyol ta monangwobani olamia. 34 Olangure yalhobi gaunaha sirere, ebil si na terere, homa kubana sirere, na si gonamia. Golere, ari ha-bang sui tai dire pai molere, emgi airalua,”dungwi.

Yems Yon kina singabamolabila di pungwoha

(Mat 20:20-28)35 Ena Sebedi wang Yems ya, Yon, yasuri

u Yisasmongwo bani urere, “Tisao, na sirinbol ni tenaminga ni talta ol na tenan mo?”dungwi. 36-37 “Tal ol ni teralga pire dine?”dungwi. “Hamen nabilungwo ai molere,talhan paraweni kene ole kemilanga na ya-suri u dalni holo holi molabilba?” dungwi.38 “Ni yasuri ha ogolo pir kun ole dikinia.Ni na gauna gul iralga meri inan mo? Te,

na golere, bina nir biralga meri para bi-nano?” dungure, 39 “Owa, para yu ora-bilua,” dungwi. “Para dinia. Na gauna guliralga meri inanio, te na golere, bina nirbiralga meri binanga pamia. 40 Pamba, yalta u na dalna holo holi monangwo nu keteralga paikimua. God nin hanere, nu ketenangwo pamua,” dungwi.

41 Ena Yisas grang wine ongwo yal anaholo holo ya molere, yal su i nigi de pirterere, kura ha ditongwi. 42Ditomba, Yisasyalhobi gala di ku bolere, yu ditongwi,“Baniya yal tau singaba molere, hamil hasire, gamahobi honagi ha ditongwo hanua.43 Yu omba, ni yalhobi iwe, enin hobi nirhonagi ol te i pirere, singaba monanua.44 Yal ta singaba molala di pinanga iwe,nir honagi oli nanga pamua. 45 Te na AriWangWenimolia. Na hamil ha sire, honagiha diterala dire, ta huiwa. Nir honagi olterala dire wiwa. Ganba ari miki wenipring pangwo i na ulbe hane a tere goltegere sigare kule u wai nama dire, wiwa,”dungwi.

Yisas omeling gi dungwo yal su apila ditongwo ha

(Mat 20:29-34, Luk 18:35-43)46 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

uYerikomalgi pa dungwi. Pa dire, aidolere,ere ongure grang wine ongwo hobi aritabin bir weni kina ereho ongwi. OngureTimias wang omeling gi dungwo yal i,haang Batimias, homaulung bina i ami dimongwi. Molere ari ungwo hobi “Monina to” dire hong dire mongwi. 47 Molepungure, “Yisas Nasarete hong yal irai umomua,” dungwo pungwi. Pirere, galaerakere yu dungwi, “Yisas, Debit gang ye,ni milna pir na tomo?” 48 Dimba, arihobi hanere kura ha ditere “sime molo,”ditongwi. Ditomba, yal i hon gala bir dire,“Debit gangye, aki di na tomo?” 49DungureYisas pirere ure, “Mala wo dito.” Ditomiaari hobi gala dire, “Yisas gala dimia, niaire nimni mole wo.” 50 Dungure yal igalsina gintani kula si olere, gintani aire,Yisas mongwo bani ungwi. 51Ungure Yisas“Na tal ol ni teralga mere pine?” dungwi.52“Tisao. Na omena pila dinama di piriwa,”dungwi. “Ni aire hol po. Ni na onangwopamia di pir na tengiwe, u wai nanua.”Ditongure omeling gi dungwo yali gintani

Page 68: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 11:1 65 Mak 11:23pila dimia talhan i para hanere, hol warere,Yisas doling bol ongwi.

11Yisas singaba king molere Yerusalem

ongwo ha(Mat 21:1-11, Luk 19:28-40, Yon 12:12-19)

1 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kinaere pi Yerusalemmala weni pirere, BetpasiBetani malgi hamen hul Olibi u pa dungwi.2U pa direre, Yisas grang wine ongwo hobiya sutani bai nu si olere, yu ditongwi, “Oomalgi yuwo hano. Hanga bani pirere, kundonki ta han hol engwo monamia. Kundonki iwe, yal ta au sikimia. Ni han holirere, unana po. 3 Nanga, yal ta mana dini tenangworai, yu dito, pi tege emingayal kun i honagi ol terala dire ire wo,dungwo uminia. Ol wai sinangwo, haya irebli si unaminua, dito.” 4 Dungure yasuripirere, kun donki giring yal kun ta honagrang han hol emia hangwi. 5 Hanere hangulala dire ongwi. Omba, yal tau malai molere, “Ni yasu kun donki giring yalkun i, han gulere, ire nano?” 6 DungureYisas ha dungwo meri yal i ditongwi. Dit-omia pirere, “O, para dinia, kun i ire po.”7 Ditongure kun i ire Yisas mongwo baniongwi. Pirere, galsina kun donki mobingbani engure, Yisas au sungwi. 8Au sungure,ari hobi galsina i homaulung bangi bangiengwi. Engure, yal tau er yolang ba dire,i homaulung bangi bangi engwi. 9 Erere,ari iri si emgi homa erere, “God wai pir to.Yasingaba iwe, God bai nu sungure, u tibi una tomia, wai go piminua. ( Sam118:25,26) 10 Nan kwiana moya Debit keneongwo meri yali hon maulung sire ol natongwo, wai weni piminua. 11 God wai pirto,” dungwi. Dungure Yisas ere Yerusalemongwi. Pirere, pi Yuda ha maing oo bir alapirere, hanwabodungwi. Diremongure ariya pi bengwi. Bengure hamen girimia Yisasgrang wine ongwo hobi kina ere pi Betanipangwi.

Yisas er kwasulu kura ha ditongwo ha(Mat 21:18-22)

12 Ena parere honmil irai Betani ai dol-ere, ere ungwi. 13 Ere bangi ungure, Yisasmena gongwi. Golere hangure, er kwasulu

ta ulubi ire bongwo hangwi. Hanere, pi di-mani pirere, miling ta honangwo pe neraladire ongwi. Pire hamba, miling holkungwi.Holkungure aulung obil dungwo hangwi.Er miling hongwo haung ta molkimia, eri hanere 14 “Emgi miling honanga yal tape nekinamua,” ditongwi. Ditomia yalhobipir mongwi.

Hamaing oo ala ari bona ganamoni honagiongure Yisas hobang si tongwo ha

(Mat 21:12-17, Luk 19:45-48, Yon 2:13-22)15Ena emgi Yisas grangwine ongwohobi

kina u Yerusalem malgi pa dungwi. Padire Yisas ere ha maing oo bir ala pirere,ari bona gana tobo ole i mongwo hobi sidoling i maini olere, bol a siina manaadirere, moni tobo ole i mongwo hobi sidoling i maini olere, bol a siina manaadirere, moni tobo ongwo hobi siru di olere,bol sia hahoba bring sungwo i para a siinamanaa dungwi. 16 Direre ari bona ganairere, God ha maing oo ala i wakio dire,mana ditongwi. 17 Ditere, “God ha yu diemiraya, Na ha maing oo ala i ari hobi hadi na tere tere onamia. ( Ais 56:7) Onamba,ni yalhobi ol gogo danga, u homena kuniari mongwo meri gobere omua,” ( Jer 7:11)ditongwi.

18 Ditomiawe, Yuda ha maing keneongwo yalhobi te, ha maing nir si tongwoyalhobi Yisas si golala dire hol wa dungwi.Wa dumba Yisas kulung pir tongwi. EnaYisas ha dungwo ari hobi wai pimiraya,kene ongwo yalhobi nin nigi de pire Yisassi gonamba, arihobi Yisas wai pir tere nasi gonam mo di pire kul pungwi. 19 Enahamen pu dungure, Yisas grang wineongwo hobi kina Yerusalem ai dolere, eremena ongwi.

Ari tal ta irala dire God sirin bol tenangwotal i inangwo ha

(Mat 21:20-22)20 Ena honmil sinamoki Yisas yalhobi

kina aire hol ongwi. Pirere er kwasului hon hangure, kara gongwi. Dulung ya,aulung para gongwi. 21 Gongure, Pitahanere, “Tisao, yaulo hanega. Er kwasului ni ongi kura ha ditengarai gomia hano,”22 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni nomanisi piro. 23Ni yalhobi God grang wine olere,a i si wananga, ware nomani su su sikire

Page 69: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 11:24 66 Mak 12:12God tani hobang momia di pir tere hamenhul i u dia nir digan ali po dinanga meri,wine ole nangwo pamua. 24 Te ni yalhobiGod tani kunu bemia na tenangwo pamiadi pire nomani tani sire tal ta irala diresirin bonanga tali, ere ni tenangwo inangapamua. 25 Yu onana dire, ha pangwo karadiwa. Hamen haung haung God ha dite monangiwe, o, yal ta tal gogo ol natomiraya di pirere, yon ki enga i aidole,yon milni wai e to. Tenanga, Nabin hamenbani mongwiwe, pring pai ni tenangwo i, iole ni tenamua. 26 Yon milni tekinangiwe,hamen Nabe prin i han uning sinangwo yadi panangwo bani panamua,” dungwi.

Arihobi Yisas ara yulang ire tal maingmaing ome dire sirin bongwo ha

(Mat 21:23-27, Luk 20:1-8)27 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kina

Yerusalem hon pi pa dungwi. Pa dire,Yuda ari ha maing oo ala ongwi. Ongureha maing bli mining oo singaba ire, hamaing nir si tongwo hobi ire dire, u padire, yu sirin bol tongwi, 28 “Ni ara yu-lang ni tongwo ire ure, tal maing maingone?” 29 Ditongure, Yisas yu dungwi, “Naha tani weniga sirin bol ni tenaminia, hamong di na tenan mo? Tenanga na yu-lang na tongwo yal iwe, maing di tibi olni tenaminua. 30 Yon nir bil tongwiwe,God yulang ire bil tom mo, yal ta yulangire bil tome? Ni yalhobi ha mong di nato.” 31 Ditongure, yalhobi nin bolbin dire,“Tal ha ditenamne? God yulang tongwoYon irere, nir bil tomua, dinaminba, nayalhobi Yon pir tekiminia, Yisas Yon pirtekino, di na tenamia. 32 Te yal ta yulangtongwo Yon irere, honagi omua, dinam-inba, te ari hobi Yon pir tomia kura ha dina tenamia. Arihobi Yon God hana togu yalmongwo hamiraya, kura ha di na tenamia.33 Talwa dinamne?” direre, “na yalhobipirkiminua.” Dungure Yisas yu ditongwi,“O, para dinia, na ere para di tibi ol nitekiralua,” dungwi.

12Ha bangi biire honagi ari digan er wain

kene onangwo ha(Mat 21:33-46, Luk 20:8-19)

1 Ena Yisas ha bangi biire yu ditongwi,“Yal ta u sirere, wain hani kunamia. Kulereniring dirala dire, maul ta wu enamia. Wuerere, kene ol molala dire, oo ta mini wenibani kenamua. Kerere, sina i yal tau keneol molo di te olere, yali ere milin ta na-mua. 2 Pi molere, miling kul ema di pirere,honagi ari tau bai nu si olamia. Olere, yu ditenamia, nir wain i honagi ol i pirere, mil-ing kul enangwo penangarai, tau ni nerere,tau na i na tenanua, dito. 3 Ditongureere namia. Pi pa direre, ha dungwo meriditongure, bisnis ongwo yali a i si molere,kuba sirere, ere po, ditenamua.

4 “Ditenamia, ere unangure, yal ta honbai nu si olamia. Olamba, kene onangwoyalhobi hon si algi bil terere, ol gogo daltenamua. 5 Ere unamba, yal ta hon bainu si olamua. Ena yali pi pa dinamba,hon sirere, kara si gonamua. Ena emgi arimiki weni bai nu si olangwo namba, tausi golere, tau si algi bil tenamua. 6 Enaemgi weni yali nin wang weni yong milingterere, pana wai ganangwo yal iwe, nu siolere, yu ditenamia, ni pirere honagi keneongwo yal i ditenana po ditenamia. 7 Enayal i pi malgi pa dire ditenamba, er milingkene ongwo yali gamahobo kina molere,nin ha hol molere, “Er miling kungwo yali wang umia hano. Yali si gonaminga, erkungwo ya, te ganba i nan para inaminua”dinamia. 8 Direre wang i si gonamia. Sigolere, wai di maini olamua.

9 “Ena yu onangwiwe, wain kunangwoyali tal oname? Er kungwo yal i pirere, erkeneongwoyalhobi kara si golwai sinamia.10 Sirere, ganba i hon yal tau tenamua. Godhoma yu di emiraya di pirkino?

Oo kengwo yalhobi torari ire mebindamua dire pisolamia. Pisolangwotorari iwe, God hon ire torarisinangwo bring torari nima ongwomeri dinamua. 11 Yu onangwohanaminga wai weni panamua.” ( Sam118:22,23)

12 Ena Yuda ha maing kene ongwo yal-hobi Yisas ha bangi biire ditongwo i, “Nayalhobi mominga bani umia,” dire agi di-namia. Dinamba, Yisas pir tongwo yalhobikul pir tere aidolungwi.

Arihobimoni takisi Sisa tenamno dire Yisas

Page 70: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 12:13 67 Mak 12:34sirin bol tongwo ha

(Mat 22:15-22, Luk 20:20-26)13 Ena Perisi tau ire, Herot gamahobo

tau ire dire, pi Yisas mongwo bani pirere,ha di mere si tere, sirin bol pinama dire,nu si olungwi. 14 Nu si olungure, pire yuditongwi, “Tisao. Ni ha pangwo meri karadinga haminua. Ni gin ta ari ha maingditenga, yal tawai pinammo, nigi de pinammo, dire, nomani si pire dikinua. Ha karaaru dire diteniraya. Ena God Lo krehamanha moni takis ya singaba Sisa to dim mo,tekio dime? Tenaminga para panam mo,paikiname?” dungwi. 15 Dimba yalhobikela kule dungwo i, Yisas haya han padungwi. “Talwa di pire kela kul na tene?Moni miling ta ire wo. Na hanamna.”16 Dungure moni ta i urere tongwi. “Monipiksa i ara breng biire eme?” ditongwi. “A,i yasingaba Sisa brengbiire emua,” dungwi.17 “O, para dinia. Sisa taling dungwo i, Sisanin to. Te God taling dinangwo iwe, Godnin tenanga pamua.” Dimia yalhobi pirerebukunungwi.

Yalhobi ari gongwo i hon airamo dire Yisassirin bol tongwo ha

(Mat 22:23-33, Luk 20:27-40)18 Ena Sadiusi yal tau ha maing nir si

terere, “Ari gonangwo hon airikinamua,”dungwi. Dungwo yalhobi Yisas mongwobani urere, yu ditongwi, “Tisao. 19 Mosesha ta yu di emiraya. Yal ta temine teremolere, gonamia. Gonangwo eumbi iwe, alwerai molere, ebering ta gal enamia. Galere molere, al i na igere, gir kul enangwo,abinambi aibing maulung sinama di pina-mua. 20 Moses yu di emibawe, na di nitenamna piro. Ena gonangwo yali eberingana hol pai muru hol pai taniga monamia.21 Molere ebering ta i al i gal enamba, girkul ekirere, gonamia. Ebering ta hon galenamba, ere gir kul ekirere gonamia. Teebering ta hon gal enamba, ere gir kulekirere gonamia. 22 Ena ebering hobi parayu gal enangwo gir kul ekirere gonamia.23 Te emgi weni al i gonamia. Ena emgiweni ari gongwo hobi hon airangwo ha-bang i, al i ara wiimbi moname? Yal-hobi para weni al tani wiimbi monamo?”Dimba, Yisas yu ditongwi, “Ni ha pir kunole dikinia. 24 Ha maing mining ganing

bol engworai pirkinga, te God yulang paitongworai para pirkinua. 25 Yu olere hagogo dingiwe. Ari golere hon airangwohabang iwe, yal al mongwo tali hon tamolkinamua. Ensel hamen bani mongwomeri molere, yal al hon ta ikinamua. 26 Teari gongwo hon airamua dungwiwe, Moseshoma er bani endo dongwo hanere, hamining bol engworai, kere pirkino? Ha iwe,God ha di Moses tongwo pire mining bolemiraya. Ebraham ire, Aisak ire, Yekopire dire, maa e tongwo yal God, na tanimoliwa. ( Eks 3:6) 27Maa e tongwoyali ari gongwo hobi hobang mole kene oltommo? Ta tekimia. Ari honmongwo hobihobangmole kene ol tomua. Tongwo ipire ikwianamoya Ebraham ire, Aisak ire, Yekopire dire, kwiang honmomua. Ni yalhobi hapir kun ole dikinua,” dungwi.

God Lo bir mo yu ongwo ha(Mat 22:34-40, Luk 10:25-28)

28 Ena dimiawe, God Lo krehaman hanir si tongwo yal ta urere, yalhobi grangbani ha diria ol mongure, pungwi. Pimba,Yisas ha wai weni ta Sadiusi ditongurepungwi. Pirere, yu sirin bol tongwi, “Godkrehaman ha iwe, tal ha mo yu wo ome?”29 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni Isrel arihobi piro. God pir tomingiwe, hobana taniweni momia. 30Ni singaba God iwe, kwiantere nomani si pir tere, yulan tere, yonmilni teremonanua. Ha iwe, nambawan hadimia. ( Diu 6:30) 31 Emgi nambatuha iwe, ari para weni yon milni tenanua.Ha tau mo yu nangure, ha su i ya ime tasikinamua,” ( Lev 19:18) dungwi. 32 “Tisao.Ni ha pangwo meri dinia. God tani hobanamomia yal ta molkimua. Yu omia, nan Godtani nomani si pir tere, yona milna tere,yulana para tenaminga meri para dinia.33Te enambi tau yona milna to dingiwe, haweni kara dinua. Ena God hau si ke tere,honagi ol tongwo wai pamia. 34 Pamba, hasutani iwe, wai weni pamua,” dungwi. Hadungwiwe, Yisas pirere “O, yali nomaniwaipangwo pamua,” di pungwi. Pire Yisas yaliyu ditongwi, “Ni God kene ongwo hol ulibimolkinia, mala weni monua.” Ditongureari hobi para emgi hon sirin bol tenamba,kul pir tongwi.

Page 71: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 12:35 68 Mak 13:9Yisas arihobi sirin bol tere singaba Kraist

ara gang mome dungwo ha(Mat 22:41-46, Luk 20:41-44)

35Kul pir tongwo gin iwe, Yisas hamaingoo ala ha yu nir sitongwi, “God krehamanha nir si tongwo yalhobi ya singaba KraistDebit gangmomua, di na tongwo i, ha wenikara di na tomo? 36God Kwiang Debit yongwu bilere, di tibi ol tongwo pirere, yu diemia.

Hamen ya singaba na hobana yu dito-mia, “Ni na ana weni holi

ami di molo. Mongere kiani i unamingadoling i mena

olanua,” ditomia.(Sam 110:1)37 Debit Kraist ‘Na nan hobana monia’

ditongworai Kraist iwe, Debit gang momo?Molkimua,” ditongwi.

Lo Tisa Perisi hobi kina ol wangwo ha(Mat 23:1-36, Luk 11:37-54, 20:45-47)

38 Ena yu ditomia, ari hobi para weni waipungwi. Yisas ha hon aine nir si tongwi,“Ni krehaman ha nir si tongwo yalhobi olwangwo meri ol wakinanga pire kwi hanmolo. Yalhobi iwe, gal arikri weni olewarere, “Na singaba moliwa,” di pinamua.Te, homaulung maket homena bring sinongwo bani wagere, ari hobi na hanere,Singaba umua, di na tenama di pimua.39Te, hamaing oo ala pirere, bol hona wenimonangwo hananua. Te, ari homena tabir ke nenangwo habang iwe, yal i hamilha si holo holo olangwo hananua. 40 Arigongwo eung werai molere, oo ke pangwoala iwe, pi molere, bal tere, tal a nongwoi tol di inamia. Inangwo yal iwe, Godha gobari weni di tenamua. Yu onamiba,emgi habang kul enangwo God ha hol u tibinangwo habang iwe, yalhobi gul bir weniinangwo pamua,” dungwi.

Al werai ta ha maing moni God tongwo ha(Luk 21:1-4)

41 Ena Yisas ha maing honagi akidungwo moni boksi dungwo bani ami dimongwi. Molere ari moni olungwo banihan mongwi. Han mongure ari tau monimiki weni pai tongwo hobi miki olungwi.42 Ena al werai ta urere, moni nol sutaniobil olungwi.

43OlimiaYisas hanere grangwine ongwohobi yu ditongwi, “Ni yalhobi pir molo. Alwerai iwe, moni miki ta a nekimia moni

olungwo i, moni bir olimua. 44 Te yaltau moni olungwiwe, tau a bi ere obilolimua. Te al werai iwe, wiimbi gomirayaobilga a nongwo mere kara ole pisolimua.Emgi homena bring si nenangwo moni tadikimua,” dungwi.

13Yisas hamaing oo bir isusu olamuadungwo

ha(Mat 24:1-2, Luk 21:5-6)

1 Ena Yisas Yudari ha maing oo menaongure grang wine ongwo hobi ta yu di-tongwi, “Tisao. Hulu ya, te oo i, waiweni kemia hanega.” 2 Dungure Yisas yuditongwi, “Owa, i mama kengwo haniba,emgi hulu sigwi dire isusu olamua. Huludungwo hanga bani hon ta dikinamua,”dungwi.

Yisas gul oun dongwo u tibi unamuadungwo ha

(Mat 24:15-28, Luk 21:7-19)3 Ena Yisas ha maing oo aidolere, ere

hoibi pirere, Olib hamen hul ami dimolere,han ya olere, ha maing oo hangwi. Hanmongure, Pita, Yems, Yon, Endru yalhobiYisas mongwo bani ongwi. 4 “Ni ha di natengarai tal habang u tibi name? Tal taguma hon denangwo, tal i u tibi namua di-nanga, pir pa diremonaminba?” 5DungureYisas yu ditongwi, “Yal ta ure, kela kuleni bal ni tenangwo, pir tenanga pire kwihan molo. 6 Ari miki weni urere, na hanadal iwo erere, na guung haang pir mongayal irai, wiwa, dinamia. 7 Dinangure arimiki weni pir tenamua. Te emgi ni mongamala kura u tibi namio, ganba ban ta kurabonamua. Yu onangwiwe, ganulun dikio.Yu onamiba, hamen ganba wai sinangwohaung u tibi ta olo hunamua. 8Te ari wiyolta pirere, wiyol ta kina kura bonamua. Yasingaba ta gamahobi pirere, yasingaba takina kura bonamua. Te maganba i ememebir onamio, menan bir u tibi namua. Talyu onangwiwe, agr gir kulala dire, gaunggul pungwo meri, ganba ya, talhan hobigul yu u tibi namua. 9 Ni yalhobi nin kwimole hon molio. Yal tau ni aule ire pirere,ha hol pungwo hobi ni tenamua. Te Yudaha maing oo ala kuba i urere, ni sinamua.Yu ol ni tenangwiwe, na hana a ime olaladi pire onamua. Te yal bir singaba kina ni

Page 72: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 13:10 69 Mak 13:34aule ire nangwiwe, ni ala molere, na tal oltega ha maing di tibi ol tenanua. 10 Ganbabanta banta ari para muru ha maing i pirpa dinangure, hamen ganba wai sinamua.11 Ena ari para ni aule i pirere, ha hol olni tenamia. Tenamba, ni yalhobi nomanisi pire talwa dirale, dire, kul pirkio. Hadinanga iwe, God nin i gran bani enangwodinanua. Ni yalhobi nin ta dikinanua. GodKwiang iwe, yon wu bilere, a kulang paini tenangwo dinanua. 12 Ena si gonamadire, abimbi ta ebering hobi yong bai talsinamua. Te irang hobi ereyu gamahobiol tenamua. Te irang aang hobi si gonamadire, wang hobi bai tal sinamua. 13Na tal oltega ha maing pirere, a i si wanangiwe, arini hanere, yong ki ei ni tenamia. Tenamba,ni hamaing a gi diwarere,monangiwe, Godaki dire, a kulang pai ni tenamua.

Tal nigi weni dongwo u ha maing ooairangwo ha

(Mat 24:15-28, Luk 21:20-24)14 “Enapiro. Talmaingnigiweni dongwo

ol terala dire u ai mana dungwo sina i u tibinangure hananua. ( Dan 9:27) Pirere sina iairemonamua,” dungwi. Dungwobomingaiwe, memini pangwo kerere, ogolo piro.“Onangwo gin iwe, Yudiamolere, te pirere,hamen hul i molo. 15 Yal ta malgi molere,hanere, bona gana oo ala dinangwo ire naladi pirkio. Gintani hamen hul po. 16 Yalta homena ya nenanga gul i wa molere,hanere, galsina malgi dinangwo ire naladi pirkio. Gin tani hamen hul po. 17 Algir panangwo hobi, te gir aming ne mo-nangwo hobi, tal oname? Kee, miling pirie.18 God sirin bol terere, “Nimin sinangwohaung u tibi pi na tekio,” di tere molo.19 Onangwo habang i kura talime gul biru tibi namua. Hamen haya God ari talhani para ol engwo haung gul ere yu u tibita humua. Emgi gul ereyu u tibi ta huna-mua. 20 Te hamen yasingaba gul pinangwohaung si gubu dinamia. Dikinangwiwe, aripara muru u susu nangwo pamia. Pamba,hamen yasingaba nu ke tongwo hobi mil-ing pir terere, gul pinangwo habang sigubu dinamua. 21 Yu onangwo habangiwe, yal tau urere, “Kraist u timi momiahankino?” yu dinangworai, nomani si pirtekio. Te “Kraist u banta momia hankino?”dinangworai, ere nomani si pir tekio. 22Yu

dinangwo hobi, Kraist hasu dungwo tabin,te hana togu hasu dungwo tabin u tibinamia. Pirere, tal guma hon dongwo olere,diu sirere, tal maing maing onamia. Olere,ari nomani isusu ol tenamua. Tere Godari nu ke tongwo hobi kela kul terala dire,honagi bir weni onamia. 23 Onamba nahoma tal i ta u tibi hungure, awa ha tani dini teiwa. Pir tekinanga pire nomani si piremolio.

Emgi Ari Wang Weni unangwo ha(Mat 24:29-31, Luk 21:25-28)

24 “Ena kura talime gul oun dongwopinangwo habang i wai sinangure, ari sibonamio, haba dekinamio, te hamen banikulmoma yanamua. 25 Te hamen banihamen yulang nimni mongwo hangiwe, hotere hol wanangwo hananua. (Ais 13:10) 26 Hananga gin iwe, na Ari WangWeni kwahawa bolimbani molere, ere imeuralua. Te yulana bir pai na tenangurenimni molere, hamen yong anigi ongwomeri uralga ari para muru na hanangwopamua. 27 Hanangure ensel hobi bai nusiralgere, u geral bomai hobil kuman ganbauling holo holi namia. Pirere God ari nu ketenangwo hobi aule i ku bolala dire namua.

Er Kwasulu mine hon ongwo iwe hamenhaung ebil sungwo ha

(Mat 24:32-35, Luk 21:29-33)28 “Ena er kwasulu ering bani kwi han

monanua. Yolang bani hon pu dire, minehon onangwiwe, nimin hon yanangwohaung u tibi nangwo hanania. 29 Hanangameri iwe, ha emgi homa di ni tega meri utibi nangwo hanania. Hanere, “O, awa ha diengwo irai, omaga mala umia, hona granga non olemomua,” di pinania. 30Ari omagamalungwo hobi ta gol wai sikinangure, tal-han i u tibi unangwo hanere emgi gona-mua. Ha weni kara di ni teiwa. 31 Hamenganba wai sinamba, te na hana iwe, wai tasikinamua.

32 “U tibi nangwo gin iwe, yal ta pir padikinamua. Ensel hobi para ta pirkinamia,te Wang na para ta pirkiralia, Nabe taniwenimurupimua. 33U tibi nangwogin iwe,ni yalhobi para pirkinania, kwi mole hanmolo. Ha ya moni mere ta di ni tenamnapirio. 34 Yal ta oo ke panangwo aidolere,ere ari yol oo namia. Pirere, boi honagiari hobi oo malgi kene ol molo dire, pai

Page 73: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 13:35 70 Mak 14:20ole namia. Nangure kwi monangwo yalioo hong yali, na uralga kwi ogolo wenimolo, ditenamia. 35 Na pudinangwo uralmo, ginangwo ural mo, hoale be dinangwoural mo, honmil sinamoki ural mo, hamentanangwo ural mo? 36Uralgiwe, ni yalhobipir pa dikinia, gintani weni uralga dimia,yamoni ul pai molkio. 37 Na nan ha di nitegiwe, ari para weni kwi ogolo weni molo,di teiwa,” dungwi.

14Yuda singaba hobi kene ongwo hobi kina

Yisas si golala dire ha hongwo ha(Mat 26:1-5, Luk 22:1-2, Yon 11:45-52)

1 Ena hamen haung sutani wai sinangureerin bir u mala namia. Erin bir iwe, yalkun sipi sipi sikere, te breti u bir hongwonemongwohaungupadinangure, homenabir ke nenamia. Nenangwo haung u malaongwi. Ena Yuda ha maing singaba Godkrehaman ha nir sitongwo hobi kina mol-ere, Yisas kul si haning sire, sigolala dire,nomani sire, holwa dungwi. 2“Erin habangiwe, ari miki weni homena ne monangure,nan Yisas haning sinaminba, ari hobi kurabir bol na tenamua,” dire han uning siolungwi.

Al ta wel garu dire Yisas bil tongwo ha(Mat 26:6-13, Yon 12:1-8)

3 Homa Saimon hakubi dongure Yisasawai ol tongwo yali Betani ke pangwi. Kepangwo oo ala iwe, Yisas pi bol bani amidi molere, homena ne mongwi. Mongureal ta wel niring, kunu wai ungwo, tobo birweni bongwo, i ungwi. Urere, grang si padire, garu dire, Yisas breng bani bil tongwi.4 Tomba, ari hobi nigi de pire, ha diria ol-ere, “Wel niring i talongwo gogo bil tome?5Tobo bir teti kina inaminga irai, ari talhana nekungwo hobi ebir si tenaminga irawe.”6Direre al i kura ha ditongwi. Tomba Yisasyu ditongwi, “A, kura ha ditekio. Al i ninhang pangwo omia. 7 Ongwiwe, tal waiweni ol na tongwo i hankino? Yal bina hobikina ereho moli pirere, emgi talta aki dite monanga bani monania. Na kina moliubilgarai para wai simia, emgi hon tal taaki di na tenan mo? Tekinania. 8Omaga ali wel bil na tongwiwe, golalga haung malaumia, na ari yulagi engwo bani na man wu

enangwo ipire, yu ol na tomua. 9 Tal oltega ha maing ganba ganba i para kunubenangure, al tal ol na tongwiwe, di tibiolangure, ari para nomani si pinamua. Naha pangwo meri di ni teiwa” dungwi.

Yal Yuda Yisas bai tal sire singaba hobiteralua dungwo ha

(Mat 26:14-16, Luk 22:3-6)10 Ena Yisas grang wine ongwo yal ta

Yudas Iskeriot ha i pirere, pi Yuda hamaing oo singaba yu di tongwi, “Na Yisasgamahobo molia, sigonanga haung malaunangwiwe, na yali monangwo bani di tibiol ni teralua.” 11 Dungure Yuda singabahobi wai pirere, “Di tibi ol na tenanga,tobo moni ni teralua.” Dungure pirere, baital sirala dire, homaulung kwi mole hanmongwi.

Yisas gamahobi kina Pasoba erin homenanongwo ha

(Mat 26:17-25, Luk 22:7-14,21-23, Yon 13:21-30)

12 Ena homena breti u bir hongwo neremongwo habang iwe, erin bir weni ta utibi ongwi. Ongure, kun sipi sipi yalkunta si kere nongwi. Nomba grang wineongwo hobi Yisas yu ditongwi, “Na yal-hobi pirere homena makena a kun oleenamne?” 13 Dungure ena Yisas yal sutanibai nu si olere, yu ditongwi, “Ni yasuri oomalgi po. Pi pa dinanga, yal ta nir holire unangwo bangi hanania. 14Hanangiwe,doling bol po. Ongere yali oo ala nangwoirai oo hong yal sirin bol piro. “Tisagrang wine ongwo hobi kina homena ner-ala dimia, weran ta ya dim mo, dikime?”di piro. 15 Oo hong yal i weran ta i tibi olni tenangwo irai, ala pirere, homena akunonanua.” 16Yu ditongure yasuri ere pirere,pi malgi pa dungwi. Pa dungure Yisasha ditongwo meri u tibi ongure, yasurihomena nenangwo a kun ol e mongwi.17 Mongure pudungwo Yisas grang wineongwo hobi kina ungwi. 18 Urere bol baniami di molere, homena ne momba, Yisasyu dungwi, “Ni yalhobi monga sina i yalta na bai tal sinania. Ha weni kara di niteiwa.” 19 Dungure yalhobi gumang baninin han iriala olere, yal tani tani aire, “Nayo? Na yo? I ta olkiralua.” 20 DungureYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi monga sinai yal ta onania. Onanga yal iwe, pere

Page 74: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 14:21 71 Mak 14:46bala tani homena ereho nir bole nobilua.21Hamaingmining ganing bol engwomeriirawe, AriWangWeni na golalga pamia. NaAri WangWeni irawe, na bai tal sinanga yali, emgi gul bir weni pinania. Aang ta kulekinangworai, wai panamba,” dungwi.

Yisas gamahobi breti wain kina tongwo ha(Mat 26:26-30, Luk 22:15-20, I Kor 11:23-25)

22 Ena homena ne mongure, Yisas bretita irere, God homena na tenga wai pirni teiwa dire, a du dire, yalhobi tongwi.23 Terere yu ditongwi, “Na gauna miing niteiya neiyo” dungwi. 24 Direre wain nirta irere, God ereyu ditere yalhobi tongwi.Tongure nongwi. Nongure, “Nir iwe, nanan algi dimia Na nomani guwa si ni teiya.Ari miki weni God bolo gumang puli ireu tani nama dire, na nan algi u menanamia. 25 Na nir wain iwe, hon ta neki-ralba, emgi God kene ongwo bani pi mol-ere, hon neralua. Na haweni kara di niteiwa.” 26Dungure ul geral ta di wai sirere,Yisas grang wine ongwo hobi kina ere Olibhamen hul i ongwi.

Yisas Pita mobeng hal wa na tenanuadungwo ha

(Mat 26:31-35, Luk 22:31-34, Yon 13:36-38)27 Pi mongure Yisas gamahobi yu di-

tongwi, “Ha maing mining ta yupamia.

God kun sipi sipi kene ongwo yali sigo-nangure, kun sipi sipi

hobi te ususu namua.Yu di emiraya, ni yalhobi iwe, na aidol-

ere, te nania.(Sek 13:7)28 Nanba, te na golere hon airalgiwe,

homa e ni tere, pi Galili molalua.”29 Dungure Pita yu dungwi, “A, yalhobi tenamba, na ni ai dolekiralua.” 30 DungureYisas Pita yu ditongwi, “Omaga ginangwoi hoale gin sutani be dinangure, kul pirere,na hana gin sui tai dire di kul sinanua.”31 Yu dimba, Pita nimni mole yu dungwi,“A, ni gonangi na para golalua. Ni hani tadi kul sikiralua,” dungwi. Dungure yalhobiPita dungwo meri doling bole dungwi.

Yisas irang God ha di terala dire Getsemaniu sina ongwo ha

(Mat 26:36-46, Luk 22:39-46)32 Ena yalhobi Getsemani ai u pa dungwi.

Pa direre, Yisas grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Ni yalhobi timi molo. Na God

ha di terala oiwa.” 33 Direre, Pita, Yems,Yon ya su hobi aule ire ongwi. Pirere, Yisasyong sina ering bai tabile hohomo ungure,nomani si gogo olungwi. 34Olere, “Na yonasina i erin bai tabile dimia, golalga merepiria, hon mole han molo.” 35Direre obilgaulubi pire, ikwi bole, God yu ditongwi,“Nabe, ni aki di na terala di pinanga, akidi na to. 36 Tenanga omaga gul piralgahaung u tibi ta hunama di piriwa. Piribatalhan hobi para muru ni hobang monia.Na hana ta paikima. Ni hani pamia, granwine olalua,” dungwi.

37 Di pisolere, ere yalhobi mongwo banipire hangure, ul pai mongwo hangwi.Hanere Yisas Pita yu ditongwi, “Saimon, niul talongwo pane? Hon molo di ni tegaraimolkino? 38 Seten ni kraun sire kela kul nitenangwo pir tekinga pire, ni ul paikirere,God ha moni moni di te molo. Nomani sipinga kulang pangwo yu olalua di pinba,gaun oun dongwo timawe.” 39 Di tere, honere mena pirere, God ha homa ditongwomeri hon ditongwi. 40 Di te pisole ure,hangure, yasu hobi omeling oun dongure,ul pai mongwo hangwi. Hangure Yisaswi dungwo pirere, gintani hon molere, gaigolere, pir uning si mongwi. 41 MongureYisas hon ere mena pire urere, “Ni yalhobiul pare uning sire mono? Ena para monia.Na si gonama diga haung irai u mala umia.Ari Wang Weni na irawe, na haning sirere,ari hana yamoni mongwo hobi na ten-angwo pamia, han molega. 42 Aire namnapano. Na bai tal sinangwo yal omaga umiahano,” dungwi.

Yudas Yisas bai tal sire kiang hobi tongwoha

(Mat 26:47-56, Luk 22:47-53, Yon 18:1-11)43 Ena dire mongure Yisas grang wine

ongwo yal ta Yudas, u pa dungwi. Dungureari miki weni kina ereho ungwi. Ungwohobi ure, Yuda ha maing singaba ya, hanir sitongwo ya, kene ongwo hobi nu siolungure, di baina ya, kuba ire ungwi.44Ungure bai tal sinangwo yali yu dungwi,“Na homa pirere, yal ta guma mu diralgayali han sinania. Sirere kene ole aule irepo,” dungwi.

45 Ena Yudas homa u Yisas mongwo banipa dire, “Tisao” dire guma mu dungwi.46 Dungure ari hobi para pirere, Yisas han

Page 75: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 14:47 72 Mak 15:1sungwi. 47 Sire aule ire nala di omba,Yisas grang wine ongwo yal ta di baina ire,Yuda singaba boi honagi yal ta di sungure,kraung bol bali sungwi. 48 Sungwo hanereYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi na na hansirala dire, di kuba ire unia. Ungiwe, yalta homena kuni nongwo han sirala dire unmo? 49Homa ya monga habang na kina hamaing oo ala ereho molere, ha di ni tegapinga irawe, na han sikiniraya. Ha maingmining ganing homa di engwo irai, omagau tibi omia hano.” 50Yu dungure gamahobiYisas aidolere, te ongwi.

Yagalan ta te ongwo ha51 Omia yagaling ta apalapo pege ta

pirere, Yisas ongwomobing holi doling bolongwi. Ongure ari hobi pi arere, han siraladi omba, 52 te omia, apalapo kula si ingure,yoluwai bolo ongwi.

Kiang hobi Yisas auli Kaunsil mongwo banipire ha hol ol tongwo ha

(Mat 26:57-68, Luk 22:66-71, Yon 18:13-14,19-24)

53 Ena yalhobi Yisas aule irere, Yuda hamaing singaba ke pangwo malgi ongwi.Ongure krehaman ha nir si tongwo hobiire, singaba tau ire, ha maing kene ongwohobi ire dire, u ku bole mongwi.

54 Momia Pita Yisas ongwo mobing holi doling bol pirere, ulubi naa di mongwi.Molere soldia er kwi nu mongwo yal tau,endo pir mongwo bani Pita ami di mongwi.

55 Ena Yuda ha maing oo singaba, te uku bongwo hobi, Yisas si gonama dire hahol ongwi. Omba, ha dungwohobokungwi.56Kumia arimikiweni airere, hasu dire kelakul tongure, ha ta u kunu homa.

57 Homia yal tau aire ha gogo ditongwi,58 “Ena yali yu dimiraya, Yuda ha maing oobir na gintani tulere, ari habang sui tai direari oo kengwo tali kekiralia. Hon keraluadungworai, na pir mominua.” 59Dimba, haere u kunu homa.

60 Yu ongure Yuda ha maing oo singababir weni u sina aire molere, Yisas yu di-tongwi, “Ha di mere si ni tongwo i ni mongdi tere molkino?” 61Dimba, Yisas pir uningsi ole mongwi. Mongure singaba i honyu sirin bol tongwi, “Ni maa e tomingayal God irawe, wang Kraist ni mon mo?”62 Dungure Yisas yu dungwi, “Owa, na

moliwa. Ari Wang Weni na irawe, Godna i aleng weni hol i olangure molalia.Mol i pire emgi kwahawa bolimbani ya imeuralga hananua.” 63 Dungure singaba inigi de pirere, nin galsina ongwo aulu dire,yu ditongwi. 64 “God gaung ha sungwopingiwe, para wai simia. Gonammo, golki-nammo? Ni ari hobi nin pinangameri do.”Dungure yalhobi grang para mu dire, “Yali pring bir pai tomia, gonamua” dungwi.65 Direre yal tau ebil si tere, apalapo tairere, omeling bani to holere, “Na ni si-minia, hana dalo” dungwi. Ena soldia erkwi nu mongwo hobi urere, gaung banebani di dagi sungwi.

Pita Yisas na hankiwa di kirulu dungwo ha(Mat 26:69-75, Luk 22:56-62, Yon 18:15-18,

25-27)66 Ena Pita maini u sina i mongwi.

Mongure ha maing oo singaba honagiama ta wiyala ongwi. 67 Omba, Pitaendo pir mongwo hanere, tene han terere,“Ni Nasarete hong yal, Yisas, gamahobomonua,” ditongwi. 68 Ditongure Pita hadi kul sirere, “Haniraba dinga pir kunolekiwe,” dungwi. Direre ere maini naladire hona i ongwi. Ongure hoale bedungwi. 69 Dungure ama i hon urere,Pita hanere, ari mala mongwo hobi di-tongwi, “Yal ya yali gamahobo momua”dungwi. 70 “A. Haniraba dinga pirkiwe.”Dungure emgi ari mala mongwo hobi Pitahon sirin bol tongwi, “Ni Galili yal mo-nia, Yisas gamahobi weni kara monua.”71 Dungure Pita God maulung bani di yu-lang bolere, “Na ha pangwo dikiralga Godna sigonaamia. Yali weni kara hankiwe.”72 Dungure hoale ti be dungwi. Dun-gure Pita pirere, “Yal hoale gin sutani bedirala di onangwo, na hana gin sui taidire di kul si na tenanua,” Yisas yu di-tongwo irai i kraung bani ere nomani si pirmongwi. Molere, min bile yare simile haime mongwi.

15Yisas aule ire Pailatmongwo bani ongwoha(Mat 27:1-2, 11-14, Luk 23:1-5, Yon 18:28-38)

1 Ena honmil sinamoki Yuda ha maingoo singaba ire, kene ongwo hobi ire, Godkrehaman ha nir si tongwo hobi ire, yalbir hobi para weni u ku bongwi. Bolere ha

Page 76: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 15:2 73 Mak 15:33holere, Yisas han sungwi. 2 Sire aule irepire Pailat tongwi. Tongure Pailat molere,yu sirin bol tongwi. “Ni Yuda singaba kingbir weni mon mo?” Dungure Yisas, “Ni ninyu dinua” dungwi. 3Dungure Yuda singabaha miki weni di mere si tongwi. 4 Pailatpirere hon sirin bol tongwi, “Ha di meresi ni tongwo i, ni ha ta mong di tekino?”5 Dimba, Yisas pir uning si momia, Pailatganulun dire, nomani si gogo dangwi.

Pailat Yisas er pera bani si golo di tongwoha

(Mat 27:15-26, Luk 23:13-25, Yon 18:38, 19:16)6 Ena erin habang homena bir si gale

nere mongwo haung Pailat yal ta han-ing pangwo gule olungwi. Moni moni yuongwi. 7 Ongwo haung i, yal ta haang,Barabas, haning pangwi. Pangwiwe, homaYuda ari gaman kina kura bole yal ta sigolere haning pangwi.

8 Ena Pailat mongwo bani ari miki weniu ku bole mongwi. Molere “Yal ta haningpangwo irai gule ole na to.” 9 Dungure,Pailat molere, yu nomani si pungwi, “Yudaha maing singaba hobi para molere, Yisasnigi de pir tere, hani si na tomiraya” dipungwi. 10Pirere kela kule ditongwi. “Owa,ni nin singaba Yisas gule ole ni tenaminmo?” 11 Dimba, ha maing singaba aripara weni yong ali bai wure, “Barabas obilgule ole na to.” 12 Dungure Pailat pirere,“Barabas gule ole ni tenaminia, te Yudarisingaba bir weni aule i na tenga i tal oltenamne?” 13 Dungure gala dire, “Yal i erpera bani si golo,” ditongwi. 14 DitongurePailat pirere, “Yu onaminba yali talime taom mo?” Dungure ari hobi pirere, gala er-akere dire, “Er pera bani si golo,” dungwi.15Dungure Pailat pirere, ari hobi yong auradi terere, Barabas gule ole tongwi. TerereYisas aule ire pire kuba sire, si gonama diresoldia er kwi nu mongwo hobi tongwi.

Soldia hobi Yisas gaung ha si tongwo ha(Mat 27:27-31, Yon 19:2-3)

16Ena soldia hobi Yisas, aule irere gamanopisi sina ongwi. Pirere soldia para murugala di ku bongwi. 17 Bongure, yalhobiurere, Yisas galsina mori wai weni ta watongwi. Tere han galeng engwo ta irere,ama kere breng bani wa siru ditongwi.18 Ditere hasu kewa dire maa e tere, “Ni

Yuda ari singaba irawe,” dungwi. 19 Direkewa kuba ta ire, breng bani sire, ebil sitongwi. Tere, ya manbi habilai si tongwi.20Terere di gogo dal te pisolere, galsinawaigul olere, hon wa tongwi. Wa tere er perabani si gonama dire, aule ire ongwi.

Yalhobi Yisas er pera bani si engwo ha(Mat 27:32-44, Luk 23:26-43, Yon 19:17-27)

21 Ena omia Sairini yal ta Aleksandate Rupus irang Saimon, Yerusalem malginala dire ungwi. Ungure yalhobi pi gumaerere, yalhobi, “Yisas er pera haungwo ini tol di haunana wo,” ditongwo, haungwi.22 Haungure Yisas aule irere, pi Golgotaganba ongwi. Ganba iwe, nan ha Ari YulagiEngwo dinaminia. 23 Pirerewe, marasin tawain nir kina i mu dire, Yisas nenama diretomba, nekima.

24 Nekimia er pera bani Yisas keberingaleng nilbli sungwi. Sirere galsina wangwogulere, sina i erere, nin santu sire alengbangwo yali i ongwi. 25 I ongwo habangomare nain klok i pirere, Yisas er pera banisi engwi. 26 Erere er gumiling mibi iwe, hadi mere si tongwo imining bol engwi. Min-ing bol ere yu ditongwi, “YALI YUDA ARISINGABA KING TANI MOMIRAYA,” dungwi.

27 Te bina holo holi iwe, kura bolere,homena kuni nongwo yal sutani dalingholo holo er pera bani si engwi. ( Ais53:12) 28 “Kura bole homena kuni nongwoyal momua,” ditomiraya, ha mining yu bolengwi.

29 Ena ari hobi wiriyala pire gaung hasire, breng guma gama dire, grabalga olterere, “Ni ha maing oo bir i tule olere,ari habang sui tai dire keralua, diniraya.30 Ni er pera bani monia, wa di manbiwomo.” 31 Ditongure ha maing singaba,te krehaman ha nir si tongwo hobi paragaung ha si tongwi, “Ari tau gongwo aki ditomiraya, ni nin gaung aki di tenam mo?32Te Isrel singaba Kraist ye. Ni er pera banipisole, manbi unanga hanere, ni hani wineolere, pir ni tenaminba?” dungwi. Ditere,homena kuni nongwo yal su er pera binaholo holo sungwo i, para yu ditongwi.

Yisas gongwo ha(Mat 27:45-56, Luk 23:44-49, Yon 19:28-30)

33 Ena ari u sina weni ungure hamen sibongwi. Si bongure moli ongwo ongwo,ari pera wangure, hamen hon tangwi.

Page 77: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 15:34 74 Mak 16:1134 Tangure, Yisas gala dire, “Eloi eloi lamasabaktani?” dungwi. Ha iwe, memini yupamia, “Na God ye, Na God ye, ni talongwona han uning si oline?” ( Sam 22:1)35Dimba, ari taumalamongwo hobi pirere,“Gir hobo, Ilaiya gala dima pino” dungwi.36 Dimba, yal ta bli si pirere, dimin bairame guu kengwomeri iwe, tal ta yu dungwonir hol nongwo gal ali hongwi. Holeremugu homiri bli wa aki dire, Yisas ne-nama dire grang wangwi. Warere, “Ilaiyaurere, auli manbi olam mo, olekinam mo,hanaminue,” dire hanmongwi. 37MongureYisas gala bir dire gongwi.

38 Gomia Yuda ha maing oo ala gal abal-abo bir han hol engwo iwe, sina si oulu diya ime pirere, u sutani ongwi.

39 Ena soldia kene ongwo yal ta urere,Yisas gongwo hanere, “Gir hobo. Yal i Godwang weni kara momua”, dungwi.

40 Ena agr tau ulubi ire naa di mol-ere, tene han mongwi. Mongwo sina ial ta Salomi mongwo, te al ta Maria, Ma-gadala hong al mongwo, te Maria diing,Yems wang emgi ya, te Yosis yasuri aangmongwi. 41 Al hobi iwe, homa Galili molewarere, Yisas ungwo hanere, aki di teretere ongwi. Te al tauYerusalemmole, Yisaskina ereho urere, mongwi.

Yisas yone hulu grang ala man wu engwoha

(Mat 27:57-61, Luk 23:50-55, Yon 19:38-42)42-43Enahamenpudungure, Arimatia yal

Yosep u pa dungwi. Yal i Yuda ari kaunselsingaba momia haang u bir ongwi. PirereGod kene ongwo hol u tibi unama dire, kwimole han mongwi. Molere, “Ongi Sabathabang u tibi namia, kenba talhan hobiakun ol eralua” di pungwi. Di pire momba,Yosep ere pi Pailatmongwo bani pirere, kulpirkima, ha kara nubigi di direre, “Yisasyone nan iralba?” dungwi.

44 Dimia Pailat nomani si pire molere,“Yisas haya gomo?” dungwi. 45 Direresoldia kene ongwo yal ta gala dire, “Yisasomaga gom mo, haya gome?” Dunguresoldia, “Haya gomua” dungwi. Dungwopirere, “Yosep ni Yisas yone ni nin inanapo,” ditongwi. 46 Ditongure Yosep pirere,gal pege ta bring si ire pirere, Yisas yonenin ingwi. Irere gal pege yobilere, hulu

grang ala i man wu engwi. Erere hulu birweni ta i urere, grang bani si pera di engwi.

47 EmiaMariaMagdala hong al iwe, Yosisaang Maria diing, kina al suri tene hanmongwi.

16Yisas airangwo ha(Mat 28:1-8, Luk 24:1-12, Yon 20:1-10)

1 Sabat habang wai sungure, al MariaMagdala hong al ire, Maria diing Yemsaang ire, Salomi ire dire, wel paura ku-nung wai ungwo ta bring sire, ire ongwi.Pirere, Yisas gongwo gaung bani bil teraladire, ire ongwi. 2 Sare bir habang hon-mil sinamoki al hobi ere Yisas man wuengwo bani ongwi. 3 Pirere, al hobi ninha di wa tere, “Kwahulu bir weni honagrang si pera di emiraya, ara urere, iole na tename?” dungwi. 4 Direre, urehamba, hulu haya i mena olimia hangwi.5 Hanere, ala pire hamba, yagaling ta galpege pirere, ami dimomia hangwi. Hanere,ganulun dungwi. 6 “Ganulun dikio. YisasNasarete yal irai, er pera bani si gongwoirai, wa dunga haminia. Yal irawe, baniyamolkimia, gaung hon si giu dire airimia.Engwo bani irai dimia hano. 7 Ni al hobihon ere memini pirere, Yisas grang wineongwo yal Pita ya, irai di tenana po. Yisashoma e ni terere, Galili omia. Ni nanga,pi Galili pirere, hanania. Homa ha di nitongwo meri irawe, yu omua.” 8 Dungure,al hobi eremaini urere, kwia kulung pirere,te ongwi. Pirere miling si giri gomia ari taditekima. Ena para.

Mak bongwo wai simia yal ta bongwodimia.

Maria Magdala hong al i Yisas i tibi ol-ungwo ha

(Yon 20:11-18)9 Ena Yisas gongwo bani pai molere,

Sarebir habang honmil sinamoki gaunghon si giu dire airungwi. Airungure MariaMagdala hong al i kwia nigi dongwo anaholo muru holo sutani i ole tongwo al iwe,homa hangwi. 10 Hanere Maria pirere,Yisas enin tau hobi ditongwi.

11 Ditomia yalhobi hai mere, aya mayadi mongure, Maria u pa direre, “Yisasgongwo irai, haya airungwo, na hanere

Page 78: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Mak 16:12 75 Mak 16:20wiwa,” dungwi. Dimba, yalhobi Maria hadungwo i yol e pirkima.

Yisas gamahobi yal sutani Emeas nala direbangi ongure Yisas u pa dimia kina erehoongwo ha

(Luk 24:13-35)12 Ena enin tau ya sutani Yerusalem

aidolere, banta nala di pirere, Yisas u padungwo hangwi. 13 Hanere ere pirere,grang wine ongwo hobi ditongwi. Dito-mba, yalhobi iwe, yasuri ha dungwo ere yole pirkima.

Yisas gamahobi ha maing honagi onamadire nu si olungwo ha

(Mat 28:16-20, Luk 24:36-49, Yon 20:19-23)14Ena emgi Yisas grangwine ongwohobi

para weni homena ne mongwi. Momba,Yisas u pa dungwi. U pa dire kura haditere, “Ari tau na i tibi ole hanere, naairimua, dungwo i, pirkinmo? 15Ni yalhobiganba uling holo holi pirere, na ol waiol tega ha maing ari para weni ditenanapio. 16 Ditengere na onangwo pamia dipir na tenangwo hobi iwe, nir bil tenangaGod nin sigare kul tenangure u wai namua.Pir na tekinangwo yalhobi emgi si ha holbolimbani olamua. 17 Te God tal guma honongwo iwe, ari pir tongwo hobi aleng baniemia. Te na hana dalere, kwia nigi dongwosi doling i olania. Te gin ta nin ha pisolere,ha howa ta yure dinanua. 18 Te onba alengarere, ari sigonangwo nir ta nenania. Yuonaniba, golkinanua. Te nibil panangwoyalhobi gaung bani ananba, si hon ere uwainamua,” ditongwi.

GodYisas aule ire ere hamen bani ongwo ha(Luk 24:50-53, Ap 1:9-11)

19 Ena Yisas ha i di pisolere, God nin akidi ingure, ere hamen bani ongwi. PirereGod kina si daule mongwi.

20 Momia grang wine ongwo hobi Yisasha ditongwo meri iwe, wine olere, u ganbabina holo holi pirere, Yisas tal ongwo hamaing arihobi ditongwi. Di te i ongure,hamen singaba nin kene ol tomia, honagiol i ongure, tal guma hon dongwo ya, teyulang para tere aki di tongwi.

Ena para.

Page 79: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 1:1 76 Luk 1:31

LukLuk Tiopilas bol tongwo ha

1 Ena Yal Tiopilas, God tal tau i tibi ol natongwo, han mominia. Haminga iwe, Yisasyangure bomia. Bolere mo mo mibi pirekuung si mena olungere, gamahobo ari tauhanere, di tibi ol na tomia. 2 Tongure, aritau pirere, ha pangwomeri giu direminingbolere, nu sungure umua. 3Umba, na iwe,kerere sirin bolgere, dinangwo, meminiogolo pir po sire, bol erala di piriwa. 4 Boleralga kerere, o, ha pangwo kara dire bolengwo pamua di pinanua.

Ensel iwe Sekaraia wang Yon kul enamadire awa di tongwo ha.

5 Ena Yudia singaba king Herot moliongwohaung iwe, hamaing oo kene ongwota, haang Sekaria mongwi. Molere yaliwe,wiyol Abaisa yal mongwi. Molere, kwiangmoya yal Eron gang ama Ilisabet ingwi.6 Ena yal al suri moli pirere, God grangwine olere, moli pire tal nigi dongwo taolkungwi. 7Olkire molere, al Ilisabet gir takul tekungure, yasuri bi dimani engwi.

8 Ena habang ta yal Sekaraia gamahobopara Yuda ha maing oo honagi ebir sire olmongwi. 9Mongure, yal Sekaraia ha maingoo ala weran ta pire, endo galere, God engiol terala dire pire, endo gal te mongwi.

10 Te mongwo gin iwe, ari miki weni umaini ku bol molere, God ha di tongwi.11 Di te mongure yal Sekaraia ala i mol-ere han ire olimba, kwia ensel ta ureGod engi ol tongwo bol mala i mongwi.12-13 Mongure Sekaraia hanere, ganulundire kul bir pungwi. Pimba, ensel yu di-tongwi, “Sekaraiao, na kulna pirikio. Nisirin bol tengiwe, God para pimia, eunbiIlisabet wang ta kul ni tenamia. 14 Kulni tenangure, gir iwe, haang Yon enanua.Enania, milni panangurewai piremonania.Monangere kul nenanga habang ari hobipara hanere wai pinamua. 15 Pinangure,gir i God honagi ari singaba bir monamua.Molere nir wain te nir nona pangwo tanekinamua. 16 Te aang kul nenangwiwe,God Kwiang yong wu binangure, Isrel yalal tau ha maing ditenangure, pirere, God

grang wine olere, wamonamua. 17Ena Godhana togu yal Ilaiya hamaing honagi nimnimole ol mongwo meri yu olere monamua.Molere singaba Kraist homa e temonamua.Molere onangwo ipire ari honagi irangwang hobi kina yong tani ere monamua.Monangure tal nigi dongwo oli ongwo hobiiwe, Yon ha nir si tenangure, pirere hamaing hol i doling bonamua. Bonangwohobi iwe, Yon ari ire God kebering banitabin si enamua.” 18 Dungure Sekaraiaensel yu ditongwi, “Na yal al suri bi dimanimobilia, ni ha weni kara di na ten mo?”19 Dungure ensel yu ditongwi, “Na hanaGebriel, God kina si daule molgarai, na nusungure, ure, ha weni mere di ni teiwa.20 Teiba, ni ha i pir tekinia, hol ware hadi mena olekire sime monanua. Molere,na awa ha di ni tega i, emgi u tibi nangwohabang i, ha hon dinanua,” dungwi.

21 Ena Sekaraia werang ta ala mongureari hobi maini kwi molere, “Haya hu-mia tal ome?” di pungwi. 22 Di pimba,Sekaraia emgi mena ure grang obe abeyamia hanere, o, tal ta ol tongwo pamua, dihangwi. Hangure Sekaraia yamoni grangpera dire aling hol wai engwi. 23 Ererehonagi wai sungure ere malgi ongwi.

24 Ena emgi eumbi Ilisabet mindebeongwi. Ongure haba ana hol pai muruoo ala pai mongwi. 25 Molere yu dungwi,“Ari hobi na temini tomua dire wa gol natomiraya, omaga hamen singaba gir i natongure molia, ari mongwo maulung banigai ta golkiralua.”

Ensel Maria Yisas kul enama dire awa ditongwo ha

26 Ena Ilisabet mindebe olere, haba siksmun mongure, God kwia ensel Gebriel honnu si olungwi. Nu si olungure Galili ganbaNasaret oo malgi ongwi. 27 Pirere singabaDebit gang ta yal Yosep nu ke tongwo amata, haang Maria, ama i mongwo bani pi padungwi. 28 Pa dire yu ditongwi, “Amagirye.Ni God miling ala pania, God ni kina erehomol pai onanua.” 29 Dimba Maria pirerenomani si gogo dangwi. 30 Dalere yu dipungwi, “I tal ha di na tome?” di pungwi.Di pimba, ensel hon yu ditongwi, “Mariao,kul pirikio. 31 God yong miling ni tere waipir ni tomia. Pino. Ni gir parere wanita kul enania. Erere haang Yisas enanua.

Page 80: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 1:32 77 Luk 1:6332 Engere yal i yal bir monamia. Mo-nangure God, “Na wana momua” dinamia.Yaung singaba king Debit aibing maulungsire monamia. 33 Ena gir kul nenangaraikwian moya Yekob gang malungwo hobipara weni breng a holo sire kene ol temonangwo bani monamua.” 34 DungureMaria ensel yu ditongwi, “Na amagirmolia,yal ta heba bil tekia, talongwo gir paralgahan dine?” 35 Dimba ensel yu ditongwi,“Ena God Kwiang u ni yobilere yulang nitenangure gir inanua. Inaniawe, gir i kulenanga ari wang ta molkinamia, God ninwang monamua. 36 Ena ni yon Ilisabet iwe,al dimani mole temini tomiraba, mindebeomia, wang ta miing ala haba siks mun paimomua. 37 Te arihobi talhan ta onangwokunu panamo? Ta paikinamua. 38 God ninmuru ongwo pamua.” Dungure Maria yudungwi, “Na hamen singaba honagi amamolia, ni ha dinga meri yu ol na tomo.”Dungure ensel pirere, ere ongwi.

Maria pire Ilisabet hangwo ha39 Ena habang gin iwe, Maria mo hamen

hul pirere, Yuda oo malgi ta ongwi.40Pirere pi yal Sekaraia oomalgi ala pirere,al Ilisabet “Alhuno” dire gala dungwi.41 Gala dungure gir miing ala mongwo i,pirere, ibil sungwi. Sungure God Kwiang,Ilisabet yong sina pire wu bungure, Ilisabetgala bir dire Maria yu ditongwi, 42 “God alhobi kene ol tomba, ni ni kene ogolo weniol ni tomua. 43Terere gir miin ala mongwoi aki di tongwo pamua. Na nan hobanaaang na molga bani unia, hanere God waipir teiwa. 44Ni “Alhuno” dire gala dingiwe,na gir miina ala molgi wai pirere, ibil simiahano. 45 God awa ha di ni tongwo i nimanamua di pinga pamia, milni pangure gunenua.”

Maria ul geral dungwo ha46 Ena Maria yu dungwi,“Na God pir tere molga milna pamua.

47God na akidi na tomia sigare kule nomani kwiana

God tere moliwa.48 Na God honagi ol tere digan moliba,

God na na waihanere kene ol na tomua.Tomiawe, emgi gir hon malangwo hobi

na hana

a yuwo olangwo pamua. 49 Ena God tanimokene

kumia tal wai ol na te mongwo banimomua. Molere

haang nima pire mamaki ya dipanangwo panamua.

50 Yal tau God grang wine onangwiwe,miling pir tere awai

ol te monangwo monamua. 51 God yalnona pare honagi

nimni mole omia kuru dungwo yalhobiiwe, sire isusu

ol tomua. 52Te God yal birmole hamil hasungwo hobi

hon a imeol tenangure, yal bina kultaingmongwo

hobi God yulang tongure hon airesingaba mole hamil

ha simua. 53 Te menan gole wa mongwohobi, God me

heba tongurenomua. Nomba, bona ganamiki a nere

nimni mole wangwo hobi, God han gogodal olungure

yamoni omua. 54 God Isrel arihobi keneol teralua di

pire aki di tomia. Tongwiwe, hongebeGod awa

ha di kwiana moya tongworai, omaganima omua. 55Awa

ha iwe, yu pamiraya. Yal Ebraham namiling pir

tere te emgi gang hon malangwo hobimiling pir te

molalga molalua,” dire Maria ha parawai simia.

56 Maria Ilisabet kina ereho haba sui taidire pai molere,

ere malgi ongwi.Ilisabet Yon kul engwo ha

57 Ena al Ilisabet moli pire haung malaungure, wang kul engwi. 58 Kul engureGod al i aki di tongure, ari eni abeng hobogamahobi wai pire mongwi.

59 Ena ari habang eit wai sungure, arihobi u ku bole gaung bol olere irangSekaraia nin haang enamna dire dungwi.60 Dimba aang Ilisabet mana dire yudungwi, “Sekaraia dikio. Haang Yon eyo.”61 Dungure ari hobi yu ditongwi, “Ni eninabin ta haang yu paikungwo irawe.” 62 Didi olere, irang Sekaraia ha dikire simemongure, ari hobi aleng hol wai ere wani iara haang enamne?” ditongwi. 63Dungure

Page 81: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 1:64 78 Luk 2:11irang pepa ire mining yu bongwi, “Yali haang Yon, enanua” dire, mining bolengwi. Emia ari hobi hanere, nomani gogosire mongwi. 64 Mongure yal Sekaraiagintani aire grang kulang pangure hadungwi. Dire Godmaa e tongwi. 65Tongureeni hobi para hanere, grang dalungwi.Grang dalungure tal ongwo ha i Yudiahamen hul kepangwo hobi ha wai ha i paraweni pir pa dungwi. 66 Pirere nomani simole yu dungwi, “Gir i bir dale emgi taloname?” Dungure ari hobi para hamia,God gir i kene ol tongure momia, hangwi.

Sekaraia ul geral dungwo ha67 Ena God Kwiang Yon irang Sekaraia

yong wu bungure, awa ha dire yu dungwi,68 “Nan Isrel ari hobi God maa e tomno.

Yal iwe, urerenin ari hobi aki di tere, tal nigi dongwo

ongwo God pringtongwo i tobo tongure nan Isrel ari

sigare kule u wai ominua.69 Te God honagi ari Debit gang giri ta

nan mominga bani urere,torari nimni mongwo ta a tan bongure

aki di na tomua. 70HomaGod hana togu yal hobi grang bani awa

ha yu di emiraya,omaga u tibi ongure haminua. 71 Nan

kiana pai na tere ol gogodal na terala dire ongwo bani iwe, yal i

ure a poira si natenamua. 72 God nan kwiana moya yal-

hobi kina ha di taniengwo i nima pire pangure pai omia,

73-74 omaga God nomani uradinangure para yu ol na tenamua. Ena

nan kwiana moyaEbraham mongwo bani, God di yulang

bomiraya, omaga nankiana mongwo sina i a poira si na tena-

mua. 75 Tenangure Godhonagi ol terere, mol i pire si hon e na

tenangure pringpaikinangwo moli pire gonamna. 76 Ena

wana ye, bir dalere,God hana togu yal monanua. Molere

hamen singaba hol i aga dire homa e tere bala ditenanua.

77 Tere gaminahobi ha maingnir si tengere pir po sinangure, God

haneremiling pir tere tal nigi dongwo

ol wangure God pring tongwo i kri diole tenamua.

78 Tenangwiwe, hamen tangwo meri yuu tibi pi na tenamua.

79 Tenangwo haung iwe, ari si bongwobani yone pai mongwo

hobi para au di tenamua. Tenanguremolpai dirin monaminga

holwai u tibi nangurehanere, para egeredoling bonaminua,”

dungwi.80 Ena emgi gir i bir dalere, ari nomani

sire momua. Molere ganba po engwo banimol pai ol i pire, emgi Isrel ari mongwobani u tibi pi tongure hangwi.

2Maria Yisas Kraist kul engwo ha(Mat 1:18-25)

1 Ena habang gin iwe, singaba Sisa Ogas-tas ari haang bonama dire ganba bina holoholi gala dire di ku bongwi. 2 Haangbongwo gin iwe, Sairinius gabman nam-bawanmolere, Siria ganba kene olmongwi.3 Mongure yalhobi ure haang dangwo esadirala dire pi malgi ku bongwi.

4 Ena Galili probins Nasaret oo malgi yalYosep molere, ere pire pi Yudia probinsBetelehem oo malgi ongwi. Ena Betele-hem oo malgi iwe, hamen haya Yosepkwiang moya singaba king Debit u tibiongwi. 5 Omia gang Yosep nu ke tongwoama Maria kina pi pa dire esa dungwi.6 Dire mongure Maria gir kulala dire yonggul sungwi. 7 Sungure wang kulere galyobilungwi. Yobilere oo ala ta enamba, arimiki weni haang esa dire oo si di dimia, kunbulamahau oo ala pire gir i kun homenanongwo bol bani engwi.

Ensel kun sipi sipi kene ongwo hobi di tibi oltongwo ha

8 Ena kun sipi sipi kene ongwo yalhobi girungwo mena i kene ol mongwi.9 Mongure God kwia ensel ta ungurenabilere hamen tangwo meri dungwi.Dungure yalhobi hanere ganulun dire kulbir pungwi. 10 Kul bir pungure ensel yuditongwi, “Ni na kulna pirikio. Na hawai ire uga di ni teralia, pinanga milingpanangure ari hobi para weni gun eremonanua. 11 Kenba kwian moya yal Debit

Page 82: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 2:12 79 Luk 2:38oo malgi agr ta gir kul nomia. Gir iwe,singaba Kraist yal birmolere, ni yalhobi akidi ni tenangure sigare kule u wai nanua.12 Na ha wo dimin mo? Ni yalhobi pimalgi pire kun bulamahau oo ala hananapio. Pirere kun homena nongwo bol banigir gal yobile enangure pai monangwohanania pio.” 13Yu ditongure gintani kwiaensel miki weni ure God maa e te mongwi.14 Molere yu dungwi, “Hamen bani yuwoGod tani momia, hang awala gale maa etomno. God ganba ari para weni wai pirtomia yong ura dimo.”

Kun kene ongwo hobi malgi pire gir i tibi oltongwo ha

15 Kwia ensel hobi siina di hamen baniongure kun sipi sipi kene ongwo yalhobinin ha diriyala olere yu dungwi, “Nan hadi na tongwo irai, Betelehemmalgi pire wadu hanaminua.” 16Dire gintani pi malgi padire Maria Yosep kina hanere, pi kun hom-ena nongwo bol bani gir i pangure hangwi.17 Hanere ensel ha dungwo meri ari hobidi tibi ol tongwi. 18 Ditongure ari hobipirere nomani si gogo dangwi. 19 Damba,aang Maria ha i para weni nomani si pirea i si mongwi. 20 Ena kun kene ongwoyalhobi hon erememini pire, kwia ensel hata ditongwo, te tal pire hane ongwo merinomani si pire, God maa e te mongwi.

Yisas haang e tongwo ha21 Ena Yisas gir u tibi pire hamen haung

eit mongure, gaung bol olere haang Yisasengwi. Haang iwe, gir i olo ta kul ekungure,ensel homa awa ha dire haang i engwi.

Simion Ana kina Yisas ha maing oo alahangwo ha

22 Ena God hana togu yal Moses ha diengwo i, Yuda ari memini pangwo meriaang oo maini ungure, Yosep gir aang kinaaule ire pi Yerusalem malgi pire, God nuke tenama dire ongwi. 23 God krehamanha yu di engwo pamia, “Wani homa kulenanga aule ire ha maing oo pire God niteiwa di to. 24 Tere ere hamen singaba pirtere, yumil su mo te hau gan giri su hamaing homena si gangwo bol bani ere Godto.” ( Eks 13:2,12) Dungwo merigir irang aang suri wine olere, yu ol teraladire ongwi. 25 Ongure Yerusalem yal tahaang Simion yal iwe, hamaing ogolo dime

di pire mongwi. Molere Isrel ari mongwobani ha maing hong weni u tibi pire sigarekul tenangure u wai nama di pire kwihan mongwi. 26 Mongure God Kwiang yalSimion yong wu bilere yu ditongwi, “Niolo golkinangere hamen singaba Kraist utibi nangure hananua.” 27 Ditongwo piremongure, emgi God Kwiang yal Simionhon yong wu bungure ha maing oo birala ongwi. Ongure Maria Yosep kina hamaing wine olere, Yisas aule ire ha maingoo ala pire God tongwi. Tongwo i Yu-dari nin memini pangwo meri wine oleretongwi. 28 Tongure yaldimani Simion giri kulere, God di yuwo olere yu maa e tereyu dungwi, 29 “O God ha maing hong u tibiungwo hanere, ha i pire nomani si pire hamaing bani na engere moli pire golalua.30 Ni arihobi aki di tere sigare kul tenamadire gir i tenga haniwa. 31 Gir i ari paraweni au di tenamua. 32 Ni ha maing kewagalere ari hana yamongwo hobi hol nibil ditenanua. Te na Isrel arihobi mominga baniari kulang gi dire nabile poira sungwomerimominua,” dungwi.

33Ena yal Simionha dungwo i Yisas irangaang suri pire nomani si gogo olungwi.34Olimba, Simion aang irang gir para kuriasi tere Maria yu ditongwi, “God gir i nu ketongure molere, Isrel ari hobi ol tenanguretau nimni mole aire monangure tau yana-mua. Te God nin gir i bai nu si olungure,God ha maing hol nibil di tere monangwoari tau hanere aling diri bol tenamua.35 Mariao, ni iwe, tal onangwo i hangeremilni gul sinamua. Te tal onangwo iwe, giri olere, ari hobi nomani si pinangwo meri itibi olamua,” dungwi.

36 Ena God hana togu al ta momia. Aliwe, haang Ana yal Panuel aung momia.37 Yal Panuel iwe, yol Asa yal momia. Te ali aldimani weni me erin eti po yia mongwi.Homa wiimbi kina me erin seben yia mol-ere wiimbi gongure al werai mongwi. Mol-ere ha maing oo ala wine ole pire ha maingpir mongwo bani mongwi. Molere God hadi terala dire, haung tau homena mai teremongwi. Mongwiwe, hamen girungwotangwo para yu ol tere tere mongwi. 38EnaMaria gir aule ire ala u mongwo haungi, aldimani urere God “Wai onua” ditere,Yerusalem malgi ha maing panama dire

Page 83: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 2:39 80 Luk 3:8kwi mongwo hobi, “Gir i Yerusalem malgihobi aki di na tenamua” dire di tibi ol temongwi.

Yosep ere memini Nasaret ongwo ha39 Ena God ha di engwo meri irang aang

suri wine olere, yu ol pisolere, gir i aule ire,ere Galili probins Nasaret oo malgi ongwi.40 Pi mongure gir i bir dale, ari nomanipangure, God kene ol tongwi.

Kumil Yisas hamaing oo bir alamongwo ha41 Ena Isrel ari erin Pasoba ta nomani si

pire erin mongwi. Homa hamen singabawang homini para muru si gonamba, Isrelari hobi han uning sungwi. Erin haungiwe, haung haung i Yisas irang aang surikina Yerusalem pi mongwo bani mongwi.42 Ena yagaling Yisas me erin ana holoholo kebena sutani mongure erin haungu mala ongwi. Ongure irang aang suriaule ire Yerusalem ongwi. 43 Pi mongureerin i wai sungure, irang aang suri erebangi omba, Yisas nin Yerusalemmongurehankire ongwi. 44 Pirere irang aang surinomani si pungwo ari ta kina hol ire uma dipungwi. Pirere girungwo ari hobi mongwobani wa du wangwi. 45 Wangwo honekungure siina dire wa du mo Yerusalemongwi. 46 Pirere Yerusalem oo malgi holoholi haung sui tai dire wa dungwi. Wadungwo hon ekungure pi ha maing oo alapire hamba, ala momia hangwi. Molereha maing tisa hobi kina ha sirin wire yalapi momia hangwi. 47 Ha sirin bol tongwobani Yisas ha dungwo iwe, ari hobi pireregir i nomani bir pamia dire grang dalimiamongwi. 48 Ena irang aang suri pi pa dihanere, ganulun dungwi. Aang pire yuditongwi, “Wana ye. Na yal al suri talgogo ol na tenia, talongwo ol na tene? Nanabin kina nomani si gogo dalere ni wadubilua.” 49 Dungure Yisas yu ditongwi,“Hamen Nabe ha maing oo ala molgi han-kino? Talongure ni yasuri na wa dune?”50 Ditongwo yal al suri ha i memini pir posikungwi.

51 Ena sikungure Yisas pi irang aangsuri hongure aule ire ere Nasaret malgiongwi. Pirere, Yisas irang aang suri grangwine olere wa mongwi. Ena aang iwe,wang Yisas tal olere ha dungwo i para wenii nomani sina ering si erere a i si piremongwi. 52 Mongure Yisas bir dale ari

molere nomani wai pamia, God ari kinaYisas ol wangwo i hanere tal wai omua, dihangwi.

3Yon nir bil tongwo yali ha di tibi olungwo

ha(Mat 3:1-12, Mak 1:2-8, Yon 1:19-28)

1 Ena singaba Sisa Taibirias me erinpiptin molere, ganba para muru kene olmongwo gin iwe, Pontias Pailat Yudiaprobins nambawan gabman momia. Te yalPilip singaba molere, Ituria probins ire, teTrekonaitis probins ire dire, imu dire, keneol momia. Te Galili probins ebering Herotkene ol momia. Te Aibilini probins yalLaisenias kene ol momia. 2 Te Anas, Kaia-pas kina hetpris molere, Yuda ha maing ookene ol momia.

Mongwo gin iwe, yal Sekaraia wang Yonganba po engwo bani u tibi ongwi. Utibi pire gin ta God ha dungwo pungwi.3 Pirere Yodan nulu bina holo holi warere,ari hobi yu ditongwi, “Ni tal nigi dongwool wangiwe, nigi de pir tere, nomani sikulu sire, hon olkirala di pinanga, nir bilni tegere God prin ni tongwo i kri di ole nitenamua,” dungwi.

4 Dimia God hana togu yal Aisaia homaawa ha di engwo meri irawe, omaga nimaomia.

“Ganba po enangwo gul i, yal ta gala direyu dinamia,

hobana pi tege eminga yal unamia holbala di to. Ditere akun ol

enangere, u wai nangure, yal i unamia.5Te ganba

mongwo yangwo si sulere hamen hul ibaning ol enamia.

Hol gengwo bangwo iwe, a yo te enan-gure, hol mongwo

yangwo si sule i baning olamia.6 Olangure ari para weni God ari hobiaki di tere sigare kul tenangwo i hanpa dinamua.” ( Ais 40:3-5)

7 Ena ari miki weni Yon nir bil na tenamadire ungwi. Umba Yon yu ditongwi, “Nihasu ari onba giri mongwo meri moleunia, emgi hon siina di mena pire, talnigi dongwo onanga pamia. Pring paini tongwiwe, God ni sinangure ti siinadinanga pamia, ara di ni tongure une?8 Ni yalhobi tal nigi dongwo ol wanga

Page 84: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 3:9 81 Luk 3:30i nigi de pire tere nomani si kulu sire,hon olkirala di pinanga, miling i tibi olanmo? Olangarai olere, nomani yu si pinania,na Ebraham gamahobo moliwa. Yu di-nangiwe, God kwahulu i ire, Ebraham gangol enangwo pamia. Ha weni kara diwa.9 Di sire er dimani bani homa nu ke eng-wiwe, nima pire ya pai momia, er milingholkinangwo hobi werere, endo ganangwopamua.” 10 Dungure ari hobi Yon honsirin bol tongwi, “Na yalhobi tal onamingapire dine?” 11 Dungure Yon yu ditongwi,“Ni galsina sutani a nenangiwe, yal ta gala nekinangwo yal i ta tere nin ta wayo.Te ni homena nenangiwe, yal tau homenadikinangwo menan gole monangwo hobitau tere nin tau no,” dungwi.

12 Ena takisi ingwo yal tau Yon nir bilna tenama dire u pa dungwi. Dire yuditongwi, “Tisao, na yalhobi tal onamne?”13 Dungure Yon yu ditongwi, “Ni gabmanmoni takisi iyo dire bai ni tenangwo meriobil inana pio. Ni yalhobi hasu dire monita kuni ikio.” 14 Dungure polisman tauure hon sirin bol tongwi, “Na yalhobi talonamne?” Dungure Yon yu ditongwi, “Napolisman molia dire, hasu kela mala kuleyal ta taling tol di nekio. Gabman toboaling bani ni tenangwo meri obil iyo,”dungwi.

15 Ena ari hobi pirere, tal ta hon u tibiunama dire nomani si pungwi. Pirere Yonhanere, God nu ke tongwo yal Kraist mommo? di hangwi. Hangure Yon yu ditongwi,“Na nir bil ni teiwa. 16 Teiba yal ta emgiunamua. Unangwo yal iwe, yulang kunupanangwo na yulana kunu ta paikinamia.Te na gal bala kine teralba, digan ganbaari moliwa. Na nir wo bil ni teiba, yaliwe, God Kwiang bai nu sinangure, yal tauyon wu binangure, er gang ganga de bilodire, gaun bani engwo meri enamua. 17 Tehomena miling iwe, perere, i ku bol ere,miling panangwo tal iwe, kri di i pi oo ala ierere, te miling paikinangwo tal iwe, kri dipire endo dongwo bani ganangwo pamia.Ganangwo de wai ta sikinamua.” 18Dire hamaing miki weni nir si tere, ari nomani sihon enama dire di tongwi.

Herot Yon i halabusi olungwo ha

19 Ena Yon kingHerot kura ha di tere, “Niebin Pilip eumbi al Herotias tol dire wou siinga i nigi domio, te tal tau ol wanga i erepara onga paikimua.” 20 Ditongure Herotnigi de pire yal Yon halabusi sire i pi hanioo ala engwi.

Yal Yon Yisas nir bil tongwo ha(Mat 3:13-17, Mak 1:9-11)

21 Ena Yon ari hobi nir bil te mongwogin iwe, Yisas para u pa dire nir bungwi.22Nir bilere God ha ditongure, hamen honagrang saang dungure, God Kwiang hahobayumil mongwo meri molere, ya ime ure,Yisas breng bani momia hangwi. Hangurehamen bani ha ta yu ya ime ungwi, “Ni nawana tani monia, milna ala pania, tal ongai wai pir ni teiwa,” dungwi.

Yisas kwiang moya homa malungwo hobihaang yu pamia

(Mat 1:1-17)23 Ena Yisas me erin teti yia molere ha

maing kebering holere nir si te mongwi.Mongure ari hobi yal Yosep wang moma dihangwi. Yosep iwe, irang Hilai momia. TeHilai iwe, irangMatat momia. 24Matat iwe,irang Liwai momia. Liwai iwe irang Melkaimomia. Melkai iwe, irang Yanai momia.Te Yanai iwe, irang Yosep momia. Yosepiwe, irang Matataias momia. 25 Matataiasiwe, irang Emos momia. Te Emos iwe,irang Neam momia. Neam iwe, irang Eslaimomia. Eslai iwe, irang Nagai momia.26 Nagai iwe, irang Meat momia. Te Meatiwe, irang Matataias momia. Matataiasiwe, irang Semenmomia. Semen iwe, irangYosek momia. Yosek iwe, irang Yoda mo-mia. 27 Yoda iwe, irang Yoanan momia. TeYoanan iwe, irang Resa momia. Resa iwe,irang Serababel momia. Serababel iwe,irang Sialtiel momia. Sialtiel iwe, irangNerai momia. 28 Nerai iwe, irang Melkaimomia. Melkai iwe, irang Edai momia.Te Edai iwe, irang Kosam momia. Kosamiwe, irang Elmedam momia. Elmedam iwe,irang Ea momia. 29 Te Ea iwe, irang Yosuamomia. Yosua iwe, irang Eliesa momia.Eliesa iwe, irang Yorim momia. Yorimiwe, irang Matat momia. Matat iwe, irangLiwai momia. 30 Liwai iwe, irang Simionmomia. Simion iwe, irang Yuda momia.Yuda iwe, irang Yosep momia. Yosepiwe, irang Yonam momia. Te Yonam iwe,

Page 85: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 3:31 82 Luk 4:17irang Elaiakam momia. 31 Elaiakam iwe,irang Melia momia. Melia iwe, irang Menamomia. Mena iwe, irang Matata momia.Matata iwe, irang Netan momia. Netaniwe, irang Debit momia. 32Debit iwe, irangYesi momia. Yesi iwe, irang Obet momia.Obet iwe, irang Boas momia. Boas iwe,irang Salmon momia. Salmon iwe, irangNason momia. 33 Nason iwe, irang Ami-nadapmomia. Aminadap iwe, irang Adminmomia. Admin iwe, irang Anai momia. TeAnai iwe, irang Hesron momia. Hesroniwe, irang Peres momia. Peres iwe, irangYuda momia. 34 Yuda iwe, irang Yekopmomia. Yekop iwe, irang Aisak momia.Aisak iwe, irang Ebrahammomia. Ebrahamiwe, irang Tera momia. Tera iwe, irangNeho momia. 35 Te Neho iwe, irang Serakmomia. Serak iwe, irang Riyu momia. Riyuiwe, irang Pelek momia. Pelek iwe, irangIba momia. Iba iwe, irang Sila momia.36 Sila iwe, irang Kenanmomia. Kenan iwe,irang Apaksat momia. Apaksat iwe, irangSem momia. Sem iwe, irang Noa momia.Noa iwe, irang Lemek momia. 37 Lemekiwe, irang Metusala momia. Te Metusalaiwe, irang Inok momia. Inok iwe, irangYeret momia. Yeret iwe, irang Mahalalilmomia. Mahalalil iwe, irang Kenanmomia.38 Kenan iwe, irang Inos momia. Inos iwe,irang Set momia. Set iwe, irang Adammomia. Te Adam iwe, irang God momua.

4Seten ure Yisas kela kul tongwo ha(Mat 4:1-11, Mak 1:12-13)

1 Ena God Kwiang molere, Yisas yongwu bungure, Yisas Yodan nir nulu pisolun-gure, God Kwiang Yisas aule ire, ere ganbapo engwo bani pire mongwi. 2 Mongwohaung i, yal su kebering aling murumongure, Seten ure, kraung sire, kela kultenama dire, ongwi. Ongure Yisas homenanekirere, simo pare pare mongwi. Moleremenan bir gongwi.

3 Gomia kwia nigi dongwo singaba Setenure yu ditongwi. “Ni God wang weni mo-nanga, kwahulu mala i dingere, u hom-ena nangwo nenaminba.” 4 Dungure YisasSeten yu ditongwi, “Ha mining ganing tayu pamia, Ari homena tani nomani tere,molkun ta olekinaminua.” (Diu 8:3) 5 Dungure Seten Yisas aule ire, mo

mini bani ongwi. Pimolere ganba ganba aritabin tabin i tibi olere, Yisas yu ditongwi,6 “Talhan hanga hobi na kene ol moliraba,yal ta terala di piralga teralga pamia. Tal-han maing maing don miki weni hangahobi yulang ni tegere kene ol monanba.7Molala dinanga ikwi bol na tere, gumannatenanga talhan i ni teralga kene onanua.”8 Dimba, Yisas yu ditongwi, “A, ha miningta yu pamiraya, God tani weniga i kwi boltere, gumana tenaminia. Terere honagidi na tongwo meri wine ole ol tenamingapamua.” ( Diu 6:13-14)9 Dungure Seten Yisas aule ire Yerusalemmalgi pire, hamaingblingmini oo bir bringbani ongwi. Pirere yu ditongwi, “Ni Godwang kara weni monanga, iri so. 10 Irisinanga, ta bolkinania. Ha mining ganingta yu pamiraya, God kwia ensel hobi grangha ditongwo meri wine olere ni kene olmomua.” 11 Te ha ta yu pamia, “Ure niaki dinangwo, hulu kebin ta bolkinangapamua.” ( Sam 91:11-12)12Dimba, Yisas Seten yu ditongwi, “I dinba,ha mining ta yu pamia, Hobana God kelakul tekio.” ( Diu 6:16) 13Dungure Setenkela kul te i ongwo tamangure ere pire ginta unangwo kwi mongwi.

Yisas Galili malgi honagi kebering hongwoha

(Mat 4:12-17, Mak 1:14-15)14 Ena God Kwiang Yisas yong wu bilere

aule ire ere Galili probins ongwi. Onguretal ongwo ha guung i si dina dire ganbabina holo holo i para kunu bemia aripungwi. 15 Pungure Yisas Yuda ha maingoo para muru wa pisolere ha maing nir sitomia, ari hobi pire bukunere, yali haang ayuwo olungwi.

Nasaret arihobi Yisas mobeng hal watongwo ha

(Mat 13:53-58, Mak 6:1-6)16 Ena homa Yisas gir migi mongwo

haung Nasaret ke pangwo malgi omagahon u pa dungwi. Ena Sabat haung hamaing oo ala moni moni ongwo tali omagayu ongwi. Pirere ha maing buku keraladire airungwi. 17Airungure God hana toguyal Aisaia awa ha mining bongwo buku itongwi. Tongure awala gale wa dungwi.Wadurehamining ta i tibi olere yudungwi,

Page 86: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 4:18 83 Luk 4:4318“God Kwiang na yonawu bimia. Bungureari yal bina mongwo hobi God tal ol natongwo ha maing di tenana po dire nu kena tomua. Tere na nu si olere yu ditenanapo. Han hongwo hobi gule ole ni tenamua.Te omin gi dinga hobi apla di ni tenamua.Te ari hobi erwengwo ya kwir hole dungwomeri iwe, yu mole wa mongwo hobi oinehole a poira sinangure isine dinanua. 19 Teomaga haung i God ari hobi miling pir tereawai ol tenamua.” ( Ais61:1-2) 20Dire buku akung si erere ha maingoo honagi ongwo yal ta tongwi. Terereami di mongwi. 21 Ami di mongure arihobi teni han tongwi. Tongure Yisas honaine yu ditongwi, “Awa ha di engwo kerigapinga i omaga nima omua.” 22 Ena Yisasgrang bani ha wai moni di tibi olimia, arihobi pire bukunere, yali haang a yuwoolungwi. Olere ari hobi yu dungwi. “Aye,Yosep wang mongwiwe.” 23 Dungure Yisasyu ditongwi, “Dokta monanga ni nin gaunbani honagi olkinano? Homa Kapaneamtal ongirai nin ganbani timiya yu olkinanmo? Di na tenania. 24 God hana toguyalhobi iwe, haang ganba ganba i pai iomba, nin ganbani, haang ta paikimua.25 Ena Ilaiya mongwo gin iwe, me erin suitai dire haba siks mun nimin sikimua. Yuongure homena haning gongure ari hobimenan bir weni gomua. Gongwo gin iwe,Isrel ganba bani al werai miki weni momia.26 Momba, God aki di tenama dire bai nusi Isrel al werai mongwo bani pisolere, nusi Saidon probins Sarepat al werai mongwobani olemua. ( 1 Kin 17:8-16) 27 Te hana togu yal Ilaisa mongwo giniwe, nin gamahobi Isrel ari hakubi dongwomiki wenimomia. Momba, ta uwai homua.Yol Siria yal ta Neaman tani u wai omua.”( 2 Kin 5:1-14) 28 Dungure ha maing oo alamongwo hobi yong ki engwi. 29 Erere Yisasaule iremena ongwi. 30Pireremomibi pirepia si hogal ai olala di ongwi. Omba Yisasari mongwo sina i wiyala pire ere ongwi.

Yisas yal ta kwia nigi dongwo si doleng i oletongwo ha

(Mak 1:21-28)31 Ena Yisas ere Galili probins pi pa

dire Kapaneam malgi ongwi. Pi molereSabat habang ha maing oo ala pire ari hamaing nir si tongwi. 32 Si tongure arihobi

ganulun dire, “Ayo, yali ha maing hongweni mongwo pamua,” dungwi. 33Dungwohaung iwe, yal ta kwia nigi dongwo yongsina mongure, u ha maing oo ala moleregala dire, 34 “Yisas, ni Nasarete yal irawe,na nan hana pamia, ni hani pamo? Nina isusu olala dire uno? Ni God bai nu siolungwo yal monia, na ni han pa diwa,”ditongwi. 35DitongureYisas kurahaditere,“Ni ha dikire, ari yong sina i aidolere, eremena po,” dungwi. Dungure kwia yal iol tongure maganba bani habilai sire eremena ongwi. Ongure yal i gaung bani tabol gebe dikungwi. 36 Dikungure ari hobihanere bukunere nin ha diriyala olere yudungwi, “Ayo, yal i tal ome? I ha maingmaing ta yulang kina kwia ha ditongure,pirere, grang wine omua.” 37 Ena Yisas talongwo guung haang iwe, gintani wa dire,ganba bina holo holi para kunu bengwi.

Yisas Pita woumbi gaung nega dungureawai ol tongwo ha

(Mat 8:14-15, Mak 1:29-31)38 Ena Yisas ha maing oo aidole ere

mena pire pi yal Saimon oo kepangwo alaongwi. Pi mongure yal Saimon woumbigaung nega dire nibil bir ongure, Yisas ureawai ol tenama dire ditongwi. 39DitongureYisas pi al i pangwo bani aire mole nibil ubanta po dire kura ha ditongwi. Ditongurenibil i wai sungure al i yamoni molere ariungwo hobi homena si gale tongwi.

Yisas ari yal al miki weni awai ol tongwo ha(Mat 8:16-17, Mak 1:32-34)

40 Ena hamen hama sungure nibil ongwoyalhobi gamahobi aule ire Yisas mongwobani u pa dungwi. U pa dungure Yisasaling yal tan tani gaung bani angure uwai ongwi. Ena kwia nigi dongwo yongsina mongwo hobi si doling i mena oletongwi. 41 Tongure kwia Yisas gumanghanere gala bir dire yu dungwi, “Ni Godwang mongiwe.” Dimba yalhobi Yisassingaba Kraist momia dire mana ditongwi.

Yisas Galili probins honagi ol wangwo ha(Mak 1:35-39)

42Te honmil hamen tanguremalgi aidol-ere ere pi sinere gobo ta pire mongwi.Mongure ari hobi, “Yisas molkimua” direwa du i pi pa dungwi. Pi pa dire mongwohanere, “banta hore timi molo.” 43 Dimba

Page 87: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 4:44 84 Luk 5:21Yisas yu ditongwi, “Na ari ganba bina holoholo ke pai ongwo i, para wa pa di menaolalia. Olere God kene ongwo hol u tibiumua diteralga pamia. God na bai nu siolungure honagi i tani pirewirawa.” 44DireYudia ganba holo holi, para wa pa dire, hamaing oo ala pire God kene ongwo maingha nir si tongwi.

5Yisas Pita pisi gal hore ari hobi, “Yisas

molkimua” n pia si nir ala olo di tongwo ha(Mat 4:18-22, Mak 1:16-20)

1 Ena habang ta Yisas Genesaret nirdigan bina aire mongure, ari tabin mikiweni u yobilungure, Yisas God ha maingnir si tomia pir mongwi. 2 Pir mongureYisas hamba, sipi sutani nir bani dimiahangwi. Pisi sungwo yalhobi sipi i ure nirbina i si gol ere pisi gal bigi sirala direongwi. 3 Ongure Yisas iri si sipi ta banipire mongwo sipi iwe, yal Saimon sipi anongwo dungwi. Dimia Yisas pi bolimbanimolere hong yal yu ditongwi, “Saimon, sipiobilga anu si nir sina i olo.” Dire Yisassipi ala ami di molere, arihobi ha nir sitongwi. 4 Si te pisole Saimon yu ditongwi,“Sipi obilga anu si nir mini sina olo. Olereni yalhobi gal pia si nir ala ole pisi so.”5Dimba Saimon yu ditongwi, “Yal Yisas ye,ni para dinba, na yalhobi ginangwo pisisinamna dire nega dire oli uminga uminga,ta sikiminga dimia, ni dinga pamia gal honpia si ime olaminua.” 6 Dire gal pia si imeolungure, pisi bir bir ya ure gal ali si didire dimia gal si oulu dinangwo pangwi.7Pangure enin tau sipi ta alamongure, galadire, “Pisi siminga gal si oulu dinangwopamia, aki di na tenana wo,” dungwi. Dun-gure sipi ta mala ungure, pisi i sipi su aliereho engure, pisi oun dere sipi i manalaolangwo pangwi. 8 Pangure Saimon Pitahanere, ikwi bole Yisas yu ditongwi, “YalYisas ye, na yal digan nigi dongwo molia,na aidole ere banta po.” 9 Ditere pisisungwo i hanere, kul di hangwi. 10Hanguregamahobo tau Sebedi wang suri Yems Yonpara yu kul di hangwi. Hangure Yisas Sai-mon yu ditongwi, “Kul ta pirikio. Omagapisi singa meri iwe, emgi ari tau inanua.”11 Dungure yalhobi mena pire, talhan hobipara weni aidole, Yisas doling bol ongwi.

Yisas yal ta hakubi dongwo awai ol tongwoha

(Mat 8:1-4, Mak 1:40-45)12 Ena habang ta Yisas ere pi malgi ta

mongwi. Mongure yal ta gaung bani paramuru hakubi dere mongwi. Molere Yisasu pa dungwo hanere, ya habilai sire sirinbol tongwi, “Yal Yisas ye, ni nebona iawai ol na terala di pinanga, ol na to.”13Dungure Yisas aling sine dire, gaung baniare, yu ditongwi, “U wai nana di piria,gaun wigi sinangure ya molo.” Ditonguregintani gaung wigi sungure ya mongwi.14Mongure kraung are yu ditongwi, “Ni talol ni tega i, ari ta hawai ol tekio. Tekire,gaun i hamaing oo singaba nibil di tengere,hanamia. Hanangure yal Moses hamenhaya krehaman ha dungwo i wine olere,homena si gal tengere, gaun wigi sungwoi ari para han po sinamua.” 15Dimba Yisastal ongwo i ha suwa dungure ari para wenipungwi. Pirere nibil pangwo hobi Yisas hanir si tenangwopirere, nibil nebona awai olna tenama dire u pa dungwi. 16Dungwiwe,Yisas pi ganba sine ering gobo ta molere,God aki di na tenangwo honagi i olala direGod ha ditomiraya.

Yisas yal ta kebering aleng meginungwoawai ol tongwo ha

(Mat 9:1-8, Mak 2:1-12)17 Ena habang ta Yisas ari hobi ha maing

nir si te mongure Galili probins Yudiaprobins Yerusalem oo malgi Perisi tauire, Lo tisa tau ire dire, ami di mongwi.Mongure God yulang tomia, Yisas ari nibilpangwohobi awai ol tongwi. 18Temongureyal ta kebering aling meginungwo er bahau ire Yisas mongwo nala dire umba, arimiki weni u yobile si di di momia, auleire ala nangwo hol ta dikungwi. 19 Hol tadikungure iri si airing bani pire, oo airingtule er kwiba bolo pia si Yisas mongwogumang bani olungwi. 20 Olungure Yisashamba, er ba hau ire ungwo hobi awai oltenangwo u wai nama di pir tongwomainghanere yu ditongwi, “Yahuno. Ni tal nigidongwo ol wanga God prin ni tongwo iwe,haya kri di ole ni tomua.” 21 Yu dungurelo tisa ire, Perisi yalhobi ire dire, nin hadi wama tere yu dungwi, “Ayo, yal i Godgaung ha simia, tal ongwo dime? Arapring kri di ole tongure dime? Tal nigi

Page 88: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 5:22 85 Luk 6:4dongwo ongwo pring iwe, God nin kri diolangwo pamua.” 22Dungure Yisas yalhobiha nomani si pungwo i yong sina i haya hanpa dire yu ditongwi, “Talongure ni yalhobinomani gogo sire ha yu di mone? 23Ni no-mani si pinga tal ha diralga oun dename?Tal nigi dongwo onga God pring kri diole ni tomua, diteralga kulang panam mo?Te aire ere po diteralga kulang paname?Aire ere po diteralga kulang panamo? I tapaikinama. 24 Te Ari Wang Weni na molia.Molere God yulang na tongure, ganba banital nigi dongwo pring kri di olalga han padinanua.” Yu direre, nibil ongwo yal i yuditongwi, “Aire, er kwiba ire, eremalgi po.”25 Ditongure nibil ongwo yal i ari mongwomaulung bani aire er kwiba ire, God maae tere, ere malgi ongwi. 26 Omia ari hobihanere, grang dalungwi. Dalere God maae tere, haang a yuwo olungwi. Olere yudungwi, “Kenba yal i tal guma hon dongwomaing ta bole ongwo hane bukuneminua,”dungwi.

Yisas yal Libai gala dire wo di tongwo ha(Mat 9:9-13, Mak 2:13-17)

27 Ena Yisas ere pirere, takisi ingwo yalta, haang Libai, takisi ingwo oo ala amidi mongwo hangwi. Hanere yu ditongwi,“Libai, ni ure na dolna bolo.” 28 DungureLibai honagi ol mongwo i, aidolere, ureYisas doling bol ongwi.

29 Ena Libai Yisas doling bol ongwo ipirere, homena bir si gale Yisas tongwi.Tongure Libai oo ke pangwo ala molenongwi. Ne mongwo gin iwe, moni takisiingwo yal tau ire, ari tau ire dire, paraami di molere homena tani ne mongwi.30 Mongure Perisi tau ire, Lo tisa tau iredire, hanere, Yisas grang wine ongwo hobiyu di tongwi, “Takisi ingwo yal ire, ari hamaing pirkungwo hobi tau ire dire, Yisaskina ereho mole, nir homena tani ne mo-mia, talongwo nome?” 31 Dimba Yisas yuditongwi, “Nibil paikungwo yalhobi doktamongwo bani om mo? I ta homia. Te nibilpangwo yalhobi iwe, obil dokta mongwobani omua. 32Na iwe, ari tibimongwo hobi,i ku bolalga taman. Ari hana ya mongwohobi i kubolalga tal nigi dongwoolwangwoi aidole nomani si kulu sire hon olkinamadire ya ime wiwa,” dungwi.

God ha di terala dire homena mai tongwoha

(Mat 9:14-17, Mak 2:18-22)33 Ena habang ta ari tau ure Yisas yu sirin

bol tongwi, “Yon grang wine ongwo hobiiwe, homena mai tere mole, haung mikiweni God ha di te momia. Te Perisi yalhobiere para yu ol momua. Mongure ni granwine ongwo hobi nir homena nere neremomia, talongwo haung ta homena maitere God ha di tekime?” 34 Dimba Yisas yuditongwi, “Al inangwo yal i gamahobo kinaereho monangure, gumang yaure homenamai tere monam mo? I ta molkinama.35 Te habang ta al inangwo yal i kianghobi aule ire ere banta nangure, gamahobomiling gul sinangure, homena mai teremonangwo pamua,” dungwi.

36 Ena Yisas ha bangi biire hon yu di-tongwi, “Te ari gal goling bali sinangwobani gal hon bol ere sibirangwo mama di-namo? I ta dikinamia. Sibirangwo iwe, bigisinangwo kuung sire u mala dinangure,hon ere bali sire u mena nangure kunupaikinamua. 37 Te ari nir wain hon holere,meme gang mugu goling ali garu diki-namia. Garu dinangure, miing ure, memegang mugu i si gala dire, nir wain i u ganbabani namua. 38Ari han pa dire meme ganghon ire, nir wain hon tulangure, memegang nir wain kina mama dinamua. 39 Enaari nir wain goling i nenangwo nere wainhon i wai hanamo? I ta wai hankinama.Goling i nega don kema dinamua,” dungwi.

6Sabat honagi mana dungwo ha(Mat 12:1-8, Mak 2:23-28)

1 Ena Sabat habang ta Yisas grang wineongwo hobi kina paba ya nongwo sinawangwi. Ware gamahobi paba tau perepaule nongwi. 2 Nongure Perisi yal taumole hane yu ditongwi, “Sabat habang namana dimiraya, paba talongwo pe nene?”3 Dimba Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobihoma kwiana moya Debit gamahobo kinamenan golere, talongwo irai ha maingbuku kere pirikere dino? 4Yal Debit God hamaing oo bir alawerang ta i pirere, homenabreti God maulung bani dungwo i nongwoirawe, homena i, yal i gamahobo nenamadire ta ekimia. Te ha maing oo kene ongwo

Page 89: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 6:5 86 Luk 6:26yalhobi obil nenama dire di tibi ol tomi-rawa. Tomiraba Debit ire gamahobo terenomia. 5 Nongwo iwe, wai pamia. Te naAri Wang Weni molere, Sabat habang parahobang molga pamua,” dungwi.

Sabat haung Yisas yal ta aling kebir engwoawai ol tongwo ha

(Mat 12:9-14, Mak 3:1-6)6 Ena Sare habang ta Yisas ha maing oo

ala pire, ha nir si te mongwi. Mongureala i yal ta aling weni hol i kebir enguremongwi. 7Momia Perisi te Lo tisa tau kwihan mongwi. Molere aling kebir engwoYisas awai ol tenangwo irai, ha di meresi tenamna dire han mongwi. 8 Momba,yalhobi nomani si pungwo i, Yisas hayahanere, aling kebir engwo yal i yu di-tongwi, “Ni aire u gumana baniya wo.”9 Dungure yal i aire u sina ungwi. Uremongure, Yisas Perisi arihobi yu ditongwi,“Na ha ta sirin bol ni teralia piro. Arinibil onangwo Sabat habang Lo awai ol todim mo, tal nigi dongwo ol to dime? Teyal ta golala di ole pai monangure gonamadire han olamin mo, awai ol tenamne? Lodinangwo meri di tibi ol na to.” 10 Direreari mongwo bani tene han wabo dire alingkebir engwo yal i yu ditongwi, “Ani sinedo.” 11 Dungure aling sine dire, u waiongwi. U wai ongure yal hobi hanere,yong ki bir ere yalhobi nin ha diriyala olereyu dungwi, “Nan Yisas tal ol tenamne?”dungwi.

Aposel hobi haang(Mat 10:1-4, Mak 3:13-19)

12 Ena Yisas God ha diterala dire hamenhul ta ongwi. Pi molere God kina hawai ol te mongwo mongwo hamen tangwi.13 Tangure grang wine ongwo ari ana holoholo kebena sutani gala di ku bole, hamaing di tenama dire, i tibi ole hang dan-gwi.

14-16 Dal tere, “Aposel monua”, ditongwi.Ditongwo yalhobi ta Saimon, hang honPita, ta yal Saimon ebering Endru, ta Yems,ta Yon, ta Pilip, ta Batolomyu, ta Matyu,ta Tomas, ta yal Alpias wang Yems, tamiling olba sungwo yal Saimon momia, teta yal Yems wang Yudas, te ta Yisas bai talsungwo yal Yudas momia. Yal iwe, Keriotganba hong yal momua.

Yisas ari yal al miki weni awai ol tongwo ha(Mat 4:23-25)

17 Ena Yisas yalhobi haang e te pisolere,ere ya ime ure, ya baning ure mongure,grang wine ongwo hobi miki weni u yobilemongwi. Mongure ari tabin bir weni Yudiaprobins ire, Yerusalem ire, nir bina malaTaia Saidon ire dire, u ku bol mongwi. Mol-ere Yisas ha dungwo pirala dire, nu nibilnebona dongwo hobi awai ol na tenamadire ure mongwi. 18 Te kwia nigi dongwoyong sina mongwo hobi para ungure Yisassi doling i ole tongwi. 19 Yisas yulangkina nimni mole awai ol tomiraya, ari hobipirere, mala ure gaung arala dire mongwi.

Yisas ari miling panama dire di tibi ol-ungwo ha

(Mat 5:1-12)20 Ena Yisas grang wine ongwo hobi han

wabo dire yu ditongwi, “Yal ta yal binamolia dire ya ime sire monangwo yal iwe,miling panamua. 21 Panangure, God keneol tenangure moli namua. Te yal ta menangole nir gonangwo yal iwe, miling pana-mua. Panangure, God hon aine tenangure,inangwo kunu benamua. Te yal ta milinggul sinangure, hai me monangwo yal i,miling panangure wa gonamua. 22 Te naAriWangWenimolia granawine onga hobiari hobi ni hanere, yong ki e ni tere, ere podi ni tere, gaun ha si ni tenamua. 23 Teretal yu ol ni tenangwiwe, miling pananua.Ni yalhobi gun ere milni panangure molo.Monangiwe, tobo bir hamen bani dimiainanua. Ol ni tongwo tal iwe, kwian moyaGod hana togu yalhobi ereyu ol tomua.

24 “Eke, bona gana miki weni a nengahobi iwe, omaga para a neniba, emgi taa nekinanua. 25 Eke, homena nere miinongwo monga hobi iwe, para neniba, emgimenan gonanua. 26 Eke, wa gol tenga hobi,omaga para wa gol teniba, emgi ni ninmilni pirere hai menanua. Ni ari singabamongere hani a yuwo olangwiwe, olambakwian moya God hana togu yalhobi haangdalkima, hasu hana togu yal mole wangureari haang a yuwo olungwomeri iwe, ni hanpara yu a yuwo olamua. Olangwo i waipirkio.

Kiang yong miling tenangwo ha(Mat 5:38-48)

Page 90: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 6:27 87 Luk 6:48-4927 “Ena na ha ta di ni terala piro. Kiani

yalhobi ha wai di tere yon milni to. Teyong ki e ni tere gumang yau ni tenangwoyalhobi aki di to. 28Te gaun ha si ni tere hayong i ni tenangwo yalhobi ha wai di to. Tetal gogo ol ni tenangwoGod aura di tenamadire sirin bol to, ditenanua. 29 Te yal tapaun bani di dagi ni sinangwo iwe, paunihol banima di to. 30Te yal ta ni galsina kuniinangwiwe, galsina ta dinangwopara to. Teyal ta talhan ta na to dire hong dinangwotal iwe, mining bole to. Yal ta ni talni tairala dire agi dinangwiwe, ni emgi pringinanga ha dikio. 31 Ari hobi awai honagitau ol na tenama di pinanga meri iwe, nipara arihobi yu ol to. 32 Te yong miling nitere wai pir ni tenangwo yali obil yonmilnitenangiwe, wai panamo? I ta paikinama.Hana ya mongwo yalhobi ere para yu olwamua. 33 Te yal ta tal wai ol ni tenangwoyali obil aki di tenangiwe, wai panamo? Ita paikinama. 34Ari hana yamole hamaingpirkungwo hobi ere para yu ol wamua. Teni yalhobi yal ta hanere, “O, tal ta tegeremong pring na tenamua,” di pire tenania.Tenangiwe, wai panammo? I ta paikinama.Ari hana ya mongwo hobi tal ta tere pringiralua dire para yu ol wamua. 35 Wamiba,ni yalhobi iwe, kiani yalhobi yon milnitere ha wai panangwo dito. Ditere tal tatenangiwe, pring na tenama dire agi dikio.Ena ni tal wai onanga i pire emgi tobobir weni irere, talhan para weni hobangyal God wang aung monanua. Yu onangameri iwe, God yal wai obil aki di tere yaldigan i aki di tekimo? I para awai ol tomia.36 Hamen Nabe ari para muru miling pirtongwo meri iwe, ni ere para yu arihobimiling pir to.

Yas ebir si tongwo meri tekinanga ha(Mat 7:1-5)

37 Ena ni yalhobi ari tau hanere, nigi depir tere isime e tekio. Isime e tenangameriiwe, God hon siina dire yu ol ni tenangwopamia. Ni tal nigi dongwo onua dire, hadi mere si tekio. Ha di mere si tenangameri iwe, God para siina dire, yu ol nitenamua. Yal ta tal gogo ol ni tenangwoni han uning si ole monanga meri iwe, niere para tal gogo onanba, God para ni hanuning si olangwo pamua. 38 Talhan ta ari

hobi tenanga God para ni tenamua. Obilgana tenama di pino? Miki weni ni tenanguregal taniga girano? Gal su giranga pamua.Te arihobi tal ol tenanga meri iwe, God eresiina dire yu ol ni tenamua,” dungwi.

39 Direre Yisas ha di bole yu ditongwi,“Yal su omiling gi dinangure, goliba arere,hogal dungwo bani pisole, ya malgi nammo? I ta honamia. Yasu ereho hogaldungwo bani pire hogal sinangwo pamua.40 Te gir sikul dungwo hobi di wa molere,mo yuwo pire, irang tisa hobi iime olammo? I ta olekinamia. Sikul gir hobi irangtisa kina kunu kunu monangwo pamua.

41 “Ena ni talongure ni nin omin moloere dulung bir ta dungwo i kul sire eninta omin molo dimua ditene? Er dulungbir omin bani si pera di dungwo i, omingi dinia, i ole teralga kunu paikinamua dipirikino? 42Ni yahunanin ta omeling molodimua dingiwe, ni grabin dirani sinia. Ninin omin palan dulung bir ta si pera didungwiwe, homa i olekino? I olere emgiebin omeling molo ongwo i, i ole tenangapamua.

Er digan bongwo banimiling digan hongwoha

(Mat 7:17-20; 12:33-37)43 “Ena er wai dungwo bani iwe, miling

nigi dongwohommo? I ta holkimia. Er nigidongwo bani iwe, miling wai dungwo hommo? I ta ereyu holkimua. 44 Er hobi parahanere, miling wai homio, digan homiodire han po sinia. Er digan dungwo baniiwe, amil sinammo? I ta sikinama. Te kewabongwo bani iwe, paba sinam mo? I ereta sikungwo hanua. 45 Ni yal wai mongwohangiwe, tal wai onangwo moni nomanisi pimia. Te yal digan mongwo hangiwe,tal digan moni olala di pimua. Ena aripara muru nomani si pungwo meri di tibiolimua.

Yal sutani oo kenangwomemini pangwo ha(Mat 7:24-27)

46 Ena na grana wine olkingiwe, ta-longwo yamoni yal waiye di na tene? 47Enayal tau na guna hana pirere, wine onangwoyal iwe, oo hamen hul mini bani ke paremongwo meri monamia. 48-49 Te yal tana ol wai ol tega ha maing pirere wineolkinangwo yal iwe, yal ta oo maker banike pare mongwo meri yu monamua. Yal

Page 91: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 7:1 88 Luk 7:22

sui yu ke pare monangure, nimin sire, nirmo yuwo nangure, hamen hul ke pangwo i,i manbi olala dire sinamba, kunu paikina-mua. Te maker bani ke pangwo i, i manbiolala dire onangure yanamua. Yarere oo iususu namua,” dungwi.

7Yisas Ami kene ongwo yal ta nir honagi yal

nibil ongure awai ol tongwo ha(Mat 8:5-13)

1 Ena Yisas yalhobi ha di te pisolungwi.Pisolere ere Kapaneam malgi ongwi. 2 Pimongure yol Roman soldia kene ongwo yalta mongwi. Yal iwe, honagi yal ta mongwoyong miling tere i wangwi. Yu wangwo yaliwe, nibil bir olere, kara gonangwo meripangwi. 3 Pangure Kepten i mole pungureYisas honagi ta yu omua dungwo pungwi.Pirere Yuda ha maing oo singaba ta bainu si olere yu ditongwi, “Nibil ongwo i,Yisas ure awai ol tenamia, sirin bol pinanapo.” 4 Dungure ha maing oo singaba Yisasmongwo bani pi pa dire, yulang bole diresirin bol pire yu dungwi, “Yali yal waimomia, aki di tenanmo? 5Yongmiling nanYuda yalhobi na tomia, na tere ha maingoo nin ke na tomua.” 6 Dungure Yisaswine olere ereho ongwi. Pirere pi oo malgipa dirala di ongure, Kepten gamahobo taunu si olere yu ditongwi, “Yisas unangwobani pire yu ditenania, Yal Yisas ye, soldiakene ongwo yal iwe, yu dimia, na yal waimolgere ni oo kepaga malgi hunania, di-gan molia, ni monga bani uralga paikimua.7 Ni baniya molere, ha obil dingere, nibilpangwo yal i u wai namua. 8 Na sina wenimolia, yal bir hobi na na kene omba, te namol kebena ala olungwo hobi kene oliwa.Olere yal ta po, diralga namua. Te yal tawo, diralga unamua. Te boi honagi yal tayu olo, diralga onamua.” 9 Dungure Yisaspire ganulun dire, mobing hol ungwo hobiyuditongwi, “Yol Romanyal iwe, Godogolonomani si pir te momba, te nan Isrel arihobi iwe, ta ereyu God nomani si pir teremonangwo hankiwa.” 10 Dungure Keptengamahobo pire, siina dire ere malgi ongwi.Pi pa dire hangure nibil ongwo yal i u waiomia hangwi.

Yisas Nen oo malgi yagaling ta awai oltongwo ha

11 Ena habang ta Yisas ere pi oo malgi tahaang Nenwa dungwo bani ongwi. Onguregrang wine ongwo hobi ire, ari tabin birweni ire dire, kina ereho ongwi. 12 Pi uegere pa dungure, yal ta gongwo er ba hauire ungwi. Gongwo yal iwe, irang hamenhaya gongure aang gir mua i wanguregongwi. Gongure Nen oo malgi ari hobimiki weni er ba hau ire ungwi. 13 Ungurepi tege eminga yal Yisas aang i hanere,miling go pungwi. Pirere aang i yu di-tongwi, “Hai mekio.” 14 Ditere mala pire,er kwiba gumuling angure, er ba haungwoyalhobi ira mongwi. Mongure Yisas yuditongwi, “Gir wai ye, ni airo.” 15 Dunguregongwo yal i airere, ami di mole, ha dimongwi. Mongure Yisas a ire pire aang holtongwi. 16 Tongure ari hobi hanere, milingsi giri golere, God wai pir tongwi. Tere yudungwi, “Nan mominga baniya, God aki dina terala dire, hana togu yal bir i bai nu siolungure, omaga u pa dimua.” 17Dire Yisastal ongwo guung haang i Yudia ganba, teganba bina holo holi para wa dire kunubengwi.

Yon gamahobo yal sutani nu si Yisasmongwo bani olungwo ha

(Mat 11:2-19)18 Ena Yisas tal ongwo i Yon nir bil

tongwo yal iwe, gamahobo pirere Yon ditibi ol tongwi. 19Ol tongure Yon gamahobiyal sutani wo dire yu ditongwi, “Ni yasuripirere, yal Yisas ha ta dinangwo pire, uredi na tengere piralia. Pire yu sirin bol piro,Yon yal ta unamua dungwo irai, ni tani unmo, yal ta emgi uname?” 20Dungure yasuriuYisasmongwobani ure yuditongwi, “Yonna yasu na bai nu si olungure ubilia, Yon yudimia, Ni unama diga yal irai un mo, yal tauname?” 21Dungwo gin iwe, Yisas nu nibilpangwo hobi, te kwia nigi dongwo yongsina mongwo hobi, te omeling gi dungwohobi, awai ol te mongwi. 22Molere Yon nusi olungwo yasuri yu ditongwi, “Omelinggi dungwo hobi pila dimio, kebering kebirengwo hobi hol wamio, hakubi dongwohobi gaung wigi simio, kraung gi dungwohobi pila dimio, gongwo hobi hon aire yamomio, yal bina hobi God tal ol na tongwo

Page 92: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 7:23 89 Luk 7:45ha maing ditega pungwo hangiwe, Yonditenana po. 23 Yal ta na na hanere, natalhan i para weni onangwo kunu bemia dipire nomani su su sikinangwo yal iwe, yonghoroga onamua,” dungwi.

24 Ena Yon gamahobi ha yu ditomiapirere, ere memini ongwi. Ongure YisasYon mole honagi ongwo maing arihobi yuditongwi, “Ni ganba po engwo bani Yonmomua dungwo pirere, harala di ongiwe,ari monangwo harala di on mo, tal u tibinangwo harala di one? 25 Kul airing hairsire ho tongwo harala dire on mo, yal tagalsina wai weni si giu dinangwo haraladire one? Galsina wai weni si giu dinangwoyal iwe, oo bir kepangwo ala i mole pareomia. 26God hana togu yal harala dire ono?O, para dinia, hana togu yal tau mongwomeri ta molkima. Yon iwe, God hana toguyal bir weni momia. 27 Mongwiwe, hamaing buku homa di emiraya, omaga u tibiomua. God yu dimiraya, na hana togu yalmomia hano. Yal iwe, nu si olalga homa eni tere, hol bala di ni tenamua. (Mal 3:1) 28Ari tau haangmoyu omba, te Yoniwe, haang karamohora kumua. Kumba, teGod kene ongwo sina i ari monangwo hobiiwe, Yon a ime ol tenamua,” dungwi.

29 Ena ari hana ya mongwo hobi ire,takisi ingwo hobi ire dire, Yon ha dungwopungwi. Pirere “Owa, God ha wo karamongwo pamia nir binaminua,” dire,ongure Yon nir bil tongwi. 30Tomba, Perisihobi ire, Lo ha nir si tongwo hobi ire dire,Yon nir bil na tenangwo paikimua, dire,God ha maing hol wai nibil di tongwo i, pirtekire aidole ya mongwi.

31 Ena Yisas yu dungwi, “Ari tabinmalaya mongwo hobi iwe, di bolalga tal dibolale? 32Maket homena bring si nongwobani girmigi gobere engwo ami dimongwomeri yu momua. Molere gir tau hol banimongwo hobi iwe, gala dire, gir hol banemongwo i yu ditongwi, “Na kir tere uldiminba, ni gir hobi egin ikinua. Na arigongwo hobi hai me tominba, ni gir hobiere hai me tekinua.” 33 Ena Yon nir biltongwo yal i urere, homena tau mai terenir wain nekungwiwe, ari para hanere,Girhobo, Yon ungworai du dima dimua.34 Dimba Na Ari Wang Weni molia ure,homena ya, nir wain negiwe, ari hobi na

hanere, Aye, yal i tal ta omia hano. Homenamiki weni nere, wain nir nere dimia hano.Takisi ingwo yal ire, hana yamole hamaingpirkungwo hobi ire dire, pana gal tomiahano. 35 Dimba, God ha weni kara dim mo,dikime? Dinangwo ari pire u wai honamo?U wai ongwo hangiwe,” dungwi.

Tal digan ongwo al ta Yisas wel bil tongwoha

36 Ena habang ta Perisi yal ta Yisas“Homena nenana wo,” ditongwi. Di-tongure Yisas pirere Perisi oo kepangwoala i homena nerala dire ami di mongwi.37 Mongwo oo malgi i yal nu sungwo alta, “Yisas ure Perisi yal i oo kepangwoala homena ne momua,” dungwo pungwi.Pirere al i wel santa mugu ta ire u padungwi. 38 Pa dire Yisas debing banimolere, hai me mongwi. Mongure omil-ing niri ya Yisas kebering bani sungwi.Sungure breng eme ire kri dungwi. Kridire, kebering bani guma mu dire, welingwo i garu dire, kebering bani bil tongwi.39 Tongure Perisi yal i, hanere, yu nomanisi pungwi, “O, yali God hana togu yal karamolkimua. Monangwo al i, tal nigi dongwool wamia hanamba, hankimua,” dipungwi.40 Dipungure Yisas Perisi yal i nomani sipungwo i haya han pa dire yu ditongwi,“Saimon, ha gwo oo malgi i yal nu sungwoal ta di ni terala dire hanmoliwa.” DungureSaimonYisas yu ditongwi, “Tisa para dinia,di na tomo.” 41 Dungure Yisas yu dungwi,“Yal ta moni a nenangwo, yasutani dina oltenamia. Yal ta handred kina tere yal ta tenkina tenamia. Tenangure yasuri moni dinai olo te aibing olekinamua. 42Yu onanguremoni hong yal i tenangwo yal suri “Monidina i hon na tekio” dire te uning sinamia.Sinangure yasuri ara pinangwo mo yuwoname?” 43 Dungure Saimon yu ditongwi,“Moni bir inangwo yal i wai pir tenamua.”Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni ha pangwokara dinua.” 44 Dire si kulu sire ama iguma bani hanere, Saimon yu ditongwi,“Al i hanega. Na ni oo kepanga ala uga,tal nigi dongwo memini bole onia. Ni nirta na tenanga na kebena bigi sinaminba,na tekinua. Tekinba al iwe, omeling nirikebena bigi si na tere breng eme kri di waiole na tomua. 45 Ni na kule kewa dikinia,al iwe, kebena bani kule kewa di di ole

Page 93: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 7:46 90 Luk 8:15

momia hano. 46Na bina bani wel ta bilalgai na tekinia, al iwe, wel santa ire kebenagauna bani para muru bil na tomia. 47 Talyu ol na tongwo meri di ni teiwa. Al i talnigi dongwo miki weni ol ware God pringtongwo i God nin kri di ole tomia. Tongureal i yong miling na na tere tal yu ol natomua. God yal ta pring obilga kri di oletenangure, tenangwo yal i, tamamua dipire, yal tau yong miling tenamua.” 48DireYisas al i yu ditongwi, “Tal nigi dongwool wanga, God pring ni tongwiwe, hayakri di ole ni tomua.” 49 Dungure ari boltani ami di mole homena ne mongwo hobiiwe, nin ha diriyala ole yu dungwi, “Pringpai ni tongwo i, haya kri di ole ni tomua,dungwiwe, paikimia, God nin hanere yuonangwo pamua.” 50 Dimba Yisas al i yuditongwi, “Ni God prina i olangwo pamiadi pir tengiwe, prin kri di ole ni tomia, eremalgi pire mining bole yon ura dinangure,monana po,” dungwi.

8Al tau Yisas pir tere doleng bol ongwo ha

1 Ena habang ta Yisas ha maing oo blingbir migi para wa pisolungwi. Pisolere Godkene ongwo bani ha maing hol yu pamua,dire nir si te i ongwi. Ongure grang wineongwoari anaholoholo kebena sutani hobikina ereho wa i ongwi. 2 Wa i ongureagr tau homa kwia nigi dongwo yong sinamongwo i ole tere, te nibil ongwo awai oltongwo al hobi iwe, kina para doling bolongwi. Al hobi iwe, ta haang Maria homakwianigi dongwo sewenpela i ole tomia. Ali Magadala hong al momia. 3 Te al ta Herotaibing kene ongwo yal ta Susa eumbi Yoanamomia. Te al ta Susana momia. Te al taupara ire dire doling bol ongwi. Pirere, Yisasgamahobi kina aki di tere bona gana keneol tere tere ongwi.

Yal ta homena miling sigirungwo ha(Mat 13:1-9, Mak 4:1-9)

4 Ena ari tabin bir weni tabil tabil Yisasmongwo bani u ku bongure, Yisas ha bangibiire yu ditongwi, “Yal ta homena milingsigirala dire u sina namua. 5 Pirere mil-ing sigirangure miling tau ya homaulungsinamua. Sinangure ari iriyala tere egeran-gure, te hahoba u pa dire ne wai sinamua.6Te miling tau ya hulu bolimbani sinamua.

Sinangure ganba giri gonangure megineregonamua. Te miling tau ya tul galingengwo ali sinamua. 7-8 Sinangure pi siretul kina ereho bonamba, tul si nenamua.Te miling tau ya ganba wai dungwo banisinamua. Sinangure pi sire bonamua. Bol-eremilingmiki wan handret honamua. Yalta nomani pamia ha i pir po sinamua,”dungwi.

Yisas memini pangwo ha bangi biire monidungwo ha

(Mat 13:10-14, Mak 4:10-12)9 Ena Yisas ha bangi biire ditongwo iwe

grang wine ongwo hobi memini pir posikire hon sirin bongwi. 10 Bongure Yisasyu ditongwi, “God kene ongwo bani dibole digiwe, ni nin pir po sinia, ari yamongwo hobi ta pir po sikimua. Yu onamadire ha bangi biire diteiwa. Detega i, arihobi omeling hamba, hanere ogolo han padikimua. Te kraung pimba, pirere ogolo pirpo sikimua. ( Ais 6:9-10)

Homena miling ha bangi biire di engwo imemini di tibi olungwo ha

(Mat 13:18-23, Mak 4:13-20)11 “Ena ha di ni tega irai memini yu

pamia. Homena miling bani di bole diga i,God ha maing bani di bole diiwa. 12Milingtau ya homaulung sungwo meri, ari tauyu momua. Molere ha maing pimba, kwiaSeten ure pir po sikire a i si wakinangureGod aidolama dire hamaing i tol di inamia.13 Te miling tau ya hulu bolimbani sungwomeri ari tau yu monamua. Molere hamaing pirere, bukunere, monamua. Mol-ere kraung pinamba, nomani sina ali bonasi eikirere gintani pisolamua. Ena yalhobiiwe, ha maing gogo gogo i wa molere,emgi kura pare, te talime u tibi nangwogin iwe, aidolangwo pamua. 14 Te milingtau ya tul galeng engwo ala sungwo meri,ari tau yu monamua. Monangwo yalhobiha maing pinamua. Pinamiba ganba talmoni gal bona ya talhan hobi pinangwomoyuwo nangure, ha maing nomani sina paitekinamua. Tekinangwo yalhobi iwe, Godhonagi ta ol tekinamua. 15Te miling tau yaganba wai dungwo bani sungwo meri, aritau yumonamua. Molere, hamaing pirere,nomani sina bona si ere a i si ware ogolowine ole moli nangure miling panamua.

Page 94: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 8:16 91 Luk 8:37Kewa mulu ali kul si engwo ha(Mak 4:21-25)

16 “Ena yal ta kewa gale ire, oo ala pire,mulu ali kul si enangwo paikimua. Tebol bera ala enangwo paikimua. Kewa bolbani enangwo au dinangwo pamia. 17 Teha ta di kul si enangwo iwe, emgi u tibinamua. Te ha ta di bii enangwo irai, emgiu tibi nangure nan para omena hanamingapamua.

18 Te na ha di ni tega i ogolo pirere,hankun ole molio. Molere yal ta ha i, ai si ware monangere, God hon ni te hobokunangwo pamua. Te yal ta ha i, a i siwakinangere, homaamonanga tal iwe, Godnin tol di inamua,” dungwi.

Yisas aang ebering hobi kina gala dungwoha

(Mat 12:46-50, Mak 3:31-35)19Ena ditongwogin iwe, Yisas aang eber-

ing hobo kina u maini molere, ala namba,ari miki weni hona grang si di di mongwi.20Mongure yal ta Yisas yu ditongwi, “Pino.Nimai ebinhobo irai u maini molere, nigala dimia wiya po.” 21 Dimba Yisas ari-hobi yu ditongwi, “God grang ogolo pirere,wine onanga yalhobi iwe, namine ebinamonanua,” dungwi.

Yisas hamen hair mu dinba hobang sitongure grang wine ongwo ha

(Mat 8:23-27, Mak 4:35-41)22Ena habang ta Yisas grangwine ongwo

hobi kina sipi ala pirere, “Nir bina hoibinamna wo” dungwi. Dungure ere ongwi.23 Pirere Yisas sipi ala ul pai mongwi.Mongure hamen hair bir mu dinba olere,nir hone pera kule sipi ala pirere sipi imanala olangwo pangwi. 24 Pangure yal-hobi Yisas uling yurere yu ditongwi, “YalYisas ye, Yisas ye, nan gonaminga pamiaaki di na tekino?” Dungure Yisas aire nirya, hamen hair hon olkio dire hobang sitomia wai sungwi. 25 Sungure Yisas yal-hobi yu ditongwi, “Na momia golkiralua dipir na tekino?” Dungure yalhobi hanere,grang dalere, kul bir pirere, yalhobi nin diwama tere, yu dungwi, “Hamen hair ya, nirhobang si tongwo irai, grangwine omia, yali ari mommo, tal mome?” dungwi.

Yisas yal ta kwia nigi dongwo yong sinamongure si hobale olungwo ha

(Mat 8:28-34, Mak 5:1-20)26 Ena direre nir bare iri si hoibi pire,

Galili ganba hoibi hol bani dungure, piGegesa ganbaongwi. 27Pi pa dire sipi pisoleere mena ongure, oo malgi hong yal tau pa dungwi. Dungwo yal iwe, kwia nigidongwo yong sina mongure gobari wenikrau pirikire mongwi. Molere oo malgipaikirere, hulu grang ari yulagi engwobani moni pare pare mongwi. 28MongureYisas u pa dungwo hanere, gala bir dire,yare manbi kebering bani habilai sire yudungwi, “Ni singaba God wang irawe. Nanan hana pamia, ni hani pamo? Na gaunagul na terala dire un mo?” 29 Ena homaYisas kwia nigi dongwo ere mena po direhobang si tomiraya, yal i Yisas yu ditongwi.Kwia nigi dongwo iwe, yal i yong sina moleyulang bongure kebering aling han waiyasimba, kunu paikungure si oulu di olere,ere pi ganba po engwo gul pai mongwi.30Ena Yisas yali hanere yu sirin bol tongwi,“Ni han dalo.” Dungure kwia i yu dungwi,“Na hana Ari Miki Weni molia, taniga tamolkiwa.” Dungwo i, kwia nigi dongwomiki weni yong sina omia yal i Yisas ha yuditongwi. 31 Dungure kwia Yisas sirin boltere yu ditongwi, “Ni na bai nu si hogalolekio.” 32 Dire hamba, kun tabin bir wenihamen hul ta emin nemongwo hanere, “Ninanu si olingere kunyong sina i naminba?”Dungure Yisas “Para dinia, po,” ditongwi.33 Ditongure kwia nigi dongwo i ari yongsina i aidolere, ere kun yong sina ongwi.Ongure kun hobi nulu di hogal pire nirdigan sagu dire gol wai sungwi.

34 Ena kun kene ol mongwo hobi talongwo i hanere, te ere malgi ongwi. Pireoo malgi mena ke pangwo hobi hawaiol tongwi. 35 Tongure arihobi haraladire ongwi. Pi Yisas mongwo bani padire hamba, kwia nigi dongwo yong sinamongwo yal irai Yisas kebering bani amidi mole, krau pire momia hangwi. Hanereganulun dire kul bir weni pungwi. 36 EnaYisas yal du dungwo yal awai ol tongwohangwiwe, ari ungwohobi di tibi ol tongwi.37 Tongure Gegesa arihobi kul bir pirere,Yisas, ere nama di pire sirin bol pungwi.Pungure Yisas iri si sipi ala pire ere ongwi.

Page 95: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 8:38 92 Luk 9:738 Ere omba, kwia yong sina mongwo i oletongwo yal i sirin bol tere yu ditongwi, “Nakina ereho nabilba?” 39 Dimba, Yisas nusi nin oo malgi olere, yu ditongwi, “Ni eremalgi pire God awai ol ni tongwo i ari hobiditenana po.” Dungure yal i ere malgi pire,Yisas tal ol tongwomeri ha di tibi olungure,ari hobi para weni pungwi.

Yisas Ami kene ongwo yal ta aung si hon etere te al ta Yisas gal sina are u wai ongwo iredire ha

(Mat 9:18-26, Mak 5:21-43)40 Ena ari tabin bir Yisas ere hoibi unama

dire kwi han mongwi. 41 Mongwo u padungure ari hobi wai pungwi. Ena hamaing oo kene ongwo yal Yairas u pa direYisas kebering bani ikwi bole, yu ditongwi,“Na auna ama migi me erin ana holo holokebena sutani momia. 42Molere golala direomia ni na kina ereho malgi naminba?”Dungure Yisas Yairas kina ereho ongwi.Ongure ari miki weni u yobile mongwi.Mongure al ta kina doling bol ongwi.43 Ongwo airing iwe, algi bilere mongwi.Algi iwe, omaga ta bilkima. Me erin anaholo holo kebena sutani bil mongwo banimongwi. Ena dokta miki weni ure honagiol tongure, kunu paikungwi. 44 Ena ali Yisas mobing hol urere, Yisas galsinaongwo gumiling obilga angwi. Angurealgi gintani wai sungure ya moni mongwi.45 Mongure Yisas “Ara na ame?” dungwi.Dungure arihobi “Na hankiminua, na han-kiminua,” di ongwi. Di ongure Pita yudungwi, “Yal Yisas ye, ari taporal ure niyobilimia, hankino?” 46 Dimba, Yisas, “A imomiba, na yulana obilga ura di dungwopire diwa.” 47 Dungure al i gintani u kulsirala di pimba, ure gaung nurere, Yisaskebering bani i kwi bongwi. Bolere aritaporalmongwomaulung bani gal are nibilongwo wai sungwo ha i Yisas maing di tibiol tongwi. 48TongureYisas al i yu ditongwi,“Auna ye, na onangwo u wai nala di pirna tenga iwe, u wai onia, ni pirere, miningbole yon ura dinangure molo,” dungwi.

49 Ena Yisas ha i dite mongure, Yuda hamaing oo kene ongwo yal gamahobo ureyu ditongwi, “Ni aun haya gomia Tisa hagobari talongwo di te mone?” 50 DimbaYisas ha i pirere Yairas yu ditongwi, “Ninigi de pirikio. Yon ura dinangure na

onangwo pamia di pir na tere molo. Aun iu wai namua.” Dire Yisas ere pi malgi padungwi. 51 Pi pa dire Yisas ari hobi “Alahuyo”, dire hobang si tere, Pita ire, Yonire, Yems ire, gir irang aang suri ire dire,obil ala i ongwi. 52 Ongure ari hobi giri handire hai me mongwi. Momba Yisasyu ditongwi, “Ni yalhobi hai mekio. Giri ta golkimia. Ya moni ul pai momua.”53 Dungure ari hobi para wa gol tongwi.Gir i hamen haya gongwo ari hobi parahangwi. 54 Hamba Yisas pire ama i alingaki dire gala dungwi, “Amagir ye, airo.”55Dungure ama i kwiang u hongure gintaniairungwi. Airungure Yisas, “Homena taugir i to”, ditongwi. 56 Ena irang aang suriairungwo hanere, ganulun dungwi. DimbaYisas ha ering mole dire yu ditongwi, “Natal ol ni tega i ari ta di tibi ol tekio,” dungwi.

9Yisas Aposel ana holo holo kebena sutani

hobi honagi ebir sire tongwo ha(Mat 10:5-15, Mak 6:7-13)

1 Ena Yisas grang wine ongwo ari anaholo holo kebena sutani yalhobi di kubolere, kwia nigi dongwo si doling iolere, nebona nibil pangwo hobi awaiol tenama dire, nomani nimni mongwotongwi. 2 Terere, nibil pangwo hobi awaiol terere, God kene ongwo hol i di tibiol tenama dire nu si olungwi. 3 Olereyu ditongwi, “Ni yalhobi bona gana ta irewakio. Goliba a ire wakio. Hol bangiwanangamoni hong dire gal gire ire wakio.Heba ya, moni ya, galsina sutani ire wakio.4 Ena ni yalhobi wa i oo malgi ta ala piremongere oo hong yal i ha wai di ni ten-angwo pana gananga bani iwe, tani paimonania. 5 Pai molere ere nanua. Pirereoo malgi ta ongere, oo hong yal i ha waidi ni tekinangwo, pisole guman yau tere,ere banta nanua. 6 Nangere yalhobi ninmaing hanere, nomani si pinamua.” Enayu dungure, yalhobi pirere, oo hona honai God ol wai ol tongwo ha maing nir si te ipirere, nibil pangwo hobi awai ol tongwi.

Yisas ol wangwo maing king Herot pungwoha

(Mat 14:1-2, Mak 6:14-16)7 Ena, Yisas tal ol wangwo guung haang

iwe, Galili probins kene ongwo yal Herot

Page 96: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 9:8 93 Luk 9:27pungwi. Ena ari yal al tau, “Yon ari nirbil tongwo yal irawe, gongwo irai, God akiditongure, si hon ere airima dimua” dimia,Herot pirere nomani gogo sungwi. 8 Yaltau, “Ilaiya u tibi umua,” dungwo, te yal tau“God hana togu yal hamen haya gongwoirai hon airima dimua” dungwi. 9 DungureHerot yu dungwi, “Yon hamen haya nugubiriga gongworawa, omaga tal i ara olemongurehaangguruungurepirie?” DirereYisas unangwo han molalua dimba, han-kungwi.

Yisas ari 5,000 homena tongwo ha(Mat 14:13-21, Mak 6:30-44, Yon 6:1-13)

10 Ena Yisas gamahobo aposel ere urere,honagi ongwo meri Yisas ha di tibi oltongwi. Tongure ena arihobi pisolere Yisasgamahobo kina nin ere Betsaida malgiongwi. 11 Ongure emgi ari hobi haneredoling bol pi pa dungwi. Pa dungure Yisashanere, “Widinio” dire, God kene ongwomaing di tibi ol tongwi. Tere nibil pangwohobi awai ol tongwi.

12 Ena pudungure grang wine ongwohobi ana holo holo kebena sutani yalhobiYisas mongwo bani ure sirin bol tongwi,“Omaga ganba po engwo bani molala diungarai, hamen ginangwo pamia, ari hobiditengere, oo hona hona tau pi pare, hom-ena inamia, nu si olo.” 13 Dimba Yisasyu ditongwi, “A, monamia, ni yalhobi ninhomena ta i unanga tekino?” Dungureyalhobi yu ditongwi, “Na yalhobi homenamiki ta dikimia. Breti ana hol bani ire,te pisi sutani ire dire dimia. Ayo ari hobimiki weni momia, homena hon bring siteralga pire dino?” 14 Ena yalhobi mikiweni paib tausen mongwi. Mongure Yisasgrang wine ongwo hobi yu ditongwi, “Arihobi ganba bani pipti pipti hala sire ami dimolo dito.” 15 Di tongwo meri yalhobi ari-hobi ditongure ami di mongwi. 16MongureYisas breti ana hol bani muru ire, pisi migisu ire dire, are hamen bani yuwo hanere,“God homena na tenga wai piriwa,” direbigi dire grang wine ongwo hobi tongwi.17 Tongure yalhobi ire ebir sire arihobitongwi. Tongure yalhobi ire nongure mi-ing ongwi. Ongure tau ya dungwo taligal basket ana holo holo kebena sutanigirungwi.

Pita Yisas iwe Kraist monua di tibi oltongwo ha

(Mat 16:13-20, Mak 8:27-30)18 Ena habang ta Yisas nin molere, God

kina ha wai ol mongwi. Mongure grangwine ongwo hobi u pa dungwi. Pa dungureYisas yu sirin bol tongwi, “Ari hobi na hanapirere, talwa dime?” 19Dungure yalhobi yuditongwi, “Yal tau Yon nir bil tongwo yali mona dimua. Yal tau God hana togu yalIlaiya mona dimua. Yal tau God hana toguyal hamen haya gongwo irai hon airemonadimua.” 20 Dungure Yisas yu ditongwi,“Para dinia. Te ni yalhobi nin na hanatalwadine?” Dungure Pita yuditongwi, “NiGod bai nu sungwo yal Kraist monua.”

Yisas gole hon airalua dungwo ha(Mat 16:21-28, Mak 8:31-9:1)

21 Ena dungure Yisas yalhobi mana ditere arihobi, “Na Kraist momua, ditekio,”dire yalhobi hobang si tongwi. 22 Si tereyu dungwi, “Ari Wang Weni na tani molgairai gauna gul iralga pamua. Te Yuda ariha maing oo singaba ire, ha maing keneongwo hobi ire, lo ha nir si tongwo hobiire dire, na han uning si olere mobing halwa na tenamia. Tere na si gonangure arihabang sutani pai molere emgi hon airalgapamua,” dungwi.

23 Dire Yisas ari hobi hon yu ditongwi,“Yal ta na pir na tere dolna bolala dipinangiwe, nin gaun nomani si pirikire,talhan galing enangwo mobin hal wa tere,na gul pire golalga meri, ni ere gul pirehabang habang na dolna bolo. 24Yal ta ninnin gaung pir teremonangwo yal iwe, emgiu talwo nangwo pamua. Te yal ta na pir natere, ha maing nir si tega i nomani si pirtere, u talwo nangwo yal iwe, emgi gobarimol panangwo bani panamua. 25 Ena yal tanin honagi ole ganba ganba i talhan paraweni inamia. Inamba, emgi talhan hobisiina dire aki di tenangure nomani kwiangu wai nammo? I ta honama. 26Te yal ta nahana mo ha maing diga pire gai gol na ten-angwo, yali Ari Wang Weni na moli pire naAbe te kwia ensel nabilungwo hobi hamenhobini na molga bani gi di ya bonangure,hamen grang gumang ba bongwo siina direari tal ole wa monangwo hobi ere gai golteralga pamua. 27Omaga malinga hobi taugonamiba, tau olo golkinangure, God kene

Page 97: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 9:28 94 Luk 9:48ongwo hol i u tibi nangwo hanere emgigonangwo pamua. Ditega i ogolo piro,”dungwi.

Yisas gaung pol kungwo ha(Mat 17:1-13, Mak 9:2-13)

28 Ena Yisas ha di te pisolere, sare ta waisungure, Yisas ire, Pita ire, Yon ire, Yemsire dire, hamen hul God ha di tenamnadire ongwi. 29 Pi molere, God kina ha waiolere, ena Yisas grang gumang gaung banihon pol kungwo galsina ba bolere taltagobere ongure hangwi. 30 Hangure gin taYisasmongwo bani ya su u pa dungure kinahawai ongwi. Ongwo ya suri iwe, haangMoses, Ilaiya kina ure mongwi. 31 Molerehamen ba bongwo meri yasuri gaung baniyu ba bongure, emgi God Yisas nu si olan-gure, Yerusalem pire gonangwo ha i yasuriboling kule pir mongwi. 32 Mongure Pitaening suri kina ulgi sire ul pangwi. Ulpamba, uling yumia airere hangure, Yisasgaung bani ba bongwo i hanere, yasurikina para aire momia hangwi. 33 Hangureyasuri Yisas aidolere ere nala di pungwi.Di pungure Pita hanere Yisas yu ditongwi,“Yal Yisas ye, nan yalhobi baniya momingawai pamia. Oo sui tai dire kenamnado. Kemingere ta Moses oo dinangure,ta Ilaiya oo dinangure, ta ni oo dinamado.” 34 Dire Pita ha ogolo pir kun oleta dikima. Ha i di mongure kwahawa taure yalhobi yobilungwi. Yobilungure Yisasgrang wine ongwo hobi ganulun dire kulbir pungwi. 35 Pimba kwahawa sina ali hata yu di mena olungwi, “Yal i na nan wanatani momia, honagi onama dire nu ke teya.Ni yalhobi ha dinangwo grang wine olereogolo pirio.” 36 Ha yu di te pisolungure,kwahawa gintani ala dungure yalhobi hanholo holo olimba, ari ta molkungwi. Yisastani momia hangwi. Hanere tal ongwohangwo i yal ta ha wai ol tekima. Yalhobinin agi di pire mongwi.

Yisas gir ta kwia nigi dongwo yong sinamongure si doleng i olungwo ha

(Mat 17:14-21, Mak 9:14-29)37 Ena ongi hamen hul aidole ya ime

ongure, ari yal al tabin bir weni molere,Yisas hol bangi ungure hangwi. 38Hangureari mongwo sina i yal ta gala bir direyu dungwi, “Tisao, na wana iwe, tani

wenigamomia, haniga. 39Momba kwia nigidongwo ure ol tongure gala bir dire ol gogodal tongure, gir i habilai sire, grang niribaregi dungure, gaung bani bol kula halasire mongure, kwia i ya kule momia. 40 Nigran wine ongwo yalhobi kwia si doling iolama diremongwo bani haimewaiba, yal-hobi ongwo kunu paikimua.” 41 DungureYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi na ha digawine ole a i si wakirere, i bangi olingahobi iwe, emgi na molkiralga haung talonane? Mol i pirere emgi na hon talongureaki di ni terale?” Dire gir irang yu di-tongwi, “Ni wani aule ire na molga baniawo.” 42 Dungure gir i wa di u mongwobani urala di omba, kwia nigi dongwo i oltongure yarehabilai sire pegare olmongwi.Mongure Yisas kwia kura ha ditere, si dol-ing i olere, gir i aki di ire irang kule tongwi.

Yisas gole airalua gin su dungwo ha(Mat 17:22-23, Mak 9:30-32)

43 Ena ari yal al hobi God tal guma honongwo i hanere bukunungwi. Ena Yisas talongwo hobi iwe, arihobi bukunere nomanisi mongure Yisas nin grang wine ongwohobi yu ditongwi, 44 “Ni yalhobi ha ta dini teralga pir sina eyo. Ari Wang Weni nairawe, na han holi pire ari tau na tena-mua.” 45Dimba, yalhobi ha i memini pir posikungwi. Sikirere ha memini kul si pamia,yalhobi Yisas sirin bol pinamba, gai golehan mongwi.

God kene ongwo bani yal ara singaba mon-ame? dire gamahobi sirin bongwo ha

(Mat 18:1-5, Mak 9:33-37)46 Ena ginta Yisas grang wine ongwo

hobi, “Yal ara singaba monamne?” direha bolbin di mongwi. 47 Mongure Yisasyalhobi nomani sina haya han pa dungwi.48 Dire gir migi ta ire aling weni hol i ereyu ditongwi, “Ni yalhobi yal ta na pirere girmigimala i aki di tenangiwe, gir i tani aki diteya di pinanba, na para aki di na tenanua.Na aki di na tenangiwe, na tani aki di teyadi pinanba, na bai nu si olungwo yal i paraaki di tenanua. Ni yalhobi monga sinai yal bina taga mongwo hanga i, singabamomua,” dungwi.

Yal ta kiang pai na tekinangwo yali, nangamnahobo monangwo ha

(Mak 9:38-40)

Page 98: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 9:49 95 Luk 10:1249 Ena Yon Yisas yu ditongwi, “Yal Yisas

ye, yal ta ni hani a i wa molere, kwianigi dongwo si doling i olungwo haminia.Hanere, na gaminahobo ta molkinia, yuolkio dire, mana ditominua.” 50 DungureYisas yu ditongwi, “A, imana ditekio. Yal takiang pai na tekinangwiwe, nan granawineole monamua,” dungwi.

Sameria ari oo tabil tau Yisas hunama direnona pangwo ha

51 Ena God Yisas nin aki di inangureere hamen bani nangwo habang u malaongwi. Ongure Yisas ere Yerusalem naladire yulang bongwi. 52Bolere yal tau bai nusi olungure homa ongwi. Pirere Sameriamalgi ta pi pa dire, Yisas panangwo oo waita i tibi olama di pire ditongwi. 53 EnaYisas Yerusalem nala dire ongwo i pire,Sameria yalhobi oo a i sire nona pangwi.54 Pangure Yems Yon tal ongwo i mainghanere, Yisas yu ditongwi, “Yal Yisas ye,ni pingere nan dibilgere hamen bani endoya ime ure arihobi denamba.” 55 DungureYisas inaa dire, “Yu dikio. Na ari hobisi golala dire ta huya, sigare kunama direwiwa,” 56 dire ere kwaling ta ongwi.

Ari Yisas doleng bolala di ongwo ha(Mat 8:19-22)

57 Ena ongwo gin iwe, bangi pi mongureyal ta ure Yisas yu ditongwi, “Ni oo malgitau onga bani na para doling bole wa padiralge.” 58Dimba Yisas yu ditongwi, “Duahauhobi oongninnin ere pamio, te hahobahobi ereyu oong ere pamio, te na Ari WangWeni molere, oona ya, te bol ta baniyadikimua.” 59 Dire yal ta yu ditongwi, “Niure na dolna bolo.” Dimba yal i yu dungwi,“Yal Yisas ye. Na nabe yaldimani momia.Gonangwomanwu ere emgi ure ni ni dolnibolalba?” 60 Dungure Yisas yu ditongwi,“Gonangwo yal i nin man wu ere gonamia.Ni ure God ol wai ol na tongwo ha maingdi tibi olana wo.” 61 Dungure yal ta ureyu ditongwi, “Yal Yisas ye, omaga na nidolna bolalba, homa wana auna ya, gam-nahobi di tibi ol tere emgi uralga ni dolnibolalua.” 62 Dimba Yisas yu ditongwi, “Yalta honagi onangwiwe, omeling mobing holdinangure honagi nomani pire oli nangurepara wai panam mo? I ta paikinamia. Te

God kene ongwo hol i nibil di na tongwiwe,nega dire oli wanaminga pamua,” dungwi.

10Yisas ari ten ana holo muru hol pai sutani

ha maing honagi onama dire nu si olungwo ha1 Ena habang ta pi tege eminga Yisas

ari ten ana hol pai muru hol pai sutanihonagi onama dire nu ke tere yal su su bainu si olungwi. Olungure homa e tongwi.Tere banta banta yal su su nu si olere,“Ni yalhobi homa pi mongere, na emgiuralua,” ditongwi. 2 Ditere ha ta ere yuditongwi, “U sina i homena aang domia.Domba bulangwo ari molkimua. Molkimia,homena hong yal di to. Ditengere honagiari tau inangure homena aang dongwo ibulere i ku bonamia. 3 Na ni bai nu siolgiwe, kun sipi sipi giring awi biing nonapangwo kina erehomongwo ipire diya, pio.4 Ni yalhobi nanga, kesi ya, gal blasben,kebin daing ta ire hoyo. 5 Pirere ari holmaulung wanangwo, yahuno ditere hawaiolkire haya bli si po. Ni yalhobi oo malgita nangiwe, pire yu dio, oo hong yal ini monga bani hamen wai tanamia yonura do, ditenania. 6 Ditenanga yal i ooala monangwo, “Yahuno” ditere ha wai olto. Te gumang yaure monangwo, ni hawaiditekio. 7Pana ganangawai panangwobanimone mol pai olo. Olere nir homena nitenangwo, gogo nere molo. Honagi banimolere tobo inanga pamua. Ni yalhobi oota pi ta pi dire kebe ere wakio. 8 Te niyalhobi oo malgi ta ongere oo hong yali niala enangwiwe, ere homena ni tenangwo ino. 9 Nerere oo malgi ari nibil panangwohobi awai ol to. Terere yu di to, “God keneongwo hol ni monga bani u tibi omua dito.10 Ena ni yalhobi oo malgi ta ongere niala ekinangwiwe, homaulung bangi molo.11 Molere yu do, ni yalhobi oo ke pangamalgi iwe, ganba taporal ongwo na kebenabani bai go dal iminua. Iminba, ganbaiwe, nin oo ke panga malgi tariba ke olenaminua. Naminga i, God kene ongwohol u tibi pi ni tomba, ni yalhobi a i siikingere ere naminua. 12 Na di ni teralapiro. God ha hol bir ol na tenangwo haungiwe, Sodom ha hol olere tal ol tongwiwe,obilga ol tomia. Tomba ni yalhobi iwe, hahol bir weni ol ni tenangwo pamua.

Page 99: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 10:13 96 Luk 10:32Yisas ari ganba ban tau nomani sikulu

sikungwo hobi miling piriye dungwo ha(Mat 11:20-24)

13 “Aye Korasin yalhobo, ni Betsaida yal-hobi kina gaun gul bir inanua. Tal gumahon dongwo ni monga bani ol ni tega meriTaia Saidon ganba ari hobi yu ol teralga,hanere, tal nigi dongwo ol wangwo gintaniaidolere, nomani si kulu sire hon olkiraladi pire homan yobilere monamua. 14 Godari para weni ha hol ol tenangwo haungiwe, Taia Saidon yalhobi ha hol ol tenamba,ni yalhobi ha hol nimaki nangwo ol nitenamua. 15 Ni Kapaneam yalhobi iwe,ari han a yuwo olimia hamen bani nala dipino? Ta honania. God ni irere, pia si endode pangwo bani olangwo pamua,” dungwi.

16 Ena Yisas nin grang wine ongwo hobiyu ditongwi, “Yal tau ni yalhobi gran wineole wa monangwo yalhobi iwe, ni tanitaman. Na para grana wine onamua. Te yaltau ni mobing hal wa ni tenangwo yalhobiiwe, ni tani taman. Na parawa na tenamua.Na tani taman. Na bai nu si olungwo yal ipara mobing hal wa tenamua,” dungwi.

Nu si olungwo hobi ware erememini ungwoha

17Ena ari sewenpela ten yalhobiwa i piresiina di memini ure Yisas ha yu boling kultongwi, “Yal Yisas ye, na yalhobi ni handal yuwo ere kwia nigi dongwo si doling iolimingere grana wine omua.” 18 DungureYisas yu ditongwi, “Seten i hamen baniyong anigi gintani ongwo meri boi di yaime ungure haniwa. 19 Pirio. Ni onba ya,hau grang hongwo Seten pire tal milingengwo bolimbani egeringere, ta ni si golki-nama di pire yulana ni teirawa. 20Ena kwianigi dongwo ni gran wine onangwo haneregun ekio. God hamen bani mol pai gobariinanga pire buku bani hani bol engwo i tanigun e to,” dungwi.

Yisas irang God onga wai piriwa ditongwoha

(Mat 11:25-27, 13:16-17)21 Ena habang gin iwe, God Kwiang Yisas

yong wu bungure, Yisas yu dungwi, “Nabe,ni hamen ganba hong ni tani monia. No-mani bir pangwo kuru dungwo hobi ha ditibi ol tekinia. Pir po sikungwo yalhobiobil nibil di tenga wai piriwa. O, Nabe ninin nomani si pinga meri yu onga pamua.

22 Nabe talhan para muru i na ana banienua. God, ni wani na molia. Molga maingNabe nin han po sinua. Te Nabe, ni mongamaing na nan ni han po siwa. Sirere, ni olwangamaing, ari tau di tibi ol teralga, parahan po sinamua,” dungwi.

23 Ena Yisas grang wine ongwo hobi kinanin molere yu ditongwi, “Tal olga haneremilni pamia. 24 Homa God hana togu yalmiki ire, singaba king miki ire dire, talomaga u tibi ongwo hangameri harala diremomba, olo ta u tibi hongure hankimua.Te ha omaga u tibi ongwo pinga meri pi-rala dire momba, olo ta u tibi hungurepirikimua,” dungwi.

Sameria yalhobi ari kiang miling pirtongwo ha

25 Ena Lo ha nir si tongwo yal ta Yisasmongwo bani pi pa dire Yisas ha ta di-nangwo pirala dire, kela kule yu sirin boltongwi, “Tisao, na tal olere mol pai gobariiralga pire dine?” 26 Dungure Yisas yu di-tongwi, “God Krehaman ha Lo talwa dime?Kere memini pinanga meri di tibi olo.”27 Dungure yali Yisas yu ditongwi, “NanGod yuwo, yal iwe, kwiana tere, nomanisi pir tere, yona milna tere dinaminua.Nan ari hobi para muru yong miling natere tal wai ol na tenama di pinamingameri, nan para yonamilna tere awai ol teredinaminua.” (Diu 6:5) 28 Dungure Yisas yu ditongwi, “Niha pangwo kara dinia. Yu onanga mol paigobari inanga pamua.” 29 Dimba Yisas hapring gintani ditomia, Lo tisa gai golereha hon sirin bol tongwi, “Nan momingamala ara monangwo awai ol tenamingapire dine?” 30 Dungure Yisas ha sitori yuditongwi, “Ena yal ta Yerusalem aidolereYeriko nala dire unamia. Unangure yal tahol bangi hanere, talhan a nongwo i iraladi pire kul si monamia. Molere yal i u padinangwo hanere, sire, ol gogo dal tere,gal gule olangure yal i golala di olere paimonamua. 31 Ena pai monangwo gin iwe,ha maing oo singaba ta ure ya ime pirehan uning si ole homaulung bina hol banikirulu dire ere namua. 32 Te Yudari yalta ere ure hanamia. Hanere yali pai mo-nangwo han uning si olere homaulung holbani kirulu dire ere namua. Libai yal ere

Page 100: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 10:33 97 Luk 11:15ure hanamia. Hanere yal i paimongurehanuning si olere homaulung hol bani kiruludire ere namua. 33 Nangure yol Sameriayal ta ure hanamia. Hanere kiang momba,miling pinamia. 34 Pirere kebering alingbol kula hala sire nebona dongwo bani erniring bol terere han dale tenamua. Tereaki di kun donki mobing bani olere, auleire, pasendia oo malgi ta namia. 35 Pireawai ol tere pare, honmil oo hong yal imoni tu kina tenamia. Tere yu ditenamia,Ni yal i kene ogolo weni ol molo. Olerehomena tere tal tau tenanga meri na emgipring ni teralua, ditenamua. 36 Ena yal suitai dire urere bongwo yal i hamia. Yal araenin ta monangwo meri moma di pine?”37 Dungure Lo tisa yu ditongwi, “Awai oltongwo yal i enin ta momua.” DungureYisas yu ditongwi. “Para dinia. Dinga merini ere yu onana po,” dungwi.

Al Mata Maria kina ol wangwo ha38 Yisas grang wine ongwo hobi kina

pirere oo malgi ta pi pa dungure al ta,haang Mata, ure Yisas aule ire oo ala pireawai ol tongwi. 39 Ena al Mata eberingta haang Maria urere Yisas kebering baniami di mole ha maing dungwo pir mongwi.40 Mongure Mata honagi nega dire olerehomena kere a kun ongwi. Ole Yisasmongwo bani pire yu ditongwi, “Yal Yisasye, na homena kere ol pan bolga ebina akidi na tekimia tal ome? Ni ditengere naaki di na tenamia dito.” 41 Dungure Yisasyu ditongwi, “Mataye, ni gala nega diredingiwe, tal miki weni nomani sinba, taltaniga nomani si pirikinua. 42Al Maria iwe,ha wai weni na kina boling kul pir mobilia.Maria tal ongwo i, hobang si tekinaminua,”dungwi.

11God kina hawai ole hong di tenangwomem-

ini pangwo ha(Mat 6:9-15, Mat 7:7-11)

1 Ena habang ta Yisas banta molere, Godkina hawai ol te mongwi. Ol te pisolunguregrang wine ongwo hobi ta u pa dire yusirin bol tongwi, “Yal Yisas ye, yal Yongrang wine ongwo hobi God ha di terala dimongwo nibil di tomiraya. Tongwo merini ere yu nibil di na tenanba?” 2 Dungure

Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobi God ha dit-erala di pinangiwe, yu dio.

“Nabe,Ni hani awala gale maa e ni tomo.Ni ure yona sina, te ganba sina ya kene

ole kwi mol na to.3Homena kenba kunung benangwomeri

na to.4 Tal nigi dongwo ol waminga pring na

tenga i, i ole na to.Na ere enan tau tal nigi dongwo ol na

tongure pringpangwo i, i ole tominua.Kuni kura talime oun denangwo bani na

aule i pi olekio.”5 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,

“Ni yalhobi monga sina i yal ta girungwosinamo u pa dire ulni yure, 6 Yahuno, yalta omare u na molga bani pa dungwohomena terala dire wa duga dikimia, niheba sui tai dire na tengere teralua dinania.7 Dinangere yahunanin oo hong yali yudinamia, Na hoiri yole gir hobi kina ulpaya ni talongwo ulna yune? Na airalga hapirikiwa. 8 Dinamba, na di ni terala piro.Yu onangwiwe, yali na yolna wi dima dipire tal ta ni tenangwo paikimia. Paikimbani gai golkirere, gala di di ole monanga nitenamua. 9Na hon di ni teralia. Tal ta iraladire sirin bonanga God ni tenamia. Te tal tairala dire wa dunanga tali inania. Te hoiriyaulo dire hona grang gala dinanga hoiriyaule ni tenamia. 10Ari para weni God sirinbol tenangiwe, tal ta irala di pinanga tali nitenangwo inanua. Te tal ta wa dunanga taliGod i tibi olangwo ere omin hananua. Tehoiri yaulo dinanga God yaule ni tenamua.11Ni wani hobi pisi na to diremonangwo nionba degirime si tenan mo? I ta tekinania.12Te ni wani hoale miling i na to dinangwoer onba si tenan mo? I ta tekinania. 13 Niari nigi denga wani aun homena gal kulwai tenia. Yu ongere Nabin hamen banimongwiwe, sirin bonanga God nin Kwiangni tekinamo? Para ni tenamua,” dungwi.

Arihobi Yisas kwia singaba Bielsebul yu-lang ire honagi omua dungwo ha

(Mat 12:22-30, Mak 3:20-27)14 Ena kwia nigi dongwo yong sina

mongure, ha mining paikirere, du dire wamongure, Yisas awai ol tomia ha miningpangwi. Pamia ari hobi hanere grangdalungwi. 15 Dalungure yal tau yu dungwi,

Page 101: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 11:16 98 Luk 11:34“Gir hobo, yal i kwia nigi dongwo singabaBielsebul timi mongwo yal aki di tongurehonagi oma hano.” 16 Dungure yal tauYisas yong bai tal sire yu sirin bol tongwi,“Ni hamen bani tal guma hon dongwota i tibi olingere hanaminba? Olangahanere, o, God yal i aki di tongwo pamuadi hanaminua.” 17 Dimba, Yisas yalhobinomani si pungwo i haya han pa dire yuditongwi, “Wiyol ta sina sikira dire kurabonamia. Bolere kiang kiang monangureari para wai sinamua. Te oo tabil ta kurabole kiang pare monangwo iwe, oo i mamadinamo? Ta dikinamua. 18 Te Setan gama-hobonin sikira dire kura bolere nimnimolemonamo? Ta molkinama. Ni kwia nigidongwo si doling i olga i hanere, o, Bielse-bul yulang tongwo ire kwia nigi dongwosi doling i olere du haunua di na teniba,19 ni wani hobi kwia nigi dongwo si dolingi olungwiwe, ara yulang tongwo ire honagii ome? Bielsebul aki di tom mo? I ta aki ditekima. Ni ha gogo dinua. 20 God Kwiangaki di na tongure, kwia nigi dongwo sidoling i olia. Olga hangiwe, God kene ol nitongwo maing omaga u tibi ongwo hanua.

21 “Ena yal nona panangwo ta oo kepanangwo malgi molere, bona gana yal takuni inama di pire, er kwi nu monamia.Monangure yal ta malgi pire, bona ganakuni inam mo? I ta ikinama. 22 Yal nimnimonangwo ta ure kura bolere, oo hong yali si manbi olere, sugul er ya, di kuba iinamua. Irere ebir sire yal tau tenamua.23Yal ta pana gal na tekinangwo yal i kiangpai na tenamua. Te, yal ta na honagi pirehane ta olkinangwo yal iwe, honagi i isusuolamua.

Kwia nigi dongwo hon ere memini ungwoha

(Mat 12:43-45)24 “Ena kwia nigi dongwo ari yong sina

i aidole ere banta namua. Pi molere, oota wa dunangwo, dikinangwo hanere, Ayona homa oo wai dungwo moliraya, omagaoona ta dikimia, ere memini nalua di pina-mua. 25 Pirere ere ure homa kepangwoala i hanangure, bigi sire wai dinamua.26 Dinangwo hanere, hon ere pirere, kwianigi dongwo sewen pela monangwo baniaule ire unamua. Aule ire, ure, yal ta yongsina monamua. Homa yal iwe, kwia taniga

yong sina mongwo nigi domiraba, omagakwia miki weni yong sina monamia, nigiweni denamua.

Wai pire gun enangwo ha27 Ena Yisas ditongwo gin i, ari miki weni

u tabin si mongwi. Mongwo sina i al tagala bir dire yu dungwi, “Al ta ni kul nereaming ni tongwo al irai, miling pamua.”28 Dimba Yisas yu ditongwi, “A, i dinba, ariGod grang wine ongwo hobi iwe, milingpamua,” dungwi.

Yal tau tal guma hon dongwo harala diregala dungwo ha

(Mat 12:38-42, Mat 16:1-4, Mak 8:12)29 Ena ari miki weni kri di u tabin si

mongure, Yisas yu ditongwi, “Ari yal almaing nigi denga monga hobi tal gumahon dongwo harala dire gala dinba, na tai tibi ol ni tekiwa. 30 God hana togu yalYona mongwo bani u tibi ongwo meri iwe,yu nangwo hananua. Yal Yona Ninebahong yalhobi i tibi ol tongwo meri iwe, AriWang Weni na ere yu i tibi ol ni tegerehananua. 31 Emgi God ha hol bir olere,ari ebir sinangwo habang iwe, Siba ganbaal singaba kwin yal Solomon ha maingdungwo pirala dire, nin ganbani pisolere,pi pi Solomon mongwo bani pa dimia, niyalhobi ha maing mala dimba pirikinia, ali ha di mere si ni tenamua. Yal Solomonsingaba birmomba, te hana togu yal timiyamongwo i singaba bir weni momua. (1 Kin 10:1-10) 32 Ena God ari para muru hahol ol tenangwo gin irawe, Nineba ganbahong yalhobi, yal Yona ha maing ditongwopirere, tal nigi dongwo ol wangwo i honolkirala di pire nomani si kulu simia, ni talol wanga i aidole nomani si kulu sikinia,Nineba yalhobi ha di mere si ni tenamua.Yal Yona singaba bir momba, te yal tatimiya mongwo i singaba bir weni momua.( Yna 3:5-10)

Omin gaun kewa dongwo ha(Mat 5:15, 6:22-23)

33 “Ena ari kewa elame galere, mulu alikul si enamo? I ta ekinamia. Bol banienangure dere kurani sinangwo, ari oo alamonangwo hobi para hanangwo pamua.34 Omin iwe, gaun kewa dimia. Kewa dereau dungwo meri iwe, ni omin para pine dihania. Omin au dinangwo irawe, nomani

Page 102: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 11:35 99 Luk 12:2gaung i para au dinangwo hol hankun olewananga pamia. Te omin si bonangwoirawe, nomani gaung i para si bonangwohol wakinanga pamia. 35 Te ni kwian sibongwo ala i ya mol panangwo, mol pai olinanga, yo tekinangwo pamia, kene ogoloolo. 36 Hama si pangure kewa elame deregaung bani kurani si engwo meri iwe, nikene ogolo ole monanga, kwian nomanigaun para weni au di poira sinangure,obilga ta si bolkinamua,” dungwi.

Lo Tisa Perisi hobi kina ol wangwo ha(Mat 23:1-36, Mak 12:38-40, Luk 20:45-47)

37 Ena Yisas ha i di pisolungure, Perisiyal ta homena nenama dire wo dungwi.Dungure oo ala pire homena nerala direami di mongwi. 38Molere aling bigi sikun-gure, Perisi yal i hanere yu nomani sipungwi, “Ayo, yali homa aling bigi sikimia,talongwo homena aling gama kina nome?”di pungwi. 39 Pimba Yisas yu ditongwi, “NiPerisi yalhobi mulu sin hau maini bolim-bani bigi si wai olinba, talime yal mongayon milni sina i nigi domua. 40 Ni yalhobinomani ta paikinua. God gaun maini alapara ol emua. 41 Ena nir homena pele bigisinga i tamamia yal bina hobi pirari paretal dime dire ol tenanga, kwian sinali waidinamua.

42 “Aye, ni Perisi yalhobi milni pirie. Hogu kengwo tali, te kwasuli hawi tal wo i, tauana holo holo irere, taniga God tenga i, waipamua. Pamba, yon milni God tekirere, talgogo onga pamua. Onga i, God ha maing aime olinua. Olinga i pisole ha maing paraweni a i si ware wine onanga pamia, olo.

43 “Aye, ni Perisi yalhobi milni pirie. Hamaing oo ala pire bol hona ami di molgereari na hanama di pinua. Te homaulungbangi molgere, ari singaba momua di natenama di pinua. 44 Pinba milni pirie. Ariyulagi ere u sikungwo meri iwe, yu monia.Ari yone engwo i hankire, hol wai dimadire wamia. Wangwo meri iwe, ari ni gaunmaini wai dungwo hamba, nomani kwiansinali nigi dongwo hankimua,” dungwi.

45 Dimiawe, ha maing Lo nir si tongwoyal ta Yisas yu ditongwi, “Tisao, ni ha dingai na yalhobi ominga maing dire gauna hasinua.” 46 Dimba Yisas yu ditongwi, “Aye,ha maing Lo nir si tongwo yalhobo, milnipirie. Ni yalhobi iwe, ari ha maing pungwo

hobi honagi oun dongwo i au si tenua.Teniba, tengameri ni yalhobi nin aki ditereolkinua. 47 Ni yalhobi milni pirie. Kwianmoya yalhobi God hana togu yal tau sigomiraya. Golere man wu engure, yulagiengwo bani egin wai ol tere, oo ke tenua.48 Kwian moya tal gogo ongwo i, bolengkul pire pire molere, a yuwo ole wanua.Kwian moya yalhobi God hana togu yaltau si gomba, ni yalhobi kwian moya manwu engwo bani egin wai ol tere, oo ketenua. 49 God ha tani di engwo meri yalta yu bol emirawa. Na hana togu yal tauire, yal tau ire dire, nu si olgere, yal tausi doling ire, yal tau si gomua. 50 Gomiahoma malungwo hobi tal ongwo i pringiwe, omaga gang malinga hobi ere parainia, gaun gul bir inanua. 51 Hamen hayayal Ken ebering Ebel si gomia. Si gonguremoli pirere, emgi yal ta yal Sekaraia hamaing oo ala bol mala si gongwiwe, Godtobo nigi dongwo ni tenangure gul inanua.Hamen haya si gongwiwe, pring ni omagagang girimalinga hobi paraweni inia. Ireregul bir weni inanua. Na ha weni kara di niteiwa.

52 “Eke, ni Lo ha nir si tenga yalhobiiwe, milni pirie. Ni yalhobi ha maing pirnomani sina enanba, ha maing ki milingni tega irai i bangi olere, arihobi nir sitekinua. Yal tauhamaingpinamba, ni hoiriyole tenia para pirkimua,” dungwi.

53 Ena Yisas ha i di te pisolere, eremena ongwi. Ongure, Lo ha nir si tongwoyalhobi ire, Perisi yalhobi ire dire, kinaereho ongwi. Pirere ha di mere si tenamnadire nega dire sirin bol pungwi. Sirin bolpiregere yal i ha gogo ta grang bani umenanam mo dire, kwi han mongwi. 54Nangwoirai ha hol ol tenamna dire han mongwi.

12Hasu ha memini pangwo i pir sina ekirala

dire kwi ha monangwo ha(Mat 10:26-27)

1Ena habang ta, ari tausen tabin birweniu yobilere, si di dire mongwi. MongureYisas grang wine ongwo hobi nin homa yuditongwi, “Perisi yalhobi hasu dire grangdirani sungwo si dina dire, u bir ongwonamia, wine olkio. 2 Tal ta kul si dinang-wiwe, emgi u tibi nangure hanaminua. Te

Page 103: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 12:3 100 Luk 12:24ha ta di bii enangiwe, emgi ere u tibinangwo pinaminua. 3 Ha di si bonangwoala olangiwe, omare ari sungwo bani utibi nangure pinaminua. Ni yalhobi oo alamolere, ha di manbi olangiwe, emgi oobring bani mole gala bir dire dinangwo aripara pinangwo gai bir gonanua.

Ari God tani kul pir tenangwo ha(Mat 10:28-31)

4 “Enambi hobo, yal ta ni sinangwiwe,gaun tani si gonamia. Nomani kwian parasigolkinamia, kul pirikio. 5 Ni yalhobi kulpirewangiwe, na nibil di ni teiya hano. Godiwe, gaun si gonangwo, nomani kwian irepia si endo denangwo bani olangwo pamia.God tani kulung pir to. 6 Hahoba elamailaana hol pai muru maket homena bringsinongwo bani engwomoni nol tu toea obilbomua. Bomiba, hau iwe, hamen Nabepirikinangure, wala gal ware yanamo? Ita yakinama. Kene ol tongure wamua.7 Ni yalhobi bini eme iwe, para weni Godkerere, pir po simua. Simiawe, ni kul tapirikinania. God, hahoba talwo iwe, keneomba, nan ari nomani bolo na ol engwiwe,na kene ogolo weni omua.

Yisas haang dal tibi olangwo ha(Mat 10:32-33, 12:32, 10:19-20)

8 “Ena yal ta ari mongwo maulung banina hana dal tibi olangwiwe, olangwo yali haang na Ari Wang Weni, ere God kwiaensel hobi kina mongwo maulung bani ditibi olalga pamua. 9 Te yal ta ari hobimaulung bani na gai gol na tere, hanadal tibi olekinangwiwe, Ari Wang Weni naere yal i haang God kwia ensel hobi kinamongwo maulung bani dal tibi ol tekiralgapamua.

10 “Na Ari Wang Weni molia, yal ta nagauna ha sinangwiwe, God pring i ole ten-angwo pamua. Te yal ta God Kwiang gaungha si tenangwiwe, pring God han uning siolangure, ya di panangwo panamua.

11 “Ena yal tauni hanhol ire, hamaing ooala pire, ha hol ol ni tenangwomo, gabmante kene ongwo hobi mongwo bani ha holol ni tenangwo mo, ni yalhobi kul pire talha dirale dire nomani gogo sikio. 12 Olni tenangwo gin iwe, God Kwiang yon wubilere, ha i gran bani enangure dinanua,”dungwi.

Ha di bole bona gana miki a nenangwo yali du nomani panangwo ha

13 Ena ari tabin bir weni mongwo sina iyal ta aire Yisas yu ditongwi, “Tisao, nabehaya gongure, talhan hobi abinambi muruha te imia, ni ure ditengere, ebir sire, natau na tenama womo.” 14 Dimba Yisasyu ditongwi, “Na yas ha hol pungwo yalmolere, talhan i ebir sire ni teralo? Teralana gabmanmolimo?” 15Direre Yisas ainereyu ditongwi, “Hulu moni ya, bona ganatau nomani i bani tere wakio. Nomani ibani tere wananga, mol pai gobari inanmo? I ta ikinanua. Te bona gana mikiweni a nenangiwe, mol pai gobari bringsinan mo. I ta sinanga paikimua.” 16 DireYisas ha bangi biire yu ditongwi, “Yal tatalhan miki weni a nere, ganba bir weniire kepanamia. 17 Ke pare molere, homenayanangwo i miling miki weni hole aang de-nangure, hong yal i yu nomani si pinamia,Ayo, na homena i miki weni dimia, oo tamamia. 18 Oo ke paga hobi tulere, honbir weni kere, homena i para weni i ala iegere, kunu benama dipinamua. 19 Yongsina iwe, yu nomani si pinamia, tal waidungwo hobi miki weni bona si egere, meerin miki weni ya di panama di pinamia.Erin mole nir homena nere, gun ere waipire molala di pinamua. 20 Pinamba, Godyu ditenamia, “Ni nomani paikinga pamia.Kenba ginangwo gonanua. Gonanga talhanolala dire, nomani si pire akun ol engiwe,nin inan mo? Ta ikinanua. 21 Ena ari hobitau talhan miki weni a nenga i pingere, moyu nangwiwe, i ganba tal dimia. Te Godmongwo bani talhan ta dikimia. God waipir ni tenam mo? I ta pir ni tekinamua.

Nomani si oun dere tal olale di pinangwo ha(Mat 6:25-34)

22 Ena Yisas grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Eno, ni yalhobi ha ta a i wananadire di ni tominia piro. Ni homena madinangwo nerale? Galsina ma dinangwoirale? yu dire kraun aulekio. 23 Te God niyalhobi hon monana dire honagi bir wenini tomia. Homena galsina ni terala direGod honagi obilga ol ni tenangwo pamia,ni tekinamo? Ni tenamia talongwo nomanisi oun dene? 24 Ena hau sipia wangwo i,ni yalhobi nin maing para han po sinia.Homena yare bule yu ala ere nom mo? I

Page 104: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 12:25 101 Luk 12:45ta nekima. God hahoba kene ol terere,homena nin tongure nomua. Nongwo i,God hahoba kene ongwo wai pamba, te niari moli onga i God ni kene wai weni omua.25 Ongwo ipire, omaga golal mo? emgigolal mo? dire nomani si gogo danangiwe,gonanga haung nin pir po sin mo? Tasikinia. 26 Sikinga ipire, tal migi ta onangapaikinangwo irawe, emgi tal bir ta olalgapanama di pinanba, weni kara ta onangapaikinamia, nomani si gogo dalkio. 27 Erkuung sungwo para hania. Sungwo erinbani iwe, galsina ta sibire ware, keberinggal wam mo? I ta wakima. Iwe, homasingaba king Solomon galsina wai a nerewamba, te er kuung sungwo i, wai wenidimia. 28Homena yanga sina tul sungwiwe,kenba ya dinangwo hananiba, ongi tul derekri di i pire endo dongwo bani ganamua.God er yung kene ol tomia. Tere ni aripara ni kene ol ni tekinamo? Ol ni tenamia.Galsina ya, talhan hobi ni para ni tenamia.Tenangwo pangwo ipire, ni ogolo nomanisi pir tere molkino? 29 Nir homena madinangwo nerale? yu di pirikio. 30 Arihana ya moni mole ha maing pirkungwohobi iwe, yu di pire wa dunamia. God no-mani paikimo? Nomani bir pamia, talhantau irere, gaun dirin dinangwo molala dipinanga i, Nabe hamen bani mongwo i,nin pire, aki di ni tenamia. 31 Tenangwopangwo ipire, ni pir gogodalkio. HomaGodgrang wine olere, a i si wananga, emgi taltau i tibi ol ni tenangwo pamua.

Ganba baniya tal wai bona si wakire hamenbani tal wai bona si wananga ha

(Mat 6:19-21)32 “Ena girhobo, kun sipi sipi tabin obilga

mongwo meri monia kul pirikio. HamenNabe kene ol ni teralga kul pirkinanadimia. 33 Ni tenangwo pangwo ipire ni,talhan a nenga hobi ebir sire, moni bolire, yal tau talhan a nekinangwo hobi yamoro te uning si olo. Ganba baniya talhandinangwo nomani tere bona si wakio. Tobogobari ya di pangwo hol i wa dure molo.Hamen bani talhan wai dinangwo nomanitere bona si wayo. Wananga, hamen baniiwe, simin ta malekinamio, te ari ta kuninekinangwo pamua. 34 Pangwo ipire bonasi ere a i si wananga, tal wai dungwo bani

muru dinamia, nomani kwian para te baniolanua.

Honagi ari a non ole monangwo ha35 “Ena tal ta u tibi unangwo haung

pirikinia, gal goptani pire, kun gang ai si dere, kewa gale a non ole molo.36 Monanga, ari singaba al inangwo, hom-ena si ganangwo ne pisolere, ere unamiadire, honagi ari hobi a non ole mona-mua. Monangure u hona pa dire galadinangure, hoiri gintani yaule tenamua.Yaule tenangure, singaba i ala hanamba,yalhobi ul paikire, hon monangwo hana-mua. 37 Hanangwiwe, honagi ari hobinomani yu si pinamia, o, na hon molgairai, nabe umia na sikimua dire, gun eremonamua. Ena singaba i wai pire kungang a i si dere, honagi arihobi homena ketenamua. 38Singaba i girungwo sinamoun-amba, honagi arihobiwaiwai pire, honmo-nangwo hanere, wai pir tenamua. 39 Kuninenangwo yal ta unangwo haung oo hongyal i haya pir pa dinangwo, er kwi numonamia. Monangure yal i oo ala pire, talta kuni inam mo? I ta ikinamia. 40 Enana Ari Wang Weni molia, uralga haung niyalhobi pir po sikinia a non ole molio,”dungwi.

Ha di bole honagi ari wai digan kina sutanimonangwo ha

(Mat 24:45-51)41 Ena Pita Yisas yu ditongwi, “Ha bangi

biire dinga irai, na tani han dinmo, ari hobipara han dine?” 42 Dungure Yisas yu di-tongwi, “Honagi ari hobi honagiwai ongwoyal iwe, singaba honagi para muru yal ialeng bani emia. ‘Honagi ari hobi homenanenangwo haung kene ole homena to. Naoona malgi kene ol molo,’ ditenamia. Yuditere, singaba ganba hong yal i ere milinta namua. 43 Pi molere, siina dire ere malgiure hanamba, gamahobi honagi ditongwomere ogolo a i si ol molere, gun enamua.Ol molkinangwo, ganulun dire kul pina-mua. 44 Ol monangwo wai panangwo i,hong yal hanere, ‘Homa tal obilga keneol monia, omaga talhan hobi para wenikene ol molo,’ ditenamua. 45 Te honagiyal i, Honagi hong yal i haya hunama dipire monamia. Molere honagi yal al hobisire, homena miki nere nir bia nere, spak

Page 105: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 12:46 102 Luk 13:4ole, hayul di wa monamua. 46 Monangurehonagi hong yal i mining mining bolo timaure hanamba, honagi ari hobi tal yu ol mo-nangwo hanere, sire ol gogo dal tenamua.Terere hamaing a i si wakinangwo yalhobi,gonangwo kwiang aule i pi gul tenangureinamua.

47 “Ena honagi ari ta honagi hong yaligrang bani pimba, pirere nin pungwo meriol ware, singaba grang si olamua. Olangurehong yal i ure hanere, nigi de pire, honagiyal i sire ol gogo dal tenamua. Te honagi arita honagi hong yal i grang ha pirikinangwoiwe, talmere olale di pire honagi gogo oli pisin tan onamia. 48 Onangure singaba u padire hanere ogolo sinamba, singaba grangpirikinangwo i pirere ogolo ta sikinamua.Ari talhan miki weni a nenangwiwe, Godhanere, na tega a nomia, pring mong tatere tere nenama di pimua. Te arihobi yalta tal miki weni tenangwo irai, nere uningsi monam mo? I ta molkinamia. Pring honna tenama di pinamua.

Yisas ungwo i arihobi a poira si tenangwoha

(Mat 10:34-36)49 “Na ugiwe, ha maing honagi olgere,

ari wiyol ganba bina holo holo i kunungbenama dire wiwa. Olere nega dire arihobihaya yol e pinama dire wiwa. 50 Na gaunagul irere, nir bilala di piriba, olo bilkirerepiriga oun domua. 51 Ni yalhobi pingana ganba bani ya kura nigi dongwo kukuarala dire uma di pino? I ta huiwa. Naugiwe, ha wai dire pana gale mongwo hobia poira si terala dire wiwa. 52 Omaga teemgi para ari ana hol pai muru oo tani ala imonamia. Monamba, yal sui tai dire yasukiang pai tenamua. Te yasu i hon ya suitai dire kiang pai tenamua. 53 Gin ta iranghobi wang kiang pai tenangure, te gin tawanghobi irang kiang pai tenamua. Gin taaang aung kiang pai tenangure, gin ta aungaang kiang pai tenamua. Te gin ta hoingaimbi kiang pai tenangure, gin ta aimbihoing kiang pai tenamua,” dungwi.

Hamen ganba bani tal ongwo i haneremaing pir po singa ha

(Mat 16:2-3, Mak 8:11-13)54 Ena Yisas arihobi hon ainere yu di-

tongwi, “Ari ya bengwo bani iwe, kwa-hawa kengwo hanere, ‘O, girhobo, kenba

nimin yanamua,’ dinia. Dinga iwe, niminweni kara yangwo hanua. 55 Te gin tahobil hamen hol iwe, hamen hair mu dinbaungwo hanere, ‘O, girhobo, kenba ari birdenamua’ dinia. Dingiwe, ari weni karadongwo hanua. 56 Ni yalhobi hasu grandirani sire di wanua. Ni yalhobi hamenganba ari dere, nimin yare ongwo haungiwe, pir po sinia. Sinba, omaga na u tibi ugamonga haung iwe, maing pir po sikinua.

Nigi de pire yong ki engwo ha(Mat 5:25-26)

57 “Ni yalhobi ha dinga giu di pangwoiwe, talongwo pama di pine? 58 Na u tibiuga ha i, talongwo nomani si pir tekine?Ena yal ta ha hol ol ni tenamia. Ol nitenangwoyal iwe, hol bangi u kel dinangwoirai gintani ha wai panangwo di to. Dik-inanga yal i ni aule ire pire Yas ha holpungwo yal mongwo aling bani enamia.Enangure yal i ni aule ire pire plismantenamia. Tenangure yal i ni aule ire pire nihani sinamia. 59Yu onangwo pangwo ipireni yal ta taling ni tenangwo nenangiwe,pring te wai si olere, sigare kule isine di-nanga pamua. Na ha weni di ni teiwa,”dungwi.

13Nomani si kulu sikinangwo yali gul

inangwo ha1 Ena Yisas ha yu dungwo gin iwe, yal

tau molere, Galili ari tau God pir tere molehomena si gale tomba, Gabman nambawanPailat ure tal ongwo i hanere, para si golwai simia. Sungwo ha iwe, arihobi Yisasboling kul tongwi. 2 Tomba, Yisas ari hobiyu ditongwi, “Pailat Galili ari tau tal oltongwo i pirere, Galili ari tal nigi dongwool wamba, te Pailat si gongwo hobi iwe,tal nigi dongwo miki weni ol wama dipino? 3 Di pinba, na ongwo maing ogoloweni di ni teralia. Ni yalhobi tal nigidongwo ol wanga i, nomani si kulu sikire,hon olala di pinanga, gongwo tali paragonanua. 4 Ena ari ana holo holo kebenahol pai muru kebena hol pai sui tai direiwe, homa Siloam malgi oo arikri weni kepai mongure oo i yare si gomia. Si gongwohobi iwe, tal nigi dongwo miki weni olwangure God pring oun dongwo tongwoire gongure, te Yerusalem arihobi tal nigi

Page 106: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 13:5 103 Luk 13:28dongwoobilga olwangureGodpring obilgatongwo ire yamoma di pino? 5Yu di pinba,na memini ogolo di ni terala piro. I yuta olkimia, ni yalhobi tal nigi dongwo olwanga i, aidole nomani si kulu sikire, honolala di pinanga, gongwo tali para gonangamonua,” dungwi.

Hadi bole ermiling holkinamua dungwo ha6 Ena Yisas hon ainere, ha di bole

yu ditongwi, “Homena ya nenangwo sinai er kwasulu ta bonamia. Bonanguremiling honama di hanamba, holkinamia.7Holkinangure hong yal i honagi yal ta yuditenamia, “Na me erin sui tai dire molere,er i miling ta honangwo nerala dire wiraba,holkungwo pamia, we olo. Talongwo yamoni ganba niri ne pire bome?” 8Dinamba,honagi yal yu ditenamia. Yahuno, i ta wek-inaminia. Aidolimingere omaga me erintaniga ya dinangwohanaminua. 9Naganbadimani gula dire, marasin bolgere, waibolere, miling honam mo, holkinam mo,hanere, emgi er i we olaminua,” dungwi.

Sabat haung Yisas al ta nibil ongwo awai oltongwo ha

10 Ena Sabat haung ta Yisas ha maingoo ala molere, arihobi ha nir si tongwi.11 Tongwo ala iwe, al ta mongwi. Al i kwianigi dongwo yong sina mongure, me erinana holo holo kebena hol pai muru hol paisui tai dire nibil ol tongwi. Ol tongure,al i kara u yuwa pire aire nimni molewakungwi. 12-13 Wakimia Yisas hanere yuditongwi, “Alhuno, ni nibil onga i waisimua,” dire aling sine dire gaung baniangure, angwo meri gintani u wai omia,aire holwangwi. WarereGodmaa e tongwi.14Ena Yisas Sabat haung al i awai ol tongwoiwe, ha maing oo singaba ta hanere Yisasnigi de pir tongwi. Tere ari yal al ha maingoo ala mongwo hobi yu ditongwi, “Naniwe, ari haung ana hol pai muru hol paitaniga honagi onaminga pamia. Hamenhaung iwe, awai ol na tenama di pinangai ta mamia. Te Sabat haung awai ol natenama di pinangiwe, kunung paikimua.”15 Dungure yal Yisas yal i yu ditongwi, “Nihasu ari gran kwal sinia. Sabat haung niyalhobi kun kunga u gire si di pire nirtengirawe. 16 Tenga meri iwe, al i Ebrahamgang momia, Seten ol tongure nibil pare

me erin ana holo holo kebena hol pai muruhol pai sui tai dire pai momia. Nibil ongwoi Sabat haung awai ol tekinama dire dino?”17Yisas ha di holo ol tongure kiang hobi gaigongwi. Ena arihobi Yisas talhan paraweniongwo i wai pire gun e tongwi.

Ha bangi biire ermastet marasin yis kina dibole dungwo ha

(Mat 13:31-33; Mak 4:30-32)18 Ena Yisas yu dungwi, “God ari ya,

talhan para weni kene ongwo iwe, di tibiolalga tal di bole dirale? 19 Iwe, er ta haangMastet dungwo bani di bole diralua. Yal tahomena ya nenangwo sina er mastet parakunamua. Kunamba, er iwe, bole u birweninamia. Nangure yolang bani hahoba oongere bani mol pai onamua,” dungwi.

20 Ena Yisas hon ainere yu ditongwi,“God ari ya, talhan para weni kene ol nitongwo iwe, tal di bole dirale? 21Marasin tahaang Yis bani di bole diralua. Yis iwe, agrire plaua gangwo ali olungwo u bir ongwohanua,” dungwi.

Ha maing hol wananga honagrang migigadungwo ha

(Mat 7:13-14, 21-23)22 Ena Yisas oo bir migi tau malgi

wa pisolere, ari ha maing nir si tongwi.Te pisolere Yerusalem nala di pungwi.23 Pungure yal ta ure Yisas yu sirin bolpungwi, “Yal Yisas ye, God ari aki di teresigare kul tenamua dinga i, yal tani tanigasigare kul tenamo?” 24 Dungure Yisas yuditongwi, “Ni yalhobi nin yulang bolerehona grang migiga po. Ari miki weniala nala di pinamba, nangwo kunu paiki-namia. 25 Paikinangure oo hong yali gin-tani ure hoiri yole nona panamua. Niyalhobi pi maini pire ha sire, ‘Yahuno,ni hoiri yaule na tengere ala unaminba?’dinania. Dinanba, yal i yu di ni tenamia,‘Ni ara ure dine? Ni guman hankigi-rawe.’ 26 Dinangure yu ditenania, ‘Ni nannir homena para tani nominirayo, te oonamalgi mole ha maing di na tengirawe.’27 Dinanba, yal i yu di ni tenamia, ‘Ni araure dine? Ni tal nigi dongwo onga uredina ere pio,’ di ni tenamia. 28Di ni tenan-gure yalhobi Ebraham ire, Aisak ire, Yekopire, God hana togu yalhobi ire dire, Godkene ongwo bani momba, ni yalhobi iwe,

Page 107: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 13:29 104 Luk 14:14maini hara hara ware monanua. Molereaya maya dire sigin girimil nure monanua.29Monanba, ari hobil, kuman, geral, bomaitau God kene ongwo sina i pire, bol waiami di mole homena nere monamua. 30Bolhona mole hamil ha singa hobi hon u bisinanua. Te, yal bina tau bol bisi mongwiwe,hon iri si bol honamole hamil ha sinanua,”dungwi.

Yisas Yerusalem sigale isusu olama dire haimengwo ha

(Mat 23:37-39)31 Ena dungwo gin iwe, Perisi tau u Yisas

mongwo bani pa dire yu ditongwi, “YalHeroti ni si golala dimia. Baniya pisoleere banta po.” 32Dimba Yisas yu ditongwi,“Herot ari bal tongwo awi mongwo merimomia, ni pire awi i ditenana po. Na haungobilga kwia si doling i ole, nibil pangwohobi awai ol te molalia. Ongi mole, talirawe, honagi ol wai sire ere nalia. 33Nalba,haungobilga, para erenalga pamua. Nalibaari na si golala dungwiwe, banta na sigonangwo paikimia. Yerusalem God hanatogu yal tau si gongwo bani iwe, na sigo-nangwo pamua.

34 “Ena Yerusalem hong ye, Yerusalemhong ye, God hana togu yal para si gonia.Te na yal tau bai nu si olega hobi para hulukuba sinia. Hoale aang giring di ku boli hong ala ere kule pamia. Pangwo meriiwe, Yerusalem ari hobi di ku bolere iiba,ni yalhobi simane sinia. 35 Singiwe, oonaibin i God pisolangure po ere dinamua.Omaga ni yalhobi na haniba, emgi hon nahankinania. Te yal ta ure God ol wai olna tongwo ha maing di tibi ol ni tenangwopirere, wai piriwa, dinangiwe, na ti hon nahananua. Ha pangwodi ni teya ogolo piro,”dungwi.

14Yisas yal ta kebering aleng yaungwo Sabat

haung awai ol tongwo ha1 Ena Sabat haung ta Yisas Perisi ari

singaba ta oo ke pangwo ala homena neraladire pi mongwi. Mongure ari hobi Yisas talta onangwo harala dire kwi han mongwi.2 Ena yal ta kebering aling yaungure Yisasmongwo bani u pa dungwi. 3 Pa dungureYisas hanere, siina dire, ha maing Lo nir sitongwo hobi ire, Perisi hobi ire dire, sirin

bol tere yu dungwi, “Ha maing Lo Sabathabang ari nibil onangwo awai ol to dimmo, tekio dime?” 4Dimba ha ta bai tekirerepir uning simongwi. Ena Yisas nibil ongwoyal i awai ol tere, ere po dire nu si olungwi.5Olere ha maing singaba hobi yu ditongwi,“Ni yalhobi monga sina i wani mo, kunmo,ta Sabat habang yo maul nangure, i menaolan mo, olekinane?” 6 Dimba, ha mong ditenamba, gai pangure pir uning si mongwi.

Ari nin pinangure haang ya ime sinangwoha

7 Ena Yisas hangure ari hobi homenanerala dire ungwi. Ure bol guma bani mol-gere, ari na hanama di pire, ami dimongwi.8 Mongure Yisas mongwo hobi di bole yuditongwi, “Yal ta ama yal terala dire hom-ena bir si gale gala dinamia. Dinangureni unanga, bol guma bani ami di molkio.9Monanga, yal ta haang mo yu nangwo yali unangure homenahong yal, “Ni ai si to” dini tere, yal ta haangmo yu nangwo yal i bolguma bani ami do ditenamia. Ditenangureni gai gonania. Golere pi mobing holi amidi monanua. 10 Ena yal ta homena bir sigale gala dinangwo gin iwe, ni nangi pire,bol mobing hol i ami di molo. Monanga,homenahong yal i ure ni hanamua. Hanereni bol guma holi monana wo di ni tenamia.Tenangwo, ari homena ne mongwo hobini hanere, o, yal i haang mo yuwo ongwopamia, di hanamua. 11 Yal ta nin gaung diyuwo erere, wamonangwo yal iwe, God yali haang a ime ol tenamua. Te yal ta ningaung di yuwo eikirere, wa monangwo yaliwe, God yal i haang a yuwo ol tenamua,”dungwi.

Yal ta homena si gale ari nenama dire diaulangwo ha

12 Ena Yisas homena si gangwo hong yali yu ditongwi, “Ni homena si ganangiwe,nin enin abin hobo ya, arini hobo ya, gam-inahobo tal miki weni a nongwo hobi, diaulanga paikimia. Di aulanga, yalhobi neremole, emgi pring ke ni tenangwo nenangapamua. 13 Ni homena si gananga gin iwe,ari yal bina kultaing hobi ire, keberingaling keber engwo hobi ire, omeling gidungwo hobi ire dire, di aulingere ne-nangwo pamia. 14Nenangwo nere yalhobihomena mong ke ni tenangwo paikimua.

Page 108: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 14:15 105 Luk 14:35Paikungwo ipire ke tenanga yali miling waiire gun enanua. Emgi tal dime dire ongwoari hobi golere, hon airangwo gin iwe,homena si gal tenga i tobo ni tekinamba,God tobo ni tenangure inanua,” dungwi.

Ha di bole al irala dire homena si gangwoha

(Mat 22:1-10)15 Ena yu dimia homena ereho ne

mongwo sina i yal ta pirere, Yisas yu di-tongwi, “God kene ongwo sina i homenane monangwo hobi miling panangure gunenamua.” 16 Dungure Yisas yu ditongwi,“Yal ta homena bir weni si gale ari tapo-ral nenama dire di aulamia. 17 Aulangurehomena nenangwo habang u mala weninangwo hanere, homena a non ole ere,honagi ari ta bai nu si ole yu ditenamia.Homena irai para akun ole eminia, ni pirenenangwo ari aule ire unana po. Dite-nangure yal i pire yu ditenamia, ‘hom-ena para akun ol engwo uminia, nenanawio.’ 18 Dinamba, arihobi omeling pegedinangure, yal tani tani aire, yu ditenamia,‘Na ereho naminba, ganba bring simingahanamna dire mominua.’ 19 Te yal tayu ditenamia, ‘Na ere para naminba, bu-lamahau ana holo holo bring siminga keneonamna dire mominua.’ 20 Te yal ta yuditenamia, ‘Na al omaga iminga kene olmominia ta hunaminua.’ 21 Ditenangureyal i aidole, ere memini pire homena sigangwo yal i ha dungwo meri boling kultenamia. Tenangure homena hong yaliwe, yong ki bir ere, honagi yal i yu dite-namia, ‘Ni bli si homaulung bangi pire,yal bina kultaing, omeling gi dungwo, ke-bering aling keber engwo monangwo hobiaule ire unana po.’ 22 Dinangure honagiari hon ure yu ditenamia, ‘Yalhuno, na nigran wine oliwa. Oliba, bol ta ya dimua.’23Dinangure singaba yal i yu ditenamia, ‘Nibli si malgi pire, homena ya nenangwo ya,kun oo kepanangwo hobi wa dure, ari tamonangwo aule ire unana po. Unangere ooala i si di dinama di piriwa. 24Ari hobi hom-ena nenama dire hamen haya gala digarai,emgi unangwo i homena nekinamua.’ Haweni diiwa,” dungwi.

Yal ta hamaing hol warala di onanga homanomani si pinanga ha

(Mat 10:37-38)25 Ena ari miki weni Yisas doling bol

ongwi. Ongure Yisas inaa dire ari hobiyu ditongwi, 26 “Yal ta na grana wine oledolna bolala dire onangwo yal iwe, irangaang ya, gir kul nenangwo keumbi, eumbi,eberimbi, nin kwian gaun nigi de pir ten-angwo na gamnahobo monamua. 27 Yalta na dolna bolala di pinangiwe, gaun gulikirere, dolna bonan mo? I ta bolkinana.Gaun gul bir irere, dolna bonanga pamua.28Ni yalhobi oo kerala di pinangiwe, homamoni i ku bole nomani si pir i ongere,moni kunungbenangwomere pinanga i, ookenanga pamua. Nomani homa si pirikire,gogo ol i nangiwe, oo kenanga kunungbenamo? I ta bekinamua. 29 Bekinangureari hobi hanere, gaun ha sire wa gol nitenamua. 30 Tere yu di ni tenamia, yalioo i kemiraba, kunung bekungure ya dimiahano,” ditenamia. 31 Ena ari singaba kingta singaba ta kina kura bolala dire on-amia. Singaba ta iwe, soldia ten tausenaule ire namia. Namba, singaba ta iwe,soldia twenti tausen aule ire namua. Enaten tausen aule ire nangwo yal iwe, homanomani si pinamia. ‘Ayo, yalhobi soldiatwenti tausen aule ire umia, kura bolalgawin siral mo,’ dipinamia. 32 Win sikiraluadipinangwiwe, yal tau bai nu si olangure,pire singaba ta ditenamua. Na kina kurabonaminba, paikimia, ni tal ta irala dipinanga tal i, ni teralua. 33Te ni yalhobi tal-han para muru a nengiwe, pisolekinanga,na grana wine ole molkinanua. Pisolanga,na grana wine ole monanua.

Pil gwiring mena pi wai sinangwo ha(Mat 5:13, Mak 9:50)

34 “Ena homena pil bemia hano. Pilgwiring mena pi wai sinangure, ire, talomingere gwiring honmoname? I tamolk-inama. 35Yu onangwo pil iwe, pia si manbiolimingere, ganba hama sinam mo? I tasikinama. Pil iwe, ya moni pia si hogal aiolaminga pamua. Ari nomani pamia, ha ipir po sinamua,” dungwi.

15Ha di bole kun sipi sipi ta wou bonangwo ha(Mat 18:10-14)

Page 109: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 15:1 106 Luk 15:281 Ena hamen haung ta moni takisi in-

gwo yal tau ire, hana ya mole ha maingpirkungwo yal tau ire dire, u Yisasmongwobani ure, ha maing dungwo yol e piremongwi. 2 Mongure Perisi yalhobi ire, hamaing Lo tisa ire dire, hanere tal ongwoi siga wa tere yu dungwi, “Ayo, yal iari ha maing pirkungwo hobi kina panagalere, homena ereho ne momia, hano.”3 Dimba Yisas ha ta di bole yu ditongwi,4 “Ni yalhobi monga sina i yal ta kun sipisipi miki weni wan handret kul nenamia.Kul nenangure, taniga u nin bangi nangwohankinangwo aidolam mo? I ta aidolek-inama. Wa dunangwo pamia. Kun taunainti nain ya monangwo hobi kul airingne monangwo pisolere, taniga u nin banginangwo i, wa dunamia. 5Wa du i pire, i tibiole, gun ere, au sire, i malgi pire, arin taugala dire yu ditenamia, 6 ‘Na kun sipi sipi utibi albe ongwo wa dugarai i tibi olia, gunenamna wo,’ dinamia. 7 Yu ongwo meriiwe, ari miki weni nainti nain ha maingwine ole monangwo hobi hamen bani Godhanere gun enamba, te yal taniga tal nigidongwo onangwo yal iwe, aidole nomani sikulu sire, hon olkirala di pinangwo i, Godhanere, gun bir weni e tenamua.

Ha di bole moni miling yanangwo ha8 “Ena al ta moni ten toea ana holo holo

a nenamia. A nenangwiwe, taniga hobokul yanamia. Yanangwo aidolam mo? Ita aidolekinamia. Oo kepangwo ala i bonikri si maini ole kewa gale wa dunamua.9 Wa du i pire i tibi olere, arin tau galadinangwo, u ku bonangwo, yu ditenamia,Na moni ten toea yangwo irai i tibi ole waipiminia, gun enamna wo.” 10 Direre yuditongwi, “Hamen bani ensel hobi yal ta talnigi dongwo ol wangwo i aidole nomani sikulu sire hon olkirala di pungwo i hanerewai pire gun emua,” dungwi.

Ha bangi biire yagalen ta irang aidole ereban ta nangwo ha

11 Yisas ha ta hon ainere yu di-tongwi, “Yal ta wang sutani monamia.12 Monangure wang emgi irang ditere yudinamia, ‘Nabe, ni moni talhan a nengahobi ebir sire, na inama di pinanga talinan na tenanba?’ Dinangure irang i ebirsire wang suri tenamia. 13Tenangure wang

emgi talhan hobi i pire moni bol ire, ere pimilin ta ke panamia. Ke pai molere, moniisusu ole ne wai sinamia. 14 Sirere talhana nenangwo hobi para moni bol ire, erene wai sinamia. Sinangure yali monangwoganba i menan bir u tibi namia. Nangureyal i han holo holo olamba, talhan ta gaungbani dikinamia. 15 Dikinangure yali wa ipire, ganba hong yal ta honagi ol tenamia.Ol tenangure yal i kun kule kene olmonanapo ditenamia. 16 Ena yal i kene ol mole kunheba nenama dire tenangwiwe, yal i iremena pire, i ta negeremiina onama di pire,ari na ham mo, hankimo, dire monamia.17 Mol i pirere, nomani si kulu si pinamia.‘O, na nabe honagi ari hobi homena waidungwo nere momiraba, na timiya molemenan gole, yona sibil dinangwo golalgapai dimia, nabe monangwo nalgarawa’di pinamia. 18 Pire yu diteralia, ‘Nabe,ni God kina maun bani tal nigi dongwoolia. 19 Omaga ni na wanaye dikio. Nihonagi ari mongwo meri molere, honagiol ni teralgarawa.’ 20 Yu di pirere, pi irangmonangwo bani nala dire namua. Pi ulubiire monangure, irang hanamua. Hanere,ayo, na wana weni umia dire, miling gulsinangure, muma pire kule tol bai inamia.21 Inangure wang i yu ditenamia, ‘Nabe niGod kina maun bani tal nigi dongwo olia,ni na wana momua dikio.’ 22 Dinamba,irang iwe, honagi ari hobi di ku bolere,yu ditenamia, ‘Na gal wai egarai i ure pirtenana po. Ana digi wai egarai i ure wato. Te kebena daing wai egarai sigiu dito. 23 Kun bulamahau bir weni irai i uresi keyo. Nan nere wai pire gun enaminua.24 Talongwo gun enamne? Yal i hamenhaya goma di piriga irai, hon mole ereungwo pamio, te u banta oma di piriga irai,hon ereungwopamia. Nangunerewai piretenaminue.’ Dire homena ne monamia.25 Monamba, wang homini i honagi olware unamia. U malgi ure ta sire egininangwo pinamia. 26 Pirere honagi yal tagala dire sirin bole, yalhobi talongwo ome?dinamia. 27 Dinangure yal i yu ditenamia,‘ni ebin irai ungure, nabin i miling bole waipire, kun bulamahau bir irai sire, homenake nere gun ere mominua,’ ditenamia.28 Ditenangure, wang homini yong ki birere oo ala horala dipinamia. Dipinamba,irang i u maini ure, ha ura pangwo dire, ala

Page 110: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 15:29 107 Luk 16:15womo, ditenamia. 29 Dinamba, wang i yuditenamia, ‘Na me erin miki ni honagi olni te moliwa. Gin ta ni gran si olekiwa.Si olekiba, ni kun meme giri migima tana tenanga na ire si kere gamnahobi kinawai pirio? Weni ta pirikiwa. 30 Pirikiba,wani iwe, talhan hobi irai para weni i pire,pasendia al tau te wai sire, hon ere meminiumia, ni hanere, kun bulamahau bir weniirai si ke tenua.’ 31 Dinamba, irang yuditenamia, ‘Gir waiye, nan yasu ereho tanimolere, homena tani nere, pana wai galemobilua. Te talhan ega hobi iwe, ni talnidimua. 32 Dimba, ebin iwe, hamen hayagoli oma di pire momingarai, ya momio, tebanta oma di piremomingarai, erememiniumia, nan wai pire, gun ere, homena sigal tominga i, wai pamua di pirikino?”dungwi.

16Bosboi honagi kene onangwo yal ta honagi

i gogo olangwo ha1 Ena Yisas grang wine ongwo hobi yu

ditongwi, “Moni bona gana a nenangwoyal ta molere, honagi ari ta haang e tere,‘na talhan a nega hobi kene ol molo,’ di-tenangure, ol monamia. Ol monamba, yaltau bona gana hong yal ure yu ditenamia,‘Ni bona gana kene ol mongwo yal irawe,talhan hobi irai para isusu olemua,’ dite-namia. 2 Ditenangure bona gana hong yali kene ongwo yal gala dire yu ditenamia,‘Ni bona gana isusu olena dungwo i ta-longwo olene? Bona gana te mena ole toboinga i, i tibi olingere, kunung benam mo,hanaminua. Ni honagi onga paikimia, erenanga pamua.’ 3 Dungure honagi ongwoyal i yu nomani si pinamia, ‘Tal olale? Nahonagi olga irai ere po di na tenangwopamia. Na nimni mole homaulung honagiganba ta gula dikiralia. Yal ta moni hongdiralga gai golia. 4 Bona gana hong yal iere po di na tenangwo, ere pi yal ta ookepangwo ala molalga irai, molere panagal molalia.’ Tal yu olala dire nomani sipinamia. 5 Pirere yal tau dinau ol ten-angwohobi gala di ku bonamia. Bonangureyal ta homa u pa dinangwo yu ditenamia.6 ‘Ni bona gana hong yal dina talmeretene?’ Dinangure yu dinamia, ‘Kerosindaram handret ta muru teiwa’. Dinangure

kene ongwo yal i yu ditenamia, ‘Ni dinatenga buku ire ami di mole, pipt kli si olin-gere, pipti obil ya dinamua.’ 7 Yal ta u padinangure, kene ongwo yal i yu ditenamia,‘Ni dina talmere tene?’ Dinangure yal i yuditenamia, ‘Paba miling gal handret gireteiwa,’ dinamia. Dinangure kene ongwoyali yu ditenamia, ‘Pepa ire twenti pisolere,et pela ten obil bol eyo,’ ditenamia. 8 Enaemgi bona gana hong yal u pa dire talongwo i hanere, wai pir tere, honagi yali ‘ni tal onga na ure hanega nomani waipanua.’ Ganba ari hobi ganba bani bonagana honagi nega dire omba, te hamenbani nangwiwe, hamen hol honagi negadire olkimua,” dungwi.

9 Ena Yisas ha ainere yu ditongwi,“Ganba baniya moni tobo a monangiwe,ebir sire awai honagi olere, ari tau tenania.Te wai sinangere, hamen bani mol pai gob-ari irere, God kina pana gananua.

10 “Ena yal ta talhan wainta weniga kenewai ol monangwiwe, oli pirere, tal bir parakene wai onangwo pamia. Te, yal ta talhanmigiga kene wai olkinangwiwe, oli pireemgi tal bir para kene wai olkinangwo pa-mua. 11Ganba baniyamoni tobo a nenangai, ebir sire awai honagi olkinanga, hamenbani tobo ara ni tenangwo inane? 12 Niyalhobi, yal ta taling kene ol molo di nitenangwo, kene ol molkinanga, ni nin talniara ni tename?

13 “Ena ari singaba sutani honagi yaltaniga molere, honagi ol tenangwo, waipanam mo paikiname? Singaba ta i nigi depir tere, ta i wai pir tenamua. Te singabata honagi gogo ol tere, ta honagi wai oltenamua. God pir tere, moni tobo pir tere,dinanga, para panam mo? I ta paikinamia.God taniga pir tenanga pamua,” dungwi.

Lo krehaman ha God kene ongwo maingkina ha

14 Ena yu dimia Perisi yalhobi pirere,tobomoni pir tomia. Tere Yisas ha dungwobani aling diri bolewa gol tongwi. 15TombaYisas Perisi hobi yu ditongwi, “Ni yalhobital wai olgere, ari na hanama hanama dipire onanba, yon sina ali wai dim mo? Ita dikimia, God nin hamia. Ganba ari hobitalhan para weni nomani tere a yuwo oleyu wananba, God hanere, talhan i para ereyu a yuwo olam mo? I ta olekinamua.

Page 111: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 16:16 108 Luk 17:416 “Ena yal Moses krehaman ha ire, God

hana togu yalhobi ha mining bol engwo iire dire, wine ole pai ongwo ongwo, nirbil tongwo Yal Yon u tibi ongwo gin iwe,para yu pai omua. Ongure omaga Godkene ongwo hol iwe, ha maing u tibi pirepai omua. Pai ongure arihobi para weniha maing pire nega dire hol i doling bo-lala dire yulang bomua. 17 Bomba, hamenganba iwe, wai sinangwo pamiba, God Lokrehaman ha mining obil weni taga wai tasikinamua.

Al ere po di tenangwo ha(Mat 5:31-32, Mat 19:3-12, Mak 10:1-12)

18 “Ena yal ta eumbi ere po ditere al tahon inangwo iwe, yal i al hon inangwo iwou sinamua. Te airing ere po ditenangwoi, pi aring giri oo monangure, yal ta hon piinangwiwe, al i wou sinamua.

Moni bir a nongwo yal ta Lasaras kinaonangwo ha

19 Ena hongebe moni bir pai tongwoyal ta gal wai weni pirere, galsina nolwai dungwo ware, hamen haung haunghau homena wai dungwo nere nere mo-mia. 20 Mongwo oo kepangwo mala iwe,yal kultaing talhan a nekungwo ta momia.Yal iwe, haang Lasaras gaung bane baniiwe, nebona domia. 21 Ena yal i moni birpai tongwo yal i oo kepangwo hona grangami di mole, homena keuru boi di yangwonere nere momia. Mongure awi ure gaungnebona dongwo bani dol bole bole omia.22Ena yal bina i gomia. Gongure kwia enselhobi ure aule ire pire, kwiang moya Ebra-ham kina si daule engure, hamen homenawai ne momia. Ena emgi moni bir paitongwo yal i ere para gomia. Gongure manwu emia. 23 Engure ari yulagi engwo gulmolere, gul bir imia. Ire han yuwo olimba,Ebrahamulubi wenimongure, Lasaras kinaereho si daule momia. 24 Mongure monibir pai tongwo yal i gala dire yu dimia,‘Nabe Ebraham, ni milna pir na tenanga,Lasaras nu si olingere, ure aling milingtaniga nir sulere, grabina bani anangwoura dinangwo piralba? Endo bir de pangwobani molere gul bir iwa.’ 25 Dimba Ebra-ham yu ditomia, ‘Wanaye, ni nomani sipiro. Homa irawe, kwian gaun kina erehomoniraya, mole tal wai dungwo iniraya, te

Lasaras tal nigi dongwo imirawa. Imiraba,omaga yal i yong miling horega ongwo waipire mongure, ni gul bir inua. 26 Te ta yupamia. Nan mominga sina iwe, hogal birdimia, na ni monga bani unaminba, holta dikimia. Te ni ere na mominga baniyaunanba, hol ta ere dikimua.’ 27 Dunguremoni bir pai tongwo yal i yu dimia, ‘Ayo,nabe, Lasaras bai nu si olangere, na nabe ooke pangwo malgi namia. 28 Pire ebina anahol bani muru momia awa ha ditenamba?Yalhobi gogo ta wa i unangwo na molgabani ure gul iname.’ 29 Dungure Ebrahamyu ditomia, ‘Ni ebin hobi Moses krehamanhaya, te Godhana toguyal ha di engwo iwe,wine onangwo pamua.’ 30 Dungure monibir pai tongwo yal i yu ditomia, ‘A, nabeEbraham, i dinga paikimia. Gongwo yal-hobi hon airere, ere pi ebina hobi mongwobani nangure, tal nigi dongwo ol wangwoaidole, nomani si kulu sire, hon olkirala dipiname.’ 31 Dimba, Ebraham yu ditomia,‘Yalhobi Moses te hana togu yalhobi grangsi ime olungwiwe, golere hon airangwokrehaman ha wine onam mo? I ta olki-nangwo pamua,’ ” dungwi.

17Ari Yisas pir tongwo hobi tal nigi dongwo

isusu ol tenangwo ha(Mat 18:6-7, 21-22, Mak 9:42)

1 Ena Yisas grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Ni yalhobi monga sina i yal takraun sire yon wu binangwiwe, bol yare,wine olere, tal nigi dongwo onangere, Godpring ni tenangwo inanga pamua. Eke,kraun sire yonwubinangwoyal iwe,milingpirie. 2 Pring bir weni inangwo pamia.Pangwo ipire yali nin kwahulu bir weni tanugung bani han hol erere, u di nirman alapirere, gonangwo i, kulang panamba, Godtal ol tenangwo i, tal oun weni dongwo oltenamua. 3 Ena ni yalhobi yal ta kraun sireyonwu binangure, bol yare tal nigi dongwoonania, nin kene ole tal nigi dongwo olki-rala dire molio.

“Ena enin ta tal nigi dongwoonangwiwe,mana dire hobang si tenanua. Si tenan-gere, nomani si kulu sire tal nigi dongwoolga nigi domia hon olkiralua dinangwo, hata paikimua dire, han uning si olo. 4Enin tagin ana hol pai muru hol pai sutani tal nigi

Page 112: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 17:5 109 Luk 17:29dongwo ol ni tenangwo yali, ure, na tal nigidongwo olgarai, nigi de pire hon nomani sikulu siwa, dinangwo, pring panangwo i kridi ole to,” dungwi.

Ha maing a i si ware pir tenangwo ha5 Ena aposel hobi Yisas yu ditongwi, “Na

yalhobi wine ole pir ni tenaminba, nimnimolkiminia, ni yulan na tenanue.” 6DimbaYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi er milingwainta weniga dungwo meri obil pir natenan mo? Tenanga er malbere i, nindulung bolo gula di yare nir digan sinai hon bonanua, ditenanga meri wine olebonamua.

Honagi ari onangwo ha7 “Ena ni yalhobi monga sina i yal

ta honagi ol ni tere, tobo ikungwo yalta mole, homena ya nenga sina ganbagula dinangwo mo, kun sipi sipi kene olwanangwo mo, ware, ginangwo ere malgiunamia. Unangure ni hanere ni homenahaya no ditenan mo? I ta ditekinania.8 Homa na homena kere awai ol na ten-gere neralga, emgi ni nin homena ke ne-nanga pamua ditenamia. 9 Ke tenangwoi, nerala dire ni onga wai piriwa dire mae tenan mo? I ta tekinania. Honagi ariiwe, honagi ongwo singaba han gogo daltongwopamua. 10Honagi ole tobo ikungwohobi ongwo tali onanua. God ha di nitenangwo wine olere yu dinania, na yal-hobi honagi ari digan mominia, talhan nayalhobi ominga iwe, na nan hana pangwoominua dio,” dungwi.

Yisas ari ana holo holo hakubi dongwo awaiol tongwo ha

11 Ena Yisas Yerusalem nala dire ere piSameria holo dungure, Galili holo dungure,sina weni ongwi. 12 Pirere oo malgi pi padungwi. Pa dungure hakubi dongwo yalana holo holo ure Yisas kina u guma engwi.13 Ere ulubi mole gala bir dire yu ditongwi,“Yisas ye, ni na yalhobi milna pir na ten-anga awai ol na tenanba?” 14DungureYisasyalhobi hanere yu ditongwi, “Ni yalhobi hamaing oo singaba monangwo pire gaun inibil di tenana po.” Dungure yalhobi erepirere gaung wigi sungure hangwi. 15 Enayalhobi ongwo sina i yal taniga tima pirenin gaung bani naa ire hamba, gaung waidungwo hangwi. Hanere siina di Yisas

mongwo bani pire erakere yu dungwi, “NaGod ol na tongwo i wai piriwa.” 16 Direikwi bole Yisas kebering kule gun e tongwi.Tongwo yal iwe, yol Sameria yal mongwi.17 Mongure Yisas tal ongwo i hanere yuditongwi, “Na ari ana holo holo para u waiona di piriwa. Di piria ni tani unba, ari anahol pai muru hol pai sui sui dire makenamome? 18 Monangwo hobi para ure Godgun e tere maa e tekungwo yawe. Wiyolyal taniga maa e tomia hano.” 19Dire YisasSameria yal i yu ditongwi, “Ni na onangwopamia di pir na tengiwe, nibil i wai simia.Aire ere malgi po,” dungwi.

God kene ongwo maing i tibi olangwo ha(Mat 24:23-28, 37-41)

20 Ena Perisi yal tau Yisas yu sirin boltongwi, “God kene ol na tenangwo talhaung u tibi uname?” Dungure Yisas yuditongwi, “God kene ongwo hol u tibi ong-wiwe, ari yal al para weni omin ta han-kinanua. 21 God kene ongwo hol timi utibi omua, timiya u tibi omua dinamba,omeling hankinamua. God kene ongwiwe,ari monga nomani sina i omua,” dungwi.

22 Dire Yisas grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Ni yalhobi moli pire, Ari WangWeni na u tibi egere, na han pa diralua dipinanba, gogo ta na hankinania. 23Habangta ari tau na pire yu di ni tenamia, u timimomua, u timiya momua dinangworai, pirtere pi hankio. 24 Ari Wang Weni na kulsire ta u pa dikiralua. Hamen yong anigibina holo holo au di poira sungwo meri,na u tibi uralga, ere yu onamua. 25 Namoli pire ganba hong arihobi na pisolemobing hal wa na tenangure, gul honagibir olalia, emgi u tibi uralua. 26 Homayal Noa mongwo haung ari hobi tal ongwomeri iwe, Ari Wang Weni na siina diralgahaung umala nangure ere para yu onamua.27Arihobi hau homena nere, nir nere, al teiri ya ole ire momua. Uning sire mongure,Noa iri si sipi ala ongure, nir birweni sire, siterewa sire, ari para weni si gol wai simua.( Jen 7:6-24) 28 Te Ebraham ebering wangLot mongwo gin i ere para yu omua. Yalhobi hau homena soo wa ma di nere, tal teire ya ole, honagi ol yamua. Yare oo keredimua. 29 Yu ol mongure, yal Lot Sodommalgi aidole ere ongure, hamen bani endo,te hulu de wa gongwo, nimin yangwo meri

Page 113: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 17:30 110 Luk 18:16ya ime ure, oo ai te arihobi para de waisimia. 30Ena sungwomeri iwe, NaAriWangWeni molere siina di u tibi uralga gin i, erepara yu onamua.

31 “U tibi uralga gin iwe, yal ta oo airingbani molere, iri si ala pire bona gana irenala di pirikio. Yal ta homena sina wamolere, hon inaa di malgi nala di pirikio.32 Lot eumbi siina dire pire gongwiwe, ha ipinia. ( Jen 19:24-26) 33 Enayal ta nin nin gaung pir tere monangwoyal iwe, emgi u talwo nangwo pamua. Teyal ta nin gaung pir tekirere gonangwoyal iwe, emgi sigare kule kwiang mol paigobari inangwo pamua. 34Na u tibi uralgagin iwe, yal sutani ul tani pai monangure,God yal ta ire, ta aidolamua. 35 Te agrsutani heba ke monangure, God hanere alta ire, ta aidolamua. 36Yagr sutani homenasina wa monangure, God hanere yal ta ire,ta aidolamua.” 37 Dungure grang wineongwo hobi ha i pirere, yu sirin bol tongwi,“Yal Yisas ye, tal ha dinga hobi makenau tibi name?” Dimba Yisas ha mong ditekima obil yu ditongwi, “Ari golere yoneparemonangwo bani hau sipiamubil hamahane mu sungwo meri iwe, sire gintani nemonangwo pamua,” dungwi.

18Hadi bole algir ta singaba yasmongwobani

pi giu giu dungwo ha1 Ena Yisas grang wine ongwo yal ta God

sirin bol tenangure, God ha pring ditek-inangure, pisolekire, oine holgi di monamadire ha di bole yu ditongwi, 2 “Ena oomalgi ta yas ha hol pungwo yal i ke paremonamia. Monangwo yal iwe, God aripara kulung pir tekinamua. 3 Tekinangureoo malgi i agr ta wiimbi gonangure, alwerai mole haung haung yas mongwo baniu giu giu dire, ‘Na kiana tal gogo ol natongwo hobi ha hol ol wai ol na tenanba’,ditenamia. 4Ditenangure, yas iwe, al weraii gobari weni pir tekinamia. 5 Tekinamba,na God ari para kulung pirikiba, al weraii gai golkirere, u giu giu di mongwo talimonangwo, nigi di piralga pamia dire, no-mani si kulu sire, ha hol ol wai ol tenamua.”6Yu dire yal Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobiyas digan ha dire tal ongwo i nomani sipiro. 7 Ena God ari nu ke tongwo hobi

girungwo tangwo, aki di na to dire u giu giudi monangere, God ni han uning si olamo?I ta olekinamia. 8 Gintani ha hol ol wai olni tere aki di ni tenangwo pamua. Aki di nitenangwogin iwe, AriWangWeni nauralgapamia. Pamiba, ari tau na grana wine olemonam mo?” dungwi.

Perisi hobi ire, takis ingwo hobi ire dire, dibole dungwo ha

9 Ena ari tau na nan wai weni molia aripara weni digan momua dire, guma igerebol tenama dire, Yisas ha di bole ditongwi,“Yal sutani ha maing oo bir weni God haditerala dire pi monamia. 10 Monangwoya suri iwe, ta Perisi monangure, ta monitakisi ingwo yal monamia. 11 Ena Perisi yaliwe, homanin bangi airemolere, ‘O God, naari wo ta molkiwa. Yalhobi iwe, kela kuleyal ta taling tol dire, Lo krehaman ha isusuol tere, al wou sire ol wamia. Na yalhobiongwomeri ta olkiwa. Temoni takis ingwoyal i ongwo meri ereyu ta olkiwa. 12 Saretan tani hamen haung sutani ni pir ni terehomena mai tere tere moliwa. Te toboana holo holo igiwe, taniga ni moni ni teretere moliwa.’ 13 Yu dinamba, takis ingwoyal iwe, ulubi mole, gai gole, ikwi bole,yu ditenamia, ‘O God, na digan mole talnigi dongwo ol waga ni pring bir weni nateniamilna pir na to,’ dinamia. 14Dinamba,na di ni teralga piro. Moni takisi ingwoyal iwe, God hanere, o, na miling pire olwai ol tegere, yal i na kina gumana puleirabilga pamia, diganmomba, tal dime direol wama di hangure, ere malgi omua. TePerisi nin gaung di yuwo engwo yal iwe,God, o, yal i na kina guma pule ikiralgapamia di hanamua. Ena yal ta nin di yuwoere na singaba moliwa, te hamil ha sigayal moliwa, dire wa monangwiwe, haangya ime sinamua. Te yal ta nin gaung diyuwo eikire, digan yal bina moliwa, di pireaunabo nure wamonangwo yal iwe, ari tibimonamua,” dungwi.

Yisas gir migi kuria si tere nu ke tongwo ha(Mat 19:13-15, Mak 10:13-16)

15 Ena dungwo gin iwe, gir migi tauYisas breng bani anamadire aule ire ungwi.Umba, grang wine ongwo hobi hanerehobang si tongwi. 16 Si tomba, Yisasgir migi hobi di ku bole yu ditongwi,“Gir migima hobi na molga bani unamia,

Page 114: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 18:17 111 Luk 18:43hobang si tekio. Gir iwe, God kene ongwohol i wamia. 17 Ni ari hobi yu warala dipinanga, gir migi nomani pangwo meri yupaikinanga, para yu wakirere, te God keneongwo sina honanga pamua,” dungwi.

Yagaleng ta tal miki anongwo ha(Mat 19:16-30, Mak 10:17-31)

18 Ena Yudari singaba ta u pa dire Yisasyu sirin bol tongwi, “Tisa yal wai ye, na talmere olgere God kwiana mol pai gobari natename?” 19 Dimba Yisas yu ditongwi, “Nitalongwo na yal wai ye di na tene? Godtani yal wai momia. 20 Ni Lo krehaman hapara pinua. Wou sikio. Ari si golkio. Kuninekio. Hasu ditekio. Nimai nabin aki ditere grang wine olo.” 21 Dimba, singaba iyu ditongwi, “Na gir migi molga ali wineoli uga uga, omaga ari moliwa.” 22DungureYisas ha i pirere yu ditongwi, “Onga i paraonba, tal taniga onangiwe, moli nanga yotenamua. Talhan miki weni a nenga i, arite mena olere, moni inangarai, ebir sire,talhan a nekinangwo hobi tenana po. Yuonangere ni tobowai hamenbani dinamua.Yu ol pisolere, na guna hana pire na dolnabolo,” dungwi.

23 Ditomia yal i bona gana miki wenia neiraya, tal olale di pire guman diganhole mongwi. 24 Mongure Yisas hanerearihobi yu ditongwi, “Yal ta bona ganamikiweni a nenangwo yal iwe, God kene ongwohol i nangwo kulang panamo? I ta paiki-nama. 25 Kun hausi hai bun kiaing kuunengwo ala i, nangwo oun domba, te bonagana miki weni a nenangwo yal iwe, Godkene ongwo hol i nangwo oun go domua.”26 Dungure arihobi pire Yisas yu sirin boltongwi, “Yal ara nimni mole sigare kulemol pai gobari iname?” 27 Dungure Yisasyu ditongwi, “Ari nin inangwo kunung tapaikinamia. God nin tenangwo kunungbemua,” dungwi.

28 Ena yal Pita Yisas yu ditongwi, “Hano.Na yalhobi oona aibina para pisolere, nini dolni bomingiwe.” 29 Dungure Yisas yuditongwi, “Owa, ha pangwo dinia. Yal taGod kene ongwo ha maing hol i nomanisi pir tere, oo ai ya, eumbi ya, ebiring ya,irang aang ya, gir kul nongwo ya, pisolere,nangwiwe, omaga malungwo haung, Godmong pring hon siina di tenangure, mikiweni inangwo kunung benamua. 30 Te

habang kul enangwo gin i, mol pai gobariinamua,” dungwi.

Yisas gole hon airalua gin sui tai diredungwo ha

(Mat 20:17-19, Mak 10:32-34)31 Ena Yisas grang wine ongwo ari ana

holo holo kebena sutani aule ire nin bangipire yu ditongwi, “Pino. Nan omaga moYerusalem namna dire uminia. Pi pa di-namingere, Godhana toguyal awahahomadi engwo irai, Ari Wang Weni na u tibiwiya, nima namua. 32 Ari hobi na auleire pire wiyol ta na tenamia. Tenangure,gauna ha sire, ol gogo dal na tere, ebil si natenamua. 33 Terere, homa kuba na sire, nasigonamua. Golere, ari habang sui tai direpai molere, emgi hon airalua.” 34 Ditombayalhobi pir po sikungwi. Ha iwe, meminikul si pamia, Yisas ha dungwo hobi paraogolo pir pa dikungwi.

Yisas omeling gi dungwo yal ta apila ditongwo ha

(Mat 20:29-34, Mak 10:46-52)35 Ena Yisas Yeriko malgi u pa dungwi.

Pa dungure omeling gi dungwo yal tahomaulung ami di molere, ari iriyalatongwo i, moni na to dire hong di mongwi.36 Mongure ari miki weni umua dungwopire, “Ari hobi talongwo ume?” dire sirinbol tongwi. 37 “Nasaret hong yal Yisasu omua,” ditongwi. 38 “Yisas, singabaDebit gang ye, ni milna pir na tomo,” diregala dungwi. 39 Dimba ari homa engwohobi kura ha ditere, “Simemolo” ditongwi.Dimba yal i gala bir dire, “Debit gang ye, nimilna pir na tenanbao.” 40 Dungure Yisasu aire molere, “Aule ire na molga baniyawo,” ditongwi. Ditongure u mala ungure,Yisas yal i yu sirin bol tongwi, 41 “Na nital ol ni teralga pire di na tene?” dungwi.“Yal Yisas ye, na omena gi dungwo i apila di na tenana di pire diwa,” ditongwi.42 “Ni na onangwo pamia di pingiwe, omini pila dinangure u wai nanua,” ditongwi.43 Ditongure gintani omeling a pila dun-gure u wai ongwi. Pirere Yisas doling bolpirere, God maa e tere tere ongwi. Ena arihobi Yisas tal ongwo i hanere, God maa etongwi.

Page 115: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 19:1 112 Luk 19:2619

Yal Sakias ongwo ha1 Ena Yisas Yeriko malgi wangwi. Wan-

gure takisi ingwo hobi kene ongwo yal tahaang Sakiasmongwi. 2Molere talhanmikiweni a nongwi. 3 Ena yal i Yisas gumanghanamba, ari miki weni yobile mongure,yali koptani momia, i dui dire harala direol wamba, weniga hankungwi. 4 Hankire,yong ere momia, bli si homa pire er baneta mo pire, Yisas wiyala nangwo haraluadipire han mongwi. 5 Han mongure yal imongwo bani Yisas ari hobi kina ongwi.Ongure pi Sakias mongwo dimani pa direYisas han yuwo ole, “Sakias ni manbi wo.Kenba na ni oo ke panga ala monaminua.”6 Ditongure Sakias gintani manbi ure yongmiling horega ongure, Yisas aule ire ookepangwo malgi ongwi. 7 Ongure arihobihanere, “Ayo, tal nigi dongwo ongwo yali kina pana gal momia, talongwo mome?”dire nomani si gogo dangwi. 8 Ena Sakiasaire mole yu ditongwi, “Yal Yisas ye, nipiro. Omaga na talhan a nega hobi iwe,sina weni sikira dire ebir sire, ari talhan anekungwo hobi tau teralua. Te na yal tataling kuni negiwe, pring tal sui sui direte aibing olalua.” 9 Dungure Yisas yu di-tongwi, “Omaga iwe, ni arini hobi God kinamol pai onua. 10 Ni Ebraham gang wenimonua. Ena na Ari Wang Weni mole ugaiwe, ari u tibi albe pire, yone pai mongwohobi, si hon e tegere, sigare kule u wainama dire wiwa,” dungwi.

Ha di bole honagi ari moni i kul sungwo ha(Mat 25:14-30)

11 Ena Yisas Yerusalem malgi malaongure, ari Yisas haang pungwo hobi yudipungwi, “Mala i God ari kene ongwohol u tibi nama” di pire haung u malaomia pungwi. 12 Pimba Yisas ari hobiyu ditongwi, “Ari singaba ta, ari singababir weni mongwo bani pire digere, ganbakene ol na tenangure, na pi milin ta moleemgi siina dirala dire namia. 13 Nala direhonagi ari ana holo holo di aulere, monitobo twenti kina twenti kina tere yu dite-namia, ‘Ni yalhobi moni i ire pire honagiongere, mena mena i sina tai sire pai inangure na siina dire uralua.’ 14 Diterenangure arihobi tole wa tere i bolimbani

ol tongwo ipire yal ta nu sungure, emgipi pa dire singaba bir weni yu ditenamia,‘Singaba i na ganbana kene ol molkinamadi piriwa.’ 15 Ena singaba bir weni ganbata kene ol te mole hon siina dinamia. Siinadire honagi ari tobo moni tongwo hobidi ku bolere, yu ditenamia, ‘Moni tegarai,ni yalhobi honagi onga sini sire pai i ommo paikime?’ 16 Di aulungwo honagi yalta homa u pa dire yu ditenamia, ‘Yahunoni moni twenti kina na tengarai na honhonagi oli oga tu handret kina u tibi omua.’17 Dinangure singaba yu ditenamia, ‘Talwai onia. Ni honagi ari wai monia. Nitalwo i honagi awai ole onga i pire naoo tabil ana holo holo ni tegere kene olmonanua.’ 18 Honagi yal ta u pa dire yuditenamia, ‘Yahuno, nimoni twenti kina natengarai na hon honagi oli oga propet wanhandret kina u tibi omua.’ 19 Dinanguresingaba yu ditenamia, ‘O para onga waipamia. Ni oo tabil ana hol pai muru keneol monanua,’ ditenamia. 20 Ena honagi yalta emgi u pa dire singaba yu ditenamia,‘Yahuno, ni twenti kina na tengarai na galyobilere, i kul si ega ya dimua. 21 Ni arinigi denga monia kulni piriwa. Ni nin talta a nekire, ari tau a nongwo hobi tol diraladire dinua. Ni nin honagi ta ol ya nekire,ari tau ol yangwo miling u tibi ongwo inerala dire dinua.’ 22 Dungure singabahonagi ari yu ditenamia, ‘Ni honagi aridigan monia. Ni nin ha dinga meri, naha pring di ni teralia. Na yal nigi degamolga han dinia. Na nan tal a nekire, yalta taling tol di iga han dinia. Te na nanhomena ol ya nekirere, ari tau ol yangwonega han dingiwe, para dinia. 23 Ni iwe,talongure moni to mama hol ere mone?A siribi sire ari mongwo bani engere sinatai sire pai mena mena i nangure na ureiralga pamba.’ 24 Yu dire ari mongwo hobiyu ditenamia, ‘Ni yalhobi moni a nongwoi, a tol di ire tu handret kina a nongwoyal i to,’ ditenamia. 25 Ditenamba, yalhobiyu ditenamia, ‘A, Yahuno, yali tu handretkina haya para anongwiwe,’ 26 Dinanguresingaba yuditenamia, ‘Na di ni teralga piro.Yal ta tal tegere kene ole i wanangwiwe,hon aine teralga pamia. Te yal ta tal tegerekene ole i wakinangwiwe, homa teralga iwanangwo tal i nan tol di iralga pamua.

Page 116: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 19:27 113 Luk 20:527 Na kiana hobi singaba ta molkiralgapamia dire dinamia, ni aule ire ure sireisusu olio,” dungwi.

Yisas singaba king molere Yerusalemongwo ha

(Mat 21:1-11, Mak 11:1-11, Yon 12:12-19)28 Ena Yisas ha di pisolere, Yerusalem

nala dire homa engwi. 29 Erere ere Betpasi,Betani malgi hamen hul Olibi u pa dungwi.30 U pa dire Yisas grang wine ongwo yasutani bai nu si olere yu ditongwi, “Oomalgi yuwo hane. Malgi i pirere hananba,kun donki giri yal kun ta han hol enan-gure monangwo hanania. 31 Hanangiwe,yal tau au si wakimia, han i gule i unanapo. I unanga, yal ta bani molere, ni ya sutalongwo kun i han gule ire one? dire sirinbonangworai, yu ditenania, na yasu pi tegeeminga yal kun i honagi ol terala dungureire uminua, ditere wo.” 32 Ena yasuri pi padire hangure, Yisas ha ditongwo meri giudire pangwi. 33 Ena yasuri kun han i gulemongure, kun hong yal ure yu ditongwi,“Ni yasu tal ongure kun yal kun i hani guleire one?” 34 Dungure yasuri yu ditongwi,“Yal Yisas kun i honagi ol terala dunguregule ire ominua.” 35 Dire kun giring auleire Yisas mongwo bani ongwi. Pirere ningalsina gule kun mobing bani ere Yisas akidungure, kunmobing bani au sungwi. 36Ausungure ari tau gal gulere, homaulung i eya ime ongwi. 37 Ongure Yisas Olibi hulmole aidole, ere ya ime pi Yerusalem naladire ongwi. Ongure grang wine ongwohobi miki weni molere, Yisas tal ongwo ihanere, yong miling horega ongure, Godwai pir tere, maa e tere erakere dire yudungwi, 38 “Pi tege eminga yal iwe, Godgrang wine olere, u tibi pi na tomia, nanari hobi wai piminia, God yal i kene olto. God haang a yuwo ol tenaminue. Godmongwo hamen bani iwe, kura paikire uradinamue,” dungwi.

39 Dimiawe, ari taporal mongwo sina iPerisi yal tau molere, Yisas yu ditongwi,“Tisao, ni granwine ongwo hobi simemoloditomo.” 40Dimba Yisas yu ditongwi, “Yal-hobi sime monangwiwe, kwahulu i ere yugala dinamua,” dungwi.

Yisas Yerusalem han dire hai mengwo ha

41 Ena Yisas ere u Yerusalem malgimala ure hangwi. Hanere hai mengwi.42 Mere yu dungwi, “Yerusalem hong yal-hobo, tal ta onanga kura paikire ura di-namia, onanga meri ereyu ol monanba,pir po sikinua. 43 Ena haung ta u tibiunangwiwe, ari kiani mena holo holo i uni yobilangure, ni sina i muru monanua.44Monangere kiani hobi ure ni sire ol gogodal ni tenamua. Tere oo para muru sigalere, malgi isusu olangure, ni gol waisinanua. God ni aki di ni tongwo haungpinanga pamba, pir po sikinua,” dungwi.

Yudari ha maing oo ala ari bona ganamonihonagi ongure Yisas hobang si tongwo ha

(Mat 21:12-17, Mak 11:15-19, Yon 2:13-22)45 Ena Yisas ere ha maing oo bir ala

pire hamba, ari bisnisi honagi ol mongwohanere, si doling i maini olungwi. 46Olere,yu ditongwi, “God ha mining ganing ta yupamia. Na ha maing oo ala i arihobi nakina hawai ole ole olabilua. Yu pamiba, niyalhobi oo ala i onga u kuni gobere omua,”dungwi.

47 Ena hamen haung haung Yisas hamaing oo ala arihobi ha maing nir sitongwi. Te mongure ha maing oo singabaire, Lo ha nir si tongwo hobi ire, Yudarikene ongwo hobi ire dire, Yisas si golaladire hol wa dungwi. 48Dumba ari paraweniYisas ha dungwo hobi ogolo weni yole pirmomia, si gonangwo hol ta i tibi olekima.

20Arihobi Yisas ara yulang ire tal maing

maing ome dire sirin bongwo ha(Mat 21:23-27, Mak 11:27-33)

1 Ena haung ta Yisas Yudari ha maingoo ala ari hobi God tal ol na tongwo hamaing nir si temongwi. Mongure hamaingoo singaba hobi ire, Lo ha nir si tongwohobi ire, Yuda kene ongwo hobi ire dire,u Yisas mongwo bani pa dire yu sirin boltongwi, “Ni ara yulang ni tongwo ire ure,tal maing maing one? 2 Ni tenangwo yali haang dal na to.” 3 Dungure Yisas yuditongwi, “Ni yalhobi sirin bol na tenia, naha taniga sirin bol ni tenamna do. 4 YalYon nir bil tongwiwe, God yulang ire biltom mo, ari yulang ire bil tome?” 5 Dimbayalhobi nin bolbin dire yu dungwi, “God

Page 117: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 20:6 114 Luk 20:26yulang ire bil tomua dinaminba, Yon pirtekino, di na tenamia. 6Te ari yulang ire biltomua dinaminba, ari hobi Yon God hanatogu yal weni kara mongwo pamua dire nasinamia. Talwa dinamne?” 7 Dire yalhobiYisas yu ditongwi, “Yon nir bil tongwo iwe,yulang ingwo hol hankiminua.” DungureYisas yu ditongwi, 8 “Hanki dingiwe, na yalta yulang na tongwo ire honagi olga yal i,ere di tibi ol ni tekiralua,” dungwi.

Ha bangi biire honagi ari digan er wainkene onangwo ha

(Mat 21:33-46, Mak 12:1-12)9 Ena Yisas ha ta di bole arihobi yu di-

tongwi, “Yal ta ganba bir weni dinamia. Di-nangure u sire grep hani kunamia. Kulereganba i yal tau kene ol molo di te ol-ere, hong yal i ere pi milin ta monamia.10 Molere, miling kul ema di pire, boihonagi yal tau wain niring diire enangwotau inama dire nu si olamia. Olamba,ganba te ole nangwo yalhobi sirere, erepoditenangure yamoni namia. 11 Yu onan-gure hong yal i boi honagi yal ta hon nusi olamia. Olamba, ganba te ole nangwoyalhobi sire, ol gogo dal terere, erepo, di-tenangure yamoni namia. 12Ti hon honagiyal ta nu si olangure u pa dinamba, ereyuol gogo dal tere, pia si mena olamua. 13Enagrep hani kungwo hong yal iwe, yu di-namia, Na tal olale? Na wana weni iwe, bainu si olgere, yalhobi ha wai ditere han un-ing si olama di pinamua. 14 Pire nin wangbai nu si olamba, ganba te ole nangwo hobimole yu dinamia, Ganba hong yal irai wangweni umia hano. Haniba, wang weni sigonaminga, ganba oo ai nan para muruinaminua, dinamia. 15Yu dire wang i a piludi mena pire si gonamua.” Dire Yisas yu di-tongwi, “Si gonangure ganba hong yal ure,ganba te ole nangwo yalhobi tal ol tename?Han uning si olam mo? I ta olekinamia.16Ure si gol wai sire, oo ai ya, ganba i wiyolta tenangwo pamua.” Dungure arihobi hai pirere, ganulun dire yu dungwi, “Ayo, yuonammo?” 17DungureYisas teni hanwabodire yu ditongwi, “Ni yalhobi ha maingbuku kere memini pin mo?

Oo kengwo yalhobi torari ta ire ‘mebindamua’ dire

pisolamia. Pisolangwo torari iwe, Godnin aki di

ire torari sinangure bring torari nimaongwo meri

dinamua. ( Sam 118:22)18 Ena yal ta torari i gore mena olala direonamba, nona pare yal i gumang holi

yanamua. Te torari yal ta biirang-wiwe, yal i biire dal dinangure u susupire ganba danamua.”

19 Ena Yisas ha di bole dungwo i, hamaing Lo tisa hobi, te ha maing singabahobi yu nomani si pungwi, “O, na yal-hobi di na tomia Yisas han honaminua,” dipungwi. Di pimba ari hobi kulung pirere,han uning si olungwi.

Arihobimoni takisi Sisa tenamno dire Yisassirin bol tongwo ha

(Mat 22:15-22, Mak 12:13-17)20 Yisas tal gogo ta onangwo ha maing

yal bir hobi ha di mere si terala dire,kwi han mongwi. Molere, yal tau Yisasmongwo bani pire, kela kule tenama direyu ditongwi, “Yisas kraung singere bolyanangwo irai, moni tobo ni teralia po,”ditongwi. Ditere Yisas ha dinangwo bolyanangwo irai, aule ire gabman nambawanmongwo bani omingere ha hol ol tenamua,di pungwi. 21 Ena hasu kela kulala dungwoyalhobi upadire, Yisas yuditongwi, “Tisao,ni ha pangwo meri kara dinga piminia.Direre te Godmongwomaing ari para wenidi ba bol na tenga piminia. Ni ha taabiyame ere dikinia. Ari singaba te yalbina hobi para kulung pir tere ta dikinia.Ha kara aru dire diteniraya. 22 Ena Godkrehaman ha mining bongwo iwe, monitakis yol Rom singaba Sisa to, dimmo, tekiodime?” 23Dimba, yalhobi kela kule dungwoi, Yisas haya han po sungwi. 24 Sire yuditongwi, “Moni takis olinga taniga i ya wona hanamna. Moni piksa ya, te haang i arahaang dime?” 25 Dungure yalhobi Yisas yuditongwi, “I ari singaba Sisa haang dimua,”dungwi. “O, para dinia. Sisa nin talingdinangwiwe, Sisa tenana po. Te God nintaling dinangwiwe, God tenanga pamua,”dungwi. 26 Ena Yisas ha yu ditongureyalhobi gai golere, han holkima. Ganulundire nomani si gogo dale sime mongwi.

Yalhobi ari gongwo i hon airamo dire Yisassirin bol tongwo ha

(Mat 22:23-33, Mak 12:18-27)

Page 118: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 20:27 115 Luk 21:4

27 Ena gin ta Sadyusi yalhobi tau Yisasmongwo bani ungwi. Sadyusi yalhobi hamaing di tongwiwe, tere “Ari gongwo hobihon ta airekinamua,” ditongwi. 28 Enayalhobi, Yisasmongwobani ure yu sirin boltongwi, “Tisao, yal Moses krehaman ha yumining bol e na tomiraya. Yal ta eumbikina temine tere molere wiimbi gonamia.Gonangwo eumbi al werai, ebering ta galenamia. Gal ere molere, al i na igere,gir kul enangwo, abinambi aibingmaulungsinama di pinamua. Moses yu di embawe,na di ni tenamna piro. 29 Ena ebering hoboana hol pai muru hol pai sutani momia.Abimbi homini iwe, al i kina moli piretemini tere gomia. 30Gongure ebering iwe,hon gal emba, ereyu temini tere gomia.31 Ebering hobi para weni yu gal emba,temini tere gomia. 32 Gongure emgi ali para gomia. 33 Emgi ari gongwo honairamua dingiwe, airangwo habang al i araeumbi moname? Ebering hobi para wenigal engwiwe.” 34 Dimba Yisas yu ditongwi,“Omaga mominga habang iwe, ari yal alire u tani ongere mominua. 35 Mominba,emgi ari gongwo airangure God mol paigobari na tenangwo gin iwe, yal al ta honmolkinaminia. 36 Kwia ensel mongwo taliyu mole wanaminua. Ware hon ta golki-naminua. God ari yulagi engwo bani ulnayunangwo airaminga, aire God nin kul en-gwo weni monaminua. 37Ena yal Moses arigongwo hon airamua dire ha nir si tongwogin iwe, tere er aulung bani endo dongwohangwo i para di tibi olimia. Singaba Godiwe, kwiana moya Ebraham ire, Aisak ire,Yekop ire dire, maa e tongwo yal momua.Ena yal God ari gongwo hobi hobang molekene ol tom mo? Ta tekimia. 38 Ari honmongwo hobi hobang mole kene ol tomua.Tongwo ipire kwiana moya Ebraham ire,Aisak ire, Yekop ire dire, kwiang hon mo-mua.” 39 Yu dungure ha maing Lo tisa tauYisas yu ditongwi, “Tisao, ni hawai dinua.”40Dire hon sirin bol tenamba, Yisas kulungpungwi.

Yisas Perisi hobi sirin bol tere singabaKraist ara gang mome dungwo ha

(Mat 22:41-46, Mak 12:35-37)41 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,

“Yasingaba Kraist mongwiwe, Debit gangmomua, dinga i talongwo dine? 42 Isrel ha

maing ul geral buku Sam ala iwe, Debit ninha yu bol emia,

43 Hamen yasingaba na grang wineominga yali yu ditomia,

“Ana weni holi ami di molo. Mongerekiana i unaminga

doling i mena olanua,” dimia. ( Sam110:1)

44 Te Debit nin yal i ha dungwo dolingbole a i si waiwa dimia, talongwo Debitgang momua, dine?” dungwi.

Lo Tisa ol wangwo ha(Mat 23:1-36, Mak 12:38-40, Luk 11:37-54)

45-46Ena ari hobi para yamolere, Yisas hadungwo pir mongwi. Mongure Yisas grangwine ongwo hobi yu ditongwi, “Ni yalhobi,Lo ana holo holo ha nir si tongwo hobi talol wangwo meri. Ol wakinanga pire kwihan molo. Yalhobi ari na hanama hanamadire gal wai dinangwo pire homaulungiriyala tenamia. Tere wa i ogere ari hobihomaulung kwaling na hanere, ‘Nebare,widinio’ di na tenama dire yu onamua. Teha maing oo ala pire, bol guma bani amidi molgere, ari na hanama di pinamua. Tehomena bir ke nere monangwo bani iwe,yalhobi ere iri si homa enangwo hananua.47Te ari gongwo eumbi al weraimonangwoala iwe, pire taling tol di ire bal tenamua.Te ari hobi maulung bani God ha diteraladi monangwiwe, hasu ha miki weni di temonamua. Monamba, God ha hol bir ol natenangwo gin iwe, yalhobi gaung gul birweni inangwo pamua,” dungwi.

21Al werai ta ha maing moni God tongwo ha(Mak 12:41-44)

1 Ena Yisas ha maing oo ala mole hanwabo dire, ari tal miki weni a nongwohobi ha maing honagi aki dungwo moniolungwo hangwi. 2 Hamba, agr ta wiimbigongwo al werai mole moni nol wan toeasutani olimia hangwi. 3 Hanere yu ditongwi, “Ni yalhobi pir molo. Al werai iwe,moni miki ta pai tekimia. Moni olungwo i,moni bir olimia. 4Te yal tau moni olungwoi, tau a bi ere obil olimia. Te al werai iwe,wiimbi gomiraya obilga pai tongwo merikara ol pisolimia. Emgi homena bring sinenangwo moni ta dikimua,” dungwi.

Page 119: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 21:5 116 Luk 21:30Yisas hamaing oo bir isusu olamuadungwo

ha(Mat 24:1-2, Mak 13:1-2)

5 Ena ari hobi ha maing oo bir ala i ha dimole yu dungwi, “Ha maing oo i egin teremoni tobo God tominua.” 6 Dimba Yisasyu ditongwi, “Ni yalhobi talhan omagadungwo hangiwe, para hanba, emgi hon tahankinanua. Hulu sigwi dire isusu olamua.Olangure hulu dungwo hanga bani hon tadikinamua.”

Yisas gul oun dongwo u tibi unamuadungwo ha

(Mat 24:3-14, Mak 13:3-13)7 Ena yu dungure ari hobi yu sirin bol

tongwi, “Tisao, ha di na tenga i, tal habangu tibi name? Tal guma hon tal u tibiunangure ha dinga i hanamne?” 8DungureYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi han kun olemolio. Yal tau ure kela kul ni tenamia.Terere na hana dal yuwo ere yu di nitenamia, ‘Ha di ni tongwo doling bole a i siwanga yal irai wiwa. Hamen haung omagawerigi dimua.’ 9 Dinangure ni yalhobi haweni dima dire bol yakio. Emgi ni mongamala i kura u tibi namio, te ganba bantaukura bonamua. Yu onangwiwe, ni yalhobiganulun dikio. Talhan hobi para u tibinamiba, ganba wai sinangwo haung u tibita olo hunamua. 10 Te ari wiyol ta pirere,wiyol ta kina kura bonamia. Yasingaba tagamahobi pirere, yasingaba ta gamahobikina kura bonamia. 11Temaganba i ememebir onamio, menan bir u tibi namio, nibilbir u tibi namio, hamen yulang ho teretal guma hon dongwo maing maing u tibinamua.

12 “Ena talhan hobi olo u tibi hunangure,ari ni aule ire pire ol gogo dal ni tenamua.Terere Yudari ha maing oo ala ha hol ol nitere, ni si hani sinamua. Tal yu onangwiwe,na hana a ime olala di pire, ol ware ni auleire pire, singaba king gabman mongwobani olamua. 13 Olangure ha maing ditenanga pinangwo pamia. 14 Ena yu olni tenangwo irai, nomani susu sire talwadirale, di pirikio. 15 Ha iwe, na nan yonwu bilgere dinanga pamua. Dinanga kianihobi gai gonangwo pamua. 16 Te nimainabin hobi ire, ebin hobi ire, algi tani hobiire, enin abin hobi ire dire, ni aule ire pirewiyol ta tenangure, ni sigonangwo pamua.17Ari paraweni na pir na teremonanga i, ni

hanere yong ki e ni tenamia. 18Tenamba, nibini eme tani weniga malamba, na kene olni teralua. 19Teralia ni yalhobi nimni molemoli pire, nomani mol pai gobari inanua.

Yisas Yerusalem isusu olamua dungwo ha(Mat 24:15-21, Mak 13:14-19)

20 “Ena Yerusalem oo malgi ami kura iwangwo yalhobi bina holo holi yobilemon-amia, hanere, eke, Yerusalem sigale isusuolamua di pinania. 21 Di pinanga gin iwe,ari Yudia monga hobi te ere pi hamen hulmolio. Yerusalem oo malgi monanga hobi,aidole te ere banta po. Te ari mena mo-nanga hobi hon ere malgi nala di pirikio.22Homa awa ha di engwo meri iwe, tal nigidongwo ol wanga i, God nin prin ni tenan-gure u tibi namia. 23 Eke, agr gir panangwoya, te gir aming ne monangwo hobi iwe,miling pirie. God ari tal gogo ongwo hobiyong ki bir e tere, tal oun dongwo ol nitenangure, gaung gul bir inanua. 24 Ariwiyol hobi Isrel ari tau si gonangure, tauaule ire pire ganba bina holo holi olamua.Te wiyol hobi Yerusalem oo ai bani egeremoli nangwo nangwo, hamen haung waisinamua.

Emgi Ari Wang Weni unangwo ha(Mat 24:29-31, Mak 13:24-27)

25 “Ena ari, haba, kulmoma iwe, tal taonamio. Te pil nir digan mo mibi pire,sahala si yare sigune bir dinamio, ganbaari hobi ganulun dire kul pire omeling noldanamia. Danangure hamen yulang i, hotere hol wanamia. 26 Wanangure ganbabani tal tau onangwo i ari hobi hanere,ha kwaling terewa sinamia yulang holkire,ari gongwo meri monamua. 27 Te AriWangWeni na kwahawa bolimbanimolere,ere ime uralia. Uralgiwe, yulana bir paina tenangure, nimni molere, hamen yonganigi ongwo meri uralga, ari para muru nahanangwo pamua. 28 Emgi talhan han digameri u tibi unangure, ni yalhobi hanere, o,God aki di na tenangwo haung mala umuadire, aire nimni molo,” dungwi.

Er Kwasulu mine hon ongwo iwe hamenhaung ebil sungwo ha

(Mat 24:32-35, Mak 13:28-31)29 Ena Yisas ha ta er bani di bole yu

ditongwi, “Ni yalhobi kwasulu ya, te ertau bani kwi han monania. 30 Monangere

Page 120: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 21:31 117 Luk 22:20yolang bani hon pu diremini hon onangwoirai, nimin sinangwo haung mala umua dipinia. 31 Pinga meri iwe, talhan onangwohanere, o, God kene ol na tongwo holirai omaga mala umua di pire monanua.32 Ari omaga malungwo hobi olo ta golwai sikinangure, talhan hobi u tibi unamia.33 Hamen ganba wai sinamba, te na hanaiwe, obilweniga ta i kul sikinamua. Hawenikara di ni teiwa.

Yisas gamahobi nin gaung kene onangwoha

34 “Ena hau homena miki weni nere,nir bia nere, te gaun tal pir yuwo ere wamonanga, Ari Wang Weni na uralga, talonane? Na uralga haung pir po sikinia,gintani uralga pamia, a non ole kwi molio.35Hau kwir enga dirinwa i ure sungwogan-ulun dungwomeri iwe, na uralga haung ariganba uling holo holi para weni ganulundinamua. 36 Ginangwo tanangwo haunghaung na hana wai ole ole molio. Molere,talhan i u tibi unangwo nimni mole, AriWang Weni na gumana bani aire molala dipinanga iwe, God yulang na to dire, sirinbol tere teremolo.” 37Hamenhaung haungYisas Yuda ha maing oo ware ha maingnir si tomia. Tere hamen girungwo, ere pihamen hul Olibi pire mone pamia. 38 Teari yal al hobi pare honmil Yisas ha maingdinangwo pirala dire, ha maing oo bir alamone omua.

22Yal Yudas Yisas bai tal sire singaba hobi

teralua dungwo ha(Mat 26:1-5, 14-15, Mak 14:1-2, 10-11, Yon

11:45-53)1 Ena homa God Isrel ari hobi wang ho-

mini si gonamba, han uning si tomia dire,homena si gal nere, God wai pir tere, erinmongwohaung umala ungure hon nomanisi pungwi. 2 Pirere ha maing oo singabaire, Lo ana holo holo ha nir si tongwo hobiire dire, Yisas si golala dire, ha hole hol wadungwi. Dumba, ari para weni Yisas pirtomia dire, han uning sire ya mongwi.

3 Ena Yisas grang wine ongwo ari anaholo holo kebena sutani yalhobi mongwosina i, yal ta Yudas Iskeriot mongwo bani,Seten ure yong wu bungwi. 4 Bungure yal iha maing oo singaba ire, ha maing plisman

ire dire, mongwo bani u pa dire, Yisas hanholala dire ha di tibi olungwi. 5 Olungureyal hobi wai pire, “Owa ni yu onanga monitobo ni teralua”. 6 Ditongure yal Yudas,“Para dinia, han molo,” ditere, ari ta honekinangwo gin i na Yisas bai tal siralgairawa dire, kwi han mongwi.

YonPita kina erin homena akun onamadirenu si olungwo ha

(Mat 26:17-25, Mak 14:12-21, Yon 13:21-30)7 Ena erin habang iwe, kun sipi sipi

giring si ke nongwo haung u tibi ungwi.8 Ungure Yisas Pita Yon kina nu si olere,“Ni yasuri pire erin homena akun ol engerenenamna po,” ditongwi. 9 “Oo makenaakun ol enamne?” 10 Ditongure Yisas yuditongwi, “Piro. Ni yasuri pi oo malgi padinanba, yal ta nir mugu hol ire unangwohanania. 11Hananga yal i, oo ala ta nangwoi doling bol i pire, oo hong yal i yu ditena-nia, Tisa yu dimia piro. Ni oo weran ta natengere, erin homena nenamna i tibi olo,dungure uminua. 12Dinangere oo hong yali weran ta mini bani i tibi ol ni tenamia.Tenangure, ni yasuri pire bol homena akunole eyo.” 13 Dungure yasuri pire, oo hongyal i ha dungwo meri boling kul tomia,oo weran ta tongure, homena akun olemongwi.

Yisas gamahobi breti wain kina tongwo ha(Mat 26:26-30, Mak 14:22-26, 1 Kor 11:23-25)

14 Ena haung mala weni ongure,pudungwo Yisas grang wine ongwo hobikina homena bol bani ami di mongwi.15Mongure yalhobi yu ditongwi, “Na gaunagul bir iralga mala umba, homa ni yalhobikina erin homena i nerala dire wai pirige.16 Emgi erin homena i hon nekire moliogere, God kene ongwo bani u tibi ure nimapire pai monangwo gin i, erin homena honyulang bonangure hon nenaminua.” 17 Yudire mulu hau are “God ni nir na tenga waipiriwa,” dire yu ditongwi, “Ni yalhobi niri ebil sire ari hobi to. 18 Emgi nir i hon tanekire moli ogere, God kene ongwo baniu tibi ure nima pire pai monangwo gin i,nir i hon nenaminua.” 19 Yu dire homenabreti ire, “God ni homena na tenga waipiriwa” dire, du dire yalhobi tongwi. Tereyu ditongwi, “Iwe, na yulana dimia. (Nayulana ni yalhobi miling pule ni teralia.Na pir na tere nere nere molio.” 20 Yu

Page 121: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 22:21 118 Luk 22:42dire homena ne wai sungure, mulu haunir holere tere yu ditongwi, “Mulu hau niriwe, nomani hon gwa si ni teiya. TegereGod bolo guman puli ire u tani nana dire,na nan algi u mena namua.”)

21 “Hanega. Nan yalhobi homena taninere ha wai dire mominga hobi, ta na baital sinania. 22 Ena God Ari Wang Weni go-nama di pungwo meri, na golalga pamua.Pamiba na bai tal sinangwo yal i, milingpirie. Gaung gul obilga inama di pino? Birweni inangwo pamua.” 23Dungure yalhobinin di wama tere, “Ara onama dire dime?”di mongwi.

Yisas gamahobi ara singabamonaminedirebolbin dungwo ha

24 Ena grang wine ongwo hobi molere,“Nan yal ara singaba molere, kene on-amne?” dire bolbin dungwi. 25 DungureYisas yu ditongwi, “Ari singaba king tamolere, hamil ha sire honagi ha dungwote kene ol tongwo hobi yal i na yahuna tamoma di pimia. 26Pimba, ni yalhobimongasina i yal ta yal bir molala di pinangiwe,yal kultaing mongwo meri monania. Tesingaba molala di pinanga, nir honagi olinanga pire singaba monanua. 27 Yal ta nirhole yal ta tongwo nomia. Nongwo yali singaba mom mo, te nir hongwo yal isingaba mome?” Dungure, yalhobi “Nirnongwo yal i singaba momua,” ditongwi.Ditomba, Yisas yu ditongwi, “Na nir honagiyal moliwa. 28Na gauna gul ire moli ogiwe,ni yalhobi na pia si nin bangi olekingere,ereho moli uminia. 29 Moli uminga Nabeai ta na tongwo kene ol molalga meri, naere ni yalhobi ai ta ni teralga kene yuol monanua. Na kene olga bani iwe, nirnere homena nere monaminua. 30 MolereIsrel wiyol ana holo holo kebena sutanihobi para weni bring aholo sire kene olmonanua.

Yisas Pita mobeng hal wa na tenanuadungwo ha

(Mat 26:31-35, Mak 14:27-31, Yon 13:36-38)31 “Ena Saimon, ni piro. Seten God

sirin bol pimia. Pire urere, ni kela kul niterala dire unamia. Yal ta hopi miling peremasin ongwo meri iwe, Seten ure kraunsiralga pir na tenana dire yu ol ni tenamia.Tenamba miling dungwo meri ha mainga i si wananga nimni monanua. 32 Yu

onamiba, na haya God Saimon aki di ten-anga, Saimon nimni monamua di te pisolemoliwa. Te ni mobin hal wa na tenangiwe,tere enin tau mobin hal wa na tenamba, nihon aki di tenangere, hon nimni mole napir na tenamua.” 33 Dungure Pita yu di-tongwi, “Yal Yisas ye, ni halabusi panangamo, gonanga, na kina ereho golabila dire,ni kwi han moliwa.” 34 Dimba Yisas Pitayu ditongwi, “Kenba ginangwoni homa ginsui tai dire na hana di kul sinangere, emgihoale be dinamua,” dungwi.

Moni gal blasben di baina tal su hobi ha35 Ena yu dire Yisas grang wine ongwo

hobi yu ditongwi, “Homa na ni ha mainghonagi onana dire, ni bai nu si olga ongairawe, moni gal kebin to, blasben ta irehonirayo, onga gin iwe, pi mole mena golebanta paikin mo?” dungwi. “Mena tagolkiminua,” dungwi. 36 “Yu oniba, omagaiwe, yal ta moni gal giranga meri kene oleire nanga pamua. Te gal blasben ere parakine ire nanga pamua. Te di baina ta holsikinanga, gal yal ta tere moni inangiwe,di baina hon bring sire a ire po. 37 Hamaing buku awa ha yu pamiraya, ha hol olehalabusi pai mongwo hobi, yal i kina erehosi daule monamua. ( Ais 53:12) Ha di engwoiwe, omaga na molga bani nima namua. Tehoma na pire awa ha di engwiwe, nima pirepai omua,” dungwi. 38 Dungure yalhobi yuditongwi, “Yal Yisas ye, na yalhobi di bainasutani dimia hanega,” dungwi. “Owa, ipara dimua,” dungwi.

Yisas irang God ha di terala dire Getsemaniongwo ha

(Mat 26:36-46, Mak 14:32-42)39 Ena Yisas girungwo haung haung

ongwo meri Yerusalem aidolere, ere Olibihamen hul ongure, yalhobi doling bolongwi. 40 Pi pa dire Yisas grang wineongwo hobi yu ditongwi, “Ni yalhobimonga bani tal nigi dongwo onanga pa-mua. Pamba, God gala dinangere, ni akidi ni tenangure, nimni mole monanua.”41 Dire obilga ulubi pire, ikwi bole Godyu ditongwi, “Nabe, ni aki di na terala dipinanga, aki di na to. 42 Tenanga, omagagul iralga haung u tibi ta hunama di piriwa.Piriba, na hana ta paikima, ni nin hanipamia. Dinanga meri na wine olalua.”

Page 122: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 22:43 119 Luk 22:7043 (Yu dungure hamen bani ensel ta ya imeure, aki di tongwi. 44 Tomba, Yisas yongsina hoho mo ure erin bai tabilungure, hahon erakere ditongwi. Dite mongwo bani,pir pan iwe, ari algi yangwo meri ya ganbabani sungwi.)

45 Di te pisolere, aire ere grang wineongwo hobi mongwo bani ongwi. Pihangure yalhobi Yisas tal ta ol tenangwomiling gul sungure, pole pole ul paimongwo hangwi. 46 Hanere yu ditongwi,“Ni yalhobi talongwo ul pane? Aire honmole God ha di te molkino? Ul panangiwe,Seten ni kraun sire kela kul ni tenangwo nibol yanana dire yu onamia. Aire hon moleGod ha di tere tere molo.

Yudas Yisas bai tal sire kiang hobi tongwoha

(Mat 26:47-56, Mak 14:43-50, Yon 18:3-11)47 Yu dire mongure, Yisas kiang gintani

u pa dungwi. Dire grang wine ongwo yalYudas homa ere, Yisas gumang mu diraladire ungwi. 48 Umba, Yisas yu ditongwi,“Yal Yudas, Ari Wang Weni na ni gumanamu dinia. Talongwo mu dire na bai talsine?” 49 Ena grang wine ongwo hobi Yisastal ol terala dire ongwo hanere, yu dungwi,“Yal Yisas ye, na yalhobi tau di sinamne?”50Dire grangwine ongwo yal ta di baina akidire sungure, ha maing oo singaba honagiyal ta kraung weni hol i bol wal kungwi.51 Kungure Yisas hanere yu dungwi, “A,onga paikimia, hon olkio,” dire, kraunghon adagi si e tongwi.

52 Ena Yisas inaa dire, ha maing oosingaba ire, ha maing oo plisman ire, hamaing oo kene ongwo hobi ire dire, hanhol irala dire ungwo yalhobi yu ditongwi,“Ni yalhobi na na han sirala dire unia.Ungiwe, di baina ire, di sire ire ure, yal tahomena kuni nongwo han sirala dire unmo? 53 Ya monga haung iwe, nan yalhobikinbe kinbe ha maing oo ala molere, ha nirsi ni tega pir mongarai, na han holkingi-rawe. Holkiniraba, ni yalhobi nin pingahaung, te si bongwo yulang tongwo hobipara pungwo haung, omagawerigi dimua,”dungwi.

Pita Yisas na hankiwa di kirulu dungwo ha(Mat 26:69-75, Mak 14:53-54, 66-72, Yon

18:12-18, 25-27)

54 Ena yalhobi Yisas han holere auleirere, Yuda hamaing oo singaba ke pangwomalgi ongwi. Ongure yal Pita pirere, naadi mongwi. 55 Malgi sina iwe, endo galepir mongure, Pita para pi endo pire ami dimongwi. 56 Mongure honagi ama ta ure,tene han mole yu dungwi, “Yal i Yisas kinaereho wangwo haniga irawe.” 57 Dimba,Pita ha di kul sire,

“Alhuno, na yal i ta hankiwa” dungwi.58 Yu di tere olo mol gobari hongure, yalta ure yu dungwi, “Ni yal i gamahoboweni kara monga irawe.” Dimba, Pitayu ditongwi, “Ayo, na yal i gamahobo tamolkimna, pisolimo.” 59 Ena emgi yal ta upa dire, yulang bole yu dungwi, “A i hawenikara dimia. Yal i Galili hong yal momia.Yisas kina ereho mole wamua.” 60 DimbaPita yu dungwi, “Haniraba dinga pir kunolekiwe.” Yu di mongure, hoale gintanibe dungwi. 61 Dungure yal Yisas inaa dire,Pita tene han tongwi. Tongure Pita Yisasha homa ditongwo irai, hon i kraung baniere nomani si pungwi, “Girungwo ni homagin sui tai dire na hana di kul sinangere,emgi hoale be dinamua,” ditomiraya, honnomani si pirere, 62 ere mena pire, similohai me mongwi.

Ari hobi Yisas gaung ha sire sungwo ha(Mat 26:67-68, Mak 14:65)

63 Ena plisman Yisas kene ongwo hobiYisas gaung ha sire kuba sungwi. 64 Sireomeling apalapo ire to si tere yu ditongwi,“Ni sungwo yal i haang arawe?” 65 Dire hayong miki i tongwi.

Kiang hobi Yisas aule ire Kaunsil mongwobani pire ha hol ol tongwo ha

(Mat 26:59-66, Mak 14:55-64, Yon 18:19-24)66 Ena honmil hamen tangure Yuda ari

singaba hobi ire, kene ongwo hobi ire, Loanaholo holo tisa ire dire, u ku bolmongwi.67Mongure Yisas aule ire kaunsil mongwobani ongwi. Ongure yalhobi yu ditongwi,“Ni singaba Kraist mon mo, domo.” Dun-gure Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobi na hadiga gin i, yol e pirikinia, talwa dirale?68 Na sirin bol ni tenaminba, ni yalhobisime molo di na tenania. 69 Ena omagaemgi na Ari Wang Weni molia. Molereyulang hong yal God kina kene ol mola-bilua.” 70 Dungure yalhobi yu ditongwi,

Page 123: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 22:71 120 Luk 23:27“Ni God wang weni molia di pino?” Dun-gure Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobi ninpinga meri dinua.” 71 Dungure yalhobiyu dungwi, “Nan tal ha hon dinangwopinamne? Yali grang bani ha para di menaolungwo piminua,” dungwi.

23Yisas aule ire Pailatmongwo bani ongwoha(Mat 27:1-2, 11-14, Mak 15:1-5, Yon 18:28-38)

1Ena yalhobi hahol olwai sire, Yisas auleire ere gabman nambawan Pailat mongwobani ongwi. 2 Pi molere, yalhobi Yisas talongwo maing ha di mere si tongwi. Tereyu ditongwi, “Yal i ari hobi kraung sire,auli holo holo emirayo, te Singaba Sisatakis tekio dire hobang simirayo, te yal inin na Kraist singaba moliwa dimiraya.”3Dungure Pailat Yisas sirin bol pungwi, “NiYuda ari singaba mono?” Dungure Yisasha pring yu ditongwi, “Ni nin dingiwe.”4 Dungure Pailat kene ongwo hobi ari taupara ditere yu dungwi, “Na yal i ha tadinangwo miling irala dire wa duiba, tadikimua.” 5 Dimba arihobi yulang bole yuditongwi, “Yali Galili ganba ha keberinghole di te i Yudia pire omaga baniya umia.Ungure arihobi paraweni ha i pire ganulundire kura bonangwo pamua,” dungwi.

YalhobiYisas aule ire piHerotmongwobanipire hahol ol tongwo ha

6 Ena Pailat yalhobi ha dungwo i pirere,yu sirin bol tongwi, “Yal iya, Galili yalmomo?” dungwi. 7 “Singaba Herot arin-hobo momua,” dungure Pailat pirere, yal-hobi Yisas kina nu si olere, “Herot mo-nangwo po,” ditongwi. Ditongure yalhobiHerot mongwo bani ongwi. Ena gin iwe,Herot u Yerusalem mongwi. 8 MongureYisas u pa dungure hangwi. Hanere, Yisasumia tal guma hon tau onangwo homahankiraya, omaga haralga molia dire, waipire gun ere mongwi. 9 Molere sirin mikiweni bol tongwi. Tomba, Yisas ha ta mongditekima. 10 Di tekungure Yuda ha maingsingaba ire, Lo tisa ire dire, u aire moleyulang bole ha di mere si tongwi. 11 EnaHerot soldia hobi para Yisas gaung ha siregrabalga ole brum bai tongwi. Tere galmining ganing ungwo wai weni hau tere,nu si Pailat mongwo bani olungure, aule

ire ongwi. 12 Ena homa Pailat Herot kinakiang pai mongwi. Momba, omaga Herottal ongwo i Pailat wai pire, u tani pire, hawai di mongwi.

Pailat Yisas er pera bani si golo di tongwoha

(Mat 27:15-26, Mak 15:6-15, Yon 18:39-19:6)13 Ena Pailat Yuda ha maing oo singaba,

kene ongwo hobi para di ku bole yu di-tongwi, 14 “Ni yalhobi yu di ware, yal iaule i na molga bani unia, yal i ari hobipara weni kraung sire, auli holo holo emuadinga irawe. Ena na ni yalhobi mongabani ha ta dinangwo miling irala dire waduiba, ta mangwo hanua. 15 Ta mangwomeri iwe, Herot erewa dungure tamangwopamia, hon nu si memini olimua. Piro,gonamba, ha oun dongwo ta i tibi olekinia,16 homa kuba sire han gule olimingere yamonamua,” dungwi.

17 (Ena erin habang Pailat meminipangwo ari halabusi pangwo yal tanigagule ole ole omiraya.) 18 Ena omaga iwe,ari yal al miki gala bir dire, “yal i sigolo. Barabas gule olingere mena uname,”dungwi. 19 Barabas iwe, gabman kina kurabole yal tau si gole hani pamiraya. 20 Pailathon aire yu ditongwi, “Na Yisas guleolalgiwe.” 21 Dungure ari hobi para wenigrang mu dire, “Er pera bani si golo. Erpera bani si golo,” ditongwi. 22 DitongurePailat ti hon aire yu ditongwi, “Tal ha oundongwo pire dine? Yal iya gonamba, ha tadi oun dekimia, homa kuba obil sire guleolgere monangwiwe.” 23 Dimba, yalhobigrang mu dire, gala bir dire, “yali er perabani si golo” dungure Pailat ha dungwoya ime sungwi. 24 Sungure Pailat Yisas sigonama dire ha di ba bol tongwi. 25 EnaPailat Barabas kura bole ari si gole hanipangwo yali gulemena olere, Yisas ari hobiha dungwo meri grang wine olere, Yisas sigonama dire, soldia te aibing olungwi.

Yalhobi Yisas er pera bani si engwo ha(Mat 27:32-44, Mak 15:21-32, Yon 19:17-27)

26 Ena olungure yalhobi Yisas aule ireongwi. Ongure Sairini hong yal Saimonmalgi nala di ongure, soldia hobi a i simolere, Yisas er pera haungwo i tol di irehau tongwi. 27 Ena ari yal al tabin birweni doling bol pire, al hobi aya maya

Page 124: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 23:28 121 Luk 23:56dire, pegare ole hai mere mere ongwi.28OngureYisas kulu si hanere, yu ditongwi,“Yerusalem al hobo, na wa di pire hai mena tekio. Ni al hobi wani aun hobi pirtere hai me to. 29 Piro, moli pire emgihabang ta u tibi nangure yu dinania, Ayo,al temini tongwo meri yu molalgarayo, dipinania. 30 Tal yu onangwo gin iwe, niyalhobi yu dinania, Hamen hul i guru diyare na biiro, te ganba si pu dinangwo sinaala i molgere hon terewa sinamba, dinania.31 Na er aulung hon dungwo molga nahan olangwo pangwo yu ol na tomia, nier aulung gongwo monia tal mere ol nitename?” dungwi.

32Ena tal nigi dongwoongwoyal suYisaskina sirala dire aule ire ongwi. 33 Pirereganba ta haang Breng Yulang ganba pi padire, Yisas er pera bani sirere, te tal gogoongwo yal su bina holo holo i si engwi. 34Siengure Yisas ha yu dungwi, “Nabe, arihobital gogo ol na tongwo i pring i ole to.”Dungure soldia yalhobi Yisas gal gule santusire aling bangwo yal i, i ongwi. 35 Ena arihobi aire mole tene hanmongwi. MongureYuda kene ongwohobi guma bani aling diribol tere yu dungwi, “Ari tau aki di tomi-raya, nin gaung aki dinamo? Yal i KraistGod Nu Ke Tongwo Yal monangure, yu olenin gaung aki do domo.” 36 Ena soldia hobipara gaung ha sire, u mala pire nir wain gukengwo bli wa i pi grang wangwi. 37Wareyu ditongwi, “Ni Yuda ari singaba king iraimonia, nin gaung aki domo.” 38 Ena erpera gumiling mibi ha mining ta yu bolemia, YAL IWE, YUDA ARI SINGABA KINGMOMUA. 39 Tal nigi dongwo ongwo yasuriyal ta Yisas gaung ha sire yu ditongwi, “NiKraist mon mo? Weni monanga nin gaunaki dire, na yasuri para aki di na tomo.”40 Dimba er pera daling hol bani sungwoyal i ha dungwo i pire han tere yu dungwi,“Nan yasuri pring oun dongwo ipire gulna tomba, yal iwe, pring ta paikungure,gogo nomani pire ol tomia. 41 Nan yasurital gogo ominga pring pangwo meri guliminia. Gul iminga meri yal i bolo paraiminia. Ni God kulung pirikire, yu dinmo?” 42 Dire Yisas yu ditongwi, “Yisas, niemgi singaba king mole kene ol monangahaung na para milna pir na to.” 43DungureYisas yu ditongwi, “Kenba ni na bolo gul

ikinaminga ai u sina wai weni pire gun eremonaminua.”

Yisas gongwo ha(Mat 27:45-56, Mak 15:33-41, Yon 19:28-30)

44 Ena omare ari u sina weni ure dekun-gure, ganba uling holo holi hamen parasi bol poira sungwi. Si ongwo ongwohamenpudungwoari kula pangure, ari hondongwi. 45 Yu ongure ha maing oo birala gal hol engwo iwe, sina weni si dinadi ya ime pire, u sutani ongwi. 46 EnaYisas gala bir dire yu dungwi, “Nabe, nakwiana ni ani bani eiwa,” yu dire gongwi.47 Gongure soldia kene ongwo yal keptinta tal ongwo i hanere, God haang a yuwoolere yu dungwi, “Yal iwe, tal wai ongwoyal momua,” dungwi.

48 Ena ari miki weni harala dire u kubole mongwi. Momba, tal ongwo i hanere,miling pire, dini me sire ere ongwi. 49 EnaYisas ening abing hobo tau ire, Galili aldoling bol ungwo hobi tau ire dire, ulubiaire molere, tal u tibi ongwo i hanmongwi.

Yisas yone hulu grang ala man wu engwoha

(Mat 27:57-61, Mak 15:42-47, Yon 19:38-42)50 Tal yu ongwo gin iwe, Yuda oo Ari-

matia malgi hong yal ta Yosep mongwi.Yal iwe, tal wai mone olere, God kene olna tenangwo hol u tibi unamia di pirekwi han mongwi. 51 Yal i Yuda ha maingkaunsil yal momba, Yisas ha hol ol teresigonaminua dungwo i, yal Yosep ha min-ing akire mongwi. 52 Molere ere pi Pailatmongwobani pire, Yisas gongwo yone iraladire sirin bol pungwi. 53 Pire yone iregal pege yobile tere, i pi ari yulagi gulhulu grang ari yone ta ere ere olkungwoala i, Yisas i pi engwi. 54 Engwo gin iwe,Prainde ongi Sabat u tibi unamia. 55 Enaagr tau Galili mole Yisas hol ire ungwohobi iwe, yal Yosep Yisas yone ire ongwohol i doling bol pire man wu engwo banihangwi. 56Hanere ere malgi pire paura ya,marasin tau ire, Yisas gaung bani bil teraladire, akun ongwi. Akun ol erere, Sabathaung Lo erinmolo dungwomeri iwe, wineole mongwi.

24Yisas airungwo ha(Mat 28:1-10, Mak 16:1-8, Yon 20:1-10)

Page 125: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 24:1 122 Luk 24:301 Ena Sarebir haung honmil al hobi

marasin paura akun ol engwo hobi ire,ere pi Yisas man wu engwo bani ongwi.2 Pirere kwahulu hona bol pera di engwoi, ya dinam mo di hamba, akrigi si menaolungure hangwi. 3Hanere yone dinangwoharala dire, ala pire wa dumba, yal Yisasyone dikungwi. 4Dikimia alhobi nomani sigogo dale, mongwi. Mongure gintani yalsutani gal ongwo bani, hamen yong anigiongwo meri, pege au dale dimia mongwi.5 Mongure alhobi gintani han ire ole, kulpire, ikwi bole mongwi. Mongure yasurialhobi yu ditongwi, “Gongwo yal i hayasi hon ere airimia, ni alhobi ari yulagiengwo bani talongwo wa dune? 6 Homaya monga haung Galili mole, awa ha di nitongwo irai nomani si pirikino? 7 Yu di nitomiraya, AriWangWeni na irawe, na aule ipire, ari tal gogo ongwo hobi na tenangure,er pera bani na sinamua. Sinangure arihabang sui tai dire pai molere, hon airaluadi ni tongwo pinga irawe.” 8 Dungure alhobi awa ha di engwo i hon nomani sipungwi. 9Pirere ari yulagi gul pisolere, erepimemini ongwi. Pirere grangwine ongwoari ana holo holo kebena taniga mongwohobi ditere ari tau para di tibi ol tongwi.10 Ditongwo al hobi iwe, Magdala hong alMaria ire, te al Yoana ire, Yems aang Mariaire, al tau hobi ire dire, ha dungwo pungwomeri aposel yalhobi mongwo bani di tibiol tongwi. 11 Tomba, aposel hobi al hobihamen hairmangwo ha duwama di pire pirtekungwi. 12 Pir tekimba, yal Pita aire bli siari yulagi engwobani ongwi. Pimolere hanala i olimba, ari ta molkima, gal obil dimiahangwi. Hanere nomani si gogo dale, erememini ongwi.

Yal sutani Emeas nala dire bangi ongureYisas u pa dimia kina ereho ongwo ha

(Mak 16:12-13)13 Ongwo gin iwe, grang wine ongwo

hobi mongwo sina i yal su Yerusalemaidole, ere pi Emeas nala di ongwi. Ong-wiwe, Kilau aidole Dirima nangwo meriongwi. 14 Pirere yasuri talhan ongwohangwo meri boling kul pire pire ongwi.15 Ongure Yisas nin pi gaung bangure,ereho ongwi. 16 Pirere yasuri omelingaklu gale hamba, Yisas gumang han posikirere, o, ari ta ungwo pamua di hangwi.

17 Hangure Yisas yasuri yu ditongwi, “Niyasuri hol bangi timi ha diriyala olinga italwa dine?” Dungure yasuri pire ira molemiling pirere, gumang boregi dungwi.18 Dire yal ta haang Kliopas Yisas yu sirinbol tongwi, “Ari ganba bina holo holo iraiYerusalem tal oma dungwo i pire, pi kubolemomia, ni tani ha i pirikino?” dungwi.19 “Tal u tibi ungwo han dine?” dungwi.“Nasaret hong yal Yisas irai, tal ol tongwohan diminia, yal iwe, God hana togu yalmolere, ha miling bolo mone dire, te talnimni mongwo mone olere, ari maulungbani God maulung bani kina tal yu olmongwo yal irai han diminua. 20 Enaha maing oo singaba ire, ha maing keneongwo hobi ire dire, Yisas aule i pire Pailattomia. Tongure Pailat ha hol ole sigonamadire soldia tomia. Tongure soldia aule ipire er pera bani si gomia. 21 Ena Isrelarihobi u tibi albe pire, yone paremomingahobi si hon e na tongure, sigare kunama dipiriga irai, pisole gomia. Gongure hamenhaung sui tai dire mole uminua. 22 Enakenba al ama hobi tau ari yulagi engwobani pi hanere, molkimua dungure, ganu-lun diminua. 23 Te al hobi iwe, kwia enselmole gongwo irai hon airima di na tomuadungwo i, kuu hanere dima di pire uminua.24 Te nan gamnahobi tau ere pi yulagi en-gwo bani pire, al hobo dungwo meri pirepi hamba, Yisas paimonangwohankimua.”25Dimba Yisas yasuri yu ditongwi, “Ayo, niyasuri nomani paikinga pamia. God hanatogu yalhobi ha dungwo meri irai meminipir po sikinga pamia. 26Kraist homa gaunggul ire, emgi kene ongwo ai inangwo pamiapirikinua do.” 27 Yu dire yal Moses ire,God hana togu tau ire dire, ha maing bukubol engwo meri irai memini pangwo yal ihon si kulu sire di tibi ol tomia yasuri pirebukunungwi.

28 Ena yalhobi pi Emeas malgi pa dire,yasuri iri si oo ala ta nala di ongure, Yisasmena hol nala di ongwi. 29 Omba, yasurigala dire, “Hamen girimia, na kina pamin-gere honmil nana ya wo.” Dungure Yisasere ala pire yasuri kina mongwi. 30 Enamolere, emgi homena nerala di ongure,Yisas yasuri si daule mongwi. Molere Yisasaire breti ta ire, “O God, ni homena natenga wai piriwa,” dire a du dire yasuri

Page 126: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Luk 24:31 123 Luk 24:53tongwi. 31 Tongure yasuri gintani Yisasgumang han pa dungwi. Dimba, yasurimongwo omeling bani u holo holo omiahon hankungwi. 32 Hankire yasuri nin hadi mole, “Nan yasu homaulung ubilga baniirai yal i u na hongure, ereho uminga yali ha maing memini weni di tibi olungwoirai nan yona sina nabile horega ongwiwe,”dungwi. 33Yu dire yasuri gintani hon siinadi Yerusalem ongwi. Pi pa dire hangure,Yisas grang wine ongwo ari ana holo holokebena taniga ire, ari tau ire dire, ku bolemongure hangwi. 34 Ena ari hobi yasuriyu ditongwi, “Yasuro, pi tege eminga yalgongwo irai hon airungwo, yal Saimonhaniwa dimua.” 35Dungure yasuri pirmolehomaulung bangi ongwo Yisas tal ol te ipire breti a du ditongwo iwe, boling kul tibiol tere yu ongwo habilua, dungwi.

Gamahobi Yisas u tibi engure hangwo ha(Mat 28:16-20, Mak 16:14-18, Yon 20:19-23)

36 Ena di te mongwo gin iwe, Yisas hayaure yalhobi mongwo sina i aire mongwi.Molere, “Gir hobomoldinio. Nimongabanihamen wai tanamia, mining bolo molo”.37 Ditongure “gongwo irai gaing umua” dihanere kul pungwi. 38 Pimba Yisas yalhobiyu ditongwi, “Yalhobo, talongwo kulnapire nomani su su sine? 39 Na kebenaana bini i guma hankino? Gaing molalgana arala dire ol i nanga bukunania. Teari molalga na ananga gaung yulana i apinania a pirio.” 40 (Yu dire aling keberingsine dire hano dire nibil di tongwi.) 41 Enaari hobi yong miling horega ongure waipungwi. Pimba pir tekire nomani mikisungwi. Simia Yisas yu ditongwi, “Nahomena ta neralga dimo?” dire sirin bolpungwi. 42 Pungure pisi gangwo ta tongwi.43 Tomia nongure han mongwi.

44 Ena Yisas grang wine ongwo hobi yuditongwi, “Moses krehaman ha ire, Godhana togu yalhobi ire, Sam ul geral bukuire dire, na uralga pire awa ha di engwomeri irawe, omaga namolga bani nima pirepanama dire, na di ni te molga irai, omagagole hon airiga, kara nima pire pangwohanua.” 45Yu dire yalhobi nomani a kulangpai tongure, ha maing buku para meminipir po sungwi. 46 Sungure Yisas hon yuditongwi, “Ha maing buku mining ta yu

pamiraya, yal Kraist gaung gul ire golere,ari habang sui tai dire pai molere airamua.47Airangwiwe, haang i pirere di tibi olamio,te ari hobi tal nigi dongwo ole wangwoi pisole, nomani si kulu sire hon olkiraladi pinangwo pring pangwo i gul inanba,Kraist nin imua di tibi olamia. Te ha iwe,ni yalhobi Yerusalemmalgi homa keberingholere, emgi banta banta nanua. 48 Enani yalhobi iwe, na hana pirere, tal olgahanga i di tibi olio. 49 Homa Nabe Kwiangni teralua di engwo irawe, na bai nu siolalga inanga pamia. Inanba, ni yalhobiYerusalemmalgi kwimonanga, ure yonwubinangure, nimni mole ha maing honagionanua,” dungwi.

GodYisas aule ire ere hamen bani ongwo ha(Mak 16:19-20, Ap 1:9-12)

50 Ena Yisas Yerusalem aidolere, grangwine ongwohobi aule ire pire, Betanimalgipi pa dire, aling sine dire “God ni yu-lan yalhobi to.” Di tere kuria si tongwi.51 Kuria si tere aidole, ere hamen baniongwi. 52 Ongure yalhobi gun bir weni eresiina dire ere Yerusalem ongwi. 53 PireYuda ha maing oo bir ala mone mol paiolere, God maa e te mongwo bani mongwi.

Page 127: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 1:1 124 Yon 1:25

Yon bol engwiGod grang yal Yisas Kraist omaga ari

mongwo bani ungwo ha(1 Yon 1:1-2, Kolosi 1:16-17)

1 Hamen haya hamen ganba ol ekungwohaung, God grang yal ta momua. MolereGod kina si daule momua. Ena grang hayal iwe, ari ta molkimia, God nin momua.2 Kebering hongwo haung, grang yal i Godkina ereho molere, talhan hobi para weniol e pa dimua. 3Yal i molkima, talhan hobita ol e pa dikungure. Weni kara momiatalhan hobi iwe, God yulang tongure grangyal i para weni ol e pa dimua. 4Dire mol paiiwe, bling memini hong ere yal i momua.Molere ari hobi a nabile te mongwo banimomua. Mongure ari hobi mongwo miingsimua. 5 Ena nabile te mongwo iwe, sibongwo u terewa sinamba, kunu paikina-mua.

6 Ena God honagi yal ta, haang Yon, yaliha di tibi olama dire, bai nu si olungwi.7 Olungure yal i ure mol pai nabile babongwo yal i haang i di tibi ol tongwi.Tere ari hobi nabile ba bongwo hong yal imaing ogolo pinama dire, di tibi ol tongwi.8 Yon iwe, nabile ba bongwo hong yal tamolkima. Nabile ba bongwo hong yal emgiunangwo i pire awa ha i homa di tibi oltongwi. 9 Nabile ba bongwo hong yal i ariganba ganba a nabile tongure pai momua.Molere nabile ba bongwo hong weni molehabang gin i ganba bani u tibi pire momua.

10 Ena grang yal i molere talhan i olemia. Engwiwe, yal i tani taman. Ganbabani talhan i grang yal i God aling banimole ol engwo dimia. 11 Ena yal i ya imeure u tibi ongure, ganba ari hobi yal igogo ta han po sikimia. Sikungure yal inin ganbani u tibi umba, ening hobi panagal tekirere, han gogo damia. 12 Te aritau pana gal tongwo hobi ogolo pir terewa mongure, grang yal i nu ke tongure,God hanere wana auna monua ditomia.13 Ditongure yal hobi ari miing algi bolim-bani kul engwo i, God wang aung mo-nangwo taman. Arihobi nomani sina aliGod tal ta ol tongure, God wang aungmoma diminia. 14 Iwe, grang yal i u ari

ongure, nan mominga bani kina ereho molpai ominua. Grang yal i ure mongwohanere, o, God na mominga bani ungwokina ereho momna di piminua. Yal iwe,tal nigi dongwo olkirere pirari pare to birhole i ure pule a siribi sire, ha pangwomerikara dungwo hanere mominua. Grang yal iGod wang tani kul emia yal i God moma dipiminua.

15 Ena yal Yon grang yal i guung haangdi ba bole yu di tere tere ongwi. “Yal tamobina hol unamua diga yal iwe, na omagawiiba, yal i hamen haya ya mol pangwopamua. Na digan molia, unangwo yal isingaba weni momua,” dungwi.

16Yal i pirari pare to bir hole i ure tal waimiki weni a siribi si nan yalhobi momingabani olimia. 17 Homa God krehaman hayal Moses di na tomiraba, Yisas Kraist iwe,pirari pare a siribi si na tere ha pangwomeri di na tomua. 18 God ari eming gaunghamo? Weni ta hankimia. God Wang weniiwe, God nin mongwo meri molere, irangkina ereho si daulemomia, irang tal ongwomaing di ba bol na tongwo piminua.

Yon nir bil tongwo yali ha di tibi olungwoha

(Mat 3:1-12. Mak 1:7-8, Luk 3:15-17)19 Ena Yerusalem malgi Yuda yalhobi ha

maing oo singaba tau ire, yol Lebai tau iredire, bai nu si Yon mongwo bani olungwi.Olungure ure yalhobi Yon sirin bol pungwi,“Ni ara mone?” 20 Dungure Yon pir uningsi molkima, maing di tibi ole yu ditongwi,“Na singaba Kraist ta molkiwa,” dungwi.21 “Ara mone? Kwiana moya Ilaiya mono?”dungwi. “Tamolkiwa,” dungwi. “God hanatogu yal unama dire kwi mominga irai niun mo?” dungwi. “Ta molkiwa,” dungwi.22 “Na yalhobi ari na nu sungure ure sirinbominia, ni monanga maing di tibi ol nato. Ni nin tal ha di ime ene?” 23 DungureYon yu ditongwi, “Na ganba po engwo gul imole gala dia. Pi tege enaminga yal unamiahol i bala dire akun olo.” Dungwiwe, homahana togu yal Aisaya awa ha di engwomeridi tibi ol tongwi. ( Ais 40:3)

24 Ena Perisi homa yal tau bai nu siolungwo hobi pi Yon mongwo bani pirehon sirin bol tongwi. 25 “Ni Kraist molkiwadinirayo, te Ilaya molkiwa dinirayo, te Godhana togu yal molkiwa diniraya, talongwo

Page 128: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 1:26 125 Yon 1:51ari nir bil tene?” 26 Dungure Yon yu di-tongwi, “Na ari hobi nir wo bil teiya. Teiba,ni yalhobi monga sina i yal ta u tibi ureaire momba, pir po sikinia. 27 Na homa utibi egere yal ta emgi unamua. Unangwoyali, na gal kine teralba, digan moliwa.”28 Yodan nulu hoibi Betani malgi iwe, Yonnir bil te mongure, yalhobi ha i sirin boltongwi.

Yisas iwe God kun sipi sipi giring mongwoha

29 Ena tanangwo Yisas u pa dungure Yonhanere yu di na tongwi, “Hanega. Yal i Godkun sipi sipi giring kungwo momia. Moleari para weni tal nigi dongwo ol wangureGod pring tongwo i tol dire i momua. (Ais 53:6-7) 30Na homa yu di ni tega piniraya.Yal ta emgi unangwo yal iwe, na omagawiiba, yal i hamen haya ya mol pangwobani pamua. Na diganmolia, unangwo yal isingaba weni momua. 31Yali gumang hayahan pa dikia. Dikiba, na ari nir bil ni tegere,Isrel ari hobi yal i gumang han pa dinanadire wiwa.”

32 Ena Yon ha di tibi olere yu dungwi,“God Kwiang hamen bani aidole hahobayumil mongwomeri mole ya ime ure, Yisaskina si daule momia, haniwa. 33Homa yal ita han po sikiba, God nir bil tenana po di natere ainere yu di na tomia, ‘Bil te monanga,God Kwiang ya ime ure yal ta kina si daulemonangwo hanania. Hananga yal iwe, GodKwiang bai nu si olangure Kwiang negadire ure, ari gongwo meri mongwo hobiyong wu bilere si hon e tenangure sigarekunamua. 34 Na nan han pisole, yal i Godwang weni mongwo hanere di ni teiwa.”

Yisas yal sui sui dire u hongure aule ireongwo ha

35Ena tanangwo irawe, Yon airemongwobani honmongure na gamnahobo su erehoaire momingi. 36 Mole hamingere Yisaswiyala ongwi. Ongure Yon dina hanereyu di na tongwi, “Hanega. Yal iwe,God kun sipi sipi giring kungwo momua.”37Dungure na yasuri aire mole pirere Yisasongwo hol i doling bol omingi. 38Omingereinaa dire hamba, na yasuri ominga hangwi.Hanere yu di na tongwi, “Ni yasuri tal holoune?” Dungure na yasuri yu ditomingi,“Tisao, ni oo makena monane?” dimingi.

39“Ni yasuri ure hananawo,” dungwi. Dun-gure na yasuri umingere Yisas oong nibildi na tongwi. Di na tongure na yasuripudungwo poklok mole hamingi. Hanerepudimia Yisas kina ereho monaminua dipire ereho momingi. Ena na yasuri homaYon dina ha dungwo pir molere Yisas kinaereho omingi. 40 Ominga yal i ta SaimonPita ebering Endru na kina momingi. Enahonmil maini pire abimbi Saimonmongwoongwi. 41 Pirere yu ditongwi, “Na singabaKraist mongwo hane ugiwe.” 42 Dire auleire Yisas mongwo bani ongwi. OngureYisas Saimon hanere yu ditongwi, “Yonwang Saimon ye. Omaga ni hani iwe, Sipaseiwa.” Haang su Sipas, Pita dimba, haangsu i memini iwe, hulu ye dinaminua.

Yisas Pilip Nataniel kina wo ditongwo ha43 Ena tanangwo irawe, Yisas Galili

probins nala dire ongwi. Pire Pilipmongwohanere yuditongwi, “Ni urenadolna bolo.”44 Ena Pilip ire, Pita ire, Endru ire dire,Betsaida hong yal momia.

45 Ena Pilip pirere, yal Nataniel mongwohanere yu ditongwi, “Homa Moses Godkrehaman ha dire mining bol engure, hanatogu yalhobi para awa ha mining grangu tani ongwo meri irawe, omaga giu direpangwo haminue. 46 Yal i Yosep wangYisas Nasaret hong yal momua.” DungureNataniel yu ditongwi, “Nasaret ganba nigidomia, omaga tal wai ta u tibi umua dino?”Dimba Pilip yu ditongwi, “Ni ure hananawo.” 47 Dungure Nataniel mala ungureYisas hanere yu ditongwi, “Yol Isrel yalweni ta umia hano. Yal i hasu hong yalta molkimia, tal dime dire ongwo yal mo-mua.” 48 Dungure Nateniel yu ditongwi,“Ni talongwo na gumana han pa dine?”Dungure Yisas yu ditongwi, “Homa yalPilip ni gala dikinangwo, ni kwasulu di-mani yamonga haniwa.” 49DimbaNatanielyu ditongwi, “Tisa, God wang ye. NanIsrel ari hobi singaba king tani monge.”50 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni kwasuludimani monga han di ni tega i, ni hon no-mani si kulu sire na tal han muru onangwopamia dire pir na teno? Emgi ni tal birweni ta hananga pamua.” 51 Dire Yisashon aine yu ditongwi, “Emgi ni yalhobihamen bani hananga, hamen hona grang

Page 129: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 2:1 126 Yon 2:22hoiri yaulamia. Yaulangure God kwia enselhobi ure na Ari Wang Weni molga bani nahanere, moyu pire, ya ime ure, moyu pire,ya ime ure dire wa monangwo hananua,”dungwi.

2Yal ta Kena malgi al hon ingwo ha

1 Ena hamen haung sutani molere, Galiliprobins Kena oo malgi yal ta al hon ingwi.2 Ingwo gin iwe, Yisas ire, aang ire, gama-hobo ire dire, al hon ingwo oo malgi diaulungure pimomingi. 3Pimomingere, nirwain nominga wai sungwi. Simia al MariaYisas aki di tenama dire yu ditongwi, “Nirwainparawai sungwoyawe.” 4DimbaYisasyu ditongwi, “Alhuno, ni hani ta paikimia,na nan hana pamia. Talhan hobang molia itibi olalga haung olo molkiwa.” 5 Dungureaang honagi ari hobi yu ditongwi, “Yal i hata di ni tenangwo irai, ni arihobi wine olto,” dungwi.

6 Ena Yuda arihobi iwe, krehaman hadungwo wine ole bigi moni sire sire ongwoganba mulu sin bir weni ana hol pai muruhol pai taniga ire, nir eti lita honangwokunung benangwo mere dimia. 7 DungureYisas honagi yalhobi yu ditongwi, “Nir holire unana po.” Dungure arihobi mugumigi tau ire pire, hol i ure, garu di mugubir ala olungure, mulungwi. 8 MulungureYisas yalhobi yu ditongwi, “Tau tule irepire, homena ebir si mongwo yal i to.”Dungure tule tongwi. 9 Tongure homenaebir sungwo yal i obilga tima ne pimba,nir wain houng pangwi. Pamia yal i nirwain ta inangwo hankiraya, makena imedi pungwi. Pimba, honagi ari nir hongwohobi nin haya han pa dungwi. 10 Homenaebir sungwo yal iwe, al ingwo yal i galadire yu ditongwi, “Nir wain wai dungwohoma tomia, ari hobi ne pisole mongureemgi ari hobi gogo nongwo haung wainnigi dongwo tongwo nomia. Nomba, niwain nir wai weni dungwo i kul si ere mole,emgi i tibi olinga nere wai piminge.”

11 Ena Yisas gir migi mongwo haungya moni mol i ungwo ungwo, ari molere,Galili probins Kena oomalgi yal ta al ingwogin iwe, tal guma hon dongwo i hongebeweni ongure, arihobi hangwi. Hangure

God Yisas yulang tongwo i, i tibi olungure,na gamna hobi hanere Yisas pir tomingi.

12 Ena habang gin i wai sungure, Yisasire, aang ire, ebering hobo ire, gamahoboire dire, ere Kapaneam omingi. Pire ha-bang tau pare momingi.

Hamaing oo ala ari bona ganamoni honagiongure Yisas hobang si tongwo ha

(Mat 21:12-13, Mak 11:15-17, Luk 19:45-46)13 Ena Yuda ari erin haung umala ongwi.

Erin iwe, hongebe Isrel arihobi Isip paimongure, God wang homini para muru sigonamba, han uning sungwo i erin u tibiongure nomani si pire erin momingi. (Eks 12:1-27)MolereYisas kina ereYerusalemmalgi omingi. 14 Pire hamingere ha maingoo bir ala i yal tau kun bulamahau, sipisipi, hahoba maket ere moni bol ingure,te yal tau moni sanesi ongwo hobi bolbanimongure haminia. 15Hamingere Yisashan ta gwa sire hau hobi si doling i mainiolungwi. Olere moni sanesi ongwo hobibol a sinaa dire moni kina siru di manbiolungwi. 16 Olere bisnisi ongwo hobi yuditongwi, “Hahoba maket enga hobi iwe,ire ere pio. Ni yalhobi Nabe oo ala i ongere,u stua meri omia yu olkio.” 17 Dungurena gamnahobo i ha maing buku ala i ta yupamiraya dire nomani si pimingi, “O Godni oon i kene onanguremamaweni dinamadire na nega dire ol moliwa.” ( Sam 69:9)

18 Ena Yuda ari hobi Yisas tal ongwo ihanere yu ditongwi, “Ni yulang na tongurehonagi oliwa dingiwe, tal guma hon ta itibi olanga hanere, o, ha pangwo dinua, di-naminba?” 19 Dungure Yisas yu ditongwi,“Ni yalhobi God oong i tule olingere naari habang sui tai dire gintani keralua.”20Dungure yalhobi yu ditongwi, “Hamaingoo iwe, me erin kun oo po pela ten sikiske wai sungwo dimia, ni tule olere, arihabang sui tai dire gintani hon keraluadino?” 21 Dimba Yisas ha maing oo handungwo iwe, nin gaung yone i ha maing oobani di bongwi. 22 Bomia emgi God yulagiengwo bani nin aki di imia. Ingwo gin iwe,na gamna hobi han po sire, Yisas ha maingbuku kina homa ha di tani engwo irai honnomani si pimingi.

Yisas ari para weni molpai ongwo mainghan po sungwo ha

Page 130: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 2:23 127 Yon 3:2323 Ena erin habang i Yisas Yerusalem

malgi molere, tal guma hon dongwomaingmaing ongure, ari miki weni hangwi.Hanere pir tere haang a i si wangwi.24Wamba Yisas ari hobi nomani si pungwomeri han po sire, han gogo dangwi. 25 Arihobi yong miling sina i nomani si pungwomeri yal ta ha wai ol tenamba, Yisas ninhan po sungwi.

3Yisas Nikodimas kina ha wai ongwo ha

1 Ena Perisi yalhobi enin ta, Yuda arisingaba momia. Yaliwe, haang Nikodimas.2 Yal i girungwo ta Yisas mongwo bani upa dire yu ditongwi, “Tisao, ni God ni bainu sungure, ya ure ha maing nir si tengapiminua. Ni diu sire tal guma hon dongwoonga i, God yulang ni tekinangure tal yuonanga panamo? Paikinamia. Yulang nitongure onga pamua.” 3 Dimba Yisas yuditongwi, “Ni ha weni kara dinba, na di niteralga piro. Yal ta aang kul emiba, tal taminibani ya ure hon kul ekinangwo Godkene ongwo hol u tibi omia di hanamo? Ita hankinamua. Hon kul enangwo gintanihanangwo pamua.” 4 Dungure Nikodimasyu sirin bol tongwi, “Ayo, ari mongwoiwe, hon talongure aang yong miling sinanangure, kulmena olamadi dine?” 5DimbaYisas yu ditongwi, “Na ha pangwo di niteya. Yal ta nir te God Kwiang tal ta ol ten-angure pol kule hon kul ekinangwo, Godkene ongwo bani namo? I ta honama. Polkule hon kule enangwo God kene ongwobani gintani nangwo pamua. 6 Ari girpare kule engwiwe, ari gumang homia. TeGod Kwiang gir pare kul engwiwe, GodKwiang nin gumang homia, gir nomanihama sikima, wai weni dimua. 7Ni yalhobihon ni kul enamua di ni tega i, talmerena kul ename di pinba, nomani gogo sikio.8 Hamen hair gogo ongwo nugung pinba,u ongwo hol ni uling han mo? I ta hank-inia. Ungwo hol ure u ongwo hol i omua.God Kwiang yal ta ol tenangure, pol kulehon kul enangwiwe, hamen hair ongwomeri onamia, ni uling hankinanga pamua.”9 Dungure Nikodimas yu ditongwi, “Talha dinga i talmere onangwo pire dine?”10 Dimba Yisas yu ditongwi, “Ayo. Ni Is-rel ari hobi Tisa irai monia, ha diga i pir

po sikino? 11 Na yalhobi tal pire hanereominga i, i tibi ol ni tere nibil di ni tominua.Tominba, ni yalhobi a i si wakire, grana siolinua. 12Na ganba baniya ha maing u tibiongwo i, boling kul ni teiba, ni doling boleogolo a i si wakinua. Te hamen bani haoundomia di ni tegere, talmere ole pinane?13Yal ta yamoni mo hamen bani namo? I tahonamia. Na Ari WangWeni molia. Molerehamen bani mole ya ime wiwa. 14 Homayal Moses ganba po engwo bani onba eryolang bani si paru di emiraya. Di engwomeri irawe, Ari Wang Weni na, er yolangbani na si paru di enamua. 15 Enangureari tau na onangwo pamia dire pir na teremonangwo hobi, nomani wai ire mol paigobari ha te inamua.” 16 Ena God ganbaari miling ala pamia, yong miling ni tereWang tani weni ni te olimia. Olungwo yali gonamia, ni yalhobi para ereyu gonanba,doling bole a i si wananga, mol pai gob-ari weni inanua. 17 God Wang Weni nusi olungure, hon siina di ganba bani ure,ari hobi ha hol oun dongwo ol tenama dipino? I ta ol tekinamia. Aki di tongurearihobi sigare kule u wai nangwo pamua.18 Yal ta God Wang ogolo pir tere wa mo-nangwo yali, God ha hol oun dongwo oltekinamia. Te yal ta God Wang ogolo pirtekire wa monangwo yali, God haya ha holoun dongwo ol tomua. 19 Ena ha hol maingyu pamia. Ganba baniya nabile ba bongwou tibi umba, arihobi iwe, tal nigi dongwo ai si wa molere, mining hole si bongwo alai ya mol parala dire yulang bomua. Boleba bongwo bani wanangwo ha pirikimua.20 Te ari hobi tal nigi dongwo ol warere,nabile ba bongwo hol iwe, nigi de hanere,wanangwoha pirikimia. Nabale ba bongwohol iwe, wanangwo, tal nigi dongwo olalga,u tibi nangwo gai golala di pimia. 21 Te yalta tal dime dire onangwo yal i, nabile babongwo hol i wanamua. Warere God wineol tere, tal dime dire, ogolo weni olgere, arihobi hanama dire, ole wanamua.

Yon Yisas maing di tibi olungwo ha22 Ena habang gin i wai sungure Yisas

na gina hobi kina ere Yudia ganba omingi.Pi molere Yisas ari yal al hobi nir bil todi na tomia bil te momingi. 23 Habang

Page 131: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 3:24 128 Yon 4:16gin i singaba Herot Yon olo hani sikun-gure honagi homa kebering hole ongwi.24Olere dina yal Yon Ino ganba Selimmalgimala ari hobi nir bil tongwi. Tongwo baniiwe, nir miki weni yangwi. Yangure arihobi nir bil na tenama dire u sina ungwi.25Ungwo gin wie, yal Yon gamahobo Yudayal ta kina, nir bil tongwo i, ha bolbin dimongwi. 26 Di pisolere gamahobi pire Yonyu ditongwi. “Tisao, homa Yodan nuluhoibi yuwo molere, yal ta kina ereho moleyal i momua di na tengarai, yal i omagaarihobi nir bil tongure ari para muru pirtere doling bongwo haminua.” 27 DungureYon yu ditongwi, “God mongwiwe, yulangtekima yal ta honagi olkungure. 28Na ha ditibi ol ni tega i, ni yalhobi nin hamen hayapinia. Na SingabaKraistmolkiwa. Molkiba,God na nu sungure, homa e teiwa. 29 Enayal ta al irala dire onangwiwe, inangwo ali yal i eumbi monamua. Te al ingwo yali enin hobi aire mole ha dungwo i piregun e tomua. Tongwo meri, na Yisas hagung pire ere para yu gun e teiwa. 30 Yali haang iwe, mo yu namia. Na hana yaime sinamua.” 31 Te yal ta mini bani yaunangwo yal i, ari talhan para weni bringmining a holo sinamua. Te yal ta ganbabaniya u tibi nangwo yal i, ganba baniyatalhan panangwo i di kunu olamua. Yal tahamen bani ya unangwo yal i, ari talhanhobi para ya ime sinangure, yal i tani modui dinamua. 32Dire talhanwai pire hanereonangwo hobi di tibi olamua. 33 Olambayal taniga pir tere a i si ware molkimua.Yal ta pir tere a i si wa monangwo yali,God mongwo i tibi olimua. 34 God yal tabai nu sinangwo yal iwe, ha dinangwo iGod grang pire dinamia. Dinangwo ipire,God Kwiang nu si olangure yong obilga wubinama di pino? Muru wu binanagure hadi tibi olangwo pamia. 35 Irang iwe, Wangyong miling tere, talhan para weni i alengbani emua. 36Te yal taWang i ogolo pir terea i si waremonanga, mol pai gobari inanua.Yal tau Wang grang wine olkinanga, molpai gobari irala di pino? Ta ikinanga pamia.God yong ki ei ni te monangwo monamua.

4Yisas Sameria al ta kina ha wai ongwo ha

1 Ena Yisas arihobi nir bil tekimia, nagamnahobi obil arihobi nir bil tomingi.2Tomingere yal Yon ha dungwo ari tau dol-ing bol pimba, Yisas ha dungwo i ari mikiweni doling bomia dire Perisi yalhobi yudi han mongwi. 3 Dungwo i na gamnahobiYisas kina pirere Yudia aidolere ere Galiliprobins namna dire omingi. 4Pirere Same-ria ganba pi momingi. 5 Sameria oo malgita haang Saika pi pa dimingi. Dimingeremalgi iwe, kwianamoya yal Yekop u sina tawang Yosep tongwo ganba i mala dungwi.6Homa Yekop nir man wu ere hol nongwoiwe, ya di pangwi. Pangwo bani Yisas pi padire hol ongwo nigi de pire ami di mongwi.Ami di mongwo i hamen omare twel klokmongwi. 7 Mol pangure yol Sameria al tanir holala dire u pa dungwi. Dungure Yisasyu ditongwi, “Nir hongi ta nenaminba?”8Di temongwo i na ginahobi homenabringsi nenamna dire eremalgi omingi. 9Ena yolSameria al i Yisas yu ditongwi, “Ni Yudayal irawe. Te na Sameria al irai molia.Talongwo na nir holga i nerala di dine?”Yuda arihobi Sameria ari hobi kina panagale hawai ta diwakimia. 10EnaYisas al i yuditongwi, “Ni nanGod tobopirari pare awaipire na tongwo irai maing, te nir honga nato di ni tega i na maing pinanba, ha sirewa dunua. Pir pa dina dama hong di natenanganir yangwoni teralba.” 11Dungureal i yu ditongwi, “Yahuno, nir man wuengwiwe, alba ala dimia. Ni mugu ta eremolkinia. Tal ire nir yangwo hol na ter-ala di dine? 12 Nan yalhobi kwiana moyaYekop nir i man wu e na tongure hol nemominia. Te homa weni Yekop wang aunghobi ire, kun bulamahau kul nongwo hobiire dire, nir i hol nongwo nir dimia. Yekopyal bir momba, ni Yekop a ime ol teno?”13 Dimba Yisas yu ditongwi, “Ari hobi niri nenangwiwe, nere emgi nir hon gonamia.14Gonamba na nir ni teralga nenanga nere,emgi nir hon ta golkinania, yamoni molpananga panania. Na nir i yal ta tegere,nomani sina i nir oleng erere ya panangwoyal i mol pai gobari inangure ari hobi pi nirdigan bani bere monamua.” 15Dungure al iyu ditongwi, “Yahuno, nir i na na tengerenere, emgi nir hon ta golkiralua. Te nirmala i girungwo tangwo hol ne molga banimolga i pisole ya molalua.” 16 Dimba Yisas

Page 132: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 4:17 129 Yon 4:44yu ditongwi, “Ni bli si malgi pire winimbigala dire a ire unana po.” 17 Dimba al iyu ditongwi, “Na winambi ta molkimua.”Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni winambi tamolkimua dingiwe, ha pangwo kara dinia.18Homa ni yal ana hol bani muru gal enia.Te omaga yal ta kina monga i, ni win-imbi ta molkimua. Ni ha wo kara dinua.”19Dungure al i Yisas yu ditongwi, “Yahuno,omaga na ni han pa dia. Ni God hana toguyalmongapamua. 20NaSameria nabehobi,pi hamen hul i molere, God maa e tomadimua.” 21 Dungure Yisas al i yu ditongwi,“Alhuno, hamen haung ta u tibi unangure,hamen hul ire, Yerusalem ire dire, honta maa e tekinaminga pamua. 22 Na hadi ni tega i ogolo piro. Ni yol Sameriatalhan ta hankirere, maa e te monia. TeGod honagi i, Yuda ari yal ta aki di natongure, nan yalhobi sigare kunaminua.Kunaminga i pirere na Yuda yalhobi Godmaa e te mominua. 23 Mominba, habangomaga u tibi umia ari para weni Nabe hamaing maa e terala di pinangwo i, gaungtani taman. Kwiang para God tegi direha pangwo dire maa e tenangwo pamua.Yu onangwo yal i Nabe wai hanangwo pa-mua. 24 God iwe, ari gaung hongwo talita holkima, kwia tani momia. Ena yal tamaa e terala di pinanga i, gaun tani taman.Kwian para God tegi dire ha pangwo diremaa e tenanga pamua.” 25 Dungure al iyu ditongwi, “Ni ha dinga i na haya piria.Mesaia ta unangwomere piriwa. Unangwoi haang Kraist, molere talhan hobi paraweni nibil di na tenangwo mere piriwa.”26 Dungure Yisas yu ditongwi, “Unamuadingiwe, na molere omaga ni kina ha dimobilua.” 27 Yu di te mongure, na gam-nahobo u pa dimingi. Dire, “ayo Yisas ali kina ta tal ongwo ha wai ol mome?” dihamingi. Di haminba, “Yisas talongwo al ikina hawai one?” ditenaminba, gai golerehan uning si olimingi. Te al i, “tal holoune?” di pinaminba, ere gai gole han uningsi olimingi. 28 Ena al i nir hongwo muguaidole, bli si malgi ongwi. 29 Pirere arihobiyu ditongwi, “Na ari ta mongwo habal pireuminia. Para pinana wio. Yal iwe, natal tau homa weni ol waga meri maing ditibi ol na tongure, ayo, Kraist mom mo, dihane wiwa.” 30 Dungure arihobi oo malgi

aidole guru di Yisas mongwo bani ungwi.31 Ungwo gin iwe, na gamnahobi ha urapangwo di tere, “Tisao, menan gongi hom-ena nere molkino?” dimingi. 32 DiminbaYisas yu di na tongwi, “Na homena ta ner-ala dire oliba, neralga homena i ni yalhobihan po sikinua.” 33 Dungure na gamna-hobi nan ha diriyala ole yu dimingi, “Yalara homena tenangwo nerala di dime?”34 Diminba Yisas yu di na tongwi, “Nahomena neralua digiwe, yu pamia. Na nusungwo uga yal i, ha di na tongwo meri,wine olere, honagi ol te pisolalga pamua.

35 “Ena ni yalhobi krehaman ha yu dinia,Homena yare haba sui sui diremonaminga,homena aang denamua. Yu dinba, na dini terala piro. U sina i han wabo direhanega. Haya aang domia bulanga merepamua. 36 Homena yananga yal i tobo imolere, bulanga hobi kina para mol pai go-bari inanua. Yanangwo yal i bulangwo yali kina ereho miling panangure yasuri gunenamua. 37 Yal ta yangure yal ta bulimua,diga i ha pangwo kara diwa. 38 Yal ta usina ta homenamiling yare tul haning derei wanangwo bani ni bulana pio. Yalhobihoma honagi nega dire olere, homena mil-ing yangwo aang domia. Dongwo bani niyalhobi homena mebin dangwo bulanua,”dungwi.

39 Ena Sameria ari hobi iwe, al i Yisasha boling ari hobi di tibi ol tomia pirere,Yisas pir tongwi. 40 Ena Sameria arihobi,Yisas mongwo bani ure, “Yal Yisas ye, nakina tau mol pai omingere nanua,” di-tongwi. Ditongure Yisas ari haung sutaniSameria arihobi kina mongwi. 41Mongureari miki weni ure, Yisas grang wine olerepir tongwi. 42 Tere al i yu ditongwi, “Nayalhobi ni gran tani pirere, Yisas pir teki-minia. Yisas nin grang para pirere, omenahanere diminga yal i ari yal al para weniaki di na tongure sigare kuminga irawe,”dungwi.

Yisas King honagi yal ta wang nibil pangwoawai ol tongwo ha

43 Ena hamen haung sutani wai sungure,Yisas na gina kina Sameria aidolere, ereGalili omingi. 44 Omingere, Yisas nin yudungwi, “God hana togu yalhobi nin gan-bani haang ta paikimia. Paikimba, ereGalili ongwo, o, God hana togu yal umua

Page 133: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 4:45 130 Yon 5:18dungurewaminua.” 45EnaYisas Galili pi padungure ari hobi kina pana gangwi. Homaerin haung Yisas tal ta ongwo i hanere,pana gal tongwi.

46 Ena Yisas na gina kina Galili probinsKena oo malgi pi molere homa nir wo ihon ongure u wain gobere ongwo banipi pa dimingi. Ena Kapaneam oo malgigamankene ongwoyal tawangnibil ongwi.47 Omia irang ere mole pir momba, Yisasna gina kina Yudia pisolere, ere Galili umuadungwo pungwi. Pirere yal i doling bol yapirere wana awai ol tenanba dire, hong dite i ongwi. 48 Ongure Yisas yu ditongwi,“Ni yalhobi tal guma hon dongwo olgahankinanga pir na tenano? Tekinangapamua.” 49Dimba gaman kene ongwo yal iyu ditongwi, “Yahuno, na wana omaga go-nangwo pamia haya bli si wo.” 50 DungureYisas yu ditongwi, “Ni wani i yamomia, erepo.” Dungure yal i Yisas ha dungwo i hapangwo dimua di pire ere ongwi. 51 Ere pimongure honagi ari ta u bangi pa dungwi.Pa dire yu ditongwi, “Wani irai aire hebanere yamonimomua.” 52Dungure irang yuditongwi, “Hamenhaung talmeremongeregir i ya mome?” dungwi. “Ongi omare wanklok gaung nega dire wai simua,” dungwi.53 Dungure irang i yu nomani si pungwi,“Ayo, Yisas ongi omarewan klokwani uwaiomua di na tongwomere irai, u wai omua,”dipungwi. Di pire irang tani kungwo hobialgi doling bole Yisas grang wine olere pirtongwi.

54 Ena Yisas Yudia aidolere Galili pire talguma hon dongwo sutani Galili ganba banii tibi olungwi.

5Yisas Betesda nir digan mala hong yal ta

awai ol tongwo ha1 Ena moli pire Yuda ari hobi erin bir ta

u mala ongure Yisas ere Yerusalem malgiongwi. 2Ena Yerusalemmalgi bani kun sipisipi hona grang ta mala nir diganmongwo,haang Betesda.

Mala i hona grang ana hol bani muruke aine mena olungwi. 3 Olungure mala iari nibil ongwo miki weni ire, omeling gidungwo ire, kebering aling ki sungwo iredire, mongwi. (Mongure ensel ta nir diganala pire nir i hone pera kungwi. 4 Kungwo

gin iwe, ari hobi gintani nir ali namna direhan momba, yal taniga homa iri si nir alapire u wai ongwi. Omia homa iri sungwoyali u wai omua di pungwi.) 5 Ena yal tame erin tri pela ten et yia molere nibilpai mongwi. 6 Mongure Yisas pi hamba,hamen haya nibil omia ul pare pare momiahangwi. Hanere yu ditongwi, “Ni si honerala di pino?” 7 Dungure nibil ongwo yali yu ditongwi, “Yahuno, nir ho tongwo gini, na yal ta na aule i pi nir ali olangure uwai nalba? Na nan nalga pamiba, yal tairi si homa pire na pia si emgi olimua.”8 Dungure Yisa yu ditongwi, “Ni aire ku-gal ire hol wayo.” 9 Ditomia yal i yulanggaung para nimni mole, kugal kri di ire holwangwi.

Wangwo gin iwe, Sabat habang mongwi.10MomiaYuda ari hobi uwai ongwoyal i yuditongwi, “Omaga erin bir mominia, kugalkri di wakio.” 11Dungure yal i yu ditongwi,“Na awai ol na tongwo yal iwe, yu di natomia, kugal i nin kri di wayo dungwomeriwaiwa.” 12 Dungure ari hobi hon sirin boltongwi, “Kugal kri di wayo di ni tongwo yali haang arawe?” 13Dimba u wai ongwo yal iYisas hang pirkimia nomani simongwi. Ariyal al miki weni u yobile momia Yisas hayaere ongwi.

14 Ena emgi Yuda ha maing oo ala awaiol tongwo yal i momia, Yisas hanere yuditongwi, “Pino, ni omaga u wai onia.Tal nigi dongwo hon olkio. Onanga Godtal pring oun weni dongwo ni tenangureinanga pamua.” 15 Dungure yal i ere pireYuda ari hobi yu ditongwi, “Na awai olna tongwo yal iwe, haang Yisas.” 16 EnaYisas Sabat habang awai ol tomia, Yudarihobi hanere, tal nigi dongwo kebering holeol tenamna dire ongwi. 17 Omba YisasYuda ari hobi yu ditongwi, “Na nabe haunghaung honagi ol momia. Ol mongure nakina ereho obilua.” 18 Yu dungwo i Yudaari hobi pire nega dire Yisas si gonamnadire ongwi. Ena Yisas Sabat haung Lomanadungwo pir ole honagi omio, te God na nannabewenimomuadimio, te yali ha dungwohobi God na kina kunung mobilua dimia,nigi de pire si gonamna dire ongwi.

God Wang honagi olala dire yulang ingwoha

Page 134: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 5:19 131 Yon 5:47

19 Ena Yisas yu dungwi, “Na haweni di niteralia. Hamen nabe Wang Weni na molia.Molere na nan piriga meri pire ta olkiwa.Nabe tal ongwo meri hanere oliwa. Nabena kina ereho obilua. 20Nabe wang na iwe,yongmiling na temolere, honagi paraweninibil di na temomua. Emgi honagi bir weninibil di na tenamia. Tenangwo i olalga niarihobi hanere, ganulun dinanua. 21 EnaNabe ari gongwo hobi tau uling yungwoairungure mol pai hon tomua. Tongwo tali Wang na ari talime tal nigi dongwo pringkina wangwo hobi tau nu ke teralgere,sigare kunamua. 22 Nabe nin ari hobi hahol ol tenama di pino? I ta ol tekinamia.Yulang na na tomia na ari hobi ha hol olte moliwa. 23 Molia Nabe haang a yuwoolanga meri Wang na para hana ayuwoolanga pamua. Yal taWang na hana a yuwoolkinga i, na bai nu si olungwo yal Nabe erepara haang a yuwo olkinanga pamua.

24 “Na haweni kara di ni teralga piro. Yalta na grana pirere, na bai nu si olungwo yali ha dungwo doling bole a i si wanangwo i,mol pai gobari haya imua. Emgi ha hol banita ikinamua. Gongwo meri gomiba, omagasigare kule u wai omua. 25 Ena habang tau tibi namua diga i omaga u tibi umua.Habang i gongwohobi GodWangnahadigapirere, tau ogolo pir na tenamba, tau piruning si monamua. Te pir na tenangwohobi mol pai wai haya imua. 26 Nabe iwe,mol pai bling memini yal momia. Mongwotal i Wang na ere yulang na tongure, molpai bling memini yal ere moliwa. 27 TeNabe yulang wang na na tongure Ari WangWeni na ari hobi kwi mol tere ebir si temolalga pamua. 28 Ha i pirere nomani sigogo dalkio. Habang u tibi nangwo gin i,ari yulagi engwo bani yone pai mongwohobi, na nuguna pirere, ere mena unamia.29 Urere tal wai ongwo hobi mol pai holnangure, talime tal nigi dongwo ongwohobi ha hol bolimbani monamua.

Yal tau Yisas haang dal tibi olungwo ha30 “Ena na tal olgiwe, na nan piriga mere

pire ta olkiwa. God Nabe grang pirigamerei wine olere ari hobi ebir sire ha hol ol temoliwa. Na nan piriga mere pire ha hol taolkia, na nu si olungwo yal i grang wine oleolga wai pamua. 31Ha iwe na nan hana tanidiralga kunung panamo? I ta paikinamia.

32 Yal ta ere momia. Molere na ha digamining aki dungwo pinua. Pinga i ere hapangwo kara dungwo piriwa. 33 Homa niyalhobi yal tau Yon mongwo bani nu siolingere, pirere Yon ha pangwo meri karadi tibi olungure, pinua. 34 Yal ta na hadiga mining aki dikinangwo tamamua. Napiriga God ni yalhobi ni aki di ni tenamadi pire di tibi oliwa. 35 Yon iwe, kewalampi dongwomerimomia dongure kuranisi ari mongwo nomani gaung bani emua.Engwo i ni yalhobi yon horega onangurewai pire haung obilga pir tenua. 36 Yon naha diga mining aki di na tomba, ta aki dina tongwiwe, mo yu omua. Ongwo meri,Nabe honagi na tongwo meri na ol pisolia.Olgere, hana mo mibi ongwo hangiwe, oGod yali na bai nu si olungwo pamua dihania. 37 Te Nabe na bai nu si olungwoyal iwe, na ha diga mining aki ni na temongwo bani momua. Momba, ni yal-hobi grang pirikirere, te gumang hankiredinua. 38 Nabe na bai nu si olimba, grangwine olkinia, Nabe hakuria boling kul niteiba, pir sina ekinua. 39 Mol pai gobariinanga ipire hamaing buku kere pirmonia.Monba, ha maing buku i, na nan hana nibildi tibi ol ni tomba, pir tekinua. 40Ni yalhobina molga bani ure, mol pai wai inanga hapirikinua.

41 “Ena na iwe, ari maa e na tenama dipirikiwa. 42 Na ni yalhobi haya ni han posia, yon milni God tekinua. 43 Te na iwe,Nabemongwobani yulang ire ya imewiiba,ni yalhobi ereyu pir na tekinua. Tekinba,yal ta nin gaung pir yuwo ere monga baniunangwo gin i, ganulun dire pir tenanua.44Ni yalhobi enin abin nin wama dire maae tenga i wai pinua. Pinba, God taniweni momia, ni tal onga wai piriwa, dina tenama di pirikinua. Pirikinga ipire,ni yalhobi tal ole God pir tengere nimaname? 45 Nabe mongwo bani ni tal ongina di mere si tenama di pino? I ta si teki-ralia. Nan kwiana moya Moses pir tengayal iwe, nin monga maing di ba bonanguregai gonanua. 46YalMoses ha dungwo ogolopir tenanga na para pir na tenanba, pirtekinia, na para pir na tekinua. Moses nahana kuria ha di engwo dimia. 47 Dimba,ni yalhobi yal Moses ha dungwo meri pirtekinia, na diralga tal ole pir na tenane?”

Page 135: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 6:1 132 Yon 6:29dungwi.

6Yisas ari 5,000 homena tongwo ha(Mat 14:13-21, Mak 6:32-44, Luk 9:10-17)

1 Ena Yisas ha i di te pisolungure erenir digan Galili Taibirias bina hoibi omingi.2 Omingere ari tabin bir weni u ku bole talguma hon dongwo ole nu nibil awai ongwoi hanere, Yisas doling bol ongwi. 3 EnaYisas na gina kina hamen hul mo pirereami di momingi. 4 Mominga gin i, Pasobaerin haung mala ungwi.

5 Ena Yisas ari mongwo bani han wabodimba, ari miki weni u tabin simia hangwi.Hanere Pilip yu ditongwi, “Nan homenamakena bring sire ari hobi tomingere ne-name?” 6 Yisas ha ta dinangwo piraladire sirin bol tere Pilip kwi han mongwi.7 Ena Pilip Yisas yu ditongwi, “Nan tu han-dred kina ipire homena bring simingereari hobi obil nenangwo kunung benamua.”8 Dungure Yisas gamahobo ta Saimon Pitaebering Endru mole yu dungwi, 9 “Kumilta mongwo ya, breti nigi dongwo ana holbani ire, pisi su ire dire, dima dungwiyawe.Dimba ari hobi miki weni momia hom-ena gi obil tomingere kunung bekinamua.”10 Dimba Yisas yu di na tongwi, “ari hobiami do di to.” Timiya kul miki weni bomia,bongwobani ami dimongwi. Mongwohobiiwe, yagr namba i mu dire miki weni paibtausen momia. 11 Ena Yisas homena bretiire, “God homena na tengawai piriwa” diredu dire arihobi ebir si tongwi. Tere pisi suire ongwo meri yu olere, ebir sire arihobitongwi. 12 Tongure ari hobi nere miingongwi. Ongure Yisas na gamnahobo yu dina tongwi, “Homena nere egere olungwotal i, i ku bole gal giro. Tau aidolana dipirikiwe.” 13 Dungure na yalhobi homenabreti ana hol bani nere egere olungwo tali, i ku bole gal basket ana holo holo kebenasutani girimingi.

14 Ena ari hobi homena i nere tau egereolere, Yisas tal guma hon dongwo omiahangwi. Hanere yu dungwi, “Aye, Godhana togu yal unama dungworai, omagaganba baniya u tibi ungwo haminge.”15 Dimia Yisas pungwi. Pungure ari hobiure Yisas na nan singaba king monangurekiana ol gogo dal teralua di pire a i si

mongwi. Mongwo sina i Yisas simeng boltere haya ere hamen hul omia, ari hobihankungwi.

Yisas nir aulung bani hol wangwo ha(Mat 14:22-33, Mak 6:45-52)

16 Ena hamen girungure na gamnahobiere nir digan bina omingi. 17 Pirere eresipi ala pire Kapaneam namna dire omingi.Hamen hama sungure Yisas humia nayalhobi nan pi momingi. 18 Momingerehamen hair mu dinba ure nir sii bir weniumia. 19 Na yalhobi sipi pul si pi nir minisina omingi. Omingere Yisas nir aulungbani bare u pa dungwi. Dimia na yalhobihanere milna sigiri gomingi. 20 Gominba,Yisas yu di na tongwi, “Na nan wiya, kulpirikio.” 21 Dungure na yalhobi “ala wo”diminba, sipi gintani u nir bina pa dungwi.

Ari yal al tau Yisas wa dungwo ha22 Ena tanangwo ari yal al hobi Yisas

hamen hul omiraya, unama dire nir diganbina i kwi han mongwi. Yisas na gamna-hobo kina ereho sipi ala i oma di pirikimia,na gina hobi nin omiraya di hangwi. 23 EnaTaibirias sipi tau Yisas breti bigi dire gama-hobo kina kuria sire nongwo bani u padungwi. 24 U pa dungure yalhobi Yisasgamnahobo kina umua dire han momba,hungure yalhobi hon wa du i Kapaneamongwi.

Yisas hamen homena breti moliwa dungwoha

25 Ena yalhobi wa du i pi nir digan binapire hamba, Yisas momia hanere yu di-tongwi, “Tisao, ni tal haung u timiya padine?” 26 Dungure Yisas yu ditongwi, “Naha pangwo di ni teralia piro. Ni yalhobihomena breti ni tega ne miin onga ipire nawa dunba, te na yulang ire tal guma hondongwo olga i pirere na wa dukinua. 27 Niyalhobi homena wo nengiwe, yo te menaolinia, ipire honagi tani olkio. Nomanikwian honagi para i mu dire ol i pire sigarekulemol pai gobari inanga pamua. TeNabeGod yulang haya na te pisolimia homenaiwe, na Ari Wang Weni molia, ni teiwa.”28 Dungure yalhobi yu ditongwi, “Na yal-hobi tal olere God honagi ol tenamne?”29 Dungure Yisas yu ditongwi “God honagini yalhobi onanga yu pamia. God na nusi olungwo yal molga ipire, pir na tere

Page 136: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 6:30 133 Yon 6:59

grana wine ol na to.” 30 Dungure yalhobiyu ditongwi, “Ni tal guma hon dongwotal onanga na yalhobi hanere pir ni teregran wine onamne? Te tal honagi ongerehanamne? 31 Na kwiana moya yalhobiganba po engwo bani menan gol molere,homena ta haangmanaGod tongwonomia.Nongwiwe, ha maing mining ta yu pamia,God homena ire pia si manbi ole yali tomadimua.” ( Eks 16:4) 32Dungure Yisasyu ditongwi, “Ni ha weni kara dinba, nadi ni teralga piro. Yal Moses iwe, homenani tekungure, Na Nabe tani homena nitongwo pamua. 33 Homena breti God nitongwiwe, yal ta hamen bani pisole, ya imeure, ganba ari mol pai i tibi ole ni tomua.”34Dungure yalhobi yu ditongwi, “Yal Yisasye, ni homena i mone na te monange.”35 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobiyulan homena na tani molia. Te yal ta nadolna bonangwiwe, kwian nomani menanta golkinamua. Te yal ta na pir na terewa monangwiwe, nomani kwian nir ta golmolkinamua. 36 Ena ni yalhobi na haya nahanpo sinba, pir na terewine ol na tekinua.37Nabe ari tau i na terala di pinangwo hobina pir na tere dolna bonamua. Bonangwohobi na ere po di teral mo? I ta ditekiralua.38 Na nan piriga mere pire hamen bani yaime ure tal yu ta olkiralua. Na bai nu siolungwo yal i grang wine ol tere olalua.39 Yal iwe, yu onama dire na bai nu sirehonagi ana bani emia. Engwo i meminiyu pamia. Ari yal al tau nu ke tere i nakebena bani tabin sinangwo hobi, na taaidolalga paikimua. Te emgi habang kulenangure hamen ganba wai sinangwo giniwe, uling yugere airangwo pamua. 40Nabeiwe, yu nomani si pimia. Ari tau Wang nana hanere, pir na tere wine ol na tenangwohobi, mol pai gobari ire mol panangwopanamua. Te habang kul enangwo gin i,uling yugere airangwo pamua,” dungwi.

41 Ena Yisas, “Na nan hamen homenamolere ya ime wiwa,” dungure Yuda yal-hobi para para ha di tole ware yu dungwi,42 “Yisas iwe, yal Yosep wang irai momia,nan irang aang para han po siminga irawe.Talongwo hamen bani ya ime wiya dime?”43 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobiha di tole wakio. 44 Yal ta yamoni nadolna bonanga paikimia. Na Nabe yal ta

ni aule i ure na molga bani olangwo yali,na dolna bonanga pamia. Bonangere emgihabang kul enangwogin iwe, ni ulni yugereairanga pamua. 45 Hana togu yalhobi hadi buku ala engwo i, God nin arihobi nir sitenangure pinangwo pamua. Yal ta Nabegrang pire hanere wine oliwa dingiwe, nadolna bonanga ha wo dinua di hanamua.46 Yal ta Nabe gumang hankimia. Na nantani Nabe God kina si daule mole gumanghanere wiwa.

47 “Ena piro. Yal ta na pir na tere wamo-nanga yali, mol pai gobari ire mol panangapananua. 48 Na nan nomani mol pai waihomena moliwa. 49 Homa weni kwianamoyahobi ganbapo engwobanimolehom-ena haang mana nere moli pire emgi golwai simua. 50Gomba, hamen homena ta yaime umia. Yal ta nenangiwe, ta golkinanua.51 Na hamen homena molia, hamen baniaidole ya ime wiwa. Yal ta mol pai homenai nenangi, nere ya mol pananga pananua.Na homena breti ni tegiwe, na nan gaunamiing ni teiwa. Teya ganba ari yal al hobinere mol pai wai inamua. Na ha weni karadi ni teya ogolo piro,” dungwi.

52 Ena yu dungure Yuda ari hobi ninha bolbin dungwi, “Yal i gaung miingnan nenanua, dungwo i talongwo di natome?” 53 Dungure Yisas yu ditongwi,“Piro. Ari Wang Weni na gauna miingnekire, algi nekire dinanga, mol pai waita ikinanua. 54 Te yal ta na gauna miingnere algi nere dinanga yali, mol pai go-bari ire ya mol pananga pananua. Emgihabang kul enangwo gin iwe, ulni yugereairanua. 55 Ena na gauna miing iwe, algikina homena nima ongwo dimia. 56 Yal tana gauna miing nere algi nere dinaga yali,ni na kina si daule mol i nabilga nabilua.57 Nabe mol pai bling memini hong yal ina nu sungure wiwa. Ugere bling meminiyal i yulang na tongure na ere mol paibling memini yal moliwa. Molia yal ta nagauna miing nenangiwe, mol pai yulanani tegere ire ya mol pananga pananua.58 Panangiwe, na homena molere hamenbani aidole ya ime ugere nenua. Homenanenga iwe, kwiana moya homena mananere mol i pire, gongwo meri ta nekinua.Homena i nenaga mol pai gobari ire yamol pananga pananua.” 59 Dire Yisas Ka-

Page 137: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 6:60 134 Yon 7:17paneam ha maing oo ala i ha nir si tere hai ditongwi.

Yisas ha iwe nomani wai inangwo ha60 Ena Yisas ha dungwo i doling bongwo

ari miki weni pirere yu dungwi, “Ha dung-wiwe, na yalhobi pir oun de iminia. Araogolo pire wine oname?” 61 Yu diremomba, Yisas ha di tole wangwo i hayahan po sungwi. Sire yu ditongwi, “Na hadi ni tegarai ni yalhobi pir oun denangana pisolano? 62 Na Ari Wang Weni molia,inaa di ere hamen bani pi molalga talwa dipinane? 63 God Kwiang aki di na tongure,mol pai wai ominia. Te gauna iwe, aki dina tenangure mol pai wai inamno? I taikinaminia. Na grana ha di ni tega i, molpai ire, God Kwiang ire mol pai wai onangapire di ni teiwa. 64 Teiba, ni yalhobi mongasina i tau nomani si pir na tekinua.” HomaYisas ari nomani si pir tekinangwo hobihaya pir po simua. Te bai tal sinangwoyal i ere haya pir po simua. 65 Ena Yisasha ainere yu ditongwi, “Nabe God yal tauyulang tere aki di tekinangure, na molgabani ure dolna bonamo? I ta bolkinamia.HomaGod yulang tenangure namolga baniure dolna bonangwo pamua. Ha wo karadiwa,” dungwi.

66 Ena Yisas ha i ditomia doling bongwoari miki weni pire Yisas mobing hal watere ere ongwi. Pire emgi hon ure Yisasdoling bolkima. 67 Yu omia Yisas na gam-nahobo ana holo holo kebena sutani yu dina tongwi, “Ni yalhobi para na na pisolenanmo?” 68Dimba Saimon ha yu ditongwi,“Yal Yisas ye, na yalhobi ni aidole makenanaminga han dine? Ni hani iwe, wine olipire, mol pai gobari ire mol panamingapanaminua. 69Ni God mongwo bani kina sidaule monia di piminga irawe.” 70DungureYisas yu di na tongwi, “Ni yalhobi ana holoholo kebena sutani nu ke ni teiwa. 71Teiba,ni monga sina i yal ta kumo pamua.” Enakumo haang engwo yal iwe, yal Saimonwang Yudas momia. Yal iwe, Keriot ganbahong yal han dimia. Yal Yudas iwe, Yisasgrang wine ongwo yal weni momia, bai talsikinangwo mere sungwi.

7Yisas nin gamahobi pir tere a i si wakungwo

ha

1 Ena habang ta Yisas Galili ganba wamongwi. Molere Yuda ari hobi Yisas sir-ala di omia hanere emgi hon Yudia ganbanangwo ha pirikungwi. 2 Kire momba,homena aang domia Yuda ari hobi oo tabilsire gal mole erin mongwi. 3 Ena Yisasebering hobo Yisas yu ditongwi, “Timiyaaidole Yudia ganbanamnapano. Omingeregaminahobo irai ni tal guma hon dongwool tengere hanamia. 4 Ari tibi monangwoyali, tal kul si onamo? I ta olkinama. Yalta guna hana ari hobi para pinama diresina weni mole i tibi olungwo haminua.Yu ongwo meri onanga ari hobi ni gunhan pinamua.” 5 Ebering hobi Yisas hadungwo doling bole a i si wakire yu dimia.6EnaYisas yu ditongwi, “Ni yalhobi habanggirungwo tangwomoli ungamoli nania, nahabang olo mala humua. 7 Ari para wenini yalhobi ta yong ki e ni tekimba, na talnigi dongwo ongwo di tibi ol waga i hanereyong ki e na tomua. 8 Ni yalhobi nin pierin molere homena nenana pio. Na nalgaha pirikiwa. Na nalga haung kul ekimua.”9Ditere Galili ganba ya mongwi.

Erin haung Yisas harala dire ongwo ha10 Ena Yisas ya mongure ebering hobi

erin habang erin mole homena si gal ner-ala dire ere ongwi. Ongure emgi Yisas utibi engure ari ta hankima, kul si ongwi.11 Ena Yuda ari hobi erin habang i Yisasunam mo dire kwi han mongwi. Mole,“makena mome?” dire sirin sirin bole wadu i ongwi. 12 Ena ari hobi haning holwangwi. Ware tau “yal waimomua” dimba,tau, “hasu kela kul wangwo yal momua”dungwi. 13 Dire ha ta di tenamba, Yuda arihobi kulung pire ha ta di tibi ol tekima.

14 Ena erin i tau mol sina mugu sungure,Yisas ere Yuda ari bling mining ha maingoo ala pire ari hobi ha nir si te mongwi.15Mongure Yuda ari hobi ha nir si tongwopirere nomani si gogo dale yu dungwi, “Yali sikul dikimiraya, ha maing makena i urenir si tome?” 16Dungure Yisas yu ditongwi,“Na ha nir si ni tegiwe, na nan hana taman.Na nu sungwo yal God grang pire di tibiol ni teiwa. 17 God yulang na tomia pireha pangwo di tibi oliwa. Yal ta God grangwine olala di pinangiwe, na ha pangwodimin mo, hasu dimin mo, emgi nin ebir si

Page 138: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 7:18 135 Yon 7:43pinanua. 18Yal ta ninnomani sinangwowaipanangwo di tibi ol tenangwo i, nin gaungpir yuwo ere dinangwo pamua. Pamba,yal ta nu si olangwo yal i gaung pir yuwoerala di pinangwo yali, nin gaung pir yuwoenangwo paikimia. Hasu kuni talime geraita i tibi olekire amane monamia. 19 Homayal Moses God Lo krehaman ha para dini tongwo pinia. Pinba, yal taniga wineolkinua. Wine oliwa dinba, krehaman hamining ta yal ta sigolkio dimba, na na sigolala di onia. Olere ha i wine olkinua.”20Dimba ari hobi yu ditongwi, “Ni kumoigipania, ara ni si goname?” 21 Dimba Yisasyu ditongwi, “Na tal nimnimongwo ta olgahanere nomani gogo siniraya. 22 Homayal Moses wani hobi gaung banta bol olodi ni tomiraya. Tomiba, tal iwe, hongebekwianamoiyamemini pangwo ongwomeriomaga ya ol monua. 23 God Lo krehamanha Moses wine olala di pire, Sabat habangkumil migi gaung bol olinia. Ole tenba, nanibil pangwo yal ta Sabat habang awai oltega wigi sire u wai ongwo i, ni yalhobitalongwo nigi de pir na tene? 24 Omin yamone hangi hanere ebir sinanga paikimia.Nomani ogolo si piri kunung olere ebirsinanga pamua,” dungwi.

Arihobi, “Yali Kraist mommo?” dungwo ha25 Ena Yisas yu dungure Yerusalem

malgi ari tau yu dungwi, “Ari hobi yalta si gonaminua dungwo yal irai momio?26 Hanega. Yal i ari maulung bani molereha dimia. Dimba ari hobi ha ta sikir maurediguane wa tekimia. Yuda ari singabayal i singaba Kraist moma di ham mo?27 Singaba Kraist monangwo oong maninghan po sikinaminba, yal iya oong maninghan po siminga irawe,” dungwi.

28 Ena Yisas ha maing oo ala ya molereha nir si te mongwi. Mole gala bir direyu dungwi, “Ni yalhobi na na hanere, oonamana han po siwa di pino? Pinba na nanpiriga mere pire ta huya. Nabe na nusungurewiwa. Yal God ha pangwohong yalmomba, ni yalhobi han po sikinua. 29Na yali kina si daulemole na nu sungurewiya, yalimaing nananhanpo siwa.” 30Dimiawe arihobi han honamba, yal i habang olo werigidikimia han uning si olungwi. 31 Ena arimiki weni Yisas pir tere ha dungwo a i simole yu dungwi, “Kraist emgi ure tal guma

hon dongwo onangure, yal i tal ongwo i yaime sinamo? Ta sikinamia. Kraist yal i paramongwo haniwa,” dungwi.

Yalhobi plisman ta Yisas hane sinama direnu si olungwo ha

32 Ena ari hobi haning hol wamia, Perisiyalhobi pirere ha maing oo kene ongwohobi ditongwi. Ditere ha maing oo keneongwo hobi ire, Perisi yalhobi ire dire,polisman tau nu si olungure, Yisas hansirala dire ongwi.

33 Ena Yisas ha yu dungwi, “Na haungobilga ni yalhobi kina mobilua. Molereere na bai nu si olungwo yal i mongwobani siina di nalga pamua. 34 Nalgereemgi ni yalhobi na wa dunanba, hon ta nahankinanua. Pi molalga bani ni yalhobital ole ure na hanane?” 35 Dungure Yudaarihobi nin di wama tere yu dungwi, “Yal iu makena nangwo nan hankinaminga piredime? Yal i yol Griki ganba Yuda ari tau pimongwo bani pire ha maing nir si tenamanam mo? 36 Ni yalhobi na wa dunanba,hon ta na hankinanua. Pi molalga bani niyalhobi tal ole ure na hanane? dungwo iraimemini pirkiminue,” dungwi.

Nir iwe nomani mol pai nabilungwo ha37 Ena erin i wai sinama dire ku bir

weni bole mongwi. Mongwo gin iwe, Yisasu aire mole gala bir dungwi, “Yal ta nirgonangwonamolga bani ure nenama. 38Teyal ta na ha diga i doling bole pir na teremonangwo i, yong sinali nir kung sungwomere aine aine pai monangwo monamua.Ha maing mining ganing ha yu dire boleemua.” 39Yal ta Yisas pir te wanangwo GodKwiang inangwo i pire Yisas ha yu di emia.Habang gin i, Yisas manbi mole God kinasi daule molkimia, God Kwiang olo ya imehuma.

Arihobi poing paing sire bolbin dungwo ha40 Ena ari tabin hobi Yisas ha dungwo

i pirere yu dungwi, “God hana togu yalta unama dungwo irai yal i weni mo-mue.” 41 Dimba yal tau yu dungwi, “A, i tamolkima. Singaba Kraist momue.” Dimbayal tau yu dungwi, “A, singaba Kraist Galiliganba u tibi hunamia. 42Ha mining ganingta yu pamia, Kraist iwe, Debit gang momia.Molere Betelehem Debit oo malgi kul ena-mua dimiraya.” ( Mai 5:2) 43Ari hobi

Page 139: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 7:44 136 Yon 8:20sikira dire tau “momua”, tau “molkimua”di mongwi. 44 Tau Yisas han honamba, yalta pire Yisas aling su a i si molkungwi.

Yuda ha maing singaba hobi Yisas pirtekungwo ha

45 Yu ongure polisman hobi hon erepi ha maing oo singaba, Perisi hobi kinamongwo bani ongwi. Ongure yu sirin boltongwi, “Yal i aule ire hunia, talongwoone?” 46 Dungure polisman yalhobi yuditongwi, “Homa Yisas ha dungwo tal iyal ta yu dinangwo hankiminga irawe.”47 Dungure Perisi yu ditongwi, “Yal i niyalhobi para kela kul ni tongwo time. 48Nagamna hobo kaunsil yal ta mo, Perisi yalta yal i ha dungwo nomani si pir tomo?Ta pir tekimia. 49 Tekimba, ari tabin hobiMoses God krehaman ha i ogolo pirikimia,i bolimbani olimua. Olungure God yongki ei tere gumang bani kun yo hau ireungwo mere han monangwo monamua.50 Ena Yuda ari kaunsil yal ta Nikodimashoma Yisas mongwo bani ure pir tongwoyal iwe, omaga mole yu ditongwi, “Nankrehaman ha iwe, yu pamiraya. Yal ta hadinangwo pirekire, ha hol ya moni goinghane ol tenaminga paikimia. Ha dinangwohoma pirere, oun denangwo emgi ha hol oltenaminga pamua.” 51 Dimba ari hobi yuditongwi, “Ni Galili yal mono? God hanatogu yal ta Galili ganba u tibi hunamua direha maing buku di engwo pamia, ni kerepirikino?” dungwi.

8Al ta yal wu sungwo ha

1 (Ena ari hobi para ere hona hona omba,Yisas ere hamen hul Olibe ongwi. 2 Pimolere honmil sinamoki ere ya ime ure hamaing bling mining oo ala ongwi. Ongureari hobi para u ku bongure ha maing nir site mongwi. 3 Mongure God Lo krehamanha nir si tongwo hobi ire, Perisi tau iredire, al ta yal wou sungure, aule ire pire arihobi mongwo maulung bani engwi. 4 EreYisas yu ditongwi, “Tisao, al i yal ta wousungwo hanere aule ire uminua. 5 Nankrehaman hamemini pangwo yalMoses yudi emiraya, al ta yu onangwo kwahulu irenugu sigu di olo dimiraya. ( Lev20:10, Diu 22:22-24) Dimiraba, ni tal onama

di pine?” 6 Dire ha holere Yisas ha dimere si tenamna di pungwi. Pimba Yisasikwi bole aling miling ganba bani miningbongwi. 7 Bol mongure ari hobi sirin sirinbol tongure, Yisas hon han piga dire yuditongwi, “Ni yalhobimonga sina i yal ta talnigi dongwo olkinanga prin paikinangurewigi sire monanga yali, homa al i hulunugu sigu dinanga pamua.” 8 Yu diterehon ikwi bole ganba mining bongwi. 9 Enayalhobi ha i pirere, gai gole tan tani yorodi maini ongwi. Pire singaba hobi homaengure gamahobi emgi ere ongwi. OngureYisas nin mongure al i kina ereho mongwi.10Mongure Yisas airemole al i yu ditongwi,“Alhuno, yalhobi ni ha hol ol ni tongwo iraimolkimia ere omo?” dungwi. 11 “Yal Yisasye, para ere omua,” dungwi. “Na para hahol ol ni tekia. Ni ere malgi pirere emgi talonga tali hon olkio,” ditongwi.)

Yisas “Na ganba kewamoliwa, “ dungwoha12 Ena Yisas hon aine arihobi yu di-

tongwi, “Na iwe, ganba kewa lampi molia.Yal ta na na dolna bonanga yali, si bongwoali molala di pino? I ta molkinana. Kewadere kurani sungwo bani mol pai ol i nangananua.” 13 Dungure Perisi yalhobi Yisasyu ditongwi, “Ni nin pinga meri pire dinia.Dingiwe, u hasu pamua.” 14 Dungure Yisasyu ditongwi, “Ogolo pir kun ole dikinia. Nanan molga maing di ni tega i ha pangwokara di ni teiwa. Na kwaling ta ure kwalingta nalga hol i para pir po sire molia. Molibani yalhobi na kwaling ta ure kwaling tanalga hol i para pir po ta sikinia. 15 Naganba ari hobi nin memini pangwo ebirsinga tal sinia. 16 Na iwe, yal ta yu ebir sitekiwa. Tekiba, gin ta yal ta ebir sire ha holol teralga hol wai ol teralga pamua. Na nanol teralga taman. Nabe na nu si olungwoyal i kina ereho si daule moli pirere, olteralga pamua. 17Ena ni yalhobi krehamanha yu pamiraya. Yal sutani grang u taninangwo i ha pangwo dinamia. 18 Te na hadiga i, na nan dima di pirikio. Nabe na bainu si olungwo yal i kina ereho si daulemolegrana u tani obilua.” 19Dungure ari hobi yuditongwi, “Nabinmamome?” dungwi. “NaNabe kina na hankinia. Na molga mainghan po sinanga, Nabe maing para han posinanga pamba,” dungwi. 20 Ha maing oo

Page 140: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 8:21 137 Yon 8:42weran ta awai moni olungwo bol bani Yisasmolere ari hobi ha yu ditongwi. Ditombaari hobi ta han sikima. Han sinangwohabang werigi dinangwo sinamba, werigidikimia han uning si olungwi.

Yisas, “Na nalga holi ni yalhobi ta ho-nanua,” dungwo ha

21 Ena Yisas hon ainere yu ditongwi,“Na ere nalia. Nalgere ni yalhobi na wadunanba, tal nigi dongwo ol wanga pringpai ni tongwo bani gonanua. Na nalga holi dolna bolala di pinanba, ta bolkinanua.”22 Dungure Yuda ari hobi yu dungwi, “Nanalga hol i dolna bolala di pinanba, tabolkinanua di na tomia, memini iwe, yali nin wi sire gonangwo pire dim mo?”23 Dimba Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobimanbi timiya u tibi unia. Na God mongwobani ya ime wiwa. Ni yalhobi ganba baniyahong monia. Te na iwe, ganba baniya hongta molkiwa. 24 Na ha haya di ni te pisolgapinia. Tal nigi dongwo ol wanga prin ikina ereho gonanua. Na molga maing di nitega ogolo pirikinangiwe, tal nigi dongwool wanga prin i ya di panangure kina erehogonanua.” 25 Dungure arihobi Yisas sirinbol tongwi, “Ni ara mone?” Dungure Yisasyu ditongwi, “Na ha hongebe di tibi ol nitega yal irai molgiwe. 26Ni yalhobi mole talol i onga maing iwe, na di tibi ole ebir si niteralia. Teraliba, na bai nu si olungwo yali ha pangwo mere ogolo weni di nima piremomia. Mongure na ha i, i ure ganba arihobi di ni teiwa,” dungwi.

27 Ha iwe, Yisas hamen Irang ditibi olimba, ari hobi pir po sikimia.28Sikungure Yisas arihobi yu ditongwi, “NaAri Wang Weni molia. Molgere emgi na sigole a yuwo olanga gin iwe, na ha hongebedi tibi ol ni tega yal irai molga maing hanpo sinanga dimia. Sinanga gin i yal i ninpungwo mere pire tal ta olkungwo pamia.Irang yulang tongure ire ha nir si tongwopamua di pinania. 29 Te na bai nu sungwoyal i na kina ereho si daulemole ubilgamolinabilua. Na honagi ol molgere yal i na waihamia, mobing hal wa na tenangure na nanta molkiralga pamua.” 30 Ena Yisas ha i dite pisolungure Yuda ari tabin hobi tau yali pir tere mongwi.

Haweni miling pangwo ha i ol ni tenangurehan holkungwo meri monanga ha

31 Ena Yisas pir tongwo hobi yu di-tongwi, “Ni yalhobi na hana ogolo pirewine onangiwe, na gamna hobo weni mo-nanua. 32 Molere ha miling pangwo hobimuru di engwo i ogolo pinanua. Pirere hanholkungwo mere molere tal nigi dongwoolkire, amane monanua.” 33 DungureYuda ari hobi ha pring yu siina ditongwi,“Na Ebraham gang mominge. Molere nirhonagi ari ol ware han hongwo mere tamolkiminue. Han holkungwo mere mo-nanua di na tenga i, tal ole molalga piredine?” 34 Dungure Yisas yu ditongwi, “Yalta tal nigi dongwo ole wa monangwo yali,God pring tongwo i yal i nin hanhonangurewa monamua. 35 Singaba ta yal ta hanholere honagi ol na to dinangwo gobariol te monamo? I ta molkinamia. Wangi nin honagi ol na to dinangwo i, gobariol te monangwo monamua. 36 Ni tal nigidongwo ol wanga pring bani hani pai mo-nanba, God Wang na iwe, ure gule ole apoira si ni teralga pamia. Teralgere haniya pai monano? I ta molkinania. Amaneweni monanga pamua. 37Ni Ebraham gangmonga haminia. Haminba, na ha diga i, niyalhobi pir sina ere a i si wakinia. Wakirerena si golala di onua. 38 Na Nabe Godmongwo bani talhan pire hane olga mereiwe, ni yalhobi di tibi ol ni teiba, ni yalhobia i si wakinia. Nin nabin ha di ni tongwo i,a i si ware monua.”

“Ni yalhobi nabin Seten momua,” dungwoha

39 Dungure yalhobi Yisas yu ditongwi,“Na nabe tani Ebraham momua.” Dun-gure Yisas yu ditongwi, “Ni Ebraham gangmona, ongwo tali onanga pamba, molk-inua. 40 Na ha di ni tegiwe, God ha milingkina di na tongure di ni teiwa. Di ni teiba, niyalhobi na si golala dire wara kenua. Kengatali yal Ebraham ta yu olkimua. 41Te ni yal-hobi iwe, nabin talhan ongwomeri giu direonua.” Dungure yalhobi yu ditongwi, “Ayonamine pasendia gir na kungwo momno?Ta molkiminia. Nabe tani God momua.”42Dimba Yisas yu ditongwi, “Ni ha pangwodinba, nabin God moma yon milni na ten-gere. Na iwe, God kina ereho si daule moleuge. Ure na nan piriga mere pire ta huya.

Page 141: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 8:43 138 Yon 9:9God na bai nu sungure wiwe. 43Ni yalhobina ha diga tal ongwomemini pir po sikine?Na ha di ni tega irai ogolo a i si wanangaha pirikinia. 44 Ni yalhobi nabin tani kelamala hong Seten momia. Yal iwe, yonwu bili nangwo haung ni yalhobi para pikebering bani tabin si monanga monanua.Seten iwe, homa weni sigongwo hani blingmemini momia. Molere du ha gogo di wamolere, ha miling kina pangwo hol i ta dol-ing bolkimia. Bolkire hasu kela mala hongyal hani bling memini momia. Molere ninmemini pangwo mere olere hasu di wa-mua. 45Na iwe, ha pangwo kara di ni teiba,ni yalhobi pir na tenanga tekinia. 46 Niyalhobi monga sina i yal ara na tal haungtal nigi dongwo olgere di tibi olane? Na hapangwo kara di teya, ni yalhobi talongwopir na tekine? 47 God kul engwo hobi iwe,God nin grangwine omia. Omba, ni yalhobiGod ta kul engwo molkinia. Molkirerena ha diga a i si wananga ha pirikinua,”dungwi.

“Yisas Ebraham kul ekungwo haung nahoma moliwa,” dungwo ha

48 Ena Yuda ari hobi Yisas yu ditongwi,“Ni kumoigi panua. Wiyol ta Sameria yalmonua, di ni tegarai, ha pangwo kara dini teiwa.” 49 Dimba Yisas yu ditongwi,“Na kumoigi payo? Ta paikia. Na Nabehaang a yuwo oliba, ni yalhobi na hanadi kul sinua. 50 Singiwe, na nan hanadal yuwo erala di dima di pino? God nahana dal yuwo erala di olere ha hol oleebir si na te momua. 51 Yal ta na granaha wine onangiwe, ta golkinania, ya molpananga pananua.” 52 Dungure Yuda arihobi yu ditongwi, “Omaga na yalhobi hayani han po siminia. Ni kumoigi panga time.Nabe Ebraham haya gongure, te God hanatogu yal hobi haya gol i omia. Te ni, yalta na grana wine olere ta golkinania, yamol pananga pananua dinga i, tal ongwodine? 53 Nabe Ebraham gomia, ni singabaEbraham i ime olere, ni mokene kulala didino? Te God hana togu yalhobi ere gomia.Ni talongure na nan singaba molalua dipire gaun di yuwo ene?” 54 Dungure Yisasyu ditongwi, “Na nan hana dal yuwo emuadingiwe, eralga paikimia. Te yal ta na hanadal yuwo engwo yal iwe, Nabemomia. 55Ni

yalhobi God haang dal tenga yal iwe, naNabe momua. Momiba ni yalhobi han kunolekinia, na nan han po siwa. Te na yu dini teralia, God na hankiwa di ni teralgiwe,hasu di wanga mere di ni teralba. Na karahan po sire ha dungwo meri ogolo wineoliwa. 56 Ni yalhobi kwian moya Ebrahamiwe, na unamua dire homa gun e na to-mua.” 57DungureYuda ari hobi Yisas yu di-tongwi, “Ni me erin pipti ta i olekinga ipiretalmere ole Ebraham hanane?” 58 DimbaYisas ari hobi yu ditongwi, “Ebraham olota kul ekungure na homa moliwe. Ha wenikara di ni teiwa.” 59Dungwo i ari hobi nigide pire Yisas hulu kuba sinamba, yal i hamaing oo ala kul simolere eremaini ongwi.

9Yisas omeleng gi dungwo yal ta awai ol

tongwo ha1 Ena Yisas na gina kinawiyala pire yal ta

omeling gi dungwo mongwo hamingi. Yaliwe, homa aang yong miling sina omelinggi dire mena ungwi. 2 Ena na gamnahoboYisas yu sirin bol tomingi, “Tisao, yal aratal nigi dongwo ol tongure, aang yong mil-ing sina omeling gi dire ume? Irang ommo,aang om mo, nin ome?” 3 Diminba Yisasyu di na tongwi, “Omeling gi dungwo yali irang aang tal nigi dongwo ongure te nintal nigi dongwo ongure omeling gi dimuadingiwe, memini yu paikimia. Omelinggi dikima God yulang tekinangwo pamba,omeling gi dimia God yulang tere a pila ditenangwo hananga pamua. 4 Omaga ari yadungwo meri na bai nu sungwo yal Godhonagi ol i naminga pamia. Te hamen kulengwo gin i, hamen si bonangwo honagionaminga haung ta dikinamia. 5Na omagaganba baniya ya molgiwe, ganba kewalampi dongwo meri mole arihobi au di temoliwa.” 6 Dire ebil si ganba bani olenonere omeling holo holi aklu gale biltongwi. 7 Bil tere yu ditongwi, “Ni Siloamnir digan bigi sinana po.” Dungure erepire grang gumang bigi sungwi. Sire erememini ure omeling wai dungure hangwi.

8 Hamiawe, eni hobi molere, “homa yali homaulung ami di molere, moni na todire hong di na te mongwo haminiraya,omaga yal i mom mo, ari wo mome?”dungwi. 9Dimba yal tau “momua” dungwi.

Page 142: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 9:10 139 Yon 9:36Yal tau “gumang grang hongwo meri iraihomba, molkimua” dungwi. 10 Dimba yali nin mole, “na weni kara molge,” dungwi.“Tal ongere nin omin pila dime?” dungwi.11 “Yal ta haang Yisas wa dinga yal irawe,ganba nonere omena holo holi aklu galebil na tomia. Tere, Siloam nir digan bigisinana po di na tomia. Di na tongwo meripire bigi sigere omena gumana wai dun-gure talhan para haniwa,” dungwi. 12“Awaiol ni tongwo yal imakenamome?” dungwi.“Mongwo hankiwa,” dungwi.

13 Ena yal i omeling haya gi dungure auleire Perisi mongwo ongwi. 14 Ongwo giniwe, Sabat habangYisas banbadirin nonereyal i omeling apila ditongwi. 15 Ena Perisiyalhobi yal i hon sirin bol tongwi, “Ni ominpila dingi talmere ol ni tome?” dungwi.“Yal i ganba nonere omena bani aklu galebil na tongure bigi si olega omena waidimua,” ditongwi. 16Dungure Perisi yal taumole, “Yal i Sabat habang ta wine olkimia,God yal i ta nu si olekimua,” dungwi. Teyal tau mole, “A, tal nigi dongwo ongwoyal i awai honagi ol tekinamba, omia hank-ino?” dungwi. Dire ari sikira dire bolbin dimongwi. 17Molere omeling gi dungwo yali hon sirin bol tongwi, “Yal i omen apila dini tongwo ni talwa di pir tene?” dungwi.“Yal iwe, God hana togu yal moma diwa,”dungwi. 18Dimba Yuda ari hobi yal i omel-ing gi dungwo apila di tongure moma dihane molkima. Molkimba, irang aang galadungure ure di tibi olungwi. 19EnaYuda ariaang irang ha hol ol tere, “Ni yasuri wanimomo? Kul nega haung omeling gi diremena umua dino? Dinba omaga omelingwai dungwi hankino?” dungwi. 20 Dimbairang aang suri yu ditongwi, “Gir iwe, nayasu kul ebilga momia. Mena ungwiwe,na yona milna sina omeling gi dire menaungure i waga momia. 21 Momba omelingpila dire wai dungwiwe, na yasuri han posikibilua. Sikibilio, te yal ta apila di tongwoyal iwe, ere para han po sikibilua. Sikibilia,ni yalhobi nin yal i sirin bol piro. Pinangaari gir momia, nin hamia di tibi olamua.”22 Ena irang aang suri iwe, Yuda ari hobikulung pirere ha yu ditongwi. Te Yuda arihobi iwe, homa nin ha yu di ere momia.“Yal ta ha maing oo ala ure, Yisas singabaKraist momua dinangwo yali, ha maing oo

ala hon huyo” dire, hobang si tenamua diemia. 23Yu di engwo ipire, irang aang surikul pirere, “Yal i ari girmomia, nin sirin bolpiro,” ditongwi.

24 Ena ari hobi omeling gi dungwo yal ihon gala dire yu ditongwi, “God maulungbani ha di nima pire ani apli di hole haweni kara diralua, di na to. Yal irai talnigi dongwo ongwo yal momia han posiminua.” Dungure omeling gi dungwo yuditongwi, “Talime om mo, olkim mo, nahan po sikiwa. 25 Sikiba, na homa omenagi dungworai hon pila dungure talhan parahanere wa molga yawe,” dungwi. 26 “Yali tal ol ni tome? Omen pila dingi tal olni tongwo dine?” dungwi. 27 “Na haya dini tega irai pirikinua do. Talongwo honhon di ni teralga pirala di dine? Ni yal-hobi yali doling bolala di dino?” dungwi.28 Dungure ari hobi ha nigi dongwo direyu ditongwi, “Ayo ni nin yal i gamahobomonia. Na yalhobi yal Moses gamahobomominga timawe. 29 God Moses ha di teretere ongwo haminga irawe. Haminiraba,yal i ungwo kwaling han po sikiminue.”30 Dungure omeling gi dungwo yal i hapring yu ditongwi, “Ayo, yalhobiya, hadi ta ta olungwo tima pire. Ni yalhobiyali ungwo kwaling hankiwa dinba, urena omena i a pila di na tomia. 31 EnaGod iwe, talime ol wangwo yalhobi piretekungwo nan haminua. Tekimba yal taGod maa e tere grang ha wine ole dolingbonangwo yal iwe, God yal i pir tongwohaminia. 32 Homa weni hamen ganba olengwomol i uminga haung i yal ta omelinggi dungwo a pila di tenangwo hankimingairawe. 33 God yal i nu si olekima, omena apila di na tekungure.” 34 Dungure ari hobiyu ditongwi, “Ni nimai nabin kuni nere nikul engwo monia. Talongwo ha di holo olna tene?” Dire ha maing oo ala aule irepire, pia si maini ole, “ere po” ditongwi.

Omeleng gi dire nomani paikungwo merimongwo ha

35 Ena Yisas pungure, Yuda ari omelinggi dungwo yal i si doling i maini olimuadungwo pungwi. Pire wa du i pire omel-ing gi dungwo yal i mongwo hanere yuditongwi, “Ni Ari Wang Weni pir ten motekine?” 36 Dungure, “Yal Yisas ye, Ari

Page 143: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 9:37 140 Yon 10:21Wang Weni ara han dine? Han dinanga yali na pir tenaminba?” dungwi. 37 “Ni hayahangiwe. Pir tenanga yal i ni kina omagaereho mole ha di yuwo ya ol mongiwe,”dungwi. 38 “Yisas ye, ni pir ni teiwa,”dungwi. Dire ikwi bole Yisas maa e tongwi.39Ena Yisas ha aine yu ditongwi, “Na ganbabania ugiwe, ari ebir sirala dire wiwa.Ebir sigere ari omeling gi dungwo hobihon a pila di teralgere talhan para hana-mua. Te omeling pila dungwo hobi omel-ing gi dungwo yal mongwo meri mona-mua.” 40Dungure Perisi yalhobi kina erehomolere ha dungwo i pire yu ditongwi, “Nayalhobi para omena gi dungure dino?”41 Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni yalhobiomin gi dinangure monanga iwe, tal nigidongwo ol wanga God pring ni tekinamia.Ni tekinamba, omena wai dimua dinirayamonga bani tal nigi dongwo olwanga pringya dimua,” dungwi.

10Kun sipi sipi u bani ha di bole di engwo ha

1 Ena yal Yisas yu dungwi, “Ena piro.Yal ta kun sipi sipi u sina nala dinangai, hona grang nanga pamba, iri sire ongapamia. Onga yali, talime homena kuni arimole wangwo meri wanua. 2Hona grang usina ongwo yal iwe, kun hong yal momua.3 Hona grang kene ol mongwo yal i hoiriyaule tongure wamua. Ware kun sipi sipitan tani haang dale ma dimua. Dire mainihoma e tongure kun hobi gone dire omua.4 Pirere hong yal homa e tere gala dungwokun hobi doling bole omua. 5Yal ta pire madinamba, kun hobi nugung pirikimia gonedinangwo paikimua. Nugung pirikimia tenulu di daang namua,” dungwi.

6 Ena Yisas ha iwe, kun sipi sipi bani dibole di emba, ari hobi memini ogolo pir posikungwi.

Yisas kun sipi sipi hobang wai mole kenewai ongwo ha

7 Ena Yisas ha hon ainere yu ditongwi,“Ena piro. Na nan kun sipi sipi u honagrang molia. 8 Yal tau homa ongwo hobihomena kuni nere ariwo taling tol dinongwo momia. Mole pire ma dimba, kunsipi sipi nugungpirikimia. 9Tenananhonagrang molia. Yal ta na molga ure ala nala

hoiri yaule na to dinanga, yaule ni teralga,God si hon e ni tenangure sigare kule u wainanua. Pirere maini ala tere wa moleremol pai homena nere monanua. 10 Enakuni ongwo yal iwe, ala pire kuni ire, sigole, isusu olala dire umiwa. Umiba na iwe,ari hobi mol pai tegere kunung benamadire wiwa. 11 Ena na kun sipi sipi kenewaolemoliwa. Molgere kun sipi sipi gamnahobi si gonamba, na gauna pir tekire yakeldigere na sigonama di piriwa. Golere kunsipi sipi hobi emgi breng ol irala di piriwa.12 Te yal ta tobo honagi ol ware kun sipisipi kene ogolo olkimua. Ariwo kungwomomua di pimia. Di pire han momba,awi biing ungwo hanere kun hobi aidolete banta omia. Ongure awi biing ure tausi nongure, tau te ususu omua. 13 Tobohonagi ol wangwo yal iwe, kun hobi milingpir tekire, gintani te u banta namia. 14 Enakun sipi sipi hong wai molere kun kenewai oliwa. Olgere sipi sipi mongwo merimongwo hobi na nuguna pimua. 15TeNabena nomani si pirigameri pir po simba, te naNabe nomani si pungwo meri ereyu pir posiwa. Sigameri iwe, kun sipi sipi kulga hobinomani si pungwo meri pir po siiba, te nanomani si piriga meri kun hobi ere pir posimua. sungwo hobi iwe, miling pire yakeldigere na sigonangwo meri piriwa. 16 Enakun sipi sipi kulga u taniya ta molkinia, ubantau ere para momua. Mongure na auleire wiwa. Ure kene ol molgere na nugunapinangwo i tani olalga pamua. Olere nananmuru kene ol molalga pamua.

17 Na nan mol pai aidolalga pamia.Aidole emgi hon iralga pamua. Yu olaladi olga ipire Nabe yong miling na tomia.Te yal ta na sigolala di onangwiwe, kunungta paikinamia. 18 Na nan moli pire golalgahaung mala unangwo pire golalga pamua.Na golala di olalga, na nan nimni mole go-lalga pamia. Gole ti hon airala di olalgiwe,na nan ereyu nimni mole airalga pamua.Ha diga i, na nan taman. Nabe di nima pireyulang na tomia yu olalga pamua.”

19 Ena Yisas ha dungwo i pirere Yuda arisikira dire ha bolbin di mongwi. 20 Taumole, “Kumoigi pamia. Pare du ha dimia.Pir tenano?” dungwi. 21Dimba te taumole,“A, kwia du haure ha dikimia. Kumoigipangwo hobi omeling gi dungwo yalhobi a

Page 144: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 10:22 141 Yon 11:6pila di tenamo? Ditenangwo paikinamua,”dungwi.

Yuda arihobi Yisas i kura ol tere kiang paitongwo ha

22 Ena erin ta u tibi ungwi. Erin iwe,Yuda ari hobi Yerusalem hamaing oo hoiriyaule engwo hon nomani si pire erin moleGod gun e tere tere mongwi. Molere Yudaari ganba hair gongwo haung mongwi.23 Mongure ena Yisas ha maing oo ala ooke ainungwo Solomon aibing wa mongwi.24 Wa mongure Yuda ari hobi u yobilereyu ditongwi, “Ha di na tekinga nomanisi gogo daliminia, tal one? Ni singabaKraist monanga ha kara di tibi ol na tomo.”25 Dimba Yisas yu ditongwi, “Na ha hayadi ni tegarai, pir na tekingiwe. Na Nabeyulang na tongure irere tal ta ta olga ha-nia. 26 Haniba ni yalhobi na kun sipi sipikulga mongwo meri molkire ogolo pir natekinua. 27 Na kun sipi sipi kulga hobi nanan grana wine omia. Ongure na nan kunhobi han po sia. 28 Sigere kun hobi na nadolna bomia. Bongwo hobi iwe, mol paigobari teralga ire ta golkinamia, ya molpanangwo panamua. Mol panangwo baniyal ta ana bani tol di inamo? I ta ikinangwopamua. 29 Na Nabe modui dungwo yali,arihobi haya nu ke tere, i na ana banie pisolimia. E pisolere nimni mole keneol momia. Yal ta tol di inangwo kunupaikinamua. 30 Nabe na kina tani mole sidaule mobilua,” dungwi.

31 Ena yu dungure Yuda ari hobi yongki ere hulu ire sirala di ongwi. 32 OmbaYisas yu ditongwi, “Nabe na awai honagipara weni nibil di na tongwo mere ni yal-hobi monga bani i tibi ol ni teiwa. Teibahonagi tau ta ol ni tekiwa. Tal honagiolga paikungwo pire na sirala dire one?”33 Dungure Yuda ari hobi yu ditongwi,“Awai honagi ongiwe, hulu kuba ni siraladi olkia. God kina si daule moliwa dingiwe,God gaung ha sinia, ni sirala di oliwa. Niari monba, God kina si daule molala dipingiwe.” 34 Dungure Yisas yu ditongwi,“Ni nin krehaman ha mining ta yu pamia.

‘God haya yu di na tomia. Ni arihobi iwe,God ni ol

engure God nomani pangwo meripanua.’ Sam 82:6

Dire ha di engwo i ya di panangwo pa-mua. 35 Te God iwe, ha maing di tongwohobi, ‘ni arihobi iwe, God ni ol engure Godnin nomani pangwo meri panua,’ ditomia.36 Ena na iwe, Nabe na nu ke na tere nabai nu sungure ganba baniya wiwa. Umolere na God Wang moliwa digarai niyalhobi God gaung ha sinua di na tenia.Talongwo di na tene? 37 Na Nabe honagiolkiralga, ni yalhobi pir na tenano? Pirna tekinanga pamia. 38 Pamiba na Nabehonagi ol temolga haniba, ni yalhobi ogolopir na tenanga mere tekinua. Ha nir si nitega pir na tekinba, honagi olga hanga i pirna tekinanga pamba, pir na tekinua. EnaNabe na kina si daule moli nabilga nabiliadi pinangiwe, na tal olga i maing a i si wareogolo piro,” dungwi.

39 Ena ari hobi han holala dire pi abamadungure ere ongwi. 40 Ena Yisas na ginakina Yodan nir bare iri si hoibi omingi.Pire yal Yon homa nir bil tongwo banimomingi. 41Momingere ari tabin bir weniu pa dungwi. U pa dire yu dungwi, “YalYon tal gumahondongwo ta onangwohan-kiminia. Hankiminba, Yon iwe, yal Yisastal onangwo maing di tibi olungwo i, hapangwo kara dimua.” 42 Dire ari miki wenipir tere wine ongwi.

11Lasaras gongwo ha

1 Ena Betani oo malgi hong yal ta haangLasaras nibil ongwi. Ena Betani oo malgiiwe, al Maria abimbi al Mata oo malgidungwi. 2 Ena al Maria iwe, Yisas keberingbani wel santa garu di bil tere breng emeire kli sungwo al mongwi. Al iwe, keunimbiLasaras nibil ongwi. 3 Ongure al suri yalta bai nu si Yisas mongwo olere, “Yal Yisasye, nin enin ta Lasaras irai nibil omua, di-tenana po,” ditongwi. 4 Dungwo ha i Yisaspirere yu dungwi, “Nibil pangwo han dingigonamo? Ta golkinamia. Nibil ongwo i Godhaang a yuwo olama dire omia. Olangwomeri, God Wang na ere para hana a yuwoolamua,” dungwi.

5 Ena Yisas al Mata ire, ebering ire, keu-nimbi Lasaras ire dire, yongmiling tongwi.6 Tere “Lasaras nibil omua” dungwo ha ipirere mongwo bani ari haung sutani ya

Page 145: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 11:7 142 Yon 11:39mongwi. 7 Molere emgi Yisas na gamna-hobi yu di na tongwi, “Ere Yudia namnapano.” 8 Dimba na gamnahobi yu dit-omingi, “Tisao, naminba, Yudia ari hobihulu ni sirala dimia. Ni hol i hon naladi dino?” dimingi. 9 Diminba Yisas yudi na tongwi, “Ari haung taniga honmilobil tamo? I ta takimia. Honmil omarepudungwo para tamia. Tangure yal tahamen tare au dikinangure hol ware ho-gal sinamo? Au dungwo han kun olewamia. 10 Hamen girungwo hol wang-wiwe, au dungwo hane wamo? Ta hanewakimia. Hogal simua.” 11 Direre Yisasha hon aine yu di na tongwi, “Na enan taLasaras haya ul pamia. Na pire hon ulingyuralga airamua.” 12 Dungure na gamna-hobi yu ditomingi, “Yal Yisas ye, Lasaras ulpanangwo nibil wai sinamia aire ya mon-amua.” 13 Diminba, Yisas Lasaras gongwohanere ha saa tere dimba, na yalhobi haweni dima di pire bol yare memini pir posikimingi. 14 Pir po sikimingere Yisas diba bolere, yu di na tongwi, “Lasaras hayagomia. 15 Na ni yalhobi wa di piriga yonhorega onangure ogolo pir na tenana dipire na pi yali kina molkiga wai piriwa. Yali pai mongwo bani namna pano.” 16 Yisasgamahobi kwal gir kul engwo tal iwe, yukul engwo yal ta haang Tomas mole nagamnahobo tau yu di na tongwi, “Nanpara naminga i, gonaminga uminia pano,”dungwi.

Yisas “Airangwo ya, te mol pai iwe, hongbling memini na moliwa,” dungwo ha

17 Ena Yisas na gina kina pi malgi padimingi. Pa dire hamingere Lasaras ariyulagi engwo bani man wu emia, hamenhaung sui sui dire pai mongwo hamingi.18 Ena Betani malgi iwe, Yerusalem malaweni dungwi. 19 Dungure Yerusalem ariyal al hobi ure, hai mere, al Maria Matakina keunimbi gomia yong aura di temongwi. 20 Mongure al Mata Yisas umuadungwo pungwi. Pirere pi bangi pireuminga hangwi. Ena al Maria oo malgiami di mongwi. 21 Ena al Mata Yisasyu ditongwi, “Yal Yisas ye, ni timiya yamona, na keunambi golkinangwo dimba.22 God sirin bol tenanga tal ta ni tenamadi piriwa.” 23 Dungure Yisas yu ditongwi,“Ni keunbi iwe, si hon ere airamua.”

24 Dungure al Mata yu dungwi, “Habangkul ere ganba wai sinangwo gin iwe, aripara weni airangwo gin i airama di piriwa.”25 Dungure Yisas yu ditongwi, “Airangwoya, te mol pai iwe, hong bling mem-ini na molia. Yal ta na grana wine olemoli pire gonangiwe, golere mol pai waiinanua. 26 Te yal ta hon molere na pirna tere grana wine ol i nanga yal i, go-lala di pinanba, ta golkire ya mol panangabani pananua. Ni ha i nomani si pin mopirikine?” 27Dungure al Mata yu ditongwi,“Piminia. Ni singaba Kraist God Wangya ganba bania unga na nomani si pir niteiwa,” dungwi.

Yisas hai mengwo ha28 Ena alMata ha i di pisolere erememini

pire ebering al Maria gala di nin bangiere yu ditongwi, “Tisa haya u molere nisirin bomua.” 29Dungure al Maria pi bangipire Yisas na gina kina uminga na hangwi.30 Yisas Mata di tongwo bani ya mol pareolo hungure Maria ure hangwi. 31HangureYuda ari hobi oo ala molere, Maria yongaura di te mongwo hobi Maria aire gintaniomia hanere doling bol ongwi. Pirere yunomani si pungwi, Maria ari yulagi engwobani pire hai merala dire oma di hangwi.

32 Ena al Maria Yisas na gina kinamominga bani u pa dire hangwi. Hanereya habilai sire yu ditongwi, “Yal Yisas ye,ni timiya mona, keunambi golkinangwodimba.” 33Dire hai mengure Yuda ari hobipara hai howa dire memia Yisas hangwi.Hanere miling pirere miling gul sungwi.34 Sirere, “Makena man wu ene?” dungwi.“Yal Yisas ye, eminga dima hanana wo,”dungwi. 35 Dungure Yisas hai mengwi.36Mengure Yuda ari hobi yu dungwi, “Yali gongwo yal i yong miling tomia hano.”37Dimba tau yu dungwi, “Yal iwe, ari omel-ing gi dungwo a pila di tongwo yal momo?Monangwo Lasaras aki di tenangure golki-nangwo pamba,” dungwi.

Lasaras haya gongwo bani Yisas uleng yun-gure airungwo ha

38 Ena Yisas miling gul go sungure nagina kina ere yulagi engwo bani omingi.Engwo bani iwe, hulu grang bir wenidungure hulu ta kwaling pera di engwi.39 Engure Yisas hanere, “Hulu a krigi si

Page 146: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 11:40 143 Yon 12:7mena olo,” dungwi. Dimba gongwo yal ikeunimbi al Mata yu ditongwi, “Yal Yisasye, yal iwe, hamen haya gongwo emingahamen haung sui sui dire pai momia. Hayabil yare kunung unamua.” 40 Dimba Yisasyu ditongwi, “Ni na onangwo pamia direogolo pir na tenanga, God yulang hananua,di ni tekimno?” 41 Dungure ari hobi hului mena olungwi. Olungure Yisas han galadire yu dungwi, “Nabe, na ha diga pirmongi wai piria. 42 Habang habang na hadi ni tega pir monga bani monia. Ari yalal tabin mala mongwo hobi hanere, Godbai nu sungure umia, di pinama dire di niteiwa.” 43 Yu ditere gala dire, “Lasaras nimaini wo,” ditongwi. 44Ditongure gongwoyal i aire maini ungwi. Maini umia keber-ing aling bani iwe, banisi han dale tongwi.Tere grang gumang bani para gal yobilehan dale tongwi. Tongure Yisas hanere,“Han i gule ole to. Tengere hol wanamua,”ditongwi.

Isrel singaba hobi kene ongwo hobi kinaYisas si golala dire ha hongwo ha

(Mat 26:1-5, Mak 14:1-2, Luk 22:1-2)45 Ena Yuda ari tau Maria hol ire ungwo

hobi iwe, tal ongwo i hanere Yisas pirtongwi. 46 Tomba tau ere pi Perisi yalhobimongwo bani pire Yisas tal ongwo ha i bol-ing kul tongwi. 47 Tongure Perisi yalhobipirere, ha maing oo singaba mongwo banipire Yuda ari Kaunsil hobi gala di ku boleyu ditongwi, “Yal i tal guma hon dongwomiki omia, nan tal ol tenamne? 48 Nanhan uning si olimingere, yal i tal yu olmonangwo, ari hobi para pir tere grangwine ole doling bonamia. Bonangure yolRoman kene ol na tongwo yalhobi hanereha maing bling mining oo si gale nan nai susu olamua.” 49 Ena ari mongwo sina iyal ta Kaiapas hamaing singaba nambawanmolere yu ditongwi, “Ni yalhobi maingogolo hanere, pir po sikinia. 50 Nan Yudapara weni gonaminga, wai ta paikinamia.Te yal taniga gonangwo i ari para wenibreng ol inamia. Ol inangwo i, wai pana-mua.” 51Ha iwe yal i nin nomani si pungwomeri pire ta dikimia. Yal i me erin tanigaha maing oo singaba president mongwi.Molere yu dungwi, “Yisas golere Yuda arihobi para weni breng sinamua. 52 Yisasgonangure Yuda ari hobi tani taman. God

ari nu ke tongwo mol i nangwo hobi brengsinangure u tabin tani sinamua,” dire, awaha di tibi olungwi. 53 Dungwo gin iwe,Yisas kara si golala dire erin mole ha holmongwi. 54Momia Yisas Yudia ganba banihon ta gumang tekima, mena holo holi kulsiwaremongwi. Molere Epraimoomalgi pimongwi. Mongurena gamahobi kina erehomomingi.

55 Ena God Isrel arihobi han uningsungwo Pasoba erin haung u mala ongwi.Ongure ari ganba bina holo holi mikiweni mo Yerusalem pire, Yudari meminipangwo meri wine ole talime pring i olena tenama di pire God hau si ke tongwi.56 Yu ol molere Yisas wa du i ongwi. Wadu i pire ha maing oo ala mole yalhobi nindiriyala ole yu dungwi, “Yal i erin habangi Yerusalem unama di pin mo, hunama dipine?” 57Ena hamaing oo singaba hobi ire,Perisi ire dire, ha hol molere yu ditongwi,“Yisasmonangwohananga, banimomua dina to.” Dire han honama dire yu ditongwi.

12Al Maria wel garu dire Yisas bil tongwo ha(Mat 26:6-13, Mak 14:3-9)

1 Ena ari haung ana hol pai muru holpai tanigawai sinangurehanuning sungwoPasoba erin haung u tibi unama dire kwihan mongwi. Mongwo gin iwe, Yisas nagina kina ere yal Lasaras gongwo hon ulingyungure airungwo yal i kepangwo Betanimalgi omingi. 2 Omingere ari hobi Yisashomena si gangwi. Si gangure LasarasYisas na gina kina ami di mole homenanomingi. Nominga gin i, al Mata homenasi gangwo i gwire na tongwi. 3 Tongurene momingere al Maria wel santa mugutobo bir weni bongwo kunung wai ungwoire, Yisas kebering bani bil tere, brengeme ire kli sungwi. Sungure santa ku-nung wai iwe, oo ala i kunung bengwi.4 Bengure Yisas bai tal sinangwo yal i,mole yu dungwi, 5 “Ayo, wel santa i yalta bring sinangwo moni tri handret kinaire ari talhan anekungwo hobi tenangapamba.” 6 Yu dire ari tal anekungwo hobimiling pirkire gogo dungwi. Dire na ginamoni ben dungwo bani kene olmolere kuninerala dire yu dungwi. 7 Dimba Yisas yuditongwi, “Ni al i han tekio. Al i tal ol na

Page 147: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 12:8 144 Yon 12:31tongwo i, ari yulagi engwo bani nalga pireol na tomia. 8 Te ari tal a nekungwo hobini yalhobi kina gobari moli nanga pamia.Te na iwe, ni yalhobi kina gobari go moliubilua.”

Ha maing oo singaba hobi Lasaras si golaladire ha hongwo ha

9EnaYuda ari tabin birweni Yisas Betanimalgi momua dungwo pirere u pa dungwi.U p dungwiwe, ya moni ure Yisas tani har-ala dire huma. Yisas Lasaras gongwo baniuling yungure hon airimua dungwo pireLasaras para harala dire ungwi. 10Umia hamaing oo singabahobi kinahaholere, YisasLasaras kina ereho si gonaminua dungwi.11 Ena Lasaras haya gomba, Yisas hon ulingyungure airungwo i hanere, Yuda ari hobipara weni ha maing oo singaba pisolereYisas ha dungwo doling bole a i si wamia.

Yisas singaba king molere Yerusalemongwo ha

(Mat 21:1-11, Mak 11:1-11, Luk 19:28-40)12 Ena ari tabin bir weni erin molala

dire ere Yerusalem ungwi. Tanangwo Yisasere Yerusalem unamua dungure ari hobipungwi. 13 Pirere ari hobi er yolang ba diire pire homaulung kwalingmolere na ginaYisas kina uminga hangwi. Hanere galaerakere yu dungwi, “God wai pir tominua.Yal i God mongwo bani ainere umia, Godwai pir tominua. Yal i Isrel ari singaba kingmomia God yal i kene ol to.” 14 Ena Yisaskun donki ta han holere pi mobing bani ausungwi. Sungwiwe, homa ha maing bukudi engwo meri irai giu dire yu ongwi.

15Ni Isrel ari hobi, singaba king umia kulpirikio.

Ungwiwe, kun donki giring ausire, umia. Sek 9:916Yisas gamahobo na gina iwe, hamaing

buku di engwo i nima omba pir po siki-minia. Emgi Yisas golere hon aire God kinasi daule mongwo gin i, na yalhobi nomanisi pire, “Ayo, ha di engwo irai nima ongwopamba, nan hankire gogo molere, omagahane ganulun diminua” dimingi. 17 Enahoma Yal Lasaras gongwo man wu engureemgi Yisas pire uling yungwo airungwiwe,ari hobi hamia. Hanere tal ongwo i gunghaang si wa dungwi. 18 Dimia ari tabinbir weni hobi Yisas tal yu omua dungwoha gung pungwi. Pire pi bangi pire Yisas

na gina kina uminga na i tibi ole hangwi.19Hamia Perisi yalhobi nin di wama tere yudungwi, “Ari para weni na mobing hal wana tere yal i doling bomia hano,” dungwi.

Yol Griki ari ta Yisas harala dire ungwo ha20 Ena ari Yerusalem malgi erin haung u

pa dungwo hobi mongwo sina i yol Grikiari tani tani ya sina sungure molere, Godgumang tongwi. 21 Ena Griki ari ungwohobi, yal Philip Galili probins Betsaidahong yal mongwo bani pirere yu ditongwi,“Yahuno, Yisas monangwo bani di na ten-gere hanaminba.” 22Dungure Pilip pire En-dru ditongwi. Ditongure Philip Endru kinaereho pirere Yisas ditongwi. 23 DitombaYisas yasuri yu ditongwi, “Na Ari WangWeni molia. Molere God kina si daulemolalga haung mala ungwo yawe. 24 Haweni kara di ni teralia piro. Paba milingtaniga ulu kul ya ganba bani sikinangwoya di panamia. Te taniga ya ganba banisinangwo, pi sire bolere miling miki wenihonamua. 25 Yal ta nin gaung pir yuwoere gaung kene onangwo yal iwe, u talwonangwo pamua. Te yal ta ganba baniyanin gaung pir tekirere wa monangwo yaliwe, mol pai gobari ire ya mol panangwopanamua. 26 Te yal ta na honagi olala dipinanga yali, na dolna bolo. Bonanga namol pai olga bani iwe, honagi ari kina erehomol pai olabilua. Na honagi onanga yal i,Nabe yal i haang a yuwo ol tenamua.

Yisas nin golalua di tibi olungwo ha27 “Ena omaga na yona milna ho ho

mo wi dimia, talwa dirale? Nabe gaunggul iralga olo i tibi ol na tekio, diral mo,dikirale? Diralba, ganba baniya gul iraladire wiraya dikiralga pamua. 28 Nabe, ninin hani a yuwo olo.” Yu ditongure hamenbani ha ta ya ime ure, “Na hana a yuwool i oga, te emgi hon ol i nalga pamua,”ditongwi.

29 Ari tabin mala mongwo hobi hadungwo i pire, “Ayo, hamen guru dimua,”dungwi. Dimba tau, “Kwia ensel yal iha ditomua,” dungwi. 30 Dimba Yisas nayalhobi yu di na tongwi, “Ha iwe, na molgaipire ta dikimia. Ni yalhobi kina momingai pinana dire dimua. 31 Omaga iwe, Godganba ari hobi ha hol ole ebir si ni ten-angwo pamua. Te God ganba ari hobi irang

Page 148: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 12:32 145 Yon 13:3bir kene ol tongwo yal i breng kuba sireisusu olamua. 32 Te na er yolang bani nasi paru di enangwo hanania. Hangere, nuke ni tere kri di ku bole tabin tani si egeremonanua.” 33 Ha yu dungwo i gonangwopangwo i pire di tibi ol tongwi. 34 Tongureari tabin hobi yu ditongwi, “Na yalhobikrehaman awa ha yu di engwo piminiraya.Ha iwe, Kraist golkirere ya mol panangwobani panamua dimiraya. Ari Wang Wenier yolang bani si paru di enamua dingiwe,ara han dine?” 35 Dungure Yisas yu di-tongwi, “Ni yalhobi monga bani iwe, kewaelame haung obilga de dinamia. Denangwohabang iwe, ni yalhobi dongwo i hanerewa molo. Si bongwo u terewa sinangwopamia. Pangwo i hanere kewa dongwomeri haya ware ba bongwo bani molo. Sibongwo ali wa monanga molere, ‘ba bo-nangwo ma nale?’ dire hol wa dunangapamia. 36 Omaga kewa dongwo i na molia.Ni yalhobi kina ereho mol pai ol i nabilgapamia dire pir na to. Pir na tenanga babongwo bani mole wa monanua,” dungwi.

Yuda ari miki weni Yisas pi tekungwo haYisas ha i di te pisolere, ari hobi han

mongwo omeling bani u kul si ongwi.37 Ena Yisas tal guma hon nimni mongwomiki weni ol tomia. Tomba ari hobi pirtenangwo mere tekungwi. 38 Tekungwiwe,God hana togu yal Aisaya ha di engwo inima namua dimiraya, omaga kara nimaongwi. Ha i yu pamia,

“Yal God ye, ha di tominga irai ara pirewine ome?

Ara God yulang ire i tibi olime?” Ais 53:139 Homa yal Aisaya awa ha di emiraba,

omaga ari hobi Yisas ogolo pir tekungwi.Ha iwe, yu pamia.

40 “God ari hobi omeling naang bol to-mia. Ari hobi

nomani pamba, God tal ta ol tongurenomani sala omia.

Ongwiwe, yalhobi omeling hanangwohapirikimio, te

nomani si pinangwo ha pirikimua. Godol tongure nomani

si kulu sigere awai ol na tenama dipinamba, ere ol

tekiralga pamua.” Ais 6:1041 Ha iwe, Aisaya Yisas God kina si daule

mongwo hanere ditongwi.

42 Ena Yuda ari singaba miki weni Yisaspir tere wine ongwi. Omba, Perisi hobi kulpir tere, ha di ba bolkimia. Di ba bolalga hamaing oo ala nalga na dolna i mena olamadi pungwi. 43Di pire ganba ari hobi na waihanama di pire ware God na wai hanama dipirikungwi.

Yisas ha di engwo i obil ari ha hol ol ten-angwo ipire ha

44 Ena Yisas gala bir dire yu dungwi, “Yalta na pir na tere grana wine onanga i, natani taman. God na bai nu si olungwo yali para pir tere wine ol tenanua. 45 Te yalta na na hananga i, na tani taman. Na bainu si olungwo yal i para hananua. 46 Naiwe, kewa lampi dongwo meri mole ganbaari hobi au di tegere, yal tau na pir na teregrana wine onanga hobi si bongwo banita wakinanua. 47 Yal ta na grana pinamia.Pirere wine olkinangwo i, na ha hol oleebir si tekiralua. Na iwe, ganba ari hobiha hol ole ebir sire isime e teralo? I tatekiralia. Aki di tegere ari hobi sigarekule u wai nama dire wiwa. 48 Te yal tana mobing hal wa na tere ha diga wineolkinangwo i, yal ta ure ha hol ol tenangwopamua. Na ha di ni tega i hamen ganba waisinangwo haung ari hobi yu ol tenangwopamua. 49 Ha iwe, na nan piriga meri pireta dikiwa. Nabe na bai nu si olungwo yal iyu dinana po di na tongure di ni teiwa. 50Tena Nabe grang ha iwe, mol pai gobari molpanangwopanangwo i u tibi umia. Te na hadi ni tegiwe, Nabe yu do di na tongwomeriboling kul ni teiwa,” dungwi.

13Yisas grang wine ongwo hobi kebering bigi

si tongwo ha1 Ena God Isrel ari si gonamba, han uning

sungwo erin Pasoba olo u mala hungure,Yisas hanere, o, na ganba baniya pisole,Nabe mongwo nalga pamua di hangwi. Dihanere ganba baniya ari doling bomingahobi yong miling na tere tere moli piregomia.

2 Ena hamen pudungwo Yisas na ginakina homena ne momingi. Homa Setenure Iskeriot hoong yal Saimon wang YudasYisas bai tal sinama dire yong wu bun-gure mongwi. 3 Te Yisas pungure IrangGod talhan hobi para onama dire yulang

Page 149: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 13:4 146 Yon 13:31tere i aling bani e tere, nu si olimiraya,omaga hon siina dire God mongwo baninalga pamia di pungwi. 4 Pirere homenai pisolere, Yisas galsina gul olere, gal taulta waling sina si paru di engwi. 5 Ere nirgaru di pele ala engwi. Ere na gamnahoboi kebena bigi si na tere, gal taul ire kridi na tongwi. 6 Di na te i pire pi SaimonPita mongwo bani dimba, Pita Yisas yuditongwi, “Yal Yisas ye, ni na kebena bigi sina tenano?” 7 Dungure Yisas yu ditongwi,“Omaga ni keben bigi si ni tega i, maingpir po sikire dinia. Dinba emgi pir posinanua.” 8 Dungure Pita yu ditongwi, “Nina kebena omaga te emgi para bigi si natekinanue.” Dimba, Yisas yu ditongwi, “Nani keben bigi si ni tekiralga, ni na na dolnabolkinanga pamua.” 9 Dungure SaimonPita yu ditongwi, “Yal Yisas ye, na kebenatani bigi si na tekinania. Kebena ana binagauna para bigi si na tomo.” 10 DungureYisas yu di na tongwi, “Yal ta keberingaling gaung para bigi sungwiwe, sire menaongwo i, gaung wai dimba, kebering taniganba bamua. Ni yalhobi nomani hamasikungure monba, yal taniga talime pringya dungure momua.” 11 Ena Yisas yal tabai tal sinangwo yal iwe, haya han po sire,“yal ta talime pring ya dungure momua,”dungwi.

12 Ena Yisas na yalhobi kebena bigi siwai sire nin galsina hon ware ami dungwi.Dire yu di na tongwi, “Na tal ol ni tega ini yalhobi maing han po sino? 13 Tisao,Yal wai ye, di na te monia. Dinga mereiwe, na weni kara molia. 14 Na ni hobanimolere, Tisa molere, keben bigi si ni teya.Si ni tega meri, ni yalhobi ebin hobi parakebering bigi si to. 15 Na iwe, yu onanadire nibil di ni teya. Ni yalhobi na olgameri giu dire olo. 16 Na ha weni kara dini teralia. Honagi ari hobi iwe, mo yu pireirang a ime ta olangwo paikimua. Yal ta hadi tenana po dire nu si olangwo yali, nangani nu si olangwo yal i a ime ta ol tenangapaikimua. 17 Ni yalhobi ha miling bolo dini tega pinia. Pinga meri yu olere, wine olinanga i, miling ire gun enanua. 18Ha di nitega pinga i, ni yalhobi para weni taman.Ari tau nu ke tega yal hobi obil pire diwa.Homa ha maing buku, na kina homenaereho ne monanga hobi yal ta na mobing

hal wa na tenamua di engwo irawe, omagaweni kara nima nangwo pamua. Sam 41:9

19 Talhan hobi olo u tibi hungure, homaawa ha tani di ni teiwa. Teya emgi u tibinangwo hananua. Hanere, ha hongebe ditibi ol ni tega yal namolgamaing pir po sirea i si wananga dimua. 20 Na ha weni karadi ni teralia piro. Yal ta na bai nu si olalgayal i pana gal tenanga i, yal i tani taman.Na para pana gal na tenanua. Na para panagal na tenanga i, na tani taman. God na bainu si olungwo yal i para pana gal tenanua,”dungwi.

Yudas Yisas bai tal sire kiang hobi ten-angwo ha

(Mat 26:20-25, Mak 14:17-21, Luk 22:21-23)21 Ena Yisas ha i di te pisolungure yong

miling sina enin bai tabile ho homo ungwi.Ungure Yisas ha yu di tibi ol na tongwi,“Ni yalhobi monga sina i yal ta kiana hobiunangure na bai tal sinanua. Na ha wenidi ni teiwa.” 22 Dungure na gina hobi nangumana bani han iriyala olere, “ayo, arahan dime?” di pimingi. 23 Di pimingere,Yisas yong miling na tongwo yal na kinaereho ami di momingi. 24Momingere Sai-mon Pita hanere, gumang iger bol tere yudi na tongwi. “Ni kiani ara mole ni bai talsinangwo han dine, di piro.” 25 Dungurena mala pire hani di Yisas kraung ala iolgi, “Yal Yisas ye, ni kiani hobi yal ta nabai tal sinamua dinga irai ara han dine?”26 Digere Yisas yu di na tongwi, “Na yal takina homena pele tani nir bole nobilga yalirai han diiwa.” Dire homena nir bole Iske-riot hong yal Saimon wang Yudas tongwi.27 Homena i tongwo Yudas ingure Setengin tani ure yong wu bungwi. Wu bungureYisas Yudas yu ditongwi, “Ni tal ta olala dipinanga haya olo.” 28Dungure Yudas i nerehamen girimia gin tani ere mena ongwi.29 Ongure ena Yisas Yudas ha di tongwo ina gina homena nere ami di mominga hobimaing pir po sikimingi. 30 Pir po sikirehamingere, Yudas moni ben a mongure,Yisas erin homena bring sinana po di tommo? te ari moni a nekungwo hobi tautenana po di tom mo? di han momingi.

Lo hon ungwo ha31 Ena Yudas ere maini ongure Yisas na

gina hobi yu di na tongwi, “Na Ari Wang

Page 150: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 13:32 147 Yon 14:19Weni molia. Molgere omaga hana awalaganamia. Galere God hang para awalaganamia. 32 Te God yulang ire haang ayuwo olalga meri, God na hana a yuwoolamua. Habang tau gobari moli nalgere,gintani i tibi olamua. 33 Gir hobo, na niyalhobi kina habang obilga molabilua. Mo-labilgere, emgi nawadunanua. NaYuda arihobi haya di tega meri, omaga di ni teraliapiro. Na ere nalga hol i ni yalhobi na dolnabole u pa dikinanua. 34 Ena omaga na hahon di kunung e ni teralia, Ni yalhobi ninwama dire yon milni to. 35 Na ni yalhobiyona milna ni tere tal olga mere iwe, yu olto. Yon milni wama dire te monanga i, arihobi ni hanere, o, yalhobi Yisas gamahobomongwo pamua di hanamua.”

Yisas Pita mobeng hal wa na tenanuadungwo ha

(Mat 26:31-35, Mak 14:27-31, Luk 22:31-34)36 Dungure Saimon Pita yu ditongwi,

“Yal Yisas ye, ni ma nane?” Dungure Yisasyu ditongwi, “Na nalga hol iwe, omaga nina dolna ta bolkinania. Emgi hol i hanerena dolna bonanua.” 37 Dungure Pita yu di-tongwi, “Yahuno, omaga talongwo ni dolnibolkiralga pire dine? Ni pir ni tere na yakeldiralue.” 38 Dimba Yisas yu ditongwi, “Nagauna pir tere ni yakel diralua dino? Hawo dinba, na di ni teralia piro. Hoale olobe dikinangure, ni na hana gin sui tai diredi kul sinanua,” dungwi.

14Ari God mongwo bani nangwo hol Yisas

moliwa dungwo ha1 Ena Yisas na gina hobi yu di na tongwi,

“Ni yalhobi ganulun dire nomani si gogodalkio. God talhan para weni onangwopamia dire ogolo pir tere wine ol tere napara wine ol na to. 2 Nabe oo aibing oomiki weni dimia. I ta dikinangwo ni ditibi ol ni tekiralga pamba. 3 Na nalgiwe,pire ni yalhobi oon aibin akun olalua. Ol episolalga solere hon siina di ure ni yalhobina aule inalga na kina erehomolabilua. 4Niyalhobi ni nalga hol i honanua.” 5DungureTomas yu ditongwi, “Ni makena nane?Nanga hol hankiminia. Na yalhobi tal olehol i hanama di dine?” 6 Dungure Yisasyu ditongwi, “Na nan hol ya, mol pai ya,

te ha weni iwe, hong bling memini tanimoliwa. Yal ta na a ime ole Abe mongwobani pi pa dinanga paikimua. 7 Ni yalhobina na han po singiwe, Nabe para hananua.Omaga ni yalhobi Nabe para han molere,maing para han pisolinua.” 8 Dungureyal Pilip Yisas yu ditongwi, “Yal Yisas ye,ni hamen Nabe maing di na tenanga, nayalhobi para han pisolaminue.” 9 DungureYisas Pilip yu ditongwi, “Pilipi, gobari wenina ni yalhobi kina mol i ubilgarai, ni nahan po sikino? Yal ta na na hangiwe, Abehania. Abe i tibi ol na to dinga i talongwodine? 10 Pilip, Nabe na kina si daule moli ungwo umua di pirikino? Na ha di nitegiwe, na nan piriga meri pire ta di nitekiwa. Abe na yona wu bilere honagiomua. 11 Na Abe yong wu bilgere, Abena yona wu bungwo pamia di hano. Enayal ta di hankinanga panangwo na honaginibil di ni tega i hanere, nomani si pir nato. 12 Ena na ha wo kara di ni teralia piro.Yal tau na nomani si pir na te monangiwe,na honagi nima ongwo olga meri ni erepara yu onanga pamia. Na Abe mongwobani nalga pamia, ni yalhobi honagi nimniwenimongwo onanga pamua. 13Ni yalhobina hana wine olere tal ta irala dire sirinbonanga tali ni teralga inanua. Nabe Wangyona wu bilere tal ta onangwo i hanere, yali haang awala gananua. 14 Te ni yalhobina hana wine olere tal ta irala dire sirinbonanga tali ni teralga inanua.

“Yisas God Kwiang nu si ime olalua,”dungwo ha

15 “Ena ni yalhobi yon milni na te mo-nanga monangiwe, na krehaman ha wineol na to. 16 Tenanga Abe sirin bol teralgaaki di ni tenangwo yal ta nu sinamua. Nusinangwo yal iwe, Abe Kwiang ha pangwohong yal i nu si olangure, ni yalhobi kinasi daule moli pire yon wu bil monangwomonamua. 17 Te ganba ari hobi Kwiangiwe, ta hankirere nimni mole ikinamua.Ikinamba, yal i ni monga sina i yon wubilere wa momia, han po sinua. 18 Na niaidoligere ni yalhobi gir mua mere monadi pire hon siina di ni yalhobi mongabani uralua. 19 Habang obilga ganba ariha maing pirikinangwo hobi hon ta nahankinamua. Hankinamba, ni yalhobi nahananua. Na hon moli nalga mere ni

Page 151: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 14:20 148 Yon 15:10yalhobi para yu hon moli nanga pamua.20Nabe na pir na tongure na ni yalhobi pirni teiwa. Tegere te ni yalhobi na pir natere moli nanga haung bir u tibi nangwogin iwe, na han pa dinanua.

21 “Yal ta na grana baniwine olerewangayal i, yon milni na na tenua. Yal ta yonmilni na na tere wamonanga yal iwe, Nabeyong miling ni ni tenamua. Te Nabe tanitaman. Na para yona milna ni tere u tibi pini teralga na hananua.” 22Dungure Yudas,Yisas bai tal sinangwoyal i pisole, Yudas di-ing Yisas yu ditongwi, “Yal Yisas ye, ganbaari ha maing pirikinangwo hobi u tibi pireunanga hankinamba, na yalhobi nin nahanamua, dinga i tal ole ni hanamne?”23Dungure Yisas yu ditongwi, “Yal ta yongmiling na na tere wa monanga yali, nagrana ha wine onanue. Onangere Nabeyong miling ni tenamua. Ni tenangure naNabe kina ereho ure, yal i kina si daulemolere yong wu bil molabilga molabilua.24Yal ta yonmilni na na tekinangiwe, granaha i para wine olkinanga pamua. Ena niyalhobi ha pingiwe, na nan ha taman. Nabena nu si olungwo ya i grang pire diwa.

25 “Omaga na nan ni yalhobi kinamolereha yu dire nir si ni teiwa. 26 Ena aki dini tenangwo nimni mole mol pai onangayal iwe, God Kwiang, Nabe na hana baniaine na tere nu sungure, ere ime ure, hapara weni nir si ni tenamua. Te na ha dini te i uga hobi yal i ere hon ainere nirsi ni tenamua. 27 Ni yon ura dinama direna nan ol ni teiwa. Ganba ari ha maingpirikinangwo hobi yon ura dinama direongwo meri na ta olikiralua. Ni yalhobinomani sala ole ganulun dire kul pirikio.28 Na ni aidole ere nalga pi mole hon siinadiralga pamua, digiwe, ha gobari di ni tei uga pir pisolinua. Nabe obilga mo horakungwo yali na molga pire ni yalhobi nanomani na te uni sina dama, Abe mongwobani nala diga ipire yon milni wai pir natenanba. 29 Tal i olo u tibi hungure homaawa ha tani di ni teya. Di ni tega meriemgi u tibi nangure, ‘o, ha di na tongwoirai ha pangwo dungwo pamua’ dire pir natenania. 30Na omaga ni yalhobi ha miki tadi ni tekiralia. Ganba bani singaba Setenurala dire a non omua. 31 Omia ure nagauna sibala dire u dia sinamua. Te na

Nabe yonamilna terere grang wine ol i ugaganba bani ari ha maing pirikungwo hobina han po sinama. Ni yalhobi aire namnapano,” dungwi.

15Yisas “Na hopi erin dungwo meri moliwa,”

dungwo ha1 Ena Yisas ha aine yu ditongwi,

“Ena hopi erin dungwo meri na moliwa.Molgere te Nabe iwe, er hong yal momia.2 Mongure na gaminahobi er yolangsungwo meri monua. Monia Nabe grangwine olkinanga hobi, yolang tau milingholkungwo meri monanua. MonangereNabe hopi yolang di si olungwo meri niyalhobi ere yu ni aidolangwo pamua. TeNabe grang wine onanga hobiwe, hopiyolang dining bai engwo, miling miki wenihongwo meri monia. 3 Mongere ha di nitega ogolo pire haya sigare kule u waionua. 4 Pire u na molga mala i na tegeere molo. Monanga, na ere u ni mongamala i molere, ni kene ol ni teralua. Enaer yolang ta di si olinga nin bangi diremiling hongwo hano? I ta holkimia. Teni yalhobi u na na tege ere molkinanga eryolang miling holkungwo meri monangapamua. 5 Ena na iwe, hopi erin dungwomeri molgere, ni yalhobi yolang dungwomeri monua. Molere yal ta u na na tege eremonangere, na ni kene ol ni teralga yal iwe,tal dime dire ole mol i nanua. Te na yal taaki di ni tekiralga yal iwe, tal dime dire taonanga paikimua. 6 Te yal ta na na tegaere molkinanga, er yolang bai olungwomeginungwo meri monania. Bai olungwoiwe, yal ta kri di pire endo dongwo baniolamua. Olangwo meri, God ni yalhobi erepara yu ol ni tenamua. 7 Ena ni yalhobiu na na tege erere, na ha diga a i si waremonanga, molere na tal ta ol na tenama dipire, sirin bol na tenangameri, nawine ole,ol ni teralga pamua. 8Ni tal wai dime direol monanga, ari hobi ni hanere, God hang ayuwo olamua. Ena olangwiwe, na pir teredolna boliwa, dinanga, hawo kara dinanua.9Nabe yongmiling na na tomia. Na tongwomeri, na ere yu yona milna ni yalhobi niteiwa. 10 Yona milna ni tega hobi molio.Na Nabe grang ha wine olere, yong milingtongwo bani molga meri iwe, ni yalhobi

Page 152: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 15:11 149 Yon 16:9ere yu na grana ha wine onga i, yona milnani tega bani monanga pamua. 11 Na yonamilna horega wai ni yalhobo monga banikunung bere panama di pire, ha i di niteya, ere ni yalhobi monga bani pai wa direpai nama. 12 Na grana ha iwe, memini yupamia, na yona milna ni tega meri iwe, niereyu ari enin tau hobi yon milni to. 13Yalta enin tau hobi pring ire gol tenangwoyali, arihobi yong miling tere mongwo i,mo hora kumua dinaminue. 14 Ni yalhobiyu onana dire di ni teya, onangiwe, na yonayal wenimonanua. 15Honagi ari hobi irangsingaba tal ta olala dire nomani si pungwoi, honagi yal hobi ta han po sikimia. Yuongwo i pire, na honagi ari ni yal hobimonua di ni tekiralia. Na Nabe grang banipiriga meri doling bole di tibi ol ni tereyona yal hobo di ni teya. 16Ni yalhobi na tana pare enanga paikimia. Na ni yalhobi nipare ere igere, mol pai oli pire, tal wai dimedire onana dire di ni teiwa. Onangiwe, yawine ole pai monangwo monamua. Yuolere, na hana a i si ware mole, Abe sirinbol tenanga meri, wine ole ni tenamua.17 Grana ha di ni teya, ari hobi para yonmilni tere molio.

Arihobi Yisas gamahobi kiang pai ten-angwo ha

18 “Ena God molkimia dire pir tekungwohobi, ni yalhobi yong ki e ni tenamia. Ten-angwiwe, hanere, o, singaba Kraist homayong ki e tongwo pamia di hananua. 19 Tepir na tere wakina, God pir tekungwo hobihanere yong ki e ni tekungure. Tekimba,na ni yalhobi ni pare egere, pir na tengahanere, yong ki e ni tomua. 20Na homa dini tegarai yu pamia, Honagi ari hobi mo yupire irang singaba a ime olangwo paikimia,ha i ogolo pirio. Ari tau na ol gogo dal natongwo meri ni yalhobi ere para yu ol nitenangwo pamua. Te yalhobi na grana hawine onangwiwe, oli pire ni gran ha parawine onangwo pamua. 21 Pamba, Nabena nu sungwo yal i maing pir po sikimia,na gamna hobo monia, ni hanere granwine olkire tal gogo ol ni tenamua. 22 Tena u tibi pire ha maing di tekia, tal nigidongwo ol wangwo pring pai tekungure.Tekinamba, na u tibi pire ha maing di teya,pimba, pirikiwa dinangwo paikimia, talnigi dongwo ol wangwo pring pai tomua.

23Te yal tau yong ki e na tongwiwe, na tanitaman. Nabe para yong ki e tomua. 24 Tena tal wai olkia, ari hobi tal nigi dongwo olwangwo pring pai tekungure. Tekinamba,na ari tal ongwo meri olkire, tal guma hondongwo miki weni olga, hamba, yong kie na tomua. 25 Tongwiwe, na tani taman.Nabe para e tomua. E tongwo maing iwe,homa Lo awa ha ta omaga u nima ongwoyu pamia, ‘Yalhobi yong ki ya mone e natomua.’

26 “Ena di gon gan ole yon a ura di-nangwo yal ta Nabe kina momia, na bai nusigere, ure aang mol ni tenamua. Yal iwe,God Kwiang ha pangwo hong yal momia.Nabe mongwo bani pisole, ure na hana i ditibi ol ni tenamua. 27Tenangure ni yalhobina honagi kebering holga bani kina erehomoli ubilgarai pire na maing ereyu di babolio.

161 “Moli pirere tal ol ni tenangure pire

mobin hal wa na tekinana di pire ha i homadi ni teiwa. 2 Yalhobi Yuda ari ha maingoo ala pire ni si dolni inamua. Ire ni sigonamia. Golere, owa, God aki di tegapamuadi pinamia. 3Di pirere, yalhobiNabena kina ta na han po sikinamua. Sikiretal yu ol monamua. 4 Monangwo ipire nahoma awa ha tani di ni teiwa. Tegiwe,emgi ol ni tenangwo hanere hon nomani sipinanua.

God Kwiang ongwo ha5 “Ena homa nan ni yalhobi kina moli

ubiliraba, ha i ta di ni tekirawa. Omaga nanu si olungwo yal i mongwo bani nala direha i di ni teiwa. Teiba ni yalhobi na mak-ena nane? dire sirin bol na te pirikinua.6 Omaga na di ni tega milni gul sungureganulun dinua. 7 Dinba ha weni di ni teya.Na ni aidole nalga wai pamua. Horalga digon gan ol ni tenangwo yal i hunangwopamba. Nalia, di gonganol ni tenangwoyali ure yonwu bile aki di ni tenangwo pamua.8 Terere ganba ari hobi tal nigi dongwo olwangwo pring nin i tibi ol tere, te tal dimedire ole mol pai onangwo hol i tibi ol tere,te God ha hol bani enangwomaing ere i tibiol tenangure, nin pir po sinangwo pamua.9 Tal nigi dongwo ol wangwo pring maingyupamia, ari hobi na pir na tere granawine

Page 153: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 16:10 150 Yon 16:33olkungwo i pring pamua. 10 Tal dime direole mol pai oli nangwo iwe, ere maing yupamia, na ere Nabe mongwo bani nalga niyalhobi baniya hon ta na hankinanua. 11TeGod ha hol iwe, ere maing yu pamia. Godganba ari singaba Seten ha hol haya ol tereebil si tongwo momua.

12 “Na ere nalga ha hon di ni teralba, nigide pinanua. 13 Pinanba, God Kwiang, hapangwo hong yal i, urere, God krehamanha bling hobi nibil di ni tenangure pinanua.Pinangere, yal i nin nomani si pinangwomeri di ni tenangwo taman. God ha di tibiol tongwomeri giu dire di ni tenamua. Tereemgi tal u tibi nangwo i pire awa ha paradi ba bol ni tenamua. 14 Tere na homa hadi ni tega meri irai hon doling bole di nitenamia. 15 Tenangure ari hobi pirere nahana ayuwoolamua. Abe granghawine olepai ongwo i hong tani na moliwa. Mole yudi ni teya, God Kwiang na hana para weniire di tibi ol ni tenama di pire diiwa.

Haung obilga miling gul sinamba emgi waipinangwo ha

16 “Ena haung obilga mole ere ogere nawa dunanba, haung gobari ta molkiralia,hon u tibi egere na hananua.” 17 Dungurena gina hobi nan bolbin dire, “Ha dungwoi tal memini pangwo pire dime? Haungobilga mole ogere, na wa dunanba, emgihon u tibi egere na hananua, dire ha ta yudungwi, Nabe mongwo bani nalua dungwoi tal memini pangwo pire dime? 18 Yal i hadungwo i nan memini pir po sikiminua.”19Dire sirin bol tenamna di omingere Yisashaya han pa dire yu di na tongwi, “Nahaung obilga mole ogere, na wa dunanba,emgi hon u tibi egere na hananua, di nitega i pire bolbin dino? 20 I dinba, ni yal-hobi kere bare hai mengere, ari ha maingpirikungwo hobi gun enamua. Ena gumanmeginemonana di onanguremonanba, gu-man meginangwo i hon si kulu sinangure,guman nimni mole gun enanua. Ha wenidi ni teiwa. 21 Agir mindebe ongwo i girnin kul nenangwo habang werigi dunguregaung gul pimia. Pimba kul mena olere girhanere gul hon ta pirikimia, wai sungurewai pimua. 22 Pungwo meri iwe, ni yalhobiomaga al gir miing ala ya mongwo gul

pungwo meri monangere guman megina-mua. Meginamba, emgi hon na hanere, gu-man meginangwo i, pisolere gun enanua.Gun enangiwe, tal ta ure i susu ol ni tek-inama. 23 Ena habang gin i tal ta irala dipirala olkire sirin bol na tenanua. Na haweni di ni teralia. Ni yalhobi Abe tal tana tenama di pire sirin bol tenangere, nahana bani aine ni tenangure inanga pamua.24 Homa moli ungarai na hana a i waretal ta irala dire God sirin bol tekiniraya.Omaga sirin bol tere inanga ire yon horegaonangure wai pinanua.

Yisas, “Na ganba grang hongwo bani a uradiwa,” dungwo ha

25 “Ha di ni te i uga hobi ha bangi biiremone di ni teya. Moli pire gin ta ha bangibiire hon dikiralia, maing di ba bole di niteralua. 26-27 Habang gin iwe, ni yalhobina hana ire ware sirin bol tenanga, na niyalhobi aki di ni tere Abe ditekiralia, Abenin ni hanere yong miling ni tenangwopamua. Na God mongwo bani ya ime umiadi pire yon milni na tenia. 28 Tengiwe,God ere yong miling ni tomua. Na Abeaidolere ya ganba bani wiya, omaga honganba baniya aidolere, Abe mongwo baninalge.” 29 Dungure na gina hobi yu dito-mingi, “Homa ha bangi biire dinga tal iraidikire omaga ha memini di ba bole di natengiwe. 30 Ari ta sirin bol ni tekunguretal han hobi para weni ni nin hanere pirpo singiwe. Ni God mongwo bani ya imeunia di pire na omaga ni han pa diminua.”31 Dimingere Yisas yu di na tongwi, “Owapara dinia. Haya pir na tekinba, pir nateno? 32 Tenba, tal ta ol na tenangwohabang omaga u mala umia, na aidolere ususu pire oon hona hona i moli nanua. Napisolere ongere nananmuru tamolkiralba,Nabe kina ereho molalga pamua. 33 Niyalhobi monga sina i yon ura dinama direha i di ni teiwa. Ni ganba guliya, galeng tal-ime bolimbani monanua. Na ganba granghongwo a ura diga i pire ni yalhobi ninyulang bole molio,” dungwi.

17Yisas gamahobi aki di tenama dire God ha

di tongwo ha

Page 154: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 17:1 151 Yon 17:231EnaYisas ha i di te pisolere, hamenbani

yuwo hanere, yu dungwi, “Nabe, tal ol natenangwo habang omaga u mala umia, nina hana a yuwo ol na tenania. Tenanga, nani wani tani molia, na ere ni hani a yuwool ni teralua. 2Na nan ari para weni brenga holo so di na tenua. Tengiwe, ari tau nuke na tenga hobi, mol pai gobari ya molpanangwo bani panangwo teralga pire natenua. 3 Nabe, ni God taniga monia, su tamolkinua. Te na iwe, na bai nu si olingaya ganba baniya ure, hana Yisas singabaKraist engure moliwa. Molere ni na kinamoli obilgere, ari hobi nan yasu pir na tere,mol pai gobari weni inangwo pamua. 4 Naganba bani ni yulan hani kuria i tibi olgaari para hamua. Te na honagi onama direi ana bani enga meri wine ole, ol pisoliwa.5 Nabe, homa ganba olo u tibi hungure,ni na kina mobilga yulan na teniraya. Natenga meri irawe, omaga ni monga baniuralga pangwo ipire yulan ere yu na to.6Ganba ari mongwo sina i tau ni nu ke terei na ana bani enga hobi iwe, ni gun han ipara boling kul tega pimia. Pirere ni waniaun weni molere na dolna bonama dire natengere, dolna bomia. Bolere ni gran hapara wine omua. 7 Ongure, na ha dire talolga hobiwe, na nan omadi hankimia, Nabeni yulanna tengere omadi hamia. 8Ni ha dina tengarai, boling kul tega ari nu ke tengahobi para pimia. Pirere a i si wamia. Warehoma na ni kina mole ya ime uma di nahamia. Hanere ni na bai nu singa uga hanpa dimua.

9 “Ena na ha di ni tegiwe, ni arihobi akidi tenana di piriwa. Ari hobi gogo aki ditenana di pirikiwa. Tau ni nu ke tere ina ana bani enga hobi obil aki di tenanadi piriwa. Tenanga hobi iwe, ni wani aunmomua. 10 Ni wani aun hobi iwe, na wanaaunamomua. Te na wana auna hobi iwe, niwani aun momua. Molere tal dime dire olinangwo, hanere ari hobi na hana a yuwoolamua. 11 Ena homa na ganba bani moliugarai wai simia, hon siina di ure ni kinamolabilga pamua. Molabilgere yalhobinin ganba bani monangwo pamua. Nabeamane hong yal ye, ni ari tau i na ana banienga hobi yulan tere aki di to. Ni nan yonatani ebilia. Ebilga meri iwe, yalhobi yongtani enama di piriwa. 12 Pirere na ni hani

kuria ire ugarai, yalhobi kina molere, nibildi tere, kwi mol tega ire nimni momua.Molere ta hogal sikimba, nu ke tenga yaldigan taniga hamaing buku hogal sinamuadi engwo meri, nima omia hogal sinamua.13Na omaga ni monga bani uralga pangwoipire ganba baniyamolere ari hobi di teiwa.Di tega ha i, na yona milna horega yalhobiteya, yalhobi ereyu yong horega mongwobani pai wa dinama. 14Ena Nabe hani kuriaboling kul tega niwani aunhobi a iwangwohanere, ha maing pir tekungwo hobi nigide pir tere yong ki e tomia. Te na hol ta dol-ing bolgere, ha maing pirikungwo hobi holta doling bomia. Bolere na na hanere, yongki e na tomua. Te ha maing pungwo hobina na dolna bongure hanere ere yu yong kie tomua. 15 Ena ha maing pirikungwo hobimongwo sina i na gamnahobo taumongwoi aule ire nana di pirikiwa. Seten yal nigidongwo unangure ni kene ol tengere, olgogo dal tekinama di piriwa. 16 Na hamaing pirikungwo hobi mongwo meri tamolkia. 17 Molkiga meri gamnahobi erepara yu ta molkimua. Nabe ni hani iwe,ha pangwo kara dinia. Digiwe, u gam-nahobi yong sina pire a yo te tenangure,dime dire mol pai onamua. 18 Homa ni nabai nu si olingarai, ya ime ure ganba arihob mongwo sina i molere, hani kuria waiboling kul teiwa. Te na ere gamnahobo inu si olgere, ganba ari mongwo sina i pimolere, ni hani kuria wai para boling kultenamua. 19 Na gamnahobo i yona milnateremolgere, ni tal ta ol na tengere, niwaniaun molere, ni ol wai ol tenga ha maingpir tenama di piriwa. 20 Nabe, omaga nadolna bongwo hobi tani taman. Yalhobihon banta banta pire, hani kuria wai bolingkunangure, ari tau pinangwo pire na dolnabonangure, aki di tenana di pire di ni teiwa.21 Nabe ni wani aun hobi para weni nanyasu yona tani ere mobilga meri nan arihobi kina yona tani ere moli namna dipiriwa. Yong tani ere monangwo hanere,ari hobi para weni, ‘owa God Yisas bai nu siolungwo pamua,’ di hanamia. 22Di hanere,ni na milna pir na tenga meri, ari na dolnabongwo hobi ere yu miling pir tenaminganan yasu yona tani ere mobilga meri yumoli namadi piriwa. 23Nayalhobimongwomala imolere kene ol tegere, te ni namolga

Page 155: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 17:24 152 Yon 18:20mala i molere kene ol na tenua. Ni nakina kene ol tominga i, yalhobi yong taniere monamua. Monangwo ari hobi hanere,‘owa, God na bai nu si olungwo pamio, teGod ha maing pungwo hobi wai hanere, naere para na wai hamua,’ di hanamia.

24 “Ena Nabe, na dolna bongwo hobi ninu ke tere i na ana bani enia. Engiwe, nakina moli nabila di piriwa. Nabilgere homaganba olo u tibi hungure, yonmilni na ten-gere ni na kina si daule mobiliraya, omagaere yu moli nabilgere arihobi hanama dipiriwa. 25Nabe, amane hong ye, ganba ariha maing pirkungwo hobi ni maing pir posikimia, na nan haniwa. Ena dolna bongwohobi ni na bai nu singa uga pama di hamia.26Na dolna bongwo hobi ni hani bani ainetere tere moli obilgere, nan yasu yona taniere pana galemolbilgameri, ni nan arihobipara yu moli pire si daule monamna dipiriwa,” dungwi.

18Yudas Yisas bai tal sire kiang hobi tongwo

ha(Mat 26:47-56, Mak 14:43-50, Luk 22:47-53)

1 Ena Yisas God ha i di te pisolungurena gina kina aule ire, iri si Kidron nir nulupire ere hoibi omingi. Pirere pilawa sire eryuung kungwo sina i pi momingi. 2 Ena usina i Yisas na gina gobari pire pare paremomingi. Momingere bai tal sinangwo yalYudas, Yisas na gina kinamoma di pungwi.3 Di pirere, soldia tau ire, ha maing oo birsingaba Perisi para yal nona pangwo yaltau nu sungwo hobi ire dire, aule ire Yisasmongwo bani ongwi. Ongwo hobi kewalampi ire, di kuba ire dire ongwi. 4 EnaYisas tal ta ol tenangwo nin haya han posungwi. Sire mala pire, “Ni yalhobi ara wadu i une?” dungwi. 5 “Yisas Nasaret hongyal wa duminua,” dungwi. “Wa dunga yal ina moliwa,” dungwi. 6 Dungure Yudas baital sinangwo yal i sina i mongwi. MongureYisas “na nan moliwa” dungure ari ungwohobi kulung pire mobing hol yare habilaisungwi. 7 Sungure Yisas mole, “Ara wa dui une?”, dungwi. “Yisas Nasaret hong yal iwa duminua,” dungwi. 8“Wa dunga yal i nahoma na moliwa di ni tegirawe. Na nan nawa dunga pamia, gamnahobo i han uningsolanga ere namua,” dungwi. 9 Dungwiwe,

homa awa ha di engwo irai yu dimiraya,“Nabe nu ke tere i na ana bani enga hobina ta ai dolekiralua.” Yon 6:39

Di engwo i omaga nima ongwi. 10 EnaSaimon Pita di baina ere mongwi. Molereaki di ire ha maing singaba honagi yal tahaang Malkas kraung weni hol i di balisungwi. 11 Sungure Yisas Pita yu ditongwi,“A, ni yu olkire, di golaun yaulo. Nabegauna gul na tongwo i na ikinama di pino?Iralua,” dungwi.

Yalhobi Yisas aule ire Anas mongwo baniongwo ha

12 Ena soldia yalhobi ire, kene ongwo yalta ire, Yuda soldia ire dire, Yisas pi are hanhongwi. 13Holere ire pi Yuda ha maing oosingaba Kaiapas imaumbi Anas ke pangwomalgi ongwi. 14 Ena Kaiapas iwe, homaYuda arihobi yu ditongwi, “Nan momingabaniya, yal taniga gonangwo i, ari paraweni breng ol i namia. Ol inangwo i waipanamua,” dungwi.

Pita Yisas na hankiwa di kirulu dungwo ha(Mat 26:69-70, Mak 14:66-68, Luk 22:55-57)

15 Ena Saimon Pita ire, na ire dire, Yisasaule ire ongwo hol i doling boli obilgi.Obilgere, Yuda ha maing oo singaba bir nagumana haya han pa dungure, ere singabaoo kepangwo malgi ogi. 16Oiba, Pita malgihore u egere mongwi. Momia na ala pire,hon siina di u egere pire, u egere keneongwo ama ta yu ditegi, “yal ta i ala un-amba,” ditegere Pita ala ongwi. 17 Alaongure u egere kene ongwo ama i Pita yuditongwi, “Ni para yal Yisas gamahobo iraimongiwe.” Dimba Pita, “A, na ta molkiwa,”dungwi. 18 Dire honagi ari tau, polismantau ire dire, hamen hair gole endo gale pirmongwi. Mongwo bani Pita para pi moleendo pir mongwi.

Hamaing oo singabaYisas sirin bol pungwoha

(Mat 26:59-66, Mak 14:55-64, Luk 22:66-71)19 Ena ha maing singaba bir i Yisas,

“ni gamnahobi ara mome? Ha maingdinga talwa dine?” dire sirin bol pungwi.20 Pungure Yisas yu ditongwi, “Na arimaulung bani nimni mole ha di tibi olteya. Tere habang habang ha maing oopara weni ware, ha bling mining oo ware,Yuda ari hobi u ku bongwo bani ha ta di

Page 156: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 18:21 153 Yon 19:6kul si tekia. 21 Talongwo sirin bol na tene?Ari na ha ditega pungwo hobi sirin boltekino? Yalhobi i na ha diga pir po simia,sirin bol tenanga di tibi olangwo pirikino?”22 Yu dungure polisman ta mobing hol iaire mole Yisas di dagi sire yu ditongwi,“Ni ha maing singaba ha di ni tongwo habano?” 23 Dungure Yisas yu ditongwi, “Naha nigi dongwo diralga di tibi olanba. Naha pangwo pinanga ha diiba, talongwo nasine?” 24 Ena Yisas han hongwo mere i, yalAnas ha maing oo singaba haang Kaiapasoo malgi ongwi.

Pita gin sutal Yisas na hankiwa di kiruludungwo ha

(Mat 26:71-75, Mak 14:69-72, Luk 22:58-62)25 Ena Saimon Pita endo dongwo bani

mole pirmongure ari hobi yu ditongwi, “Niyal i gamahobo para mono?” Dimba Pitadi kul sire, “A, na ta hankiwa,” dungwi.26Dungure ha maing singaba honagi yal ta,Pita kraung di keru sungwo yal i ening tamongwi. Molere Pita yu ditongwi, “Ni yal ikina er yuung gul ire ereho monga hangi-rawe.” 27 Dimba, Pita, “Na hankiga handinua,” dungure hoale gintani be dungwi.

Yisas aule ire Pailatmongwo bani ongwoha(Mat 27:1-2, 11-14, Mak 15:1-5, Luk 23:1-5)

28 Ena arihobi Kaiapas oo malgi aidolehonmil sinamoki Yisas aule ire, ere nam-bawan gabman mongwo ongwi. Pire alanamba, ongwo haung iwe, God han uningsungwo haung Pasoba erin momia. Moleala i pire homena gogo neralga paikimua dipire isra dungwi. 29 Dire mena i monguregabman Pailat u pa dire yu ditongwi, “Niyalhobi yal i talongwo ha hol ole ha dimeresi terala dire aule ire une?” 30 Dungureaule ire ungwo yalhobi gabman Pailat yuditongwi, “Yal i Lo ta si keru sikima, aulihumingere.” 31 Dimba Pailat arihobi yuditongwi, “Ni yalhobi nin aule i pire hahol ol tere nin memini panangwo meriol tenana pio.” Dungure Yuda ari yu di-tongwi, “Na Yuda nan memini pangwo arisi golo dikimua.” 32 Ena homa Yisas awaha dire, “Yal tau er pera bani na sinan-gure golalua,” dimiraya, omaga u nimanamua. 33 Dungure Pailat ere opisi alapire Yisas “wo” dungwi. Dimia onguresirin bol pungwi. “Ni Yuda ari singaba

king mono?” 34 Dimba Yisas yu ditongwi,“A, i ni nin pinga mere pire din mo, yalta di ni tongwo dine?” 35 Dungure Pailatyu ditongwi, “Na Yuda ari yal molio? Tamolkiba, ni nin gaminahobo ha maing oosingaba hobi ni aule ire na molga umia. Talongere ni aule ire ume?” 36 Dungure Yisasyu ditongwi, “Na ganba baniya hong yalmolkia. Baniya hong yal molalga na gam-ina hobo i na han uning si olangure Yudaari na han honamo? Ta holekinamia, Yudaari kina kura bonangwo dimba, molkiwa.”37 Dungure Pailat yu sirin bol pungwi,“Ite, ni singaba king mono?” DungureYisas yu ditongwi, “Ha i ni nin gran baniu mena ungwo timawe. Namine ganbabaniya na kul nongwo molere, ha pangwomuru di tibi ol terala dire u molia. Mol-gere ha pangwo pirala dire doling bongwohobi wine ole pir na tenangwo pamua.”38Dungure Pailat yu ditongwi, “Ha pangwoha dinga i tal ha pire dine?” dungwi.

Pailat Yisas er pera bani so ditongwo ha(Mat 27:15-31, Mak 15:6-20, Luk 23:13-25)

Ena Pailat ere maini pire Yuda ari hobiyu ditongwi, “Yal i pring ta paikimia, hahol ol teralga paikimua. 39 Ena ni yalhobininmemini yu pamiraya, God Yuda ari hanuning sungwo erin haung hani pangwo tantaniga gule ole ole oliraya. Yuda singabaKing gule ole ni tenamno?” 40 Dungure arihobi grang mu dire yu dungwi, “A, yal ipisole, Barabas na to.” Barabas yal ta talingtol di nere ari sigole hani pangwi.

191 Ena Pailat dungure soldia hobi homa

kuba ire Yisas sungwi. 2 Sire han galengengwo ta ire ama kere, breng bani sungwi.Sire galsinamori wai weni ta irewa tongwi.3Wa tere iriyala tere hasu maa e tere, “NiYuda ari singaba king irawe” dungwi. Diredi dagi sungwi. 4 Sungure Pailat hon mainipire Yuda ari hobi yu ditongwi, “Piro, nayal iya, maing wa duiba, ha ta oun dekimia,na aule ire ni monga bani uralga hananua.”5 Ena Yisas breng bani han si tongwo igal mori wa tongwo i kina ya dungure eremaini ongwi. Ongure Pailat arihobi yuditongwi, “Yal tima hanega.” 6 DungureYudahamaing oo singaba tau ire, polismantau ire dire, Yisas hanere gala dungwi, “Er

Page 157: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 19:7 154 Yon 19:29pera bani so. Er pera bani so.” Dimba Pailatyu ditongwi, “Yal iya na maing wa duga hata oun dekimia, ni yalhobi nin aule ire pireer pera bani si gonana pio.” 7 Dimba Yudaari hobi Pailat yu ditongwi, “Na yalhobinan Lo krehaman ha memini yu pamia, Yalta na nan God wang moliwa dinangwo yali,gonangwo pamua,” dungwi.

8 Ena Pailat ha i pungwo oun dongureere gabman opisi ala ongwi. 9 Pire Yisashon sirin bol pungwi, “Ni ara ni kul eme?”Dimba Yisas ha ta mong ditekungwi. 10EnaPailat hon sirin bol pungwi, “Ni talongwoha ta mong di na tekine? Na yulang boli pire ni gule olalga pamio, te na yulangbol i pire er pera bani ni siralga pamia,pirikino?” 11 Dungure Yisas yu ditongwi,“God ni yulang ni tekinangwo tal yu ol natekinanga pamba, yulang ni tomia. Enani prin pamba, te yal ta na na aule i ureni tongwo yal iwe, tal nigi weni dongwoomia, pring bir weni pamua.” 12 Ena Pailatha i pire gule olala dire hol wa dumba,Yuda ari hobi gala erakere dire, “Ni yaligule olanga nambawan gabman Sisa eninta molkinania. Yal ta singaba king moliwadinangwiwe, Sisa kina kiang kiang mo-nangwo pamua,” dungwi. 13 Ena Pailat ha ipire Yisas aule ire maini ongwi. Pire ha holongwo bol hulu semen wigi sungwo baniami di mongwi.

14 Mongwo gin iwe, God Yuda ari hanuning sungwo erin u mala ongure hom-ena han akun ongwo habang mongwi.Mongwiwe, omare weni twel klok mol-ere Pailat Yuda ari hobi yu ditongwi, “Niyalhobi singaba king irai momia hanega.”15Dungure yalhobi yu ditongwi, “So. So. Erpera bani si golo.” Dungure Pailat yu sirinbol pungwi, “Ni singaba king irai na er perabani sinama di pino?” Dungure ha maingkene ongwo hobi yu ditongwi, “Singabaking Sisa tani moma di pir tominia. Yal tamoma di pirikiminue.” 16 Dungure PailatYisas aule ire pire, ere pera bani si gonamadire, tongure a ire ongwi.

Yalhobi Yisas er pera bani si engwo ha(Mat 27:32-44, Mak 15:21-32, Luk 23:26-43)

17 Ena ari hobi Yisas er pera ninhaungure aule ire ongwi. Ere pi ganbata haang Breng Yulang ganba bani ongwi.

18Pirere Yisas er pera bani si engwi. Ere yalsu er pera su bina holo holi si engwi.

19 Ena Pailat, “Yisas Nasaret hong yalmole, Yuda singaba king momua” dire,mining bole er pera gumiling bani engwi.20 Engure Yisas er pera si engwiwe, oomalgi mala dimia, Yuda ari miki weni ware,kere hangwi. Ha iwe, ha howa sui tai direHibru ha ire, Latin ha ire, Griki ha ire dire,mining bol engwi.

21 Emia Yuda ari singaba hobi Pailat yuditongwi, “Ni ha yu dire mining bol engai paikimia, yal iwe, Yuda ari singaba kingmolkimia. Yal i na nan Yuda singaba kingmolia dimua dire bolo.” 22Dimba Pailat yuditongwi, “Na ha homa mining bol ega ipara ya dinamua,” dungwi.

23 Ena soldia hobi Yisas er pera bani si episolere, galsina tau ire tabin sui sui direering si ere soldia hobi i holo holo ongwi.Pirere gal arikri ta para i ongwi. I omba galiwe, banta sibirikima. 24 Ena soldia hobi,“Gal i a bali sikio. Nan santu simingereyal ta win sinangwo yal i inamua,” dungwi.Dire yu ole i holo holo omia. Ongwiwe,ha maing buku homa awa ha di emirayaomaga kara nima ongwi. Awa ha iwe, yupamia,

“Yalhobi na gal kul i ebir sire i holo holonamio, te

gal arikri para santu sire inamua” Sam22:18

di emiraya, omagasoldia hobi Yisas yu ol tongwi.25 Ena Yisas aang Maria ire, ebering

ire, Maria diing Klopas eumbi ire, Mariadiing Magdala hong al ire dire, al sui suidire hobi, Yisas er pera si engwo dimanimala i mongwi. 26 Mongure Yisas aangna kina molgere han ime ole na hangwi.27Hanere Yisas aang yu ditongwi, “Alhuno,yal i ni wani momua” dire na hon yu di natongwi, “Yahuno, na namine iwe, omaga ninimai momua.” Dungure na al i na naminemonama dire kene ol moliwa.

Yisas gongwo ha(Mat 27:45-56, Mak 15:33-41, Luk 23:44-49)

28 Ena tal ol tongwo i para nima pipisolimia, awa ha taniga di engwo irai yadimia, omaga nir goliwa dinangwo, nimanangwo ipire Yisas “nir goliwa” dungwi.29 Ena botol dungwo ala i nir gu kengwo

Page 158: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 19:30 155 Yon 20:16mongwi. Momia gal ta nir bole bli ware ne-nama dire Yisas grang wangwi. 30WangwoYisas nere, “Talhan onangwo meri para olpisolimua” dire nugung goli dire gongwi.

Soldia ta Yisas kula daling bani sungwo ha31 Gongwo gin iwe, Prainde molere ongi

Sabat habang erin bir u tibi namia, talhanakun olalua di pungwo habang gongwi.Gomba, Yuda ari hobi yone er pera baniya di panangwo nigi denamua di pungwi.Pire Pailat mongwo pire, kebering di kerusire yone man wu enama dire sirin bolpungwi. 32 Pungure soldia tau pire yal subina holo holo er pera si engwo i keber-ing di keru sungwi. 33 Sire Yisas ere yusirala di hamba, haya gomia hanere keber-ing di keru sikirere han uning si olungwi.34 Olimba, soldia ta kula ire daling banisungwi. Sungure algi nir wo kina ya imeungwi. 35 Tal ongwo hobi na nan haneredi tibi oliwa. Olgiwe, ha weni kara pamua.Pangwo ipire, ni ari hobi ha i doling bolea i si wanana dire di tibi ol ni teiwa. 36 Hamaing buku awa ha di engwo meri irawe,omaga talhan hobi para u tibi pire nima pipamua. Ha iwe, yal ta yal i yulang tanigadi keru sikinamua dimiraya omaga nimaomua. Eks 12:46

37 Te awa ha ta yu pamiraya, “Yal igonangwo kula sire para hanamua.” Sek12:10

Yisas yone hulu grang ala man wu engwoha

(Mat 27:57-61, Mak 15:42-47, Luk 23:50-56)38 Ena yu ol te pisolungure, Arimatia

hong yal Yosep Yisas yone irala di pirePailat sirin bol pungwi. Yosep iwe, Yisasgrang wine omba, Yuda ari hobi kulungpire aunabo nure wangwi. Ena Pailat, yoneinana po ditongure Yosep ire ere ongwi.39 Ena homa weni yal Nikodimas ginangwoYisas mongwo pire sirin bol pungwo yal i,er su bli yangwo niring kunung wai ungwoholere oun domia, boksi ala ere ire, Yosepkina ereho ongwi. 40Pire ya suri Yisas yoneire gal yobile er niring kunung ungwo yonebil tongwi. Togwo i Yuda ari man wu eraladire ninmemini pangwo ongwo tali ongwi.41 Ena Yisas er pera si engwo bani u sina tamala dungwi. U sina iwe, hulu grang ariyone ta ere ere olkungwo ala i tibi olungwi.42 Olungwo gin iwe, Prainde haung molere

ongi Sareba erin habang u tibi namia direhulu grang ala i man wu engwi.

20Yisas airangwo ha(Mat 28:1-8, Mak 16:1-8, Luk 24:1-12)

1 Ena Sarebir haung honmil sinamomibimanbi hamen tangureMariaMagdalaYisasyone engwo bani ongwi. Pirere hamba,hulu hona grang si pera di engwo i dikimiahangwi. 2 Hanere bli si malgi pire SaimonPita na kina yu di na tongwi, “Yasuro, pitege eminga yal Yisas yone engwo baniirai dikimia i banta ongwo hankire umingayawe.” 3 Dungure Pita na kina bli hamabare si ominga na iri si homa eminia.4 Erere pi hona haminba, gal yamoni dimiahanere maini momingi. 5 Ena Saimon Pitaemgi u pa dire ere ala ongwi. 6 Pire gal taudungure gal han ta breng bani yobilungwogal i para dimia hangwi. 7 Breng baniyobilungwo gal iwe, gal tau dungwo malai ta dikima, pi nin bangi dimia hangwi.8 Hangure na homa ure ala ogi. Pireretalhan ongwo i hanere, Yisas airungwopamia, di hanere nomani si pir tegi. 9 Tegagin iwe, hamaing buku awa hamining boleYisas gole ti si hon ere airama dungwo i,na yasu pir po sikibilia. 10 Sikire ere malgiobilgi.

Maria Magdala hong al i Yisas hangwo ha(Mak 16:9-11)

11 Ena Maria yone engwo hona grangaire mole hai me mongwi. Me molereikwi bole han ala ire olungwi. 12 Olimbaensel sutani gal pege ware Yisas yone en-gwo bani yal ta breng hol mongure yal takebering hol momia hangwi. 13 Hangureyasuri Maria yu ditongwi, “Alhuno, ni talongwo hai mene?” Dungure Maria yuditongwi, “Yal ta na pi tege eminga yalirai yone i banta ongure na hankire wa dumoliwa.” 14 Dire si kulu si yaulo ole Yisasmongwo hamba, gumang han po sikungwi.15 Sikungure Yisas Maria yu ditongwi, “Al-huno ni talongwo hai mene? Ara wadune?” Dungure Maria yu di pungwi,Ayo, u sina ya hong yal mongwo pamia dihanere yu ditongwi, “Yahuno, gongwo yalirai i banta olanga nan di na tengere irenale.” 16DimbaYisasMaria haang dale gala

Page 159: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 20:17 156 Yon 21:7dungwi. DimiaMaria ganulun dire, “Tisao”dungwi. 17 Dimba Yisas yu ditongwi, “NaNabe mongwo hamen bani olo hoiya, ni naolo na kulekio. Ulubi mole bli si malgi pirena ena abina hobo yu ditenania. Na erenalgiwe, ni nan Nabe, ni nan God mongwonalga pamua.” 18 Dungure Magdala hongal Maria ha i pirere ere Yisas grang wineongwo hobi mongwo bani pire ha dungwomeri boling kul tere, “Yisas pi tege emingayal mongwo hanere wiwa” dungwi.

Gamahobi Yisas hangwo ha(Mak 16:14-18, Luk 24:36-49)

19 Ena Yisas grang wine ongwo hobiYuda ari kulung pire hoiri yole ala imongwi. Momia Sarebir haung girungwoYisas u gamahobo mongwo sina i molere,“Gir hobo moldinio. Mining bolo molo”,ditongwi. 20 Tere aling bli nil sungwo benii tibi ol tere te kula bongwo beni i tibi oltomia hangwi. Hanere yong horega ongurewai pire gun ere mongwi. 21 MongureYisas hon yu ditongwi, “Ni yalhobi miningbolo molo. Na Nabe na bai nu sungureya ime wiya. Uga meri na ere ni yalhobini bai nu sigere nanua.” 22 Yu ditere,grang miing pu di tere yu ditongwi, “GodKwiang Holi Spirit ni tegere yon wu bi-nama. 23 Binangure ari tal nigi dongwool wangure God pring pai tenangwo kri diole tenanga meri God ere para kri di ole nitenamua. Te kri di ole tekinanga meri Godere para kri di ole ni tekinangure ya iwamonanga pamua,” dungwi.

Tomas Yisas hangwo ha24 Ena Yisas u tibi ungwo haung na gina

para mole haminba, kwal gir kul engwotal i yu kul engwo yal taniga haang Tomashankungwi. 25Hankungure gamahobo tauTomas “Pi tege eminga yal Yisas ungwohaminua” ditomingi. Tominba, Tomas nagina yu di na tongwi, “Na yal i bli nilsungwo aling beni hankio, te bli nil sungwoaling beni are te kula sungwo beni arediralga pir teralga pamba, akia pir tekiwa,”dungwi.

26 Ena sare ta wai sungure na gam-nahobo para weni Tomas ire dire paramomingi. Molere hoiri mama yole eremomingi. Mominba, Yisas hon ure sinamongwo tali mole yu di na tongwi, “Ni

yalhobi mining bolo molio.” 27 Dire YisasTomas yu ditongwi, “Ni ani miling tanigana ana beni baniya are hano. Hanere anidalna kula bolga baniya a piro. A pingiwe,na pir na tekinanga paikimia, pir na to.”28 Dungure Tomas mole, “Na nan pi tegeega yal monio, na nan God mona di pirepir ni teiwa,” dungwi. 29 Dungure Yisas yuditongwi, “Ni omaga na na hania, pir nateno? Tenba, ari tau na na hankinangwohobi iwe, pir na tere gun ere mole yongmiling horega onangure miling panamua,”dungwi.

Buku i bongwo yal Yon nin maing i tibiolungwo ha

30 Ena Yisas ganba baniya mongwogin iwe, tal nimni mongwo miki weniongwo omena haniba, buku bani miningbol ekia. 31 Yisas tal ongwo tau bukubol egere ni yalhobi hanere, Yisas Godwang mongwo pamio, Yisas singaba Kraistmongwo pamio, di pire, haang a yuwo olemoli pire, yal i yulang ire, nomani honire, mol pananga panana dire, buku bole niteiwa.

21Gamahobo sebenpela molere Yisas hangwo

ha1 Ena emgi Taibirias nir digan bir bina

i na gina hobi momingere Yisas unangwohol hankiminba, omena bani u tibi engwi.2 Engwiwe na gina yu mominia. SaimonPita ire, Tomas ire, Galili probins Kena oomalgi hong yal Nataniel ire, Sebedi wangna abinambi kina gama hobo su ire diremomingi. 3 Momingere Saimon Pita, “Pisisina nalua” dungwi. Dungure “Na yalhobikina para naminua” dimingi. Dire pire irisi sipi ala omingi. Ominga girungwo iwe,na yalhobi pisi ta weni sikimna. 4 Sikirewa i omingere hamen ari sungwi. SungureYisas u nir bina aire momba, na gina hobiYisas guma han po sikimna. 5 Sikiminba,Yisas, yu di na tongwi, “Wana hobo wa iunga pisi ta sino?” 6Dimba, “Ta sikiminua”dimingi. “Ni pisi gal ani weni holi pia sinir digan ala olanga tau sinanua,” dungwi.Dungure, na yalhobi dungwo meri yu ol-ere pisi miki weni simingi. Sire gal akidinaminba, gal oun weni dongwi. 7 Enana Pita, “Pi tege eminga yal Yisas momua”

Page 160: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yon 21:8 157 Yon 21:25ditegi. Ditegere Pita homa galsina gulolere honagi nega dire ongwiwe, galsinahon i ware u nir ala ongwi. 8 Ongure nayalhobi nir bina ulubi molkiminia, sipi alamole nir bare, gal aule ire nir bina omingi.9 Pire iri si mena pire haminba, endo galemia dongwo hamingi. Hamingere, pisihomena breti para endo bani Yisas gale ate mongwo hamingi. 10 Hamingere Yisas,“pisi singa hobi tau ire wo” di na tongwi.11 Tongure Saimon Pita hon iri si sipi alapire gal i aule ire mena ungwi. Umia ham-inba pisi bir bir wan handred pipti tri mikiweni sungwi. Simba, gal soulu dikungwi.12 Ena Yisas na gina hobi “homena nenanawo”, dungwi. Dungure na gina hobi “niara mone?” dire sirin bol pinaminba, Yisasmomia haya hamingi. 13 Hamingere Yisasure breti du dire pisi ire bolo na gina hobina tongwi.

14 Ena Yisas gongwo bani haya aire homagin su u tibi ongwo hamingere emgi hon utibi pire tal yu ol na tomia hamingi.

Yisas “na kun sipi sipi kulega hobi homenato,” di tongwo ha

15 Ena na gina hobi homena nomingere,Yisas Saimon Pita yu ditongwi, “SaimonYon wang ye, ari hobi na wa dire yong mil-ing na tomba, ni na yon milni na tenga mohora kumo?” dungwi. Pita “Owa, Yal Yisasye, ni na yu olga hanere dinua” dungwi.Dungure Yisas yu ditongwi, “Ni para dinia,ha maing ire omaga pir na tongwo hobi nirsi to.” 16 Dire Pita hon sirin bol tongwi,“Yon wang Saimon ye, yon milni na tenmo?” Dungure Pita “Owa, Yisas ye, ni na yuolga hanere dinua” dungwi. Dungure Yisas“Granawine ole pir na tongwo hobi kene olmolo” dire, Pita hon sirin bol tongwi, “Yonwang Saimon ye, yon milni na ten mo?”17 Dire gin sui tai dire sirin bol tomia Pitamiling gul sungure, eke dire, yu dungwi,“Yahuno, ni talhan hobi para pir po sinia,na yonamilna ni tega meri irai han dinua.”DungureYisas yuditongwi, “Na granawineole pir na tongwo hobi ha maing diterekene ol molo. 18 Homa ni yagaling mongameri irai ni nin galni bala i kinere hol bantabanta nala di pinga holi waniraya, emgi yaldimanimonanga gin iwe, ani suala gangereyal ta ni han hole hol hon malgi dinangwoi si gulu dinangure nanga pamua.” 19 Ena

Yisas Pita emgi ari si gonangwo i pire awaha tani ditongwi. Gonangwo maing iwe,emgi God haang ayuwo olamia di pire di-tongwi. Emgi Yisas Pita “ni ure na dolnabolo,” ditongwi.

Yisas yong miling tongwo yal na nan ha20 Ena Pita si kulu sire, homa homena

ne mominga haung na Yisas kina si daulemole, “ara ni bai tal siname?” dire mo-minia na hanere Yisas yu sirin bol pungwi,21 “Yal Yisas ye, ni kina monga yali tal oltename?” 22 Dungure Yisas yu ditongwi,“Yali na uralga haung ya monama di pi-ralga i tamamia. Na nan hana pamia. Niure na na dolna bonanga tani nomani sipiro.” 23Dungure na golkiralga pamua direYisas gamahobi yu diwamba, “golkinanua”di na tekima. “Ni golkinana di piralga itamamua” di na tomia. 24Ha dungwiwe, nanan maing pire di tibi olimia. Olungure namining bol ega i ha pangwo kara dire boleya, pinanga pamua.

25 Ena Yisas tal miki weni omia. Ongwohobi iwe, buku miki weni bonaminga bukumiki weni dinangwo pamba, bolkiminia. Sigubu dire obilga bol eminue.

Page 161: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 1:1 158 Aposel 1:17-20

Aposel tal ol wangwo ha bolengwi

Yisas, “God Kwiang bai nu siralua,”dungwo ha

1 Ena Tiopilas,Homa na pepa ta mining bole ni tega

meri irai, omaga ta hon bole ni teralia.Pepa homa mining bol ni tegiwe, Yisashonagi kebering hole ari ha maing nir sitomia. 2 Te i pire emgi ere hamen baniongwo i, para weni i mu dire, mining boleni teiwa.

Ena Yisas yu ol pisolungure, God Kwiangyong wu bimia, ere hamen bani nala direaposel hobi honagi onama dire nu ketongwo hobi ha di nima pire honagi haditongwi. 3 Ena Yisas homa gaung gulhonagi oli pire gomia. Golere ere honagionama dire nu si olungwo ari aposel hobimongwo bani u tibi emia hangwi. Hangurehamen haung yasu kebering aling potimolere, u hon oga arihobi na hanamadire tal nimni mongwo mone ol tongwohangwi. Hanere, “O, Yisas hon airungwopamia hano,” dungwi. Ena Yisas tal nimnimongwo olere, God kene ongwo hol idoling bonama dire krehaman di tongwi.4 Tere aposel hobi u ku bongure, ha dinima pire yu ditongwi, “Hamen Abe tal tani terala dimua di ni tegarai, ni tenangwoinanga pamia, Yerusalem aidolekire kwimolio. 5 Yal Yon ari nir bil ni tongwiwe,nir wo bil ni tomba, habang gobari tamolk-inangere, God nin Kwiang ure ni yon wubinangure inanua,” dungwi.

6Dungwo gin iwe, aposel gamahobimoleYisas yu sirin bol pungwi, “Yal Yisas ye,omaga ari wiyol ta Isrel ari kene olmongwohobi nu si memini olano?” 7 Dimba Yisasyu ditongwi, “Onangwo gin iwe, ni yalhobihani paikimia memini ta pir po sikinanua.Abe nin haang pamia. Tani kene ol mo-mia grang wine ole yu onangwo pamua.8 Pamiba, emgi God nin Kwiang ni yalhobimonga sina i ure yonwu binangure, yulangire nimni monanua. Molere Yerusalemmalgi na hana di tibi ole, Yudia te Sameriaganba bina holo holi paraweni di te i nangapamua.”

Yisas ere hamen bani ongwo ha(Mak 16:19-20, Luk 24:50-53)

9 Ena Yisas ha i di te pisolungure, kwa-hawa ure Yisas yobilungure, gamahobi hanmomba, ere pi hamen ala yuwo terewasungwi.

10 Simia aposel hobi ya han gala dimongure, mongwo bani yal sutani galpege sigiu dire ure yalhobi kina ereho sidaule mongwi. 11 Mole yu dungwi, “Galiliyalhobo, ni yalhobi tal ongure hamenbani yuwo tene han mone? Yisas iwe,omaga God nin aule ire hamen bani omia.Emgi siina dire ya ime unangwo gin iwe,omagamo ongwo hangameri ereyu ya imeunangwo hananga pamua,” dungwi.

Yal ta Yudas aibing maulung sinama direitibi olungwo ha

12 Ena ha dungwo i pire, aposel hobihamen hul Olibi aidole ere Yerusalemmalgi ongwi. Olibi hamen hul iwe, ulubita dikima, Yerusalem mala weni dungwi.13 Ena Aposel hobi ere malgi pire oo ta keengwo werang ta mini bani pire mongwi.Ena ongwo yalhobi iwe, haang yu pamia,Pita ire, Yon ire, Yems ire, Endru ire, Philipire, Tomas ire, Batolomyu ire, Matyu ire,Alpias wang Yems diing ire, Saimon hamilha sungwo yal ire, Yems wang Yudas iredire, pi mongwi. 14 Ena haang damingahobi iwe, yong tani ere God ha di terala direpi mongwi. Mongure al hobo Yisas aangMaria ire, al tau ire, Yisas ebering hobo iredire, pi mole, God ha wai ol te mongwi.

15 Ena habang gin ta Yisas nomani si pirtongwo ari miki weni wan handred twentimongure, Pita aire yu dungwi, 16 “Girhobo,God nin Kwiang yal Debit yong wu bun-gure, Yudas haang pire, awa ha ul bukuSam mining yu bol emiraya.

17-20Yal i oo i han olingere po dire dinan-gure, ari ta

ala i pai molkinama. Sam 69:25Te ul buku Sam ha mining ta yu pamia.“Yal i honagi ongwo bani iwe,yal ta hon maulung sire ol monamue.”

Sam109:8Ena ha iwe, nima namua dimiraya,

omaga para nima omia.“Homa Yisas han holala dire ungwo

hobi, Yudas homa engure Yisas mongwobani omua. Yudas iwe, God nu ke tomia.Tongure na gina kina tani mole waminua.

Page 162: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 1:21 159 Aposel 2:19EnaYudas tal nigi dongwoolere, moni toboire ganba bring simia. Ganba bring sungwobani hogal sire, miing bol pu dire, yonggebe di mena ungure gomia. Gongure, ariYerusalem mongwo hobi tal ongwo ha ipimia. Ena yalhobi u sina i haangAkeldamaemua. (Haang i nan ha Algi Ganba wadinaminua.)

21 “Ena yu ongwiwe, yal ta Yudas aib-ing maulung sinangure, honagi ereho on-aminia. Olere singaba Yisas gomba, honairimua di tenaminua. 22Homa Yon nir biltongwo haungmoli uminga, Yisas hon ainekebering hongwo haung ere moli uminga,gole hon aire ere hamen bani ongwohaung moli uminga hobiwe, yal taniga itibi olaminga Yudas aibing maulung sina-mua,” dungwi. 23Dungure ya sutani YosepBasabas haang ta Yastas ire, Mataias iredire, i tibi olungwi. 24 Olere God ha yuditongwi, “O God, ni ari yong miling sinai para hania. 25 Na yalhobi yal sutaninu ke tominba, ni Yudas aposel aibingmaulung sinama di pinanga yali, i tibi olna to.” 26 Dire hulu sutani Yosep Mataiaskina haang bol ere gal girungwi. Giretaniga i tibi olimba, Mataias haang i tibiolungwi. Olungure Mataias ari aposel anaholo holo kebena taniga kina honagi erehool wangwi.

2God Kwiang Holi Spirit ya ime ungwo ha(Pentikos - Lev 23:15-21, Diu16:9-11)

1 Ena erin habang ta haang Pentikosu tibi ongure, Yisas doling bongwo hobibanta u ku bolemongwi. 2Mongure hamenbani gintani guru dire, hamen hair mudinba ongwomeri ongwi. Olere ya ime ure,gamahobi ami di mongwo oo ala i si di dimongwi. 3 Momia yalhobi hangure, endodere gini bli bali dungwo meri dungwi.Dire pi gamahobimongwo breng bane banidongwo hangwi. 4 Ena God nin Kwiang ureari hobi yong wu bungure, ha mane bonadi nin nin olungure wiyol howa yungwi.

5 Ena Yuda ari tau God ha dungwo grangwine olere a i si wangwo hobi, ganba holoholo ke pare ha howa nin nin yungwo ipisolere, hon u Yerusalem malgi ke paremongwi. 6 Molere guru dungwo i pire uku bongwi. Bole hamba, aposel hobi ha

howa nin nin yungure, arihobi, “yalhobiIsrel ke pamba, na ha dimua, na ha dimua,”dire yo yangwi. 7 Yo yare ganulun dire yudungwi, “Yalhobi Galili hong yal momba,ha howa nin nin yumia hano. 8 Talongureyalhobi nan hana i dungure pimne? 9 Nanyalhobi ganba miling ta ke pare uminia.Pitia ya,Midia ya, Ilamya,Mesopotemia ya,Yudia ya, Kapadosia, Pontas, 10 Esia Prisiaya, Pampilia, Isip ya, Sairini ari Libia kepaminga te, Rom ya, tan tani sini sini yaremominia. 11Nan Yuda ari tau momingere,tau wiyol banta sini yare ungere mominba,Yuda ha maing pir tere momingere, tauKrit, Arabia nan para mominba, God talnimni mongwo ol tongwo iwe, nan hanai dungure piminua.” 12 Dire ganulun direnomani su su sire, yalhobi nin di wama tereyu dungwi, “Ayo, yalhobi nan hana i gin-tani pimia, talmere ole pime?” 13 Dimba,yal tau gumang iger bole wa gol tere, “Ayo,yalhobi nir bia nere, spa ole, du ha dimua”dungwi.

Pita di tibi olungwo ha14Ena yudungure, Pita aposel gamahobo

kebena sutani hobi kina aire, gala erakeredire, ari mongwo hobi yu ditongwi, “NiYuda ari ya, te Yerusalem ke pai mongahobi ha ta di ni terala ogolo piro. 15 Nayalhobi nir bia nere spak ole du ha dimua dina tenba, nir nenaminga honmil nain klokmominga irai, omena malekimua. 16 Talominga hangiwe, homa God hana togu yalYoel awaha di engwo irai, omaga kara nimaongwo hanua. Ha iwe, God yu dimia,

17 ‘Haung ta emgi na Kwiana nu sigere,nir kuung sungwo

meri ari hobi para muru mongwo baniure, galni yal al

malangwo hobi tan tani yulang tere,yong wu biralgere

ha ditenamua. Te yagaling hobi omelingbani u tibi

nangwo hanangure, te yal dimani hobiul pare kuu ening

bol tenangwo hanamua. 18 Hanangwogin iwe, na Kwiana

nu sigere, nir kuung sungwo meri unan-gure, honagi yal

al hobi inamua. Ire molere ha maingditenamua. 19Na

Page 163: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 2:20 160 Aposel 2:38urere, hamen bani tal nima nangwo ol-

ere, te ganba banital guma hon dongwomaing ta bole i tibi

olalgere, hanebukunamua. Algi ya, endo ya, engi bir

ya, i tibiolalua. 20 Olalgere hamen bani ari si

bonamio, haba algimo enamia. Yu onangwo hananga gin i,

emgi hamenganba hobang unangwo habang kul ena-

mua. 21 Enangwo gin iwe,yal tau hobang yali haang dal yu eremoli

ongere, God sihon e ni tenangure sigare kule u wai

nanua,’ dire Godhana togu yal Yoel ha yu dimia. Joel

2:28-3222 “Ena ni Isrel ari hobi ha dinaminga

ogolo pirio. Nasaret hong yal Yisas iwe,mongwo maing yu pamia. God yal i yu-lang tongure ire urere, tal nima ongwomaing maing olere, tal guma hon dongwomaing maing monga sina i ol ni tongure,ni nan para haminua. 23 Ena God tal emgihoma panangwo i para nomani si pir ikunung olere, Yisas er pera bani gonangwodima dire, ni tongure si gonia. Si golkiwadinba, wiyol tau Yisas si golala di onangwohanere, mana ditekinia, dungwo ha i parabol yare si gonua. 24 Kara si gonba, Godhon uling yungure airimia. Gongwo engwobani ta pai molkimia, God nin uling yun-gure hon ere omua. Man wu engwo banihalabusi pangwo meri pamiba, nin yulangbole airimua. 25Airungwiwe, kwiana moyayal Debit awa ha di engwo meri irai omaganima omia. Debit ha iwe, yu dimia.

‘Na haniga hamen ganba hong yal gu-mana bani werigi werigi dimua.

Yal i na kuman kine na tongure na kulpirkiwa. Yu ol na

tongure, yonamilna horega ongure, gunengwo tani ha di

yau siwa. 26Na ganba ari moliba, golerekwiana gauna

kina hon airalga ipire, gun ere miningbolo moliwa. Ni

na kwiana kwia molkinama di onia.27Olere, te gran wine

ongwo yal gaung golere, yulagi engwobani bli yakinama

dire onua. 28Ena gobarimol paralga baniparalga hol bala

di na tenua. Tere ni na kina si daule molinabilga yona

milna horega onangwo dimua,’ direDebit ha i di wai simua. Sam 16:8-11

29 Ena yalhobo, na kwiana moya Debitha dungwo i memini di tibi ol ni teraliapiro. Kwiana moya Debit gongwo man wuengwomaul ya di pamia. 30Debit God hanatogu yal momia, God ha di yulang bongwoi Debit pimua. Di yulang bongwo ha iwe,yu dimia. Galni ta ni aibin maulung sire nisingaba king monga meri monamua. Sam132:11

31Monangure Debit God grang ha pirere,singabaKraist golerehonairamuadi pimia.

‘Yal i kwiang kwiamolkinama di olere, tegaung gonangwo

ere bli yakinama di oma, dimua.’ Dimbanin omeling

hankimua. Sam 16:1032 Ena Yisas gongwiwe, God uling yun-

gure airungwo nan para haminua. 33 Godyal i haang a yuwo olere, kina ereho sidaule monama dire, i aling weni hol i olun-gure talhan para weni kene ol te momua.Mongure God homa aling kere ere, na nanKwiana ni tegere inanua dimiraya, omagatongure imua. Ingwo meri nan yalhobiGod nin Kwiang nir kuung sungwomeri natongure ire mole, tal maing maing omingahanua. 34 Singaba Debit hamen bani olohomba, ha homa yu dimia.

Hamen ganba hong yal ure na pi tege egayal yu ditomua, Ni ure ana weni holi monania. 35 Monangere kiani hobiunangwo u keben ali benamua.” Sam110:1

36 Dire Pita hon aine yu dungwi, “NanIsrel arihobi talhan u tibi ongwo i ogolopimino. Yisas er pera bani si enga yal iwe,God molere talhan para weni yulang hongyalmolere, te Kraistmole dinamadire ol natomua,” dungwi.

Ari miki weni nomani si kulu sire nirbungwo ha

37 Ena ari hobi ha i pire bukunere, Pitaaposel hobi kina yu ditongwi, “Girhobo, talonamne?” 38Dungure Pita yu ditongwi, “Niyalhobi tal nigi dongwoolwanga aidole no-mani si kulu sire hon olkirala di pire wayo.Wananga tal nigi dongwo ol wanga prin

Page 164: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 2:39 161 Aposel 3:16pangwo i, God kri di olama dire Yisas Kraisthaang dal yuwo ere nir bil ni tenaminua.Tenamingere, prin i ole ni tenamua. Terenin Kwiang ni tenangure inanua. 39 EnaGod aling kere ere han dungwiwe, ni tere,te wana auna hobi tere, te ari ganba milintamongwo hobi tere, te God ari pare ere nuke engwo hobi tenangwo pamua,” dungwi.

40 Ena Pita Yisas talongwo hangwo iboling kul te mole ha di nima pire yuditongwi, “Yalhobo, omaga malere tal nigidongwo ol wangwo i pring bir pamia, niyalhobi ongwo tali olkire i mobin hal watere u kwaling ta po.” 41 Dungure ari mikiweni Pita ha dungwo ogolo a i si waremongure nir bil tongwi. Tongure God aritri tausen miki weni hon honmalere, Yisaspir tongwo hobi u bir weni ongwi.

Ari omaga nomani si kulu sire nir bungwohobi tal wai ongwo ha

42 Ena pire molere, aposel hobi ha maingnir si tongwo pire, te pana gale, homenatani nere, God ha di tere tere mongwi.

43 Ena God tal guma hon dongwo mikiweni aposel hobi aling bani emia, ongureari para weni kul de hangwi. 44 HangureYisas grang wine ongwo hobi bolo panagale bona gana nin a ne i omba, i mu diregol male a nongwo dungwi. 45 Dungurebona gana ganba ya nongwo hobi moni bolire, ebir sire, talhan a nekungwo hobi akidi tongure kunung kunung mongwi. 46 Arihaung haung Yisas grang wine ongwo hobiere Yuda ha maing oo mone ongwi. Pirereoo dungwo dungwo meri homena gol malenere yong tani ere gun eremongwi. MolereGod maa e tongure, ari hobi para hanerewai pir tongwi. 47 Tongwo gin iwe, arihaung haung singaba God ari tau nu ke terehon pare emia sigare kule u wai ongure umiki ongwi.

3Yal ta kebering keber engwo u wai ongwo

ha1 Ena girungwo ta Pita Yon kina God ha

diterala dire, Yuda ha maing oo bir alaongwi. Ongwo honagrang i haang Hona-grang Wai engwi. 2 Engwo bani iwe, yalta aang yong miling sina kebering alingkebir engure, mena ure hol wakire hona-grang ami di mongwi. Mongwo yal iwe,

haung haung ari au si u olungwo mol-ere, ari ha maing oo ala nala dire ungwohobi “moni na to” dire, hong di mongwi.3Mongure Pita Yon kina ala nala di ungurehanere, “moni na to” dire, hong dungwotali dungwi. 4 Dimba, Pita Yon kina kebirengwo yal i teni yuling bole han tongwi.Tere Pita yu ditongwi, “Ni na yasuri nahano.” 5 Dungure tal ta na terala di dimadi pire hangwi. 6Hangure Pita yu ditongwi,“Na yasurimoni ta dikimia. Tal ta a nobilgai ni terabilua. Yisas Kraist Nasaret hong yaliwe, yulang ire uminga ni tenaminia. Niaire hol wayo.” 7 Ditere aling aki dungure,gintani kebering nimni mongure, iri sirehol wangwi. 8 Ware Yon Pita kina erehoala pire, ha maing oo ala i iri si ware, Godhaang ayuwo olere, maa e tongwi. 9 Tomiaari hobi hanere ganulun dire, 10 “Ayo, yali homa Honagrang Wai ami di molere, arimaini ala tongwo i moni na to dire hongdi momiraya, omaga u wai omue,” dire,miling si giri golere bukunungwi.

Yu Pita Yuda ha maing oo bir ala ha di tibiolungwo ha

11 Ena awai ol tongwo yal i Yon Pitakina a i si mongure, ari hobi bukunerebli si pi Solomon honagrang oo ke mainiolungwo bani tabin si mongwi. 12 MomiaPita hanere, ari yal al hobi yu ditongwi,“Ni Isrel arihobi yawe, talongwo ganulundire bukunere na yasu tene han na tene?Yal i nimni mole hol wangwo i na yasu ninyulana ire awai ol toma di hano? Yu dihankio. 13 Ebraham ya, Aisak ya, Yekopya, kwiana moya para maa e tongwo yalGod tani momia, honagi ari Yisas haangayuwo olimua. Olimba, olungwo yal iwe, niyalhobi aule i pire ha hol bani enua. EngerePailat gule olangwo pamba, ni yalhobi yalisigonama dire nona panua. 14Mama wenidimediremongwoyal imobinhalwa tenia.Tere Pailat pirere Yisas si golo dire, yal taari si gongwo yal i gule ole na to dinia.15 Dire mol pai hong bling memini yali holwai i tibi ol na tomba, si gonia. Si gonba,God nin uling yungure, yulagi engwo baniaidole airimua. 16 Airungwiwe, na yasuhabilga yasu mobilua. Ena na yasu Yisashaang a i wabilua. Wabilgere Yisas yulangna tongure, awai ol tobilga hanua. Yisas

Page 165: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 3:17 162 Aposel 4:13nin yal i aki di tongure, ni yalhobi mongaomin bani u wai ongwo hanua.

17 “Ena yalhobo, ni singaba hobi kinaYisas tal ki ol tenia. Tere pir kun olkingamere ni yalhobi ere yu nin onga haminia.18 Hamen haya God awa ha hana togu yalgrang pirere, Kraist gaung gul ire gonamuadimiraya. Dungwo meri irai omaga yuol tengere nima omua. 19 Omia ni yal-hobi tal nigi dongwo onga prin pangwoi, God kri di ole ni tenama dire, tal nigidongwo ol wanga pisole, nomani si kulusire, God bolo pana galio. Gananga Godni arihobi si hon e ni tenangure sigarekunanua. 20 Kunangere, God nu ke tongwoyal Yisas Kraist hon nu si ni yalhobi mongabani olamua. 21 Olamba, omaga hamenbanimonangure, God talhanparaweni honol eralga gin i, singaba Kraist hon manbiunamia dire, awa dungwo i hana togu yalpirere, di tibi ol na tomiraya. 22 Tongwomeri iwe, yal Moses yu dimia, God na nabai nu sungure, hana togu yal molga merini yalhobi monga sina i ebin hobo ta yumonamia. Molere ha dinangwo grang baniogolo wine ole pir to. 23 Tere wine olk-inanga hobi ha maing pungwo hobi kinaereho monanba, God ni ai di mena olereni sinamua. 24 Ena God hana togu yalSamyuel homa weni momia. Mongureemgi emgi tau ainere moli ongwo hobiiwe, para weni grang u tani pirere, omagatal ongwo meri awa ha ere yu dimiraya,weni kara nima omua. 25 Omaga malingahobi iwe, God hana togu hobi gang monia.Homa God kwiana moya hobi ha wai olegua sungwo meri irai omaga ni yalhobiereyu gua sinanua. Homa God kwian moyaEbraham yu ditomiraya, Ni galni hon malesiru dinamua. Dinangwo hobi God yulangtenangure, ari bina holo holo mol i ongwohobi awai ol tenangure, sigare kule u wainamua. 26Yu dungure God honagi yal Yisasnu ke tere bai nu sungure, ure tal nigidongwo ol wanga i, pisole, sigare kule ureGod hol di ni tongwo i doling bonana diolere, awai ol ni tomua,” dungwi.

4Arihobi Pita Yon kina hane sungwo ha

1 Ena Pita Yon yasuri ha i di te mongure,hamaing oo singaba ire, hamaing oo bir er

kwi numole kene ongwo yal ta ire, Sadyusiire dire, u pa dungwi. 2 Dungure yasuri,Yisas golere hon airungwo mere ari tau yuonamua dire boling kul te momia, arihobiu hanere nigi de pungwi. 3 Pirere yasurihan sire, tanangwo ha hol ol terala dire,hamen girimia, halabusi oo ala i olungure,pai mongwi. 4 Pai momba, Pita Yon yasuriha nir si tongwo i, ari miki weni wine olere,Yisas pir tongwi. Pir tongwo hobi iwe,yagir namba imu dire paib tausenmongwi.

Yasuri aule ire pire kaunsel mongwo baniha hol ol tongwo ha

5 Ena hamen tangure, ha maing oosingaba ire, ha maing yal bir ire, Lo ha nirsi tongwo tisa ire dire, Yerusalem malgi iku bolemongwi. 6Mongure Yuda hamaingoo kene ongwo yal bir Anas ire, Kaiapasire, Yon ire, Aleksanda ire, singaba tau iredire, para u ku bole mongwi. 7 Molereaposel suri aule ire, sina ure, yu sirinbol pungwi, “Ni talmere ole yulang bolehonagi one? Ara yulang ni tongure, haangdal yuwo erere, tal i one?” 8 Ditongwogin iwe, God nin Kwiang ure Pita yong wubilere, a kulang pai tongure, nimni moleyalhobi yu ditongwi, “Yuda ari yal bir ye,9 Yalhobo, yal ta kebering kebir engwo nayasuri aki di tobilga u wai ongwo i haneredino? 10 Dinanga ni Isrel ari hobi kinapara piro. Nasaret hong yal Yisas Kraistni yalhobi er pera bani si gonga gongure,God nin uling yungure airimia. Airungwoyal iwe, yulang na tongure, haang dal yuwoere awai ol tobilga kebir engwo yali u waiongwo hania. 11Yisas haang pungwo mereha maing buku yu di emiraya,

Oo kengwo yalhobi torari ta ire mebindama dire aidolamba,

olangwo torari i God nin ire bring torarisinangure nima

pire dinamua. Sam 118:2212 Dinangwo meri iwe, Yisas ere yu nima

pire momua. Molere yal i ninmuru arihobiaki di tongure, sigare kule u wai ongure,te emgi tau u wai namua. Yal ta monan-gure, God yulang tenangwo awai onanguresigare kulkinamia. Yal i tani momua.”

13 Ena arihobi Yon Pita kina grang banihan momba, ha nimni mole dimia, ari hobihanere, “ayo, yasuri sikul ta dikimiraya,ha i tal ole dime?” di hanere nomani

Page 166: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 4:14 163 Aposel 5:3si gogo dangwi. Damba, homa iwo ya-suri Yisas kina wangwo hamingirawe dipungwi. 14 Pirere kura ha di tenamba,kebir engwo awai ol tongwo yal i ure YonPita kina si daule aire mongwo hangwi.Hanere yalhobi ha ta ditenamba, grang oundongure han ole mongwi. 15 Molere erepi maini monana po ditere, yalhobi ninha diriyala olungwi. 16 Olere, yu dungwi,“Nan gina yasuri tal ol tenamne? Talguma hon dongwo ongwo i Yerusalem arihobi para han po sire momia, nan aulu baihaunaminga paikimua. 17Paikimba, guunghaang i ari ganba bina holo holi pirikinamadire, Yisas haang dale honagi olkio diremana ditenaminua,” dungwi. 18Dire, “honalawo” ditongure ungure, “Yisas haang dalyuwo ere ha i ari hon nir si tekio,” diremana giring ditongwi. 19 Ditomba, PitaYon kina ha mong yu ditongwi, “Na yasuriGod grang wine obilga i pisolere, ni granwine olabilga wai panam mo? Nomani sipir kun olio. 20 Na yasu Yisas tal ongwohanere, grang pirere dibilga i, pir uningsi ole ta molkirabilua.” 21 Dungure u kubongwo hobi yasuri kul pinama dire, hantere erepo ditongwi. Ditongure yasuri talongwo i ari hobi hanere, God haang dalemaa e tomia, ari u ku bongwo hobi ya-suri sinangwo paikungure, han olimia, ereongwi. 22 Ena kebir engwo awai ol tongwoyal iwe, yagaling ta molkimia, ari yal meerin yal su kebering aling poti mongwi.

Yasuri ere ongure gamahobi kina yong taniere God maa e tongwo ha

23 Ena Pita Yon kina ere gamahobo taumongwo pirere, singaba hobi ha ditongwomeri boling kul tongwi. 24 Tomia pirere,yalhobi kina yong tani ere mole, God ha yuditongwi, “Yulang hong yal ye, ni hamenganba ya, nir solwara ya, talhan ganba banipangwo hobi ni ol enua. 25Homa ni Kwianure kwianamoyani honagi ol ni tongwoyalDebit yong wu bimia. Bungure Debit grangbani yu dinia,

‘Ari wiyol tau talongure yong ki eme?Te ari tau talongure nomani miki miki si

pime?26 Te ganba ganba singaba king para

weni u ku bolere,God singaba Kraist kina a ime ol terala

dire, yulung

bomua.’ Sam 2:1,227 Dire Debit ha yu dungwiwe, omaga

nima omua. Singaba king Herot ire, Pon-tias Pailat ire, ari wiyol tau ire, Isrel ariire dire, ni wani Yisas Kraist tal dime direongwo yal i a ime olala dire yulang bomua.28 Bolere nin pungwo mere pire tal yu olwamiba, ongwiwe, ni homa yulan bole no-mani pire tal yu olala dire ongameri omua.29 Nabe, yalhobi tal gogo ol na terala direongwo hania, ni aki di na tengere, nimnimole, ni ol wai ol tenga ha maing di tibi oltenamna. 30 Tenamingere ari nibil ongwoi ni nin yulan to. Tere ni wani Yisas handal yuwo ere tal nimni mongwo miki wenionama di pinga meri aki di na to.” 31 Dite pisolungure, oo i ememe ongwo tani holwangure, God nin Kwiang ure ari hobi yongwu bungure, sipapa sire, nimni molere, arimoma ama di pirikire ha maing di tongwi.

Yisas grang wine ongwo hobi yong taniengwo ha

32EnaYisas grangwine ongwohobi yongmiling tani ere mongwi. Molere, “I natalna dimua,” dikire, gol male a nongwodimia hangwo hangwo i holo holo ongwi.33 Ongure aposel hobi yulang ki bolere,Yisas golere hon airungwo ha i boling kultongwi. Tomia God hanere, pirari pareaki di tongure u tani pire pana gangwi.34 Gamia yalhobi mongwo sina i yal ta galkul nir homena ta wa dukima. Yalhobiganba ya, oo ke pangwo hobi yal tau teremoni bol ingwi. 35 Ingwo moni iwe, ire,aposel hobi tongwi. Tongure aposel hobiire talhan a nekungwo hobi aki di teretongwi.

36 Ena yu ongwiwe, yol Yuda Libai yal taSaipras malgi kul engwo yal, Yosep aposelhobo haang hon Banabas engwi. Engwohaang iwe, memini yu pamia di gon ganongwo yal momia. 37 Molere ganba yanongwo ta yal ta tere moni bol ingwi. Bolingwo moni iwe, i ure aposel hobi tongwi.

5Ananaias Sapaira kina tal ongwo ha

1 Ena yu tomba, yal ta hang Ananaiaseumbi Sapaira kina ganba ta ereyu yal tatere moni bol ingwi. 2 Ingwo moni iwe,yasuri moni tau aposel hobi tomba, taunin i kul si engwi. 3 Yu ongwo i Pita

Page 167: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 5:4 164 Aposel 5:28hanere, Ananaias yu ditongwi, “Anana-iasiye, ni moni hol bane i kul si en-giwe, enga paikimia, God nin Kwiang baltengiwe. Seten ni kraun sungure bol yania.4 Ena homa ya dungwo haung, ni ganbadimia. Ganba yal ta tere moni inga i nimoni dimia. Yu onga i talongwo nomanisi pire one? Yu ongi ari bal tekinia. Godnin maulung bani bal tenua.” 5 DungureAnanaias pirere gintani u di ya manbi siregongwi. Gongure ari tau para mole hadungwo pire, mongwo hobi hanere, milingsi giri gongwi. 6Gongure yagaling hobi uregal yobile tere, i pi manwu engwi. 7Engurehaung obilga mol goi si pire eumbi ere alaongwi.

Ongwiwe, wiimbi tal ol tongwo i han-kima. 8 Pita al i yu ditongwi, “Ni yal al suriganba moni bol inga i muru na ten mo?”Eumbi “Owa, muru ni tominua” dungwi.9 Dungure Pita al i yu ditongwi, “Ni yal alsuri moni nere ure talongwo God Kwiangkera kul tene? Han yuwo olo. Ni win-imbi irai man wu engwo yalhobo ure honamongwo yuwohanega. Momia ni para ni piman wu enamua.” 10 Dungure al i gintanigolia Pita kebering bani dungwi. Dungureyagaling hobo ungwo tali ure, ipire wimbiman wu engwo bani engwi. 11 Emia talongwo ha iwe, boling kungure, ha maingpiremongwohobi ire, ari hobi para ire dire,pire miling si giri gongure, kul bir pungwi.

Tal guma hon maing maing i tibi olungwoha

12 Ena aposel hobi tal guma hon nimnimongwo miki weni omia, arihobi hanebukunungwi. Bukunungure, Yisas grangwine ole pir tongwo hobi pi Solomon hona-grang oo ke maini olungwo bani mongwi.13Mongure, ari hana ya mongwo hobi bolopana gal molkinamba, hang a yuwo olere,wai pir tongwi. 14 Yu omba, ari yal al mikiweni Yisas hamen singaba momia di pire,u Yisas grang wine ongwo hobi kina holemolere, u bir ongwi. 15 Ena aposel yal-hobi tal ongwo i hanere, ari nibil pangwohobi er ba hau ire, homaulung bangi en-gwi. Erere yal Pita wiyala nangwo guungmulangwo nibil wai sinamua di pungwi.16 Ena Yerusalem oo malgi ari bina holoholi pai ongwo i tau nibil pare te kwia nigidongwo yong sina mongwo hobi para aule

ire ungwi. Ungwo hobi para weni u waiongwi.

Aposel halabusi pangure ensel ure aulimena olungwo ha

17 Ena yu ongwo Yuda ha maing oosingaba Sadyusi kina pirere, yal i talongwoome, dire nigi de pire kiang bangwi. Baretalta ol terala di pungwi. 18 Pire aposelhobi a i si molere, halabusi oo ala olungwi.19 Olimba, ginangwo hamen singaba enselta ure, hoiri yaule tere, aposel hobi aulei mena pire yu ditongwi, 20 “Ni yalhobiere Yuda ha maing bling mining oo alapire, ha maing hol honmol panangwo banipanangwo ha i di ba bole boling kul to.”21 Dungure aposel ha dungwo meri wineolere, honmil sinamoYuda hamaing oo alapire ari yal al ha nir si tongwi.

Ena Yuda ha maing kene ongwo yal hobiYuda ari singaba hobi para Yuda ari kaun-sil hobi gala di ku bongwi. Bole aposelhobi aule i unama dire gala di halabusioo malgi olungwi. 22 Olimba, polismanta pirere hamba, aposel hobi molkungwi.23 Molkungure, polisman siina di mem-ini pire singaba hobi yu ditongwi, “Na pipa dire haminba, hoiri mama dimio, tenona pangwo hobi girungwo u egere holoholi hon momia, yalhobi ala molkimua”dungwi. 24 Dungure ha maing oo sugulirang bir ta ire, Yuda ha maing oo keneongwo yal bir hobi ire dire, ha i pire no-mani si gogo dalere yu di pungwi, “Ayo,molki dimia, hol makena u mena ome? Talonamne?” 25 Dimba, yal ta u pa dire, “A,halabusi singa yal hobi irawe, ha maing ooala molere, ari ha maing nir si te momua,”dungwi. 26 Dungure sugul irang yal birire, polisman ta ire dire, aule ire urala direongwi. Pirere aule ire unaminba, ari hobihulu na sinamua dire, kul pire aposel hobimining mining bolo aule ire ungwi.

Aposel hobi kaunsel kulung pir tekungwoha

27 Ena aule ire ure, u ku bongwo hobimongwo bani u giu dungure, ha maing oosingaba yu sirin bol pungwi, 28 “Yisas talongwo i boling kul tekio dire hobang si nitominiraya. Ni yalhobi warakere di te iongere, Yerusalem malgi suwa dungwiwe,

Page 168: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 5:29 165 Aposel 6:7

Ena Yisas gongure, na pring inama dire yu-lang bole ha di mere si na tenua.” 29DimbaPita aposel hobi kina yu ditongwi, “God hadungwo nima omia wine onaminga pamia.Ari ha ya ime sungwiwe, wine onamingapaikimua. 30 Ni yalhobi Yisas er pera banisinga gomia. Gongure God nin uling yun-gure, hon airimua. 31 Airungure God ninaule ire, ere hamen bani pire, Isrel ari talnigi dongwo ol wangwo pisole nomani sikulu sire, hon olkirala di pinangure Godpring i ole tenamadire Godnin i alengweniholi engure, molere, nan hobana molere,aki di na tenangwoyalmomua. 32Tena yal-hobi Yisas honagi mining aki diminia. Nayalhobi tani taman. God nin Kwiang paraaki dimia. Kwiang iwe, God grang wineongwo arihobi tongure imua,” dungwi.

Gameliel Kaunsel hobi hobang si tere aposelhobi han olo dungwo ha

33 Dimia Kaunsil singaba hobi nigi depire yong golere aposel hobi si golala dipungwi. 34Di pimba, Perisi yal ta Gameliel,Kaunsil yal Lo tisa molere, ari hobi ha nirsi tomia, pirere nugun don kengwo waipiminua dungwo yal i, aire, aposel hobiaule ire, “Mena po. Haung obilga mon-amua,” ditongwi. 35 Ditere singaba u kubongwo hobi yu ditongwi, “Ni Isrel arihobiyalhobi tal ta ol terala di pinanga nomanisi pir kun olo. 36 Homa yal ta Tiudasu tibi pire singaba bir moliwa dungure,ari miki weni po handred doling bomia.Bomba, si gomia gamahobi u sutani pirehonagi ol tekimia. 37 Te Gaman haangesa dungwo haung Galili yal ta Yudas utibi pire dungure, ari tabin hobi sikira diretau pir tomia. Tomba, ere yu si gongure,doling bongwo hobi ere yu u sutani pirehonagi ta ol tekimia. 38Yu ongwo meri iraiomaga boling kul tibi olia. Yalhobi tal taol terala di pinanga i pisolo. Ya monamia.39 Nin haang panangwo di wanangwo i,ya ime sinamba, God haang panangwo diwanangwo i ya ime ta sikinangwo pamua.Ena ni yalhobi hadagi dire ol i nanga Godkina kura bonanga pamua.”

Aposel hobi Yisas haang awala gamingaipire gul iminua dire gun engwo ha

40 Ena yu dungure ari singaba u kubongwo hobi, “Owa, ha pangwo dinua”

dungwi. Dire aposel hobi wo ditomia un-gure, kewa kuba sire Yisas ol wai ol natongwo ha i ari hobi ditekio dire hobangsi tongwi. Tere gule olungwi. 41 OlungureKaunsil oo malgi pisole ere mena ongwi.Ere mena pire God hon maa e tere “Yisaspir tere honagi ominga i pire gul iminia.Ire God wai pir tomimua,” dungwi. 42 Enayalhobi Yuda ha maing oo ala te nin oo alaYisas Kraist ol wai ol na tongwo ha maingnir si tere tere ongwi.

6Aposel hobi aki di na tenama dire ari seben-

pela itibi olungwo ha1Ena emgi haung ta Yisas doling bongwo

hobi u bir ongwi. Ongure gamahobi tauyol Isrel momba, Griki howa yure yuremongwi. Mongwo hobi iwe, yol IsrelHibru ha dungwo hobi kina ha bolbindungwi. Griki ha dungwo hobi, “Hamenhaung haung na al werai hobi moni ebirsi na tenga kunung paikimua” dire, hantongwi. 2 Tomia aposel hobi pirere, Yisasdoling bongwo hobi gala di ku bolere, yuditongwi, “Nan aposel hobi God ha mainghonagi pisole, homena honagi onamingakunung panamo? I ta paikinamia. 3 Girhobo, ni yalhobi monga sina i yal anahol pai muru hol pai sutani God Kwiangyong sina molere, yong wu bungure, taldime dire ole nomani wai pangwo hobi,nu ke tere, ha maing moni honagi olo,ditenamna. 4 Ditere nan yalhobi God haditere tere mole, te ari hobi ha maing di temonamna.” 5Dungure ari hobi “Owa, paradinua” dire, ari ana hol pai muru hol paisutani i tibi olungwi. Olungwo hobi haangyu pamia. Ta Stiben, yal i God Kwiangyongwu bungure God ogolo pir tongwo yalmomia. Te ta Pilip, ta Prokoras, ta Naikena,ta Taimon, ta Pamenas, ta Antiok hong yalNikolas homa wiyol ta momba, Yuda hamaing pire u Yuda ari mongwo sina i uremomia. 6 Ena haang dangwo hobi u aposelmongwo mala i mongure, aposel hobi Godha ditere yalhobi breng a tau si tongwi.7 Ena God tal ol na tongwo ha maing i wadire ganba ganba i pai i ongwi. OngureYerusalem malgi ari hobi miki weni Yisaspir tongure u bir ongwi. Ongwo hobi iwe,

Page 169: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 6:8 166 Aposel 7:14Yuda ha maing oo kene ongwo gamahobomiki weni para Yisas pir tongwi.

Yudari hobi Stiben ha hol ol tongwo ha8 Ena yal Stiben iwe, God aki di tere

yulang tere dimia, yal i tal guma hon nimnimongwo miki weni omia ari hobi hangwi.9Hangure Yuda ha maing oo yal tau homaboi honagi yal momba, omaga aidole yamongwi. Mongwo hobi iwe, Sairini hongyal tau ire, Aleksandria yal tau ire, Silisiatau ire, Esia tau ire dire, molere, yal Stibenkina ha bolbin dungwi. 10 Dimba God ninKwiang Stiben yong wu bungure, Stibenha dungwo mo yuwo ongure, yalhobi hadungwo ya ime sungwi. 11 Simia yalhobiyal tau yong wu bungure hasu dire, “Godyal Moses kina gaung ha simua” dungwi.12 Dungure ari yal al hobi ire, ha maingoo singaba ire, Lo ha nir si tongwo hobiire dire, yong ki e tere, Stiben aule ireYuda ha maing oo Kaunsil mongwo baniongwi. 13 Pirere hasu dungwo yal tau auleire pire yu dungwi, “Yal i monemone Yudaha maing oo bir te Moses krehaman hagaung ha simua. 14 Sire Nasaret hong yalYisas ha maing oo bir aidolangure, Moseskrehaman ha aine aine di na tongwo hobipisolangure, ha maing ta hon ere ainedi na tenamua.” 15 Dungure Kaunsil ukubongwo hobi Stiben gumang bani tene yul-ing bole hangure, Stiben gumang diganholkire ensel pirari gumang hongwo merihomia hangwi.

7Stiben kaunsel maulung bani ha di tibi

olungwo ha1 Ena Yuda ha maing oo singaba nam-

bawan molere, Stiben yu sirin bol pungwi,“Ha i ha pangwo dim mo?” 2 DungureStiben yu ditongwi, “Ni Yuda ari ena abinahobi pir molo. Kwiana moya EbrahamHeran ganba hore, Mesopotemia ganba kepai mongwo gin iwe, God na hankinamadire nin u tibi pi na tere, ure, Ebrahamyuditongwi, 3 ‘Ebin abin hobi nin ganbani paraaidole, ganba banta i tibi ol ni teralga banike pare monana po.’ Jen 12:1

4 Dungure Kaldia aidole, pi Heran oomalgi ke pai momia. Mongure Ebra-ham irang gomia. Gongure God Ebraham

aule ire, na yalhobi Yudia ganba ke paimominga bani umua. 5 Umba, God Ebra-ham ganba girin ta nin tenangure, ya nereke paikimia. Ganba obil weni taga ere yanekimia. Ya nekimba, God emgi Ebrahamgang male siru dinangwo hobi ganba te-gere ya nenamua, dimia. Ebraham wangta kul ekungure ha i homa di tibi ol tomia.6 Tere God yu dimia, ni galni ganba banimale siru dinangwo dire pi wiyol ganbabanta molere, boi honagi yal molere, meerin miki weni po handred yia molere, gulbir pire pire moli namua. Jen 15:13-14

7 Moli nangure ari boi honagi ol tongwohobi ha hol ol teralua. Teralgere ni galnihobi wiyol ganba ta aidolere, ere meminiumia, ure na u na hole maa e na tenamua.8 Dire God Ebraham gang hobi gaung bololama dire yu ditomia. Ditongure Ebrahamwang Aisak kul nere hamen haung ana holpai muru, hol pai sui tai diremolere, gaungbol olimia. Te Aisak wang Yekop ere yuol tomia. Te Yekop wang ana holo holokebena sutani kul engwo hobi ere para yugaung bol olimua. Jen 17:10-14

9 “Ena kwiana moya homa malungwohobi yal Yosep kiang pai tere Isip ari hobitere, moni bol imia. Imba, God Yosepaidolekimia. 10 Kina ereho mongure arihobi talime oun dongwo Yosep ol tomiba,God aki di te momua. Mongure YosepIsip singaba Pero mongwo bani pire no-mani wai pangure tal wai mone omia Perohamua. Hanere Pero Yosep nin oong te Isipganba para imu dire kene ol monama dire,i tibi ol tomia.

11 “Ol mongure emgi menan bir u tibipire Isip ganba ya, Kenan ganba menan birgomia. Golere gul bir weni pimia. 12 Nankwiana moya homena wa dumba, Yekopmole pungure Isip ganba homena ya dimuadungwo pimia. Pirere Yekop wang kwianamoyahobi homabai nu si olungure, kwianamoya hobi pi Isip malgi omia. 13 Pireu mole, emgi hon omia. Ongure Yosepabimbi hobi nin tal ol tongwo maing ditibi olimia. Olere ‘ni yalhobi ebin Yosepna moliwa’ ditomia. Ditongure king PeroYosep gamahobi han pa dimua. 14 EnaYosep irang Yekop abing hobi kina unamadire gala di aulimia. Aulungwo hobi nambaimu dire, 75 di aulungure Isip ganba umia.

Page 170: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 7:15 167 Aposel 7:4015UmolereYekop gongurewangna kwianamoya hobi para gomua. 16 Gongure er bahau ire pi Sikem ganba pire man wu emia.Engwo ganba iwe, homa yal Ebraham yolHemo ganba ta moni bring si ingwo baniman wu emua. Jen 39-50

17 “Ena homa God Ebraham aling keree tere tere ongwo meri irai omaga u tibinangwo haung mala umua. Ungure naarina Isrel ari hobi Isip ganba molere, mikimale siru di mena omua. 18 Emgi Isip yalbir king ta u tibi pire, Yosep tal ongwoi ha gung pirekire, Isip ari kene omia.19 Ol molere, na kwiana moya hobi baltomia. Tere wang aung hobi pia si mainiolo ditongure, olungure, gir hobi gomua.20 Golere tal yu ol mongwo gin iwe, yalMoses aang kul engure, gumang grang waiweni homia. Hongure irang aang suri habasui tai dire, gir i kene ol i wamia. 21 Wareemgi auli maini ongure, singaba Pero aungi ure hanere, gir i wai weni hanere, na kulnerala yuwo dire nin kul engwo tani kenehane ogolo weni olere yu wamua. 22 Yuwangure Moses bir dale Isip ganba sikul dimomia. Mongure, Isip ari hobi nin meminipangwomeriMoses krehaman tongure, yali pire nona pare nimni momua. Eks 1:7, 2:10

23 “Ena emgi Moses ari mole me erinyia yal sutani kebering aling molere, nanan arina Isrel ari hobi monangwo haraluadi pimia. 24 di pire hangure Isip ari taure Isrel ari ta ol gogo dal tongure hamia.Hanere yal i ure Isrel yal i aki di tereIsip ari si gomia. 25 Si golere yu nomanisi pungwi, na arina Isrel ari hobi aki ditegiwe, God yulang na tongure, Isrel arihobi u wai naminua di pinama di pimia.Di pimba, Isrel ari hobi Moses tal ongwoi nin hang pangwo ol wama di pimua.26Pire parere, honmil hon u pa dire hamba,Isrel yal sutani nin kura bomia hanere,‘A, ni yasuri nin holo holo kura bolaladi ongiwe, paikimia, bolkio,’ dire a poirasimia. 27 Simba, tal gogo ole pring pangwoyal i Moses anu si ulubi olere, ‘Ara keneonanga yal mole yas ha hol ol na tenangayu olo di ni tome? 28 Ongi ni Isip yal tasi goniraya, na yasuri ere yu na si golaladi on mo?’ di tomia. 29 Ditongure Mosestal ongwo i, Pero ha wai ha pinama direte omia. Te pirere ere pi Midian ganba

momia. Moli pire wang sutani kul emua.Eks 2:11-15

30 “Ena me erin yal sutani kebering al-ing mol i pirere, Moses hamen hul Sainaimala weni ganba po engwo bani mongure,kwia ensel er migiga ta endo bala sungwosina ala i u momua. 31 Mongure Mosesendo bala i hane bukunere, er bani endodongwo i harala di mala omia. 32 Omba,endo dongwo sina ala i God ha yu di mena,olimia, ‘Ni kwian moya Ebraham ire, Aisakire, Yekop ire dire, God na moliwa.’ Dun-gure Moses ganulun dire, kul pire, ikwibomia. 33 Bongure God yu ditomia, ‘Ganbaire aire monga bani isra mana pangwo aidimia, ni keben daing gule ole molo. 34Nagamna hobi Isip ganbamolere, gul bir wenii tibi ole mongwo haminge. Hamingere arihobi hai mere ginga di mol dungwo i pirereaki di tegere u wai nama dire ya ime wiwa.Wiya ni airingere, ni bai nu si olgere, Isipganba mole unga bani nanua.’ 35 Ena yalMoses iwe, ari hobi kene ol na tere ha holpungwo yal monanga ara molo dire i tibiol ni tome? di tere siga wa tomiraya. Watongwo yal iwe, God nu ke tere Isrel arihobisigare kule u wai nama dire er bani endobala sina ala i ensel ta mongwo hangwoyali, aki di tomia. Eks 3:1-22

36 Tongure Moses ari hobi Isip ganbaaidolama dire aule re omia. Pire Isip ganbate pil nir digan Nol mongwo bani te, ganbapo engwo bani me erin yal sutani keberingaling wa molere, tal guma hon dongwoole, tal nimni mongwo moni omia hamua.37 Hangure Moses iwe, Isrel ari hobi yuditongwi, ‘God na nu si olungwo meri nigalne male monangwo bani yal ta ereyu nusi olangure, God hana togu yal molga merimonamua.’ Eks 14:21

38Dimia emgi ari hobi pi ganba po engwobani mongure Moses kina para momua.Mongure kwiana moya hobi Moses kinamongwo gin iwe, Sainai hamen hul enselha ditongwo i Moses nin pimua. PungureGod ha maing nona pangwo nan momingabani aine aine pai nama dire, Moses dito-mua. Diu18:15,18

39 Ditomba, nan kwiana moya hobi wineolkima, pisolere Moses ni kene ol na tengapaikimua dire, aidole, yalhobi hon ere Isipnangwo hawai pimua. 40Pirere yal Eron yu

Page 171: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 7:41 168 Aposel 7:60ditongwi, ‘Ni tal ta yong ba e na tengere,na yalhobi pir tenaminua.’ ‘Ena Moses iwe,na yalhobi Isip mominga na aule ire umiaomaga banta om mo, gom mo, han kunolekiminua.’ 41 Dire ari hobi bulamahaugiring mongwo meri yong ba ere, hau sike tere, nin talhan ol engwo i ere waipire, homena si gal nomua. 42 Ena yu olwangwo hobi, God hanere, mobing hal watongure ari hobi haba ya, kulmoma ya, ariya hanere pir tongwo i, God pir tenangwotenama aidolo dire han gogo dal olimia.Olungwo ha iwe, God hana togu yal ta hayu dire mining bol emiraya, ‘Isrel yal alhobo, ni ganba po engwo bani me erinkrismasi yal sutani kebering aling molerehau si gangarai, na ta si gal na tekiniraya.Eks 32:1-10

43 Tekire yong ba engwo gal haangMoloko gal oo kere i ala i ere a ire irewaniraya. Ware kulmoma ta haang kwiaRepan momua dire pir tere a i si waniraya.Hulu iwe, ni yalhobi ninmining ganing waiol ere i ware pir tenua. Yu ongiwe, na waipima di pino? Ta pirikia. Ni bai nu si olgereBebilon ganba hol bani monanua.’ Emos5:25-27

44 Ena homa nan kwiana moya ganba poengwo banimolere, gal oo kere God na kinasi daule mominua dire, pir tomua. Gal ooiwe, God homa kenama dire, Moses nibil ditongwo meri kemua. Eks 25:9,40

45 Emgi kwiana moya gal oo i, wang kulnongwo hobi, Yosua kina mongwo gin i,si aine aine tongure, ari hobi gal oo i apema ke engure, God ganba hong si dolingi olungure, u banta ongure, ganba i nakwiana moya hobi imua. Ingure gal ooi, singaba Debit mongwo gin i, ya di pa-mua. 46 Ena God Debit tal dime dire ongwohanere miling ala pamia. Pangure DebitGod kina ha di te molere, gal oo nigi domiaoo nimni mongwo ta kerala dire sirin bolpimua. Pungure God, ‘Owa, ni wani kena tenamua’ dungure, Debit nin kekima.47Moli pire gongure wang Solomon aibingmaulung sire oo i kemua. 1 King 6.

48 Kemba, God iwe, ari ha maing ookengwo ala i tani momo? I ta molkimia.Banta banta para weni momua. Mongwoha iwe, God hana togu yal ta yu di tibi olemiraya,

49 ‘Nabe God yu dimia, God tani wenigamomba, te

hamen ganba moiring sina i para weniwa pa dimua.

Ni oo talmere ole ke na tengere kunungbename? Ni

bol taniga kul na tengere kunung ben-amo? I ta

bekinamua. 50Oo ya, bol ya, talhan hobihobang na

molkio? Na tani moliwa.’ Ais 66:1-251 “Ena hana togu yal yu dimba, ni yal-

hobi kere pir tekire, kuru dinua. God pirtekinga hobi ni nomani yu pania, pare Godha dungwo i pire a i si wakinua. Wakirekwiana moya hobi God nin Kwiang pirtekungwo meri ni ere para yu pir tekinua.52 Tekingiwe, homa kwian moya God hanatogu yal taniga tal gogo ol tekinangwo yalimomua dire haang dalo. Hobi para wenital gogo ol tomia. Tere God honagi yal birtal dime dire ongwo yal i unamua di tibi oltongwo hobi para si gol wai simua. Sungwomeri iwe, ni omaga God honagi yal bir nanmominga bani ungwo irawe, mobin hal watere si gongere gomua. 53God Lo krehamanha iwe, ensel ire ni yal hobi monga baniumba, a i si ware wine olkinua.”

Arihobi Stiben hulu sire si gongwo ha54 Ena Stiben ha i di tomia ha maing

Kaunsil hobi nigi de pire yong eremonguregrang kul hangwi. 55 Hamba, God Kwiangure Stiben yong wu bile yulang tomiahamen bani yuwo hanere, God nimnimongure Yisas kina si daule momiahangwi. 56Hanere, “Han ya olega. Hamenhona grang hoiri yaulungure God AriWang Weni kina si daule mongwo haniwe”dungwi. 57 Dungure yalhobi kraung agidire, mu di ongwi. 58 Pire Stiben auli menapire, hulu kuba ire sungwi. Sungwo hobigalsina gul ire pire, yagaling ta Solmongwobani engure, kene ol mongwi. 59 Enayalhobi hon Stiben hulu kuba sungureStiben gala dire yu dungwi, “Yal Yisas ye,golalia na kwiana aki di iyo.” 60 Dire ikwibole gala dire, “Nabe, ari hobi talime olere,tal digan ol na tongwo i pring tekio.” Diteregongwi.

Page 172: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 8:1 169 Aposel 8:288

Sol ari Yisas pir tongwo hobi ol gogo daltongwo ha

1 Gongure Sol hanere, Stiben kraimongwo gomia dire wai pungwi.

Ena yu ongwo gin iwe, ari hobi yol YudaYisas ha maing pire Yerusalem ke pangwohobi tal maing nigi dongwo ol tongwi. Oltongure, Yisas doling bongwo hobi te piYudia ganba Sameria ganba holi u sutaniongwi. Ongure aposel yalhobi Yerusalemya mongwi. 2 Ena ari tau God pir tere wineongwo hobi Stiben man wu ere aya mayadire hai mengwi.

3 Ena yal Sol Yisas doling bongwo hobipara sire ol gogo dal terala di ongwi. Olereoo hona hona pirere, Yisas doling bongwoyal al hobi aule pilu dire i hani oo alaolungure halabusi pangwi.

Yalhobi Sameria pire ha maing di tibi ol-ungwo ha

4 Ena Yisas doling bongwo hobi u su-tani pire, ari holo holo pai ongwo i Yisasol wai ol na tongwo ha maing ditongwi.5 Ditongure yal Pilip pi Sameria oo malgipire singaba Kraist tal wai ol na tongwomaing di tibi olungwi. 6 Olungure arimiki weni Pilip ha dungwo ogolo wenipungwi. Pirere tal guma hon dongwoongwo i hangwi. 7 Hangwo yal al hobiwe,tau kwia nigi dongwo yong sina i monguregala bir dire aidole ere mena ongwi. Te aritau kebering aling kebir engwo, kebering kisungwo hobi awai ol tongure hol wangwi.8Wangure Pilip ha dire tal ongwo i ari hobiwai pire miling pangure mongwi. 9 Enaoo malgi i, yal ta haang Saimon ke paimolere, kumo gia ol mongure, Sameria arihobi hane bukunungwi. 10 Kunungure yaliwe, na nan singaba bir moliwa dungure,ari mongwo yangwo moli ongwo hobi paraweni ogolo weni pungwi. Pirere, Yal iGod Yulang nima ongwo imia, God Yulangnimaki ongwo yal wa dungwi. 11 Ena yali kumo gia mone ol mongure, ari hobibukunere ogolo weni pir tongwi. 12Tomba,Pilip emgi u pa dire God kene ongwo holha maing ire, Yisas Kraist ol wai ol natongwo ha maing ire dire, di bole di tibiolungwiwe, yal al hobi ogolo pir tongure,nir bil tongwi. 13 Bil tongure Saimon ere

para pir tomia nir bil tongure Pilip kinaerehomongwi. Mongure yal Pilip tal gumahon dongwo maing maing i tibi olungureSaimon hanere grang dalungwi.

14 Ena aposel Yerusalem mongwo hobi,Sameria ari God gung hang pir tere wineomua dungwo pungwi. Pire Yon Pita kinabai nu si olungure Sameria ganba ongwi.15Pi pa dire, Yisas doling bongwo hobi GodKwiang inama dire God ha sirin bol tongwi.16 Bol tongwiwe, yalhobi God Kwiang oloikungure, hobana Yisas haang tani a yuwoolere nir bil tomia. 17 Ena Pita Yon yasurihanere, God Kwiang inama dire breng bania tau sungure, ari hobi God Kwiang ingwi.18 Ena imia Saimon aposel suri tal ongwoi hanere, God Kwiang ire ari hobi teraladire, moni ire yasuri mongwo bani ungwi.19Ure, “Ni yasuri ari breng bani a tau singaGod Kwiang ingwo meri na yu olala diremoni ire wiwe. Ni yulan na tengere aribreng bani a tau siralga God Kwiang ina-mue,” dungwi. 20 Dimba Pita yu ditongwi,“God awai honagi pire yamoni tongwo taliwe, ni moni bring siralua dinga paikimia,moni ni kina ereho endo de pangwo baninanua. 21 Ena tal i ni talni ta dikimia, ninomani paikungure God kina guma puleikinga hamua. 22 Hamia ni omaga monikina ure tal yu olalua dingiwe, moni toboaidole, nomani si kulu sire tal nigi dongwohon olkirala di pire wayo. Ware God sirinbol tengere pring pai ni tongwo i, i oleni tenamua. 23 Ena God tal ongwo i tenihan nigi de ingiwe, pring ni han hongureni hani pai monua.” 24 Dungure Saimonmole, Pita Yon suri yu ditongwi, “Ni yasuriGod sirin bol tengere, tal ol na tenangwo ipisole aki di na tename.” 25 Ena Pita Yonyasuri God ol wai ol na tongwo ha i kara diba bol te pisole, ere Yerusalem ongwi. Naladi pire ha maing i, Sameria oo tabil tabil idi te i ongwi.

Pilip Itiopia yal ha maing di tongwo ha26 Ena God ensel ta ure, “Pilipo, ni aire

homaulung Yerusalem pi Gesa ongwo holi wayo,” ditongwi. Ditongwo hol iwe,ganba po engwo bani ongwi. 27 Ena Pilipnala dire homena akun ole ere, ire ongwi.28 Ongure Itiopia ganba yal ta al singabakwinmoni ben kene ongwo yal i Yerusalem

Page 173: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 8:29 170 Aposel 9:14pire God u na hongwo pamua dire maae tere ere memini nala dire, hara ta kunausi nugung bani han holengure, aule piludungwo hara bani ami di mole, hana toguyal Aisaia ha di engwo buku i kere kereongwi. 29 Ongure Pilip God Kwiang yongwu bungure, “ni hara ongwo mala i po”ditongwi. 30 Ditongure Pilip bli si malapire pungure, yal i Aisaia buku i kerungwopungwi. Pirere, “Buku keringa i meminipin mo?” dire sirin bol tongwi. 31 Tongureyal i mole, “Yal ta di ba bol na tenangwomemini pir po siralga pamia. Na nantalmere ole pinama di dine?” dire Piliphara ala wo ditongwi. 32 Ena God ha maingbuku kerungwo i yu pamia,

Ari kun sipi sipi aule ire ure sirala diongure ge dikungwo

meri yal i ha ta dikimua. Te kun sipi sipigiring eme bangwo

ge dikungwomeri yal i ere ha ta dikimua.Yu ongwo meri

iwe, yal i ere grang saang dire ha ta dimena olekimia. 33Yu

ongure ari hobi gaung ha si tere han tereha ta oun denangwo

paikimba, ha di mere sire ha hol ol to-mia. Mol pai ol wai

simba, gang ta malekimua. Malekungwoipire, ari hobi ta

boling kul tekinamua.” Ais 53:7-834 Ena moni ben kene ongwo yal i Pilip

yu ditongwi, “Hana togu yal ha di engwokeriga i, yal i nin haang dim mo, yal tahaang dime? 35 Maing di ba bol na to.”Dungure Pilip maing di ba bole, kerungwohobi para maing di ba bol te i pire, Yisasmaing para di ba bol tongwi. 36Te i ongurepi nir nulu pa dungwi. Pa dire ben keneongwo yal i yu dungwi, “Nir iwe, na bilna tenanga para panamo?” 37 (DungurePilip yu ditongwi, “Ni God ogolo weni pirtenanga nir i binanga pamua” dungwi. “NaYisas iwe, God wang weni moma di piriwa”dungwi.) 38 Dire kun ausi han hol eyo direyal i Pilip kina nir ala pire, Pilip yal i nir biltongwi. 39 Bil tongure yasuri nir ala aidolemena ungure God Kwiang ure Pilip aule ireongwi. Ongure ben kene ongwo yal i, Pilipongwo hol i han kun olekimba, gun ere, eremalgi ongwi. 40 Ena Pilip u Asdot ganba padire u oo tabil tabil i pire ari Yisas ol wai ol

na tongwo ha maing di te i ongwi. Pire piSisaria malgi pa dungwi.

9Sol nomani si kulu sire Yisas pir tongwo ha(Ap 22:4-16, 26:9-18)

1 Ena yal Sol ha di yulang bole yal Yisasgrangwine ongwo hobi si gonama dire direongwi. 2 Olere Yuda ha maing oo singabamongwo bani pire, “Pasi bol na to. Na irepire Damaskas ha maing oo singaba tegerehanere, ari Yisas doling bongwo hobi aulina tenangwo, halabusi si ire Yerusalemuralba?” ditongwi. 3 Ditongure tomia irenala di ongwi. Pi bangi ongure hamen banihamen nabilungwo gi di ya yal i mongwobani bongwi. 4 Bongure Sol gumang holya manbi pare pungure ha ta yu ditongwi,“Sol, Sol, ni talongure na ol gogo dal naterala dire one?” 5 Dungure Sol molere,“Yahuno, ni arawe?” dungwi. Dungureyal i, “Na Yisas molia, ni tal gogo ol natenia. 6 Tenba, ni aire Damaskas malginanga, tal ta onanga maing yal ta di tibiol ni tenamua.” dungwi. 7 Dungure ariSol kina ongwo hobi ira mole ha dungwopimba, ari ta monangwo gumang han-kungwi. 8 Ena Sol aire omeling pila direhamba, omeling si bomia, talhan ta ogolohan kun olekungwi. Han kun olekungureari hobi aling a ire pi Damaskas malgiongwi. 9Ongure hamen haung sui tai dire,omeling ya si bol pangure, nir homenanekire mongwi.

10 Ena Damaskas malgi iwe, Yisas hadungwo a i si ware doling bongwo yalta haang Ananaias mongwi. Molere gi-nangwo God ku ha ditere gala dimiahangwi. Hanere, “God ye, na moliwa,”dungwi. 11 Dungure yu ditongwi, “Ni airehomaulung hang Stret ongwo holi po. PiYudas oo pire, Tasas hong yal ta Sol mommo? di pinana po. 12 Yal iwe, omaga naha di na te mongure, na ku ha ditega, yal ini ure omeling pila dinama dire, ani brengbani anga hamua.” 13Dungure Ananaias pitege eminga yali yu ditongwi, “God ye, yali guung haang piriga. Yal i ni gaminahoboYerusalem mongwo i tal ol gogo dal tomadungwo piriwa. 14 Ol tongure YerusalemYuda ari ha maing oo singaba hobi hamantere ni hani wine ole Damaskas mongwo

Page 174: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 9:15 171 Aposel 9:36hobi han sinama dire umua.” 15 Dungurehobana yu ditongwi, “Na hana iwe, a iware, ari hana yamongwohobi ire, singabaking hobi ire, Isrel ari hobi ire dire, di tibiol tenama dire, nu ke teya, mongwo banipo. 16 Na hana pinangwiwe, gul ire, taloun dongwo inangwo nan i tibi ol teralua,”dungwi.

17 Ena Ananaias pi Sol mongwo malapire bring bani a tau sire yu ditongwi,“Enambi Sol ye, homaulung bangi ungahobana Yisas u tibi engwo hanga yal iwe,na bai nu si olungure wiwa. 18 Olungwiwe,ni omin pila dinangure, God Kwiang yonwu binama dire na nu si olimua.” Dun-gure gintani Sol omeling bani gang kire-bini para di dungwo woongure, omelingwai dimia talhan hangure, nir bil tongwi.19 Bil tongure Sol nir homena nere nimnimongwi. Molere habang tau Damaskasmalgi Yisas doling bongwo hobi kina panagale mongwi.

Sol Damaskas ha maing di tibi olungwo ha20 Ena molere gintani pi Yuda ha maing

oo hona hona i pire, Yisas mongwo maingdi tibi ol tere, “Yisas iwe, God wang mo-mua,” ditongwi. 21 Ditomia ari hobi hadungwo i pire ganulun dire “Ayo, yali Yerusalem mole, ari Yisas tal ol natongwo ha maing pire wine ongwo hobisirere, te nan mominga bani ure, Yisasdoling bongwo hobi han sire aule ire ureYerusalem ha maing oo singaba teraladungwo irawe,” dungwi.

22 Ena Sol yulang bole, “Yisas iwe, Kraistmomua” ditongwo i, Yuda ari Damaskasmongwo hobi Sol kina ha bolbin dinamba,Sol ha dungwo i mo yuwo omia pire, ha tamong ditekungwi.

Yudari Sol i kura ol tongure te ongwo ha23 Ena habang miki tani wai sungure

Yuda ari hobi Sol si golala dire u ku bole hahongwi. 24Ha homba, Sol pirere Damaskasmalgi yamongwi. Momia Yuda ari hobi Solmena unangwo sirala dire girungwo omareu egereng kwi han mongwi. 25 Mombagirungwo ta gamahobo Sol aule ire huluu sungwo mini bani mo pire gal bir alaami di mongure han hole pia si mena holiolungure ere ongwi.

Sol Yerusalem mongwo ha

26 Ena Sol pi Yerusalem pire Yisas grangwine ongwo hobi kina pana galala dire,ongwi. Omba, gamahobo iwe, Sol kulungpire yali na gamnahobo ta moma di han-kima. 27 Hankimba yal Banabas Sol auleire aposel hobi mongwo bani ongwi. OmiaSol iwe, homa Damaskas nala dire, pi bangipire, hobana Yisas u tibi umia hangure,ha di tongure, Sol Damaskas pire Yisas olwai ol na tongwo ha maing di nima piredi tibi ol tomiraya dire, ari hobi yu ongwoyal irai umua ditongwi. 28 Di tibi ol tomiaSol yalhobi kinamolere Yerusalem oo honahona i wa molere Yisas ol wai ol na tongwoha maing ari moma pama di pirekire yu-lang bole di tibi ol tongwi. 29 Di tere YudaGriki howa yungwo yal ta kina ha wai oleha bolbin dungwi. Dimba yalhobi nigi depire Sol si golala di pungwi. 30 PungureYisas grang wine ongwo hobi hanere, Solaule ire Sisaria oo malgi pire, nin ganbaniTasas onana po dire, bai nu si olungwi.31 Olungwo ongure Yudia ganba ya, Galiliganba ya, Sameria ganba Yisas pir tere hamaing pire mongwo hobi ari kura ha direha bil bal ta dikungure mama weni dimedire mongwi. Mongure God Kwiang aki ditongure, yalhobi hobana Yisas kebering alabere, ha maing ogolo weni a i si ware moleari male siru dungwi.

Yal Pita Inias awai ol tongwo ha32 Ena yal Pita Yisas grang wine ongwo

hobi harala dire ganba bina holo holi wai ongwi. Pirere ginta Lida ganba pireYisas grang wine ongwo hobi kina panagal mongwi. 33 Mole hangure, yal Iniasnibil ole yulagi bona kere me erin et yiahol wakire, bol bani ul pare pare momiahangwi. 34Hanere Pita yu ditongwi, “Inias,omaga Yisas Kraist ni hanere, milni pireawai ol ni tongure u wai onia. Ni airehomena ke no.” Dungure Inias gintaniairungwi. 35 Airungure Lida malgi Seronmalgi ari hobi tal ongwo i hanere hobanaYisas pir tongwi.

Pita al Tabita gongure uling yu hon engwoha

36 Ena Yisas doling bongwo al ta haangTabita al iwe, Yopa ganba kepangwi. Airingiwe, haang ta Dokas engwi. Al i tal wai olehabang habang ari nir homena wa dungwo

Page 175: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 9:37 172 Aposel 10:22i aki di tere tere mongwi. 37 Moli pirehabang ta nibil ole gongwi. Gomia arihobi yone bigi si tere aki di werang ta alai olungwi. 38 Ena Yopa ganba iwe, Lidaganba mala weni dungwi. Dimia ari hobimole pungure, yal Pita Lida malgi momuadungwo pungwi. Pirere yal sutani bai nusi olungure Pita mongwo bani pire, “Kwimolkio, omaga unana po.” 39 DungurePita u hongure aule ire ungwi. U pa dun-gure ari hobi Pita aule ire werang ta alyone engwo bani ongwi. Ongure al weraiure Pita mongwo bani yobile mole hai memongwi. Molere Dokas mongwo haunggalsina gal warungwo hobi i tibi ole Pitagumang bongwi. 40 Bongure Pita ari yal almongwo hobi ere maini po ditere Pita ikwibole God ha ditongwi. Ditere gumang te alyone pai mongwo holi olere, “Tabitao, niairo” ditongwi. Ditomia al i omeling piladire Pita gumang bani hanere, aire ami dimongwi. 41 Mongure Pita mala pire alingare aki dungure airungwi. Airungure Pitaal werai hobi ire, Yisas pir tongwo hobiire dire, di ku bole gala dire al irai umiimua ditongwi. 42 Ena Pita tal ongwo haiwe, Yopa ganba holo holo i wa dire kunungbengwi. Bemia ari miki weni hobana Yisaspir tere grang wine ongwi. 43Ena Pita Yopaganba bani habang gobari pai molere, kunbulamahau gang tal mini hai ongwo yal taSaimon kina pana gal mongwi.

10Ensel Konilias mongwo bani pire ha di

tongwo ha1 Ena yol Roman yal Konilias soldia

kepten mole Itali soldia miki wan handretkene olere Sisaria ke pai mongwi. 2MolereGod ha maing agi di ware, gamahobi kinaGod yol e pir tongwi. Tere mole Yudaari talhan a nekungwo hobi yamoni piraripare aki di te molere, God kina ha waiole ole mongwi. 3 Molere pudungwo triklok God ensel ta ure ku ha dire “Konilias”gala dungwi. 4Dimia Konilias tene hanere,ganulun dire, “Yahuno, tal ome?” dungwi.Dimba ensel yu ditongwi, “Ni God ha wai olte mole, pirari pare yal tau tal a nekungwoaki di tengiwe, God hanere wai pire nitomia, tau nu si Yopa ganba olo. 5Olingerepire yal Saimon haang hon Pita engwo yali

aule ire timiya unamia. 6 Ena yal Pita iwe,Saimon kun gang mini hai ongwo yal i nirbina ke pangwo ala i momua”. 7 Direreensel Konilias ku ha di te pisole ere ongwi.Ongure Konilias honagi yal sutani soldia takina gala dimia ungwi. Soldia iwe, God hamaing yol e pire Konilias kina pana gangwoyal mongwi. 8 Momia Konilias yal su hobiku hangwo meri boling kul tere nu si Yopamalgi olungwi.

Pita ku tane hangwo ha9 Nu si olimia yal su hobi ongwo hamen

girimia pi bangi pare tanangwo pi malgigiu dungwi. Giu dungwo haung Pita Godha di terala dire omare oomini bani ongwi.10 Pi molere menan golere homena ner-ala dire ungwi. Umba homena omagakere akun ol mongure Pita ul ime dire kuhangwi. 11 Hangure hamen hona grangsaang dire tal ta gal apalapo bir wenidungwo meri a bigi holo holo sui sui direangure mu sire ya ime ungwo hangwi.12 Ungwo ala iwe, dua hau onba hahobapara mongwi. 13 Ena ha ta yu ditongwi,“Pitao, ni dua hau hobi kene ole si no.”14 Dimba Pita yu ditongwi, “God ye, Yudaari molia memini pangwo hau hobi gogota nekigarawe.” 15 Dungure ha hon yuditongwi, “Talhan hobi God nenana dire olkuari pai ni tongwo iwe, nin mai tenangapaikimua.” 16Talhan i gin sui tai dire u tibiongwo hangure, ere hamen bani ongwi.

17 Ena Pita ku hangwo i memini pirpo sikire nomani si gogo dal mongwi.Mongure Konilias nu si olungwo yal suhobi, ari iriyala tongwo hobi sirin sirin bolpire, “yal Saimon oo makena ke pame?”dire dire u Pita mongwo hona grang imongwi. 18Mole gala erakere dire, “Yal Sai-mon Pita ala i momo?” dungwi. 19Dungureku hangwo i memini ogolo pirekire no-mani si ungure God Kwiang yu ditongwi,“Pino. Yal sui tai dire ni ni wa du iumia. 20 Ungwiwe, na bai nu si olga umia,ere nangwo ni nomani gogo sikire kinaereho po. Omaga yal su hobi mongwoime po.” 21 Dungure Pita gintani ya imepire, “Wa dunga yal i na molia, talongwoune?” dungwi. 22 “Kepten Konilias na bainu si olungwo uminua. Yal iwe, God kulungpire maa e tere wa momua. MongureYuda ari hobi hanere, wai pir tomua. Ni

Page 176: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 10:23 173 Aposel 10:48ha dinanga Konilias pinama dire God kwiaensel ta nu si olungure ku ha yu ditomia,Pita ni oon malgi wo dito.” 23 DungurePita yasu hobi alawodimia ongure homenanere kina ereho pangwi. Pare yalhobi kinaereho nala di ongure Yopa oomalgi God pirtongwo ari tau Pita kina ereho ongwi.

Pita ere pi Konilias ke pangwo malgi ongwoha

24 Ena pi bangi ongure hamen girimiapare tanangwo pi Sisaria malgi pa dungwi.Pa dungure Konilias gamahobo e nongwohobo tau kina unangwo kwi ol mongwi.25Mongure Pita pi malgi pa dimia Koniliasure Pita kebering bani i kwi bole, maae tongwi. 26 Tomba Pita Konilias alingaki dire “Airo. Na ganba ari mominua”ditongwi. 27 Ditomia Konilias kina ha waiol mole, aule ire ala omia, pire hangure,ari miki weni u ku bole momia hangwi.28 Hanere Pita ari hobi yu ditongwi, “Niyalhobi Yuda ari memini pangwo nin parahania. Na Yuda ari ta wiyol ta kepangwopire ha wai ole ta mol hankiminia. Han-kiminba, God yu nibil di na tomia. Na Yudaari nomani wai pamio, wiyol tau du hau-mua ditenga paikimua di na tomia. 29 Nani yalhobi na di aulingiwa dire wine olewiwa. Talongwo na wo dine?” 30 DungureKonilias yu dungwi, “Na e pudungwo Godha ditominga haung omaga mominia. Dite momingere yal ta gal pege pire u nagumana holi momia. 31 Molere yu dimia,‘Konilias God ha ditenga haya pimio, teari talhan a nekungwo ni talhan tau aki ditenga i para hamia. 32 Ni yal ta nu si olin-gere Yopa ganbamalgi pire yal Saimon PitaSaimon diing kun gang mine hai ongwoyal i pil nir bina kepangwo ala momia auleire unamua,’ di na tongure na gir hobi nusi ni monga oliwa. 33 Olga ni ungiwe, talwai mere onua. Omaga God kina erehomomingere do di ni tongwo mere dinangapinaminga pamua,” dungwi.

Pita Konilias ke pangwo ala mole di tibiolungwo ha

34 Ena Pita yu dungwi, “God wiyol paraweni kunung kunung momua di pimia,omaga na para haniwa. 35 Wiyol hobipara weni yal tan tani God kuling pir teregrang wine ongwo hobi God gumang yau

tekimua. 36 God Isrel ari hobi ha maingditongwo i yu pamia, Yisas Kraist ari Yu-lang Hong iwe, nan na i ku bongure, Godkina yona tani ere si daule mominga ha-nia. 37 Yon nir bil tere ha maing di tibiol pisolungure, Galili ganba tal ta u tibiongwo i ha si wa dire Yudia ganba holoholo i kunung bengwo irai para pinia. 38TeGod Nasaret hong yal Yisas nin Kwiangtere yulang tongwo haang pinia. Yisas iwe,ganba bina holo holo i pire tal dime direole Seten han hongwo hobi gule ole tomua.Tongwiwe, God kina nin si daule mole oltomua. 39 Yuda ari ganba te Yerusalemmalgi Yisas tal ongwo i na gina hanere ditibi ol te i uminua. Yalhobi Yisas er perabani bli nil si ere si gomua. 40 Gombahaung sui tai dire pai mongure God ninuling yungure hon u tibi omua. 41 Ongwoari para ta hankimia. Na gina God nuke na tongwo hobi nan haminua. HanereGod uling yungure airungwo haung yal ina gina kina homena tani nere mominua.42Momingere Yisas yu di na tongwi, ‘Na olwai ol tega ha maing kere ari hobi di tibiol to. God nu ke na tomia ha hol pungwoyal yas mongwo meri molere, ari gongwohon mongwo hobi para i tani olere ha holol teralga pamua, di na tomua.’ 43God hanatogu yalhobi yal i haang di tibi olere, “aritau yali ha dungwo i yol e pir tere grangwine onangwo hobi God yal i haang pire talnigi dongwo ol wangwo God pring tongwoi, i ole tenamua.”

Ari wiyol ta God Kwiang ingwo ha44 Ena ha yu di te mongure, God Kwiang

gintani ya ure ari ha dungwo pir mongwohobi para weni yong wu bungwi. 45 Wubimia Yuda ari tau Pita hol ire ungwohobi ganulun dire yu dungwi, “Ayo nanYuda mominia wiyol ta mongwo ure hadi te mongwo bani irai God Kwiang nusungure ure yong wu bimia hano” dungwi.46Dungure yalhobi ha howa ta ta yure direGod maa e tongwo hanere bukunungwi.47 Ena Pita yu dungwi, “God nin Kwiangna tongwo iminga meri yalhobi para in-gwo hania. Nir bil tenaminga paikinamo?Para panamua.” 48 Dire krehaman ha yuditongwi, “Ni yalhobi Yisas Kraist haangdal yuwo ere nir bil ni teralua.” Dire nir

Page 177: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 11:1 174 Aposel 11:28bil tongwi. Tongure nir bil tongwo arihobi, “Pitao, na ni kina ari habang taumomingere nanba?” dire sirin bongwi.Bongure Pita, “Owa, monaminua,” dungwi.

11Pita honagi ol wangwo ha Yerusalem ari-

hobi di tibi ol tongwo ha1 Ena Yudia ganba bina holo holo i aposel

hobo ari ha maing pungwo hobi wiyol taha maing pir tere wine ongwo ha i pungwi.2 Pire mongure Pita mo Yerusalem malgiongwi. Ongure Yuda ari Yisas pir tongwohobi wiyol tau gaung bol olo dire, han tere,3 Pita yu ditongwi, “Ari wiyol ta gaungbol olekungwo hobi oo kepangwo ala italongwo one? Talongwo homena erehonene?” 4 Ena Pita wa i ongwo talhan utibi ongwo hangwo meri ha di tibi ole yuditongwi, 5 “Na Yopa malgi molere, God hadi te moliba, molga bani ku haniwa. Hangahamen bani gal apalapo bir weni dungwomeri a bigi holo hol sui sui dire angure musire ya na molga bani umua. 6 Ungure naala i hanigere, dua hau, onba, hahoba mikiweni mongwo haniwa. 7 Hanigere gala ta,‘Pitao, ni hau hobi kene ole si no’ di natomia. 8 Di na tomba, na ‘God ye, na Yudaari molia memini pangwo hau hobi gogo tanekiga irawe’ dia. 9 Hamen bani gala ta tihon dire, ‘Talhan hobi God nenana dire olkuari pai ni tongwo iwe, ari nin mai ten-anga paikimua,’ di na tomia. 10Talhan hobigin sui tai dire u tibi ongwo hanigere erehamen bani omua. 11 Ongure Sisaria hongyal ta yal su hobi bai nu sungure, gintani una molga bani pa dimua. 12 Dungure GodKwiang ‘nomani su su sikirere, ya su hobikina ereho po,’ di na tomia. Di na tongwoSisaria nala di ogere, gamna hobo i anahol pai muru hol pai taniga u na hongureaule ire oiwa. 13 Pi malgi pa digere yalKonilias ku hangwo meri boling kule yudi na tomia, Ensel ta oo ala ya ure yu dina tomia, yal tau bai nu si Yopa olingere,Saimon Pita aule ire unamia. 14 Urere hadi ni tenangwo pire ni gaminahobi kinasigare kule u wai nanua. 15 Ena na Sisariapire ha kebering hole di te molgere, GodKwiang ya ime ure nan yona wu bungwomere irai yalhobi ere yu yong wu bimua.16 Wu bungure pi tege eminga yal Yisas

homa, ‘Yon nir wo bil ni tomba, God ninKwiang ni tenangure inanua,’ dungwo iraihon nomani si piriwa. 17 Homa na Yu-lang Hong Yisas Kraist pir tegere, God ninKwiang na tongwo mere irai omaga tomiana God manaa di teralo? Yal digan moliata diteralga paikimua,’ dungure yalhobipirere homa ha di mere si tongwo i pisole,18 God maa e tere yu dungwi, “God aki ditongure ari wiyol tau tal nigi dongwo olwangwo pisole, nomani si kulu sire, sigarekule u wai ongwo pamua,” dungwi.

Antiok arihobi ure honagi ongwo ha19 Ena homa Stiben gongwo gin i, i kura

bolimbani olungure, ari God pir tongwohobi te u susu pire, tau Pinisia ke pangure,tau Saipras ke pangure, tau Antiok ke paimongwi. Molere Yuda ari tani Yisas olwai ol na tongwo ha maing boling kul pirepire mongwi. 20 Momba, mongwo sina itau Saipras yal tau ire, Sairini yal tau iredire, Antiok malgi pire wiyol tau hana yamongwo hobi Yulang Hong Yisas ol waiol na tongwo ha maing di tibi ol tongwi.21 Dite wangwo gin iwe, singaba Yisas yu-lang tongure ire ware ditomia, ari mikiweni Yisas pir tere wine ongwi.

22 Ena Yerusalem ari ha maing a iwangwo hobi tal ongwo ha i pirere, yalBanabas bai nu si Antiok malgi olungwi.23 Olimia pire hangure, God yalhobi talwai ol tomia pi hanere, gun e tongwi.Tere, “Yulang Hong Yisas ha maing a i simonga meri molo” ditongwi. 24 Ena yalBanabas iwe, amane dime di mongure Godnin Kwiang yong wu bungure nimni moleha maing ogolo weni yol e pir tongwi. Pirtongure ari miki weni ure Yulang HongYisas kebering ala i bengwi. 25 BengureBanabas Sol harala dire Tasas malgi ongwi.26 Pire Sol mongure aule ire Antiok ungwi.Ure yasuri malgi mole ha maing ari tabinhobi ha nir si te mongwomongwo, me erinta wai sungwi. Wai sungure Antiok malgiYisas grangwine ongwohobi para imudirehaang Kristen engwi.

27 Ena habang gin i God hana togu yal tauYerusalem aidolere, Antiok malgi ongwi.28Ongwohobi yal ta Agabas ha diterala direairungure God Kwiang yong wu bungureawa ha dire “Ganba uling holo holi i paraweni menan bir u tibi namua,” ditongwi.

Page 178: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 11:29 175 Aposel 12:20Ditongwo meri yal bir Klodias kene ongwohaung u tibi ongwi. 29Awa ha i pirere, An-tiok Yisas pir tongwo ari hobimoni iku bol-ere, “Yudia probins ari ha maing pungwohobi tomingere homena bring si neremon-amua” dire moni imu dire, “Ha maing ookene ongwo yal hobi tenana po” dire, moniBanabas Sol kina tongwi. 30Tongure yasuriire Yudia pire ari ha maing pungwo hobiebir si tongwi.

12Herot Yems sigolere Pita i halabusi olungwo

ha1 Ena habang gin iwe, singaba king

Herot molere, Yisas pir tere ha maing piremongwo hobi i kura ol tongwi. 2 TereYon abimbi Yems han sire di baina sire sigongwi. 3 Tal ongwo i Yuda ari wai hanmomia Herot hanere hon pire Pita hanhongwi. Hongwo gin iwe, homena bretimarasin yis ekirere plawa ya moni gal nereerin mongwi. 4 Ena mongwo gin iwe, Pitahan holere, halabusi oo ala olungwi. Oleresoldia ana holo holo kebena hol pai muruhol pai taniga, yal sui sui dire kene ol moloditongure, kene ol nigi de pungwo yal i yamongure, yal sui sui dire honmongwo yal ipi aibingmaulung sire kene ongwi. OngureHerot molere, pasoba erin i wai sinangwoirai Pita aule i pi Yuda ari maulung banipire ha hol ol teralua di pungwi. Pireomaga Pita i pi hani oo ala olungure kene olmongwi. 5MongureYisas pir tere hamaingpire mongwo hobi girungwo tangwo GodPita i mena ol na to dire, sirin bol tere teremongwi.

Ensel Pita i mena olungwo ha6 Ena erin wai simia Pita ha hol ol

tenangwo habang mala weni ungure,girungwo soldia su bina holo holo molePita i sina olimia ul pangwi. Ena Pita iwe,kebering aling han waya si engure paimongwi. Te soldia su u egereng molere,er kwi numongwi. 7Mongure sinamo kwiaensel ta u tibi engure oo ala i au dungwi.Dungure ensel Pita gaung a ho tere ulingyure, “Haya airo” ditongwi. Ditongurekebering aling han waya i gintani nin guleya manbi dungwi. 8 Dungure ensel mole,“kun gang dere kebin to wayo” ditongwi.Ditongure Pita yu ongwi. Yu ongure

ensel mole, “Ni hair gal ware namna wo”ditongwi. 9 Ditere ere ongure, Pita dolingbol ongwi. Omba pire, ku hani mo, enselum mo, di pir gogo dangwi. 10 Dale pirehonagrang ta soldia mongwo i wiyala pire,ta wiyla pire, maini aiyulang hoiri i nin siola te wiyala ongure ere mena ongwi. Pireere bangi ongure, ensel gintani u bantanangwohol omia hankungwi. 11Hankirere,Pita ari nomani si pire, “O, YulangHong yalYisas ensel bai nu sungure, ure Herot alingbani molga i na gule olere, te Yuda ari talol na terala di pir mongwo i kuman kinena tongwo pamua,” di pungwi. 12 Pire erepi Yon Mak aang al Maria oo kepangwohona i ongwi. Ongure oo ala ari mikiweni u ku bole God ha di te mongwi.13 Mongure Pita hoiri bani si giu giu dire,gala dungwi. Dungure, nir honagi amaRoda hoiri yaulala dire ungwi. 14 Umba,ha dungwo Pita nugung pai dungwo pirehoiri aidole hon ala pire, “Pita wi dimua”dungwi. 15 Dimba, ari hobi mole, “ni duhaure di mono” dungwi. Dimba, amai yulang bole, “ha weni kara dia, yaliu mongwo nugung pire diwa” dungwi.Dimba, ari hobi mole, “A, Pita gaing u moledungwo pire dinua,” dungwi. 16 Dimba,Pita hoiri bani hon si giu dire gala dungure,ari hobi ure hoiri yaule hamba, Pita wenikara momia hanere bu kunungwi. 17 EnaPita ala pire ari hobi “ha weni dikio” dire atau si tere, Yulang Hong Yal tal ol tongwoha i boling kul tongwi. Tere, “Na tal ol natongwo ha i yal Yems ari Yisas pir tongwohobi boling kul tenana po” ditere ere bantaongwi.

18Enahonmil hamen tangure soldia hobiganulun dire, “Pita molkimia, u makenaome?” dungwi. 19 Ena Herot Pita wadumba, weniga hankungwi. Hankire soldiahobi “hankun ole molkino” dire ha holol tere ginangwo kene ol mongwo hobi sigongwi. Si golere Yudia probins aidolere piSisaria malgi pai mongwi.

Herot gongwo ha20 Ena gin ta Herot Taia Saidon ari hobi

nigi de pir tere kiang pai tongwi. Tongureari hobi Herot yong a ura di terala dire u kubongwi. Bolere pi Herot oong kene ongwoyal Blastas mongwo bani pirere ha di ku-nung olungwi. Ena Taia Saidon yalhobi

Page 179: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 12:21 176 Aposel 13:19ganbani bani homena ta bolkun olekimia,singaba king Herot ganba homena bring sinominiraya dire, yong a ura diterala direongwi.

21 Ena gin ta Herot nin kulung galingi sigiu dire, ami di mole, ari hobi galadi ku bolere, ha gobari weni ditongwi.22 Ditongure ari hobi gala bir dire, “Ari hadungwo meri ta dikimia, yal i ha maing tabole dimia piro” dungwi. 23Dungure HerotGod pir tekire, haang a yuwo olekimia,Yulang Hong Yisas ensel bai nu sunguresimia. Sungure onba migiga gaung banibai nongure Herot gongwi. 24 Ena Godha maing yulang bolere, ganba ganba paiwa dungwi. 25 Ena Banabas Sol kina uYerusalem mole ha maing honagi ol tewai sire, ere Antiok malgi ongwi. Ongure,yal Yon Mak haang su engwo yali dolingbongure, kina ereho ongwi.

13Pol hongebe honagi kebering hongwo ha

1 Ena Antiok malgi ari ha maing piremongwo sina i tisa hana togu yal taumomia. Yalhobi iwe, haang Banabas ire,Simion Naisa haang su engwo yali ire,Sairini hong yal Lusias ire, nambawan gab-man Herot gamahobo ta Meneyen ire, Solire dire, mongwi. 2 Molere, gin ta YulangHong Yisas maa e tere, homena mai teremongure, God nin Kwiang molere, “SolBanabas kina na honagi onama dire hanmolia, i tibi olo,” ditongwi. 3Ditongure arihobi homena mai te molere, God ha di temongwi. Molere yasuri aling bring baniare, nu si olungure ere ongwi.

Yasuri Saipras malgi ha maing di tibi ol-ungwo ha

4 Ena God nin Kwiang yal Sol Banabaskina nu si olungure, ere Selusia malgiongwi. Pire iri si sipi ala pire, pi nir mole aihobing sina ol engwo haang Saipras ganbapire, u Salamis malgi pa dungwi. 5 Padire, Yuda ha maing oo ala pire, ha nir sitongwi. Tongure Yon Mak haang su engwoyali yasuri aki di tongwi.

6 Ena yalhobi nir mole ai hobing sinaol engwo bina hoibi Pepos malgi ongwi.Pire hangure, Yuda kumo gia ongwo yalBa Yisas mongwo hangwi. Yal iwe, arihobi

bal tere “Na God hana togu yal moliwa”di mongwi. 7 Molere, nambawan gabmanSesias Polas e nongwo molere, yasuri kinapana gal mongwi. Ena Sesias Polas iwe,nomani wai pamia, God ha maing di natenama dire, Sol Banabas yasuri wo di-tongwi. 8 Ditongure ure ha dimba, kumogia ongwo yal Ba Yisas molere, nambawangabman yal hamaing yol e pirikinama dire,mana ditongwi. 9Ditomba, God Kwiang SolPol yong wu bungure ire nimni mole, BaYisas teni han tongwi. 10Tere yu ditongwi,“Ni Seten wang monia. Ha maing wai wenidungwo i, yol e pirikinga pamia. Nomaninigi dongwo ya, te talhan nigi dongwoni bona si ware, Yulang Hong Yisas holwai ari bala ditongwo i, si pera ditengapamia. 11 Tengiwe, Yulang Hong Yisas nisinangure, omin gi dire hamen tanangwohankire, habang tau sime tame gogo molinanua.” Ditongure, Ba Yisas omeling sibongure, sime tame gogo molere, ari alinga i nama dire, wa dungwi. 12Yu ol tongure,nambawan gabman hanere, Yisas yol e pirtongwi. Tere Yulang Hong Yisas ha maingdungwo i pire bukunungwi.

Yasuri Antiok probins Pisidia malgi honagiongwo ha

13 Ena Pol gamahobi kina Pepos malgiaidole, iri si sipi ala pire, Pampilia probinsPega malgi ongwi. Omba Yon Mak yal-hobi aidole, ere Yerusalem ongwi. 14 Enayalhobi Pega aidole, pi Pisidia probins An-tiok malgi ongwi. Pi molere, Sabat haungta Yuda ha maing oo ala pire, ami dimongwi. 15 Mongure, ha maing oo keneongwohobiMoses krehamanha, hana toguyal ha di engwo i kerere, ungwo hobi yuditongwi, “Gir hobo, nan yalhobi milingpanaminga ha maing ta i unanga di tibiolo.” 16 Dungure Pol aire mole aling diribole yu ditongwi, “Isrel ari te wiyol tau Godmaa e tenga hobi, pir molo. 17 God nankwiana moya Isrel ari hobi pare ere nu ketongure, Isip ganba mole male siru dimua.18 Emgi God yulang bolere, aule umua. Un-gure yalhobi ganba po engwo bani molere,tal gogo ol wangwo God hanere, me erinyal sutani kebering aling muru han un-ing solungure momua. 19 Mongure Kenanganba ari wiyol ana hol pai muru hol pai

Page 180: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 13:20 177 Aposel 13:43sutani si gol wai sire, ganbani Isrel aritomua. 20 Tongure Isrel ari me erin pohandret pipti yiamol pamua. Mol pangure,singaba yas yalhobi Isrel ari kene ol tomua.Tongure moli pire, emgi yal Samyuel u tibiomia. Ongure Isrel ari singaba king na keneol na tenama dire, God sirin bol tomua.21 Bol tongure yol Bensamin yal Kis wangSol i tibi olimua. Olungure singaba king Solme erin yal sutani kebering aling muru Is-rel ari hobi kene ol tomua. 22 Tongure Godsingaba king Sol aidolere, singaba Debitking monama dire, i tibi olimua. OlereGod Debit hanere, ‘Na ha ditega hobi Debitwine omia, na nan ha dire tal olga meriomua,’ dimia. 23 Ena hongebe God Isrelarihobi aling kere ere, ‘singaba Debit gangta u tibi pire, ni Isrel ari hobi aki di nitenangure, sigare kunana dire nu si olalua,’dungwo irai, Yisas ungwo haminua. 24Godmaing i tibi olangwo haung mala ungure,hana togu yal Yon Isrel ari hobi tal nigidongwo ol wangwo aidole, nomani si kulusire hon olkirala di pire ware, nir binamadire ditomua. 25 Ditongwiwe, Yon honagiol waga i wai sinama di pire, ari hobi yuditomia, ‘Ni ari hobi na molga i talwa dipine? Yal ta unangwo kwi han monga irai,na ta molkiwa. Molkiba, na homa e teiya,yal i emgi unamia. Unangwo yal iwe, na galkino di teralba diganmoliwa,’ dimia. 26Enakwiana moya Ebraham gang ya, wiyol tauGod pir tenga hobi, God aki di na tongure,nan sigare kule u wai naminga ha iwe,omaga nanmominga bani umua. 27UngureYerusalem ari hobi ire, singaba hobi iredire, Yisas aki di na tenangwo sigare ku-namna di pinangwo, obilga u werigi di-nangwo gumang hankiwa. Te Sabat haunghaung God hana togu yalhobi awa ha diengwo i kerimba, memini pir po sikimua.Sikire Yisas si gongwo i, hana togu awa hadi engwo meri nima omua. 28 Ena yalhobiYisas si golala dire ha hol omba, ha ta oundekimia. Dekimba, gabman yal Pailat sigolo ditomua. Yisaswa di pire awahamurudi engwomeri irai, yalhobi Yisas ol tongurenima omua. 29 Ongure er pera bani siengwo gongure, i manbi olere, hulu grangala i man wu emua. 30 Emba, God nin ulingyungure Yisas airimua. 31 Airungure Galiliyalhobi Yisas hol ire, Yerusalem ongwo

hobi habangmiki weni Yisas u tibi piremolpangure hamua. Hanere moli pire hangwoyalhobi, Yisas airungwo hamining aki dire,Isrel arihobi boling kul temomua. 32Ena nayalhobi iwe, Yisas ol wai ol na tongwo hamaing boling kul ni tenamna dire uminua.33 Ha maing iwe, God kwiana moya alingkere e tomia. Tongwo meri omaga Yisasgongwo uling yungure airungwo haminua.Haminga meri ul geral buku Sam namba tumining yu bol emia,

34 Wana ye, kenba nabin molia, ni haniayuwo oliwa. Sam 2:7

Ena awa ha di engwo meri, Yisas golere,hon airungwo God aki di tongure, gaung tabil yakinamua. God awa ha i nomani si pireyu dimia,

Na Debit ha wai weni di nima pire alingkere ega meri

yu ol ni teralua. Ais55:335 Te buku Sam ta yu pamia,God, haung sire amane dime dire

mongwo yal i, keneol tenangure, gaung i ta bil yakinamua.

Sam 16:1036 Ena God honagi kwiana moya Debit

aling bani engure, oli pire gongure, manwu engure gaung bil yamua. 37 Yamba yalta gongure God uling yungure gaung bilyakimia airimua. 38 Ena hobo, nan tal nigidongwo ol waminga God pring na tongwoi, Yisas imia, God na han uning si olimia.39 Olungwo ha i boling kul ni teiwa. Nantal nigi dongwo ol waminga God pring natongwo i, kwiana moya Moses krehamanha kri di ole na tenangwo paikimba, ariYisas grang wine ole pir tenaminga hobipring pai na tongwo i, God kri di ole natenangwopamua. 40Godhana togu yalhobiawa ha yu di emia,

41 Ena God ha maing guma iger bole wagol tenga hobi, tal

ominga i hanere, ganulun dire golo. Nimonga bani tal

ominga i yal ta boling kul ni tomba, pirtekinua. Hab 1:5

Ha di engwo meri iwe, ni yalhobi mongabani umia, han kun ole molo,” dungwi.42 Ena Pol Banabas kina ere maini ongure,arihobi Sabat haung ta ha ditongwo merihon dinangwo pirala dire sirin bol pungwi.43 Pirere ha maing oo aidole ere ongure,

Page 181: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 13:44 178 Aposel 14:18

Yuda ari taporal ire, te wiyol tau Yudaha maing pir tongwo hobi ire dire, PolBanabas kina doling bol ongwi. Ongureaposel suri yalhobi God tal wai ol tomia, a isi ware monama dire yu di nima pi tongwi.

44 Ena Sabat haung ta oomalgi hobi paraweni God ha maing pirala dire hon u kubongwi. 45 Bongure Yuda ari hanere, nigide pire Pol ha dungwo di gogo dale gaungha si tongwi. 46 Si tomba, Pol Banabaskina yasuri ha di tibi ole, “God ha mainghoma di ni tongwo irai para pamba, niyalhobi ha maing mobin hal wa tere, molpai gobari ire mol pananga bani panangaha pirikinua. Kingiwe, pisole na yalhobiYuda ari pisole, wiyol tau mongwo hobi hamaing di tenaminua. 47 God krehaman yudi na tomia. “Kewagangameri hol i tibi ole,ari wiyol tau mongwo hobi tenanga, Godaki di tenangure sigare kule u wai namua,”ditongwi. Ais 49:6

48 Ditomia wiyol hobi pirere, wai wenipire God yulang tere yong aura di tongureha i wine ole pir tongwi. 49 Tongure Yisastal ol na tongwo ha maing i ganba binaholo holi wa dire kunung bengwi. 50BembaYuda ari hobi pire oo malgi singaba hobiire, wiyol al God pir tongwo hobi ire dire,kraung sungure Pol Banabas kina ere podire, anu si mena olungwi. 51 Olimbayalhobi han gogo dal tere ere Aikoniammalgi ongwi. 52 Ongure Yisas pir tere hadungwo a i si wangwo hobi wai pire yonghorega ongure God Kwiang yong wu bun-gure mongwi.

14Yasuri Aikoniam malgi honagi ongwo ha

1 Ena Pol Banabas kina Antiok oo malgital ongwomeri Aikoniammalgi ereyu omiahangwi. Hangure yasuri Yuda ha maingoo ala pire, ha maing ditomia, Yuda Grikiarihobi pirere, miki weni Yisas yol e pirtongwi. 2 Tomba, Yuda ari tau Yisas yole pir tekungwo hobi mole, ari wiyol tauhobi Yisas doling bongwo hobi siga wa tereaidolama dire, kraung sungwi.

3 Ena aposel suri ganba ire gobari mol-ere, Yulang Hong Yisas ol wai ol na tongwoha maing di tibi ol tongwi. Tongure Yu-lang Hong Yisas aki di tongure, tal gumahon dongwo nimni mongwo omia hane

bukunere, “O, ha dungwo irai ha pangwokara dungwo pamua” di pungwi. 4 Yuongure malgi hobi ari si kra wara dire,tau Yuda pir tongure tau aposel hobi pirtongwi.

5 Ena Yuda arihobi ire, wiyol tau hobi iredire, aposel suri tal gogo ol tere hulu siraladire ha hongwi. 6 Homba, yasuri haya pirpo sire, te ere Likionia probins pire, pi ListaDebimalgi pire, ganba bina holo holo i parawamongwi. 7Wamolere, Yisas ol wai ol natongwo ha maing arihobi di tibi ol tongwi.

Yasuri Listra malgi honagi ongwo ha8 Ena Listra malgi yal ta aang kungwo

haung kebering pema kemia, moli pire arimole hol wakima ami di mongwi. 9MolerePol ha dungwo i pir tongwo. 10 Pir tongurePol hanere, uwai nama dire, teni yulin bolehanere, ha erakere dire, “kebin egere gidire airo” ditongwi. Ditongure keberingkeber engwo yal i gintani iri sire aire holwangwi. 11 Wamia Pol tal ongwo i arimiki weni hanere, nin Likionia howa yure,“Kwia hon u ari gobere pire nan momingabani umia hano” dungwi. 12 Dire Banabashaang Seus momua dire, Pol ha di tibiolungwo yal i haang Hemis momia hanodungwi. 13Dungure kwia Seus blingminingangwo yal pirere, kun bulamahau tau ire,er kuung miki we ire, Pol Banabas terala diungwi. Ure kunbulamahau ta ari yuwohanmolo dire, si terala dire ongwi. 14 Omba,Pol Banabas gal pungwo a dina dire pi sinaweni pire, gala dire, 15 “Na yasuri ari mo-bilia, kwia ta molkibilia, talongure kun i sina terala di one? Ni arimonga tali na yasuriari mobilia. Yisas ol wai ol na tongwo hamaing di ni terabila dire ubilua. Ubilgiwe,kwia wa dire tal ol wanga i pisole, God taninomani si pir tere, haang a yuwo olana direubilua. God hamen ya, ganba ya, nir ya,nan ari dua hau hobi para weni ol engwodimia. 16God hangure, ari homamalungwohobi tal gogo nin nomani si pungwo meriol wangwo hanere, han uning si olimia.17 Olimba, God nin arihobi na weni karamoma di pire, i tibi olere, tal wai ol na to-mia. Tongure nimin sire, ari dere, homenau wai ongure, nere miina ongure, gun eremominua,” dungwi. 18Direre aposel suri hadimia yalhobi pirere, kun bulamahau si ke

Page 182: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 14:19 179 Aposel 15:11terala di ongure, aposel suri mana dimia,arihobi kina bolbin di di ole pisolemongwi.

Yalhobi Pol hulu kuba sungwo ha19 Ena Pisidia probins Antiok te Aiko-

niam malgi Yuda ari tau u pa dire, ari-hobi kraung sungure, Pol hulu kuba sire,para gomia dire, aule i mena olungwi.20 Olimba, Yisas yol e pir tongwo hobi uyobilungure, Pol aire hon ere malgi ongwi.Pi pare, hamen tangure Banabas kina ereDebi malgi ongwi. 21 Ena Pol Banabaskina Yisas ol wai ol na tongwo ha maingdi tibi olungure, ari miki weni Yisas pirtongwi. Tongure Pol Banabas kina honsiina di memini pire, Listra pire, Aikoniampire, Pisidia probins Antiok malgi ongwi.22 Pire Yisas yol e pire tongwo hobi hamaing ogolo weni a i si ware monama direha di nimapire ditongwi. Ditere, “God keneongwo sina i nala di pinanga, ganba guliyagalang talime kura gul bolimbani wa mol-ere emgi inanua,” ditongwi. 23 Ditere Godha maing Yisas pir tongwo hobi tau ebirsire, kene ol monama dire, pai olungwi.Olere homenamai tere, Godhaditere, “Godni yalhobi ni kene ol monamua” ditere ereongwi.

Yasuri Siria pire Antiok malgi ongwo ha24 Ena yasuri ongwo, ongwo, Pisidia

probins pire pi pi Pampilia distrikt pire,Pega malgi pa dungwi. 25 Pa dire ha maingnir si tere pare, wi ime pire, pi Atelia malgipa dungwi. 26 Pa dire pare, sipi a ire erememini pire, Antiok malgi pa dungwi. EnaAntiokmalgi iwe, homamongure, ari Yisasha dungwo doling bole a i si wangwo hobinu ke tere, ha maing di tenana po dire nusi olungwo malgi hon ungwi. 27 Urere, ariu ku bongwo hobi, yasuri ha maing ditei ongwo ari wiyol tal ol tongwo meri ariboling kul tongwi. 28 ere habang gobariyasuri ari Yisas pir tere grang wine ongwohobi kina pana gale mongwi.

15Yerusalem malgi ari bir uku bongwo ha(Gal 2:1-10)

1 Ena ari tau Yudia probins aidole ereAntiok malgi pa dungwi. Pa dire “YalMoses krehaman ha memini pangwo yalgir gaung bol olekinangwo God aki di

tekinangure sigare kule u wai honamua,”dungwi. 2 Dungure Pol Banabas yalhobikina bolbin dungwi. Di di ole mongurearihobi hanere, “Bolbin dikio. Pol Banabasna gamnahobo tau kina para Yerusalempire, aposel hobi ire, Yisas ha dungwo ai si ware ari kene ongwo hobi ire dire,mongwo bani pire, ha bolbin dinga i sirinbol pinana pio” ditongwi. 3 Ditongureyalhobi pi Pinisia Sameria probins piremalgi hobi, “Wiyol tau Yisas grang wineole yol e pir tomua” dite i omia, arihobipire miling pamia gun ere mongure, aidoleere ongwi. 4 Pire pi Yerusalem malgi padungure, Yisas grang wine ole ha maingpiremongwohobi ire, aposel hobi ire, Yisasha maing kene ongwo hobi ire dire, ayamaya dire kewa dire mongwi. Mongureungwo hobi Godwiyol tau oo tabil tabil i talole aki di tongwo maing boling kul tongwi.5Tomba, Perisi tau Yisas pir tere, Perisi ninpir tere, nomani su su sungwo hobi aire,“Yudamolkungwo hobi gaung bol olangwoi kunung panangwo te kwianamoyaMoseskrehaman ha wine onangwo i wai pana-mua,” dungwi. 6 Dungure aposel hobi ire,Yisas ha maing kene ongwo hobi ire dire,ha dungwo hobi nomani si pir mongwi.7 Pir mongure, ari miki weni ha diriya olmongure, Pita aire yu dungwi, “Enambihobo, homa nan yalhobi mominga sina iGod na nan na nu ke na tere tal ta olna tomirawa. Tongure wiyol tau Yisasol wai ol na tongwo ha maing kere ditega pire a i si wamirawa. 8 God ari no-mani si pungwo maing han po sire ninKwiang nu sungure, nan Yuda ari imingatali irai wiyol hobi para imua. 9 Nan Yudaari momingere, wiyol tau hobi monguredimba, God hanere, kunung kunung monadimua. Dire yalhobi Yisas pir tomia, Godhanere, tal nigi dongwo ol wangwo pringpangwo i, kri di ole tongure, wigi siremomua. 10 God ha dungwo i talongwoha bane? Tal oun dongwo kwiana moyaol wangwo i paikimia, omaga Yisas pirtere grang wine ongwo hobi talongwo olwanama dire di tene? 11 Dinga paikimia,pisolo. Yulang Hong Yisas pirari paretal nigi dongwo ol waminga pring pai natongwo i tol di ingure nan sigare kule isinediminua,” dungwi.

Page 183: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 15:12 180 Aposel 15:3812Dimia u ku bongwohobi simemongwi.

Mongure Pol Banabas kina molere, “Godtal nimni mongwo i ana bani engure wiyolhobi ol teiwa,” dire boling kul tongwi.13 Boling kul te pisolungure, yal Yems yuditongwi, “Enambi hobi, na ha obilga di-naminga piro. 14 Saimon omaga molere,“God wiyol hobi mongwo sina i tau nu ketere nan hana ayuwo olama dire imua” dina tomia. 15 Di na tongwo meri hana toguyalhobo awa ha homa di engwo meri giudire pamia. Ha mining i, yu bol emia,

16God yu dimia, na hon siina dire, uralgayal Debit wang

hobo mongwo paikungure emgi na hona yo te teralgere u

wai namua. 17 Nangwo meri wiyol taupare ere nu ke

tegere hana dal yuwo erala dire na wadunamua. 18Hamen

haya yuwo Yulang Hong yal awa ha diredi tibi ol emua. Emo 9:11-12

19 Dire Yems hon ainere yu ditongwi,“dungwo meri iwe, na yu nomani si piria.Wiyol tau nomani si kulu sire God hamaing hol doling bole pir tongwo hobihonagi nega dire ta ol tenamingapaikimua.20Paikimba, al ama wou sikio dire, te so galbala hau ke tere nekio dire, te hau nugunga di dire algi i mena olekinangwo nekiodire, hau algi para nekio dire pasi yu boletenaminua.

21 Kwiana moya Moses krehaman habol engwo i, Sabat haung haung Yuda hamaing oo ala kere i ungwo te omaga oohona hona i para ha maing di te i ongwopiminua.” dungwi.

Ari wiyol tau Yisas pir tongwo hobi pasi boltongwo ha

22 Ena dimia aposel hobi ire, ha maingkene ongwo hobi ire, Yisas pir tere hamaing pungwo tabin hobi ire dire, ari tauPol Banabas kina nu si Antiok olere, nuke terala dire mongwi. Molere yong mil-ing tongwo yalsu i tibi olungure yasuri tahaang Yuda Basabas, te ta Sailas i tibi oleingwi. 23 Ire pasi yu dire bol tongwi,

“Ena wiyol Antiok, Siria, Silisia ari enahobo,

24 Na gamnahobo yal tau ni monga banipire ha oun

dongwo gogo di ni tongwo i piminba, nabai nu si

olekiminua. 25 Dungwo pingiwe, na yal-hobi u ku bole

ha di tani ere yal tau bai nu si oleminia.Pol Banabas yasuri e nominga momia.

26Yasuri nin gaungpir tekire, Yulang Hong Yisas Kraist

honagi ol i pireari gaung si gonangwo kul pir tekima.

Ena nu sioliminga yal i Pol Banabas kina ereho

namua. 27Nu sioliminga yasuri haang Yudas Sailas ya-

suri pasi boltominga pinanga meri boling kul ni

tenamua. 28GodKwiang na yalhobi kina nomani tani sire

krehaman hasui dire obil di ni tominia. 29 Ta so gal

bala hauke tere nekio, ta hau algi nekio, ta hau

nugung a didire algi i mena olekinangwo nekio, ta al

ama wousikio. Yu obil di ni tominia a i si wananga

wai panamua.Para, we.Na aposel hobi ire, te ha maing kene

ominga hobi ire dire,obil mole bol ni tominua.”30 Ena nu si olungwo yasuri pasi ire,

Antiok malgi pire, Yisas pir tongwo hobigala dimia, u ku bongure, pasi tongwi.31 Tongure kere ha i pire wai weni pungwi.32 Ena Yudas ire, Sailas ire dire, God hanatogu yal momia ha maing miki weni nirsi tere aki di tomia wai pungwi. 33 Yasurihaung taumol pai ongure Yisas pir tongwohobi hon ere nama dire nu si memini olereerepo ditongwi. 34 (Tomba Sailas erehonangwoha pirikire bani yamongwi.) 35EnaPol Banabas ari miki weni kina Antiokmole Yulang Hong Yisas ha maing nir si temongwi.

Pol Banabas kina u nin nin ongwo ha36 Ena haung ta molere Pol Banabas yu

ditongwi, “Nan yasu Yulang Hong Yisas hamaing oo tabil tabil i nir si te i pire Yisaspir tongwo hobi molpai onangwo mainghanamna wo” ditongwi. 37 Ditongure Ba-nabas yal Yon Mak haang su engwo yali aule ire nala dipungwi. 38 Pimba Polmole, “Homa Yon Mak ha maing honagi

Page 184: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 15:39 181 Aposel 16:20olere, Pampilia ai pisole siina di meminiomiraya, omaga aidole naminua” dungwi.39Dungure Banabas kina bolbin dire yasuriu kwaling nin nin ongwi. Ongure Banabasaule ire ere sipi ala pire pi Saipras malgiongwi. 40 Ongure grang wine ongwo hobiGod yalhobi kene ol tenama dire nu si ol-ungwi. Olungure Pol Sailas aule ire ongwi.41 Pi Siria probins Silisia probins pire Yisaspir tere ha maing pire mongwo hobi aki ditongwi.

16Pol gin su honagi kebering hongwo ha

1 Ena Pol pi Debi malgi pire, pi Listramalgi pa dungwi. Pa dungure Yisas pir teregrang wine ongwo yal ta Timoti mongwi.Timoti iwe, aang Yuda al mole Yisas pirtongure, irang Griki yal mongwi. 2 ListraAikoniam malgi ari Yisas pir tere tabintani mongwo hobi Timoti haang ayuwoolungwi. 3 Ol mongure Pol Timoti aule irenala dire, gaung bol ole tongwi. Gaungbol olungwiwe, Yuda ari paramuruhanere,yal i irang Griki yal moma di hamiraya,gaung bol olungwi. 4Olere ere pire oo honahona i pire, YerusalemYisas hamaing keneongwo hobi ire, aposel ire dire, “krehamanha di tongwo irai, di tibi ole a i si wayo”ditongwi. 5 Ditomia arihobi ha i a i si wareYisas pir tere ha maing pungwo tabin hobinima ongure haung ta yal tau ure Yisaspir tongure haung ta yal tau ure Yisas pirtongure, u tabin bir weni ongwi.

Pol Masedonia yal ta hangwo ha6 Ena Pol gamahobi kina pi Prisia Gale-

sia probins ongwi. Pirere Esia probinspire, ha maing di tenamba, God Kwiangmana di tongwi. 7 Di tomia aidole Misiaprobins ganba gumiling aidole Bitinia naladire omba, Yisas Kwiang mana ditongwi.8 Ditongure Misia ganba pire, wi ime pirepi Troas ai ongwi. 9 Pi pare Pol ginangwoku hangure, Masedonia hong yal ure, “Nina oona Masedonia probins ure, aki dina tenana wo” dimia hangwi. 10 Pol kuhangwo meri, Yisas ol wai ol na tongwoha maing Masedonia ganba namna dire,talhan gintani akun ole momingi.

Al Lidia nomani sikulu sungwo ha

11 Ena na gina hobi Troas aidole, sipiala pire, iri si pil nir bina hoibi Samotresmalgi pi pa dimingi. Dire paminga, hamentangure Niapolis malgi pi pa dimingi. 12 Padire aidole, pi Masedonia ganba yol Ro-man ganba diming hon i tibi ole kepangwomalgi Pilipai pire momingi. 13Momingiwe,haung sutani pare mominga, Sabat habangu tibi ongure, ara te mena pire nir nulubina momingi. Mominga gin iwe, Yudaari tau God kina ha wai ole ole mom mo,maing hanamna dire omingi. Omingereagr tau u ku bongure, ami di mole hamaing ditomingi. 14 Ditominga alhobi iwe,ta haang Lidia, Taiataira kul nongwo almolere, gal nobu homilgi tongure ari bringsungwi. Sungwo al iwe, God grang wineolere maa e tere tere mongwi. Mongurehaung gin i Yulang Hong Yisas Kwiang ure,yong aura ditongure Pol ha maing dungwopir tongwi. 15Pir tongure ening abing hobopara nir bil tongwi. Tongure al i na ginahobi ha ura pangwo di na tere, “Na Yisaswine ole pir tongwo al moma di hanangana oona malgi namna wo” di na tongwi.

Pol Sailas kina Pilipai malgi halabusipangwo ha

16 Ena di na te mongwo mongwo nayalhobi kina omingi. Ena habang ta Godkina ha wai ol mongwo bani ominga nirhonagi ama ta kwia nigi dongwo yong sinamongure, amilgi sire so gale tal yu onamua,yu onamua, dire dire mongwi. Mongurehonagi ol tongwo yal i ama grang bani kwiole tobo nin ire ire ongwi. 17 Ama iwe, Polna gina hobi kina dolna bole pire, gala dire,“Ayo, yalhobi hamen singaba God honagiari momia hano. Mongwo hobi iwe, hadinangwo pire sigare kule u wai nanua,”ditongwi. 18 Ena gala i hamen girungwotangwodimongwobanimongwi. MongurePol nigi de pire iina dire kwia nigi dongwo,“Yisas Kraist grang bani di ni teya. Ama iaidole ere mena po,” ditongwi. Ditongurekwia gintani ama i aidole ere mena ongwi.19 Ongure ama hong yal i moni hon ta i natenangwo paikimia dire, Pol Sailas kina ai si mole han holere, aule piru di ire, hahol pire u ku bole bole ongwo bani ongwi.20Pire yol Roman gabman yalhobimongwobani ongwi, “Yasuri Yuda yal momia. Nan

Page 185: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 16:21 182 Aposel 17:5oona malgi ure si honere ol go danangwopamue. 21 Yasuri ha dungwo iwe, nankrehaman ha ya ime simia. Sungwo ipaikimia. Nan yol Roman mominia, ya-suri ha dungwo i ogolo a i wanamingapaikimua” dungwi. 22 Dungure ari tabinbir molere, yasuri kiang pai tere, ha holpungwo yal homa galsina gule ole, “kubaso” ditomia sungwi. 23 Sire aule pire piasi halabusi oo ala olungwi. 24 Olere, woda“ogoloweni kene olmolo” ditomia, aule ireala pire, oo ala wai weni ire olere, keberinger tibi albe ere bli nil si daulungure paimongwi. 25 Pai molere ginangwo sinamoPol Sailas kina God ha ditere, ul geral di-tongwi. Ditongure halabusi pai mongwohobi pir mongwi. 26 Mongure ememe birgintani ure oo ya torari hobi a hoha to-mia, hoiri hobi nin yaule tongure, halabusipangwo hobi kebering aling ayulang hansungwo hobi nin kirime ole ya manbi dun-gure, ya mongwi. 27 Mongure halabusioo kene ongwo yali aire hoiri yaulungwohanere, halabusi pangwo hobi para menaomua di pire, di baina golau yaulungwo akidi ire nin wi sire golala di ongwi. 28 Omba,Pol gala bir dire, “Na yalhobi para mo-minia, ni yu olkio,” ditongwi. 29 Ditongurehalabusi oo kene onwo yali “kewa galo”dimia gangure ire bli si ala pire gaung nun-gure, Pol Sailas kinamongwokebering baniikwi bolemongwi. 30Molere Pol Sailas kinaaule ire mena pire, “Yahuno, God aki dina tenangwo sigare kulalga tal ole kulale?”ditongwi. 31 “Ni Yulang Hong Yisas grangwine ole pir tenanga aki di ni tenangureebin hobi kina sigare kule u wai nangapamua,” ditongwi. 32Ditere yasuri Yisas hamaing yali boling kul tere, yali ening abinghobi nir si tomia pungwi. Ena haung gin igirungwo sinamohalabusi kene ongwo yaliPol Sailas kina aule ire pire, kuba sungwobongwo bani bigi si tongwi. Tongure PolSailas kina halabusi kene ongwo yal gama-hobi nir bil tongwi. 33 Tongure yal i PolSailas kina aule ire malgi pire homena sigal tongwi. Tere God yol e pir tomia eninggamahobi kina wai pire gun ere mongwi.

34 Ena hamen tangure yol Roman gab-man yalhobi polisman nu si olere, “Hal-abusi pangwo yasuri gule mena olo”, di-tongwi. 35Ditomia olungure halabusi kene

ongwo yal i mole, “Yol Roman gabmanhobi ni Sailas kina ere po di ni tomiaere po”, ditongwi. 36 Ditomba, Pol molepolisman yu ditongwi, “Na tal nigi dongwotal olalga pring pai na tekimba, Romangabman hobi ari mongwo maulung banikuba na simia. Sungwiwe, na Roman arimolkimno? Momingiwe. Ena yalhobi kul sina aule i mena olangwo paikimia. Romangabman hobi nin ure na yasuri aule i menaolangwo pamue,” dungwi. 37 Dungure Polha dungwo meri polisman Roman gabmanhobi boling kul tongwi. Tongure “YasuriRoman yal mongwo pamua” dire ganulundire kul bir pungwi. 38Pirere Pol Sailas kinamongwobani pire, ha ura pangwo dire, “Natal ol ni tominga i paikimia, nigi de pirna tekire na oona malgi aidole ere po”ditongwi. 39 Ditongure Pol Sailas kina hal-abusi oo aidole, ere pi al Lidia oo kepangwomalgi ongwi. Pire Yisas pir tongwo hobimongwo gumang hanere, “Kul pirekirenima sire mole, ha maing a i si molo,”ditere ere ongwi.

17Tesalonaika yalhobi Pol Sailas kina sirala di

ongwo ha1 Ena Pol ire, Sailas ire, Timoti ire, ya

su hobi Ampipolis malgi pire aidole, erepi Apolonia malgi pire aidole, ere pi Tesa-lonaika malgi ongwi. Ongwo malgi iwe,Yuda ha maing oo dimia. 2 Homa ongwomeri Pol hon Sabat haung sui tai dire hamaing oo ala i pire, ha maing buku kereha bolbin diriya ol mongwi. 3 Molere Godhonagi onama dire nu ke tongwo yal Kraistgaung gul ire gongure, God nin uling yun-gure, hon airungwo ha i, ha maing bukukere memini di tibi ol tongwi, “Yal Yisashaang dal tibi ol ni tega iwe, singaba Kraistmomua”, ditongwi. 4 Ditongure ari tauPol Sailas kina ha pangwo dimua dire, pirtongure, yol Griki yal ari tabin bir God pirtere maa e tongwo hobi ire, al singaba hobiire dire, para yu pir tongwi.

5 Pir tomia Yuda ari hanere Pol Sailaskina nigi de pir tongwi. Tere galing talimeari digan hobi di ku bongwi. Bongurearihobi blo tolo di pirere, Pol Sailas kinaa i si monamna dire Yeson oo kepangwo

Page 186: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 17:6 183 Aposel 17:27hoiri di polo dungwi. 6 Dire hamba, ya-suri molkimia hanere, Yeson ire, Yisas pirtongwo yal tau ire dire, aule i pire gabmantongwi. Terere, yu ditongwi, “Yalhobioo hona hona i pire tal gogo ol wamia.7 Kenba nan oona malgi umia. Ungure yalYeson aule i oo kepangwo ala pire pana galmole homena tomia hano. Yalhobi singabaking Sisa krehaman ha i susu ole, singabaking ta haang Yisas momia. Yisas taniwine ol to dimua” dungwi. 8 Dungure ari-hobi pire ganulun dire blo tolo di mongwi.9 Mongure gabman hobi Yeson gamahobikina ha hol ol tere moni pai tongure, i oleere mena ongwi.

Pol Sailas kina Beria malgi arihobi honagiol tongwo ha

10 Ena ari Yisas pir tongwo hobi gi-nangwoPol Sailas kina bai nu si Beriamalgiolungwi. Olungure pi pa dire, ere pi Yudaha maing oo ala ongwi. 11 Ena Yuda ari Be-riamalgimongwo hobi iwe, ari nomani waipangwo mone mongwi. Tesalonaika malgiari mongwo meri ta molkima. ArihobiPol ha maing nir si tongwo pire bukunere,hamen girungwo tangwo Pol hasu dimmo,ha wo dim mo, dire, ha maing buku kerekere mongwi. 12Molere Yuda ari miki weniire, Griki al singaba miki weni ire, Grikiyal tau ire dire, Yisas haang a i ware pirtongwi. 13 Yuda ari Tesalonaika kepangwohobi mole pungure, Pol Beria malgi pire,Godhamaingnir si tomuadungwopungwi.Pirere pi Beria malgi pire, Beria yalhobi hamaing i nigi domia pirikio ditongure, Beriayalhobi nomani si gogo dangwi. 14DangureYisas pir tongwo arihobi Pol bai nu si nirdigan bina olungwi. Olimba, Sailas Timotikina Beria malgi ya mol pangwi. 15 Enaarihobi Pol aule i i Atens malgi pire, iinadire ere pi Beria ongwi. PirereTimoti Sailaskina “Pol haya wo dimia po” ditongure,yasuri ere ongwi.

Pol Atensmalgi hamaing di tibi olungwoha16Ena Pol Atensmalgimole Sailas Timoti

kina unangwo kwi han mongwi. Molehamba, Atens malgi oo tabil tabil i galbala hulu miki weni yong ba ere pir tomiahanere, nigi de hangwi. 17 Hanere Yudaha maing oo ala pirere, Yuda ari ire, yolGriki God pir tongwo hobi ire dire, bolbin

dungwi. Dire haung haung oo malgi sinau ku bongwo hobi ere yu bolbin monedire dire mongwi. 18 Mongure Epikurianha maing nir si tongwo hobi ire, Stoik hamaing nir si tongwo hobi ire dire, Pol kinabolbin dungwi. Ena Pol Yisas ol wai olna tere gole hon airungwo ha i di tibi oltongwi. Tomia pire tau mole, “ha mil-ing paikungwo di wangwo yal i meminitalmere pame?” dungwi. Te tau mole,“Ari wiyol kumo gia pir tongwo irai, di tibiol tomia hano,” dungwi. 19 Dungure Polaule i pi Ariopagas kaunsilmongwobani ol-ungwi. Olungure kaunsil hobi yu ditongwi,“Ni arihobi ha hon nir si tengarai omagamemini di tibi olanga pinaminua. 20 Ha tanir si tengarai memini oun domia, ni ninmaing di tibi olingere pir po sinaminua.”21Yu dungwiwe, Atens malgi arihobi wiyoltau ha maing hon ire sina sina ure dungwohobi wai piriwa muru di mongwi. Molereha bling taniga a i si pirkima.

22 Ena Ariopagas kaunsil mongwomaulung bani Pol aire yu ditongwi, “Atensyalhobo, ni yalhobi ha maing bling tanigaa i si pirikinia, ha ta ta gogo hoba nirolungwo meri pinga haniwa. 23 Homa nani yalhobi oon hona hona i ware hanega,bling mining oo miki weni dungure, kun sike tenga oo tau dungure haniwa. Hanga oota ala i ha mining ganing ta yu bol enia,“Kwia ta haang pirekiminga yal bol kultominua” diremining bol enia. Kwia haangpirikirere, ya moni ha maing ditenga yal ihaang dal tibi ol ni teralia. 24Yal iwe, haangGod momia. Molere hamen ganba ol erere,talhan hobi para weni ol emua. Ena Godiwe, hamen ganba hong yal momua. Moleyal tau ha maing oo taniga kengwo ala i tamolkimia. Kenba ari haung tani iwe, bantabanta ganba uling holo holo i para wenimomua. 25Te yal i tal tawa dunangure, nanari ana bani tal ta i tenaminga paikimia.Yal i nin grang miing tongure, talhan hobipara weni nin u tibi pire pai omia, tal tana to dire hong dinamo? I ta dikinamia.26 God kwiana moya tani weniga ol emba,emgi moli ongwo ongwo, wiyol para wenimale siru dire, ganba uling holo holo i parakunung bemua. Hamen haya yali nin nuke tere wiyol hobi poing paing sire ganbabli bol tomia. 27 God yu ongwiwe, nan

Page 187: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 17:28 184 Aposel 18:17arihobi omeling si bongwo meri molere,God hanamna dire a a ei pirere hanaminmo? God ulubi ta molkimia nan momingamala weni momua.

28 “God molkima nan yalhobi hol waremolkimingere.” Te ni yalhobi ul geralhong yal ta mole geral yu dinia,

“nan yalhobi God gang giringmominua.” 29 “Momingiwe, kwahulunol, pege, so gal bala hulu ol emingahobi para God haang pangwo meripamo? I ta paikimia. Nan ari nomanisi piminga meri ol eminua. 30 Homanan arihobi God molkima di pingahabang i God na sinamba, na hanuning si olimia. Olimba, omaga Godari ganba ganba i tal nigi dongwoonga aidole, nomani si kulu sire,na pir na tenamua, dungwo haungmominia. 31 God iwe, yal ta yulangtere nu ke tere ba enangwo haungta werigi dinangwo gin i, yal i nanganba ari para weni ha hol bir ol natenangwo God nin haung ba engwopamia. Nu ke tongwo yal iwe, omagamoli pire gongure God uling yumiahon airungwo nan arihobi hanere o,nu ke tongwo han dungwo irai yal imongwopamuadi haminua,” dungwi.

32 Ena Pol yal ta gole hon airimuadungwo iwe, arihobi tau wa gol tomba, taumole, “hon dinanga piralua” dungwi. Dun-gure Pol mongwo bani pisole ere ongwi.33 Ari obilga Pol pana gal tere Yisas pirtongwi. 34 Tongwo yal ta Ariopagas kaun-sil yal Daionisias mongure, al ta Damarismongure, te ari tau para mole pir tongwi.

18Pol Korin malgi honagi ol tongwo ha

1 Ena Pol Atens malgi aidole ere pi Korinmalgi ongwi. Pi molere Yuda yal Akwilamomia hangwi. 2 Yal Akwila iwe, Pontushong yal mongwi. Homa singaba Sisa Klo-dias yol Yuda Rom malgi kepangwo hobiere po ditomia, Akwila eungbi Prisila kinaItali ganba aidole, ere Korin malgi ungwi.3U mongure, Pol pi yal al su mongwo banipi pana gal molere honagi bling tani areolere, gal oo kerala dire warungwi. 4Waremolere, Sabat haung haung Pol Yuda hamaing oo ala pire pire, Yuda ari tau Yisas

pir tenama dire, wara wara kere di temongwo bani mongwi.

5 Ena haung ta Sailas Timoti kina Mase-donia aidole, u Pol mongwo bani padungwi. Pa dungure Pol girungwo tangwoYuda arihobi “Yisas singaba Kraist mo-mua” di tere tere ongwi. 6 Ongure Yudaarihobi pir tekirere, Pol gaung ha siremongwi. Momia Pol hanere gumang igerbol tere, “Hamen hol wai nanga na di nitominba pirikinia. Hol nigi dongwo naladi pinanga nin hani pamia, na hana tapaikimia pio. Na iwe, Yuda ari pisole,ari wiyol tau di terala dire oiwa,” dungwi.7 Dire yalhobi pisole, wiyol God maa etongwo yal Tisias Yastas oongmalgi kepar-ala dire ongwi. Ongwo malgi iwe, Yuda hamaing oomala weni dungwi. 8Ena Yuda hamaing oo singaba Krispas mongwi. Krispasiwe, irang aang ya, te wang aung hobi kinaYulang Hong Yisas haang a i si ware pirtongwi. Tongure Korin arimiki weni Pol hamaing dungwo pirere Yisas haang a i warepir tomia hanere nir bil tongwi.

9Ena girungwo ta Pol ku hangure YulangHong Yisas yu ditongwi, 10 “Na ni kinasi daule mobilia ni kul pirkire na gunahana wai boleng kul tere tere mining bolomolo. Yal ta tal gogo ol ni tere ni sinangwopaikimia, malgi i na gamnahobi miki wenimomia aki di ni tenamua.” 11 Yu ditomiaPol wai pire me erin ta muru molere, ta imala olere, ari hobi God ha maing hon nirsi tongwi.

12 Ena yol Roman Griki ganba kene olmongwo haung Griki ganba bani nambawangabmanGaliomongwi. MongureYudaari u ku bolere, Pol ha hol ol terala dire,aule ire nambawan gabman mongwo baniongwi. 13 Pirere, “Arihobi God pir teremaa e tomba, yal iwe, ha maing hol tabala dungure na Yuda ha maing ya imesimua,” ditongwi. 14 Ditomia Pol ha di-namba, yal Galio aire, yal i talime onangwoha oun denangwo ha dinga hobi na yol epiralba, 15ninha tenin krehamanhabolbindingiwe, nin hani pamia, ere pio. Na yal iha hol ol teralga paikungwo yawe.” 16Direanu si maini olungwi. 17 Olungure arihobinigi de pire Yuda ha maing oo singabaSostenis a i sire opisi malgi simba, gabmanyal Galio hanere, han uning si olungwi.

Page 188: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 18:18 185 Aposel 19:12Pol ere Antiok Siria malgi ongwo ha

18 Ena Pol Korin malgi habang gobarimongure Yisas pir tongwo hobi pana galtomiamolere, molo ditere, al Prisila ire, yalAkwila ire dire, kina ereho Siria ganba naladi pire sipi ala ongwi. Omba homa Senkriamalgimole, Godmaulung bani ha di yulangbole breng eme bai olungwi. 19 Olere erepi Epesas malgi pa dire, yasuri ai di timiole, Pol nin Yuda ha maing oo ala pirere,Yuda arihobi kina ha diriya ol mongwi.20 Mongure Yuda arihobi Pol timiya taumole nanua dimba, Pol arihobi ha dungwopir tekima. 21 “Ere nalua” ditere, “Godna hon ere memini po di na tenangwoere uralua” ditongwi. Ditere Epesas malgiaidole iri si sipi ala pire ere ongwi. 22Pi Sis-aria malgi pire aidole pi Yerusalem malgipire, Yisas pir tere ha maing pire mongwohobi “moldinio” ditere ere Antiok malgiongwi.

Pol honagi gin sui tai dire kebering hongwoha

23 Ena pire habang gobari tau mole An-tiok aidole ere ongwi. Pirere, Galesia Prisiaprobins oo tabil tabil i wa i pire, ari Yisasha dungwo doling bole a i si wangwo hobimonangwomaing harala dire aki di te i pireere ongwi.

24 Ena Yuda Aleksandria hong yal taEpesas malgi pi pa dungwi. Pa dungwoyal iwe, haang Apolos ha dungwo nugungdonkengwoyalmomia, Godhamaing bukupara weni kere pir po sungwi. 25 SireYulang Hong Yisas ol wai ol na tongwoha maing nir si tomia para pir tongwi.Pir tere ha maing nega dire arihobi nir sitere, Yisas tal ongwo meri dime weni direboling kul tongwi. Tomba tere yal Yonnir bil tongwo i tani hangwi. 26 HanereYuda ha maing oo ala i Yisas ha maingnimni mole nir si tongwi. Tomia al Prisilaiwe, yal Akwila kina pirere, na oona malginamna wo dire, aule i pire God ha mainghol tau nibil ditomia memini para weni pirpo sungwi. 27 Pir po sire ere pi Griki ganbanala di ongwi. Ongure Epesas malgi hongyal tau Yisas pir tere grang wine ongwohobi pasi ta bolere, “Yal i unangwopana galto,” dire nu si olungwi. Olungure Apolospi pa dire hangure God pirari pare to birhole i ure pule a siribi sungure arihobi pir

tomia hangwi. 28 Hanere ha maing ditereaki di tongwi. “Ena God bai nu si olangwoyal Kraist unamua dire kwi hanmonga irai,omaga Yisas ungwo haminua” dire, Yudaarihobi kina bolbin dungure, Apolos hamaing buku kere ha dungwo mo yu ongwi.

19Pol Epesas malgi ongwo ha

1 Ena yal Apolos Korin malgi mol pan-gure, Pol mo hamen hul pire pi Epesasmalgi pa dungwi. Pa dire hangure Yisaspir tere grang wine ongwo hobi tau mo-mia hangwi. 2 Hanere, “Yisas haang ai si ware pir tenga gin i God Kwiangino?” dungwi. “God Kwiang moma di natekimua”, dungwi. 3 “Nir bil ni tongwoirai talwa pine?” dungwi. “Yal Yon hamaing dungwo pire a i si wamingere nirbil na tomua” dungwi. 4 “Arihobi tal nigidongwo ol wangwo aidole nomani si kulusire hon olkirala di pire wangure yal Yonnir bil tere, ‘Isrel yalhobo na homa eminiayal ta emgi unamia pir to’ dimia. Unangwoyal iwe, Yisas momua” dungwi. 5 Dungureyalhobi Yisas haang pire a i wangure, nirbil tongwi. 6 Bil tongure Pol yalhobi GodKwiang inama dire breng bani a tau sun-gure ingwi. 7 Irere wiyol howa yure Godha ditongwi. Ditongwo hobi ana holo holokebena sutani moma di haniwa.

8 Ena Pol Yuda ha maing oo pire nimnimole haba sui tai dire, God kene ongwoholi ware doling bonama dire, yulang boledi tibi ol tongwi. 9 Tomba, ari tau omel-ing pege dire, ari u ku bongwo maulungbani Yisas pir tenangwo hol i mana direhobang tani si tongwi. Tomia Pol yalhobimongwo bani aidole, Yisas pir tere grangwine ongwohobi aule ire kina erehoongwi.Pi molere nir si tongwo yal Tiranas ari uku bonama dire, oo kengwo ala i haunghaung pimolere, Pol arihobi kina hamaingdiriya ole pir mongwi. 10 Mongwiwe, meerin sutani Esia ganba ol mongure, Yudaari Griki ari hobi kina ha maing dungwopungwi.

Yal Siba wang hobi tal ol wangwo ha11 Ena God yulang Pol tongure Pol tal

guma hon dongwo maing maing omia ar-ihobi hangwi. 12 Ena yalhobi Pol pir pan

Page 189: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 19:13 186 Aposel 19:37kli dungwo gal ire, honagi gal wangwo iire dire, a i pire, ari nibil pangwo mongwobani guungmulungure, nibil i wai simio, tekwia nigi dongwo yong sina mongwo hobisi doling i mena olungwi. 13Olimia hanereYuda ari tau kwia nigi dongwo si doling iole wangwo hobi Yisas haang dalere kwiasi doling i olala dire wangwi. 14 Warekwia nigi dongwo yu ditongwi, “Pol Yisashaang dangwomeri daminia eremena po.”Ditongwo hobi iwe, Yuda ha maing oo yasingaba bir haang Siba wang hobo anahol pai muru hol pai sutani molere yuol wangwi. 15 Wamba, kwia yu ditongwi,“Yisas wa dire Pol wa dire dinga piminba,ni yalhobi aramone?” 16Dungure kwia nigidongwo yong sina mongwo yal i ure yal-hobi sire galsina trausisi gule olungure ooke pangwo malgi aidole te ongwi. 17 OmiaEpesas malgi Yuda ari Griki arihobi paraweni hanere, kul bir pire, Yisas haang ayuwo olungwi. 18 Yisas ha dungwo dolingbongwo ari tau ure homa ha kuria maregadire a i wangwo hobi di tibi olungwi. 19Enagia ongwo yal tau gia ongwo buku i ureari mongwo maulung bani endo gangwi.Gia ongwo buku gangwo hobi tobo birpipti tausen kina bonangwo meri bongwi.20 Bomia yu ol pisolere, Yulang Hong Yisastal ol na tongwo ha maing nimni moleganba ganba i ditongure, wadire pai ongwi.

Epesas arihobi Pol ongwo i hanere si honereol go dal ingwo ha

21 Ena yu ol wai sungure, God KwiangPol yongwubungure, PolMasedonia ganbapire aidole, pi Griki ganba pire aidoleYerusalem nala di ongwi. Pi molere, “emgiRom malgi pi haralue” dungwi. 22 DirerePol aki di tongwo ya su Timoti Erastas bainu siMasedonia olungwi. Olere Pol nin Esiaprobins haung tau mol pangwi.

23 Ena haung i Epesas malgi arihobi Yu-lang Hong Yisas ha maing di banta po diretolo wa tongwi. 24 Tongure malgi hong yalDimitrias aiyulang mining ganing ongwoyal mongwi. Molere aiyulang ire, ari yongba ere “al kwia Atemis momua”, dungwi.25 Dungure arihobi ure honagi ol tere tobobir ingwi. Ingure gin ta yal Dimitriashonagi ol tongwo arihobi di ku bolere yuditongwi, “Yalhobo, nan honagi ominga

tobo imna di haminia. 26 Haminba, Pol di-gan i ure aiyulang mining ganing ole yongbai eminga i kwia molkimia, hulu ya monidimua dimia. dungwo ipire, Esia probinsarihobi ire, te Epesasmalgi arihobi ire dire,miki weni pir tomue. 27 Nan yong ba erekwia momua dire honagi ominga i, pir natekinangwo pamia, tobo makena inamne?Tobo iminga tamamia, kwia al Atemis oo ketominga i arihobi mobing ha wa tenanguremokene kulkinangwo pamia tal onamne?Omaga arihobi para weni kwia al i maa etomia hankino? Emgi maa e tenangwo yalaramoname? Tamolkinamue”. 28Dungureu ku bongwo hobi yong ki ere gala birdire, “Kwia al singaba Atemis Epesas malgiyal haang kara mokene kumue,” dungwi.29Yudungure arihobi gala auliware uhowadungwi. Direre huhu e i pire Masedoniayalsu Gaias Aristakas Pol kina ereho ungwoyasuri aule ire bli si pi ai pene u ku bongwobani ongwi. 30 Ongure Pol para pi arimongwo maulung bani airalua di pimba,Yisas pir tere grangwine ongwo hobimanaditongwi. 31 Ena Esia kaunsil tau Pol yolingyal momia, ari maulung bani airikinamadire bai nu si olimia pire mana ditongwi.

32 Ena uku bongwo hobi nomani salamala ole ha gogo gogo dire tau ha tadungwi, tau ha ta dungwi. Yu di molereyal ta ha dungwo mining ogolo pirikeretalongwo huhu emne dipungwi. 33 EnaYuda arihobi Aleksanda anu si sina olimiaarihobi hanere, ayo yali sihonere ol godanangwo pamia di hangwi. 34 HangureAleksanda aling hol wai ere ha ta dirala diomba, arihobi Yuda ari momia di hanere,hon u howa ditere grang u tani pire, “Kwiaal singaba Atemis Epesas malgi ya haangkara mokene kumue” dire, gobari weni didi ole mongwi.

35Ena emgi Epesas kaunsil president airemole arihobi ha dikire pir molo ditere yudungwi, “Epesas yalhobo, nan oona malgikwia al singaba Atemis oo ke tominga iraidimia, te breng mining isra hulu hamenbani ya ime ungwo irai dimia. 36Yal ta ure,i ta dikungwo hasu dinua di na tenangwopaikimia. Ni yalhobi sime molere tal gogool tenanga paikimia. 37Yal su aule i ungiwe,yamone aule ire unia. Yasuri brengminingoo ala pire tal ta kuni nekimio, te kwia

Page 190: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 19:38 187 Aposel 20:22al i gaung ha ta sikimia. 38 Yal Dimitriashonagi arihobi kina yal ta ha hol ol teraladi pinangwo i, ha hol ba enangwo haung tapire gabman mongwo bani pire ha di meresi tere ha hol ol tenangwo pamia. 39Malgiha ta panangwo iwe, ari singaba hobi u kubol mole pinangwo pamia. 40 Kenba talominga i, polisman ure ni yalhobi si honereol go dal inua di na tenangwo pamua. Yudi na tenangwo nan talwa di tenamne? Talgogo ominia, nan yalhobi mining bolo erenamna pano” 41 ditomia ere ongwi.

20Pol Masedonia pire aidole Griki ongwo ha

1 Ena Epesas arihobi u howa di pisolun-gure, Pol Yisas pir tere grang wine ongwohobi di ku bole nimni monama dire kre-haman tere, “Ni timimolo. Na ereMasedo-nia ominua” ditere ere ongwi. 2 Pi oo tabiltabil i Yisas pir tongwo hobi Yisas ol waiol na tongwo ha maing di tere krehamanha di tere tere ongwi. 3 Pi Griki ganbamolere haba sui tai dire si gongwi. Sigolere Pol ere Siria nala di pimba, Yudaari ha holere na si gonama di pire pisole,hon siina di Masedonia nala di pungwi.4Pungure Biriamalgi yal Piraswang Sopataire, Tesalonaika yal su Aristakas Sekandasire, Debi yal Gaias ire, Esia probins yalTimoti, Tikikas, Tropimas ire dire, yalhobiPol kina ereho ongwi. 5 Ongwo hobi iwe,ere pi Troas malgi molere na unamingakwi han mongwi. 6 Mongure na yalhobihomena breti u bir hongwo nere mongwoerin haung i wai sungure, Pilipai malgiaidole sipi ala pire nir bani hamen haungana hol pai muru wai sungure ere pi Troasmominga i, hamen haung ana hol paimuruhol pai sutani momingi.

Pol Troas malgi pire Yutikas gongwo ulengyungure airungwo ha

7Ena Sarebir haungginangwonayalhobihomena breti bigi di nenamna dire u kubomingi. U ku bomingere Pol ongi erenalga dimia dire ha maing gobari weni dina tongwi. 8 Di na tongwo mominga ooala i kewa lampi miki weni domia hanemomingi. 9 Momingere sinamo yagalingta Yutikas hona windoa bani ami di mol-ere, ulgi si gima dire ul pangwi. Ul pareboi di yangwi. Yangwiwe, oo mini bani

weni dimia yangure arihobi guru di manbipire bol goma di hangwi. 10 Hangure Polemgi ya pire gongwo kumil i kulere, “Yali ta golkimia, miling ya dimua,” dungwi.11 Dire hon mo werang mibi pire homenabreti bigi dire akun ol engwo i nongwi. Nepisolere, emgi hon ainere ha maing ditemongure hamen tangwi. 12Tangure, aidolePol ere ongwi. Ere ongure yalhobi yagalingboi dungwo yali i aule ire ongure, si hon ereya momia hanere, wai pungwi.

Pol Troas pire aidole Mailitas ongwo ha13 Ena na gina homa sipi ala pire, pi

Asos malgi pa dimingi. Pa diminga malgiiwe, Pol, “manbi uralia, ni homa pireAsos malgi kwi molo”, di na tomia kwimomingi. 14Momingere Pol u pa dire sipiala ungure ere pi Mitilini malgi omingi.15 Pire pare tanangwo hon ere Kaios malgiomingi. Pire pare tanangwo hon ere Semosmalgi omingi. 16 Pi pare tanangwo honere Mailitas malgi omingi. Omingere Polmolere, “Esia probins Epesas malgi nalba,Pentikos erin haungmala umia, nalgamerigi dire, ere Yerusalem pire erin molalua”dipungwi.

Pol Epesas ha maing oo kene ongwo hobimolo di tere, ere ongwo ha

17 Ena di pire yal ta bai nu si Epesasmalgiolere, “Epesasmalgi Yisas pir terehamaingkene ongwo hobi wo ditenana po,” dire nusi olungure pire aule ire ungwi. 18 Auleire u pa dungure Pol mole yu ditongwi,“Na homa Esia probins ure hongebe wenimol pai oli uminga, hanirayo, 19 te Yudaarihobi na ol gogo dal na terala dire warakengwo haniraba, na Yulang Hong Yisashonagi ol tere, nan hana a ime olere honaginimni mole ol tega hanue. 20Na ni yalhobimona pana dire kulni pire ha maing ta dini tekiwe. Na ni yalhobi oon malgi mole hamaing tani a nimni mole yu wanana direpara weni di ni teiwe. 21 Na haung haungYuda ari te Griki arihobi kraung are yu diteiraya, tal nigi dongwo ol wanga aidole,nomani si kulu sire, God tani i gumanbani ere wa molere, Yulang Hong Yisaswa di pire pire molo dire, di ni teirawa.22Omaga God Kwiang yona wu bungure naYerusalem nalga kwiana wi dimia. Nalgaarihobi na tal ta ol na tenam mo, tekinam

Page 191: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 20:23 188 Aposel 21:7mo, maing pir po sikiwa. 23 Sikiba GodKwiang awa ha yu di na tomia, ni ganbaguliya galeng talime ni monga bolimbani utibi nangure hani pananua di na tomiraya.24 Tomiraba, na ol na tenangwo i golalgakul ta pirikiwa. Yulang Hong Yisas honagii na ana bani engwo meri wine ole ol waisi pisolala di pire waiya, tal gogo ol na ten-angwo golalga kul ta pire wakiwa. Honagii na ana bani engwiwe, God pirari pare,hamen ha kuria wai to bir hole i ure, pule asiribi si na tongwo meri, arihobi boling kulte molalga molala di piriwa. 25 Ni yalhobimonga sina i ware God kene ol na tongwohol nibil di ni tega pire hane onua. Onibaemgi na hon gumana hankinanga pamua.Hankinanga pire omaga ha di tibi ol niteiwa. 26 Na God tal onangwo i haya awaha di ni tega pinba pire, a i si wakire hogalai endo de pangwo bani pire gul inangiwe,nin hani panamia, na hana ta paikinamua.27NaGodninnomani si pungwomeri di tibiol ni tega i, gai gole ta dikiwa. 28Ni yalhobinin kwian kul pir tere molio. Yisas pir tereha maing pungwo ari tau God Kwiang i kubole ni yalhobi ani bani emia, ogolo kenewai ol te molio. God Wang golere algi nanbina simia. Sungure God hanere nan binaa holo simia. Sungwo hobi iwe, kun sipisipi mongwo meri momia ta wu bonamadi pirikia. Kene wai ol monana pio. 29 Nanalgere kru di wangwo yalhobi tau ure,ari Yisas pir tere mongwo hobi ha mainghol si pera di tere na uga holi dolna boloditenangure ari miki pir tenanua. 30 Te nimonga sina i enin tau hasu dire ha mainghol aidole hol kwalin ta namna wo dinan-gure ari miki pir tenanua. 31 Yu onanadire di ni teya ni yalhobi nin ogolo gaunkene ole molio. Me erin sui tai dire nani yalhobi handere ha maing nir si terehaining me moliwa. 32 Ena omaga na niyalhobi ni aule i pire God aling bani olgeremonanua. Mongere God pirari yongmilingura awai ni yalhobi monga bani pai mon-amua. Pai monangure ni yalhobi nimnimole God ol wai ol na tongwo ha i a i siware monanua. Mole tal dime dire onamadire nu ke tongwohobi kinamonanua. 33Niyalhobimonga sina i yal ta bona ganamonitobo galsina talhan enga hobi na irala direhan don ta golkiwa. 34 Na gamnahobo

i homena bring si tega hangiwe, na nanana pera dire honagi ole tobo ire bring sitega hanua. 35 Na honagi nega dire olere,nimni molkungwo hobi aki di tega meri niyalhobi ere yu onana dire nibil di ni teiwa.Yulang Hong Yisas, ni tal ta i a nenangiwe,wai pinanba, a nere yal ta tenangiwe, waiweni pinanua di na tongwo irai nomani sipiminua.” 36 Ena Pol ha i dite pisolere,arihobi kina ikwi bole God ha ditongwi.37 Dite pisolungure arihobi ure kule haime tere ere po ditongwi. 38 Ditere “nina gumana hon hankinanua dinga irai nayalhobi nan monaminga hair gonaminua”dire nigi de pungwi. Pire mongure Pol sipiala ongwi.

21Pol Yerusalem nala dire iri si sipi bani

ongwo ha1 Ena ni arihobi “timi molo” ditere, na

gina sipi ire ere pi nir digan bina hoibiKos malgi pa dimingi. Dire tanangwo erepi Ros malgi omingi. 2 Pire aidole ere piPatara malgi pa dimingi. Pa dire hamin-gere, sipi ta ere Pinisia nala dire ungwohamingi. Hanere na yalhobi iri si sipiala pire kina ereho omingi. 3 Nir banipire omena han yuwo oliminga Saiprasdimia hane aidole, Siria ganba pire, erepi Taia malgi si gole ere mena omingere,sipi hong yal bona gana i mena olun-gure, na gina ere malgi pire, Yisas hadungwo doling bole a i si wangwo ari taumongure hamingi. 4 Hanere bani sare tamuru momingi. Momingere God KwiangYisas pir tere grang wine ongwo hobiha yu i grang bani engure, yalhobi Pol“ni Yerusalem hoyo” dire, mana ditongwi.5 Ditomba, gobari mominia ere naminuadire aidole ere omingi. Omingere arihobieumbi gir kungwo para aule i pire, oomalgimena pire, nir digan bina maker bani pire,kebena gulung bole, God ha ditomingi.6 Tere “timi molo” ditere, na gina sipi alaomingere, yalhobi ere malgi ongwi.

Sisaria malgi God hana togu yal Agabas Polawa di tongwo ha

7 Ena na gina Taia aidole ere omingaominga, Tolemes malgi omingi. OmingereYisas pir tongwo hobi aya maya dire kewa

Page 192: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 21:8 189 Aposel 21:26dungure kina ereho pamingi. 8Pare hamentangure aidole, pi Sisaria malgi molere, piPilip oo kepangwo malgi pire, kina panagale momingi. Pilip iwe, u holo holoware, Yias ol wai ol na tongwo ha maingarihobi boling kul tere tere ongwo yalmongwi. Molere Yerusalem Yisas pir terea i si wangwo hobi ana hol pai muru holpai sutani nu ke tongwo komiti mongwosina i Pilip ta mongwi. 9 Mongure aungsui sui dire mongwi. Momba, ama hobiyal tekima, ya mol pare God tal emgi utibi nangwo i awa ha arihobi di tibi ol temongwi. 10 Ena na gina hobi haung supai momingere, God hana togu yal AgabasYudia probins aidole ere Sisaria na ginamominga bani ungwi. 11 Ure Pol kungang dongwo ire, nin kebering aling banihan si molere, “God Kwiang yu di na to-mia, kun gang hong yal i Yerusalem nan-gure, Yuda arihobi na ana han siga merisire wiyol tau tenangwo pamua” dungwi.12 Dungwo na gina arihobi kina pirere, PolYerusalemhoyo diremana girin ditomingi.13 Ditominba, Pol wara kere, “Hai mere yudingere na miling kule timiya monama dipino? Na Yerusalem pire halabusi paralgaparalio, te golalga i ere golalga pamio, teYulang Hong Yisas haang a yuwo ol waregolalga golalio, tal ongwo ni yalhobi hainamene? Mekio,” di na tongwi. 14 Tongurena gina hobi Pol ha ta ta di tere kraungsiyame ekinamna dire, han ole molere,“Para dinia. God nin haang pamia, ol nitenangwo tenamua” ditomingi.

Pol honagi ol wangwo meri Yerusalemsingaba hobi di tibi ol tongwo ha

15 Ena ditere habang tau wai sungure,Yerusalem namna dire, talhan tau akunole ere omingi. 16 Omingere Sisaria ariYisas pir tere doling bongwo hobi tau u nahongure kina ereho omingi. Pire Saiprashong yal Neson kepangwo ali panamnadire omingi. Ominga malgi hankiminia, nagina kina ereho uminga hobi na aule i pireolungwi. Ena Neson iwe, homa Yisas pirtongwo yal momia.

17 Ena na gina Yerusalem malgi pi padimingere, ari Yisas pir tongwo hobi urena hanere, wai pir na tongwi. 18 Ena paretanangwoPol Yemsmonangwohanaminua

dungure na gina kina omingi. Omin-gere Yisas pir tongwo singaba hobi Yemskina mongwi. 19 Mongure Pol pi pa dire,“Yahuno moldinio” dire ha maing honagiol wangwo God yulang tongure wiyol tauYisas pir tongwoha i boling kul tomiaYemssingaba hobi kina pungwi.

Pol Yisas ha maing kene ongwo hobi hadungwo pirere ha maing oo ala ongwo ha

20 Ena pirere, “God ongwo wai paidimua” ditere Pol yu ditongwi, “Yahuno.Ni para hania. Yuda ari tausen miki weniYisas pir tomia. Tere molere God nan Yudaari kwiana moya krehaman ha ditongwo ia i si ware momia. 21Ni wiyol ganba bantabanta pire Yuda ari mongwo hobi kwianamoya Moses krehaman ha aidole ari girkul nongwo hobi gaung bol olekio, te nanYuda ari memini pangwo i aidolo dinuadire, ha wai oli ungwo piminia. 22 Pimingameri airhobi para weni nigi de pir ni tere,ni unua dungwo pinamia. 23 Pirere tal olni tename? Na omaga ha di ni teralga iwine olo. Nan mominga baniya yal sui suidiremomahano. Mongwiwe, Godmaulungbani ha di nima pire pire ongwo yalhobomomia. 24 Ena ni yalhobi kina ereho piYuda bling mining oo bir ala pire, Yudaari tal ongwo maing doling boli pire, ha dinima pire di tibi ol tenanga pege au kulapari wai monanua. Molere ya sui sui direhobi tobo tengere ni kina para bini bangerearihobi ni han pa dire, o yali ha dimuadungwo irai hasu hawai ol wamia yal i GodLo krehaman ha wine ongwo pamua dihanamua. 25Ari wiyol tau Yisas pir tongwohobi homa pasi bol tere, so gal bala hau ketere nekio, hau algi nekio, hau nugung a didire algi i mena olekinangwo nekio, al amawou sikio, ha yu diminirawa”. 26 DungurePol yal sui sui dire hobi kina molere, ha dinima pire di tibi olere, pege au kula pariwai monaminua di pungwi. Pirere yalhobiere pi Yuda bling mining oo bir ala pire, hamaing oo singaba yu ditongwi, “na yalhobihaung tau molere, emgi pege au kula pariwai monaminga haung u tibi nangure, nayalhobi mominga meri kunung pire kun iuminga si kere na yalhobi u wai namingapire God to,” dungwi.

Page 193: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 21:27 190 Aposel 22:5Yudari hobi Pol ha maing oo ala a i sungwo

ha27 Ena emgi hamen haung ana hol pai

muru hol pai sutani wai sungure, Yudaari Esia kepangwo hobi Pol ha maing ooala hangwi. Hanere nigi de pire arihobisihonere ol go dale Pol a i sinaminua dipungwi. 28Di pire gala dire, “Isrel yalhobo,ni yalhobi aki di na tenana wo. Yal iwe,nan Isrel arihobi ire, kwiana moya Moseskrehaman ha ire, nan bina mining oo iredire, ari wiyol tau mongwo bani pire, inigi domia pire tekio, di wama dungwopiminiraya. Yu ongwo i ta mamba, nanbina mining oo ala yal i wiyol ta aule ireungure iriyala te wangwo i, oo ala i olkirime si na tomua” dungwi. 29 Homa PolEpesas yal Tropimas kina si daulemole kinaereho wangwo hamia. Hanere, “O, yal iPol kina mone guwa si wamia, ware auleire bina mining oo ala omua di pire ha iditongwi. 30 Ena Yerusalem yal al hobi nigide pire ganulun dire blo tolo dire bli si u kubole Pol Yuda bling mining oo ala aule piludi maini olungwi. Olungure bling miningoo hona holo holo i hoiri gintani yolungwi.

Rom soldia kene ongwo yal ta ure Pol auliongwo ha

31 Ena arihobi Pol si gonama di ongureyal ta bli si pi yol Roman soldia kene ongwoyalmongwo bani pire, “Yuda ari paramuruu ku bole blo tolo dire kura bonangwopamia wo”. dungwi. 32 Dungure soldia yalbir ire, soldia tau ire, soldia kene ongwoyal tau ire dire, bli si ya ime pire, Yudaari u ku bongwo bani ongwi. Ongure Yudaarihobi hangure, soldia umia hanere Polhon sikima. 33 Soldia u mala ure, Pol alingsu a i sire ayulang han sungwi. Sire, arihobisirin bol tere, “Yal i ara mome? Talimeongwo tal ome?” ditongwi. 34 Ditongurearihobi tau ha ta dungure, tau ha ta dun-gure, ha nin nin di mongwi. Monguresoldia kene ongwo yal i ha dungwo hobipir po sikungwi. Sikirere, “soldia hobiPol aule ire oo kepanga ala po,” ditomiaongwi. 35 Pi malgi pa dire ala nala diomba, Yuda arihobi pi hona grang peradi mongwi. Mole Pol si golala mongwi diongwi. Ongure soldia hobi Pol aki di ongwi.36Omba yalhobimole, “Yal i si golo, si golo”dire gala erakere dungwi.

Pol nin ol wangwomaing Yudari hobi di tibiol tongwo ha

37 Dungure soldia hobi Pol aki di minibani ole a hobo kule i ala nala di ongwi.Omba, Pol soldia kene ongwo yal yu sirinbol pire, “ha ta sirin bol pimingerewe?”dungwi. “Ni Griki ha dino?” ditongwi.38 “Owa, diwa” dungwi. “Na piriga yolIsip yal ta homa ure gabman kina kurabolala dire, ari miki weni po tausen auleire ganba po engwo bani oma dungwoi mono? Molkinia Griki ha dingiwe,”dungwi. 39 Dungure Pol yu dungwi, “NaYuda yal Silisia probins malgi bir ta Tasashong yal molia, yalhobi ha diteralba?”dungwi. 40Dungure soldia kene ongwo yali“O para dinia do” dungure, hona grang iPol aire mole, arihobi ha dikio dire, a tau sitongwi. Tongure arihobi pir mongure, Polnin howa yure hibru ha dire arihobi ha yuditongwi.

221 “Ena nabe hobiya, te arina hobomonga

hobi na waga maing di ba bol ni teralia pirmolio.” 2 Dire Pol hibru ha dimia arihobinan hana dimia dire ha dikire ogolo wenipir mongwi. Mongure Pol hon ainere yuditongwi, 3 “Na Yuda yal molia, namineSilisia probins Tasas malgi na kul emia.Emba na ni yalhobi kina malgiya mole birdalgere yal Gameliel sikul di na tomua.Tere kwiana moya krehaman ha para wenidi na tomiraya. Tongure omaga ni arihobiGod grangwinenimapire ongamerena ereyu oliwa. 4Olere Yisas tal wai ol na tongwoha i pire doling bongwo hobi, gonama direol gogo dal tere, i halabusi oo ala olgamomua. 5 Ena Yuda ha maing oo keneongwo hobi ire, kaunsil hobi ire dire, nadiga i, ha mining aki di na tere ha pangwodinua dinamia. Yalhobi pasi bole Damaskasmalgi enin tau Yuda hobi tongwo pasi i, naire, Yisas pir tere hamaingwine ol pungwoarihobi han sire aule ire, Yerusalem ure,ha hol ol tenama dire, Damaskas malgiominua.

Pol nomani sikulu sungwo imaing di tibiolungwo ha

(Ap 9:3-19, 26:12-18)

Page 194: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 22:6 191 Aposel 22:306 Ena ominga ominga, omare weni pi

Damaskas malgi mala pa diminia. Dimin-gere ari kulangi dungwo meri hamenbani yu gi dia na mominga bani bomia.7 Bongure na hogal sia pamingere ha tayu di na tomia, “Solye, ni talongwo na olgogo dal na tene?” 8 Dungure na mongyu ditegi, “Yahuno, ni arawe?” diminia.“Na Nasaret hong yal Yisas moliba, ni talgogo ol na tenga moliwa” di na tomia.9 Tongure ari na kina ereho uminga hobiau dia na mominga bani olungwo i hamba,ha di na tongwo i pirikima. 10 Na molere“Yal Yisas ye, tal olalga pire di na tene?”dia. “Ni aire ere Damaskas malgi po. Pipa dinanga God honagi onana di pungwomeri yal ta nibil di ni tenamua” di na tomia.11 Tongure nabilungwo ya na molga banibongwo i omena si bole yu yau emia ari nakina ereho uminga hobi ana a ire Damaskasmalgi omua.

12 “Ena Damaskas malgi yal Ananaiasmole, kwiana moya Moses krehaman hawine olere, Yuda ha maing ogolo weni pirmomia. 13 Mongure Yuda arihobi hanereAnanaias haang a yuwo olimia. Ena Anana-ias na molga bani ure, “Polye, omin pilado” di na tomua. Tongure gintani omenapila dungure yal i haniwa. 14 Hangere yali yu di na tomia, “Kwiana moya God wadimia. Dungwo God iwe, ni grang pirere,te honagi ongwo yal Yisas gumang hanere,ha dinangwo pinana dire nu ke ni tomua.15 Yal i ha mining ni aki dire ari para wenital pire hananga meri boling kul tenanua.16 Talongwo ya gogo mone? Ure nir bilereYisas haang dananga tal nigi dongwo olwanga God pring ni tongwo i, i ole nitenamua,” dungwi.

God Pol bai nu si wiyol tau mongwo baniolungwo ha

17 “Dimia na ere memini Yerusalem pire,pi Yuda bling mining oo ala mole God kinaha wai ol molere ku haniwa. 18 HangereGod yu di na tomia, ‘Na guna hana i arihobiboling kul tengere pir ni tekinangworaiYerusalem aidole bli si banta po.’ 19 Di natongure na ha mong yu di teya, ‘Yal Yisasye, na Yuda ha maing oo ala ware ari tau nipir ni tongwo hobi si hani sire ol gogo daltega hamia. 20 Te ni ha mining aki dungwo

yal Stiben si gongworai, na mole wai pire,yalhobi galsina gule olungwo bani kene olmoliwe.’ 21 Yu digere yal Yisas molere,‘Wiyol tau ganba milin ta mongwo hobi natal ol tegamaing di tenana dire ni nu si oliaomaga po, di na tomua”, dungwi.

Rom polisman kene ongwo yali Pol kene oltongwo ha

22 Ena yalhobi pir mongwo mongwoPol yu dimia arihobi nigi de pire, “yalibanta nala dungwo i si golo. Hon mo-nangwonangwopanamia, si golo” dire galadungwi. 23 Dire u howa dire, galsina akruhobo olere, ganba gula dire pia si yuwoolungwi. 24 Olungure yol Roman soldiakene ongwo yal ha nimni mole di soldiahobi tongure Pol aule ire oo ala ongwi.Ongure kene ongwo yal Pol homa kubaso. Sinanga bole Yuda arihobi giri howadi mongwo i, “Pol nin maing di tibi ol natenangwo pinaminue” dungwi. 25DungurePol torari kina han si daule kuba siraladi omba, Pol soldia ta mala mongwo iyu ditongwi, “Na Roman irang molia hata oun de na tekinangwo na sinanga Lopara Roman yal si dim mo, sikio dime?”26 Dungure soldia pire kene ongwo yalmongwo bani yu ditongwi, “Yal i Romanirang momia hankino? Tal ongwo gogoso di na tene?” dungwi. 27 Dungurekene ongwo yal Pol mongwo bani pire, “NiRoman irang mono?” dungwi. “Owa, namoliwa” dungwi. 28 “Homa na moni birgabman tere omaga Roman irang moliwa”dungwi. Dungure Pol molere, “na gir migimolga ali moli uga uga omaga kara arimoliwa” dungwi. 29 Dungure soldia hobikul pire isra dungwi. Dungure kene ongwoyali ganulun dire, “Na Roman irang Pol hansiga i, Roman Lo isusu oliwa” dipire kulpire mongwi. 30 Ena hamen tangure soldiakene ongwo yal Yuda ari Pol ha di mere sitongwo irai maing pirala dire Pol mongwobani pire han sungwo i gul olungwi. OlereYuda ha maing kene ongwo hobi ire, kaun-sil hobi ire dire, parawodimia u ku bongwi.Bongure Pol aule ire pi sina olungwi.

23Pol Yudari kaunsel maulung bani di tibi

olungwo ha

Page 195: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 23:1 192 Aposel 23:23

1 Ena Pol Yuda kaunsil hobi teni hantere yu ditongwi, “Kaunsil hobo, na Godgumang bani wa molga omaga ere para wamolgiwe, God na hangure kwiana sina i waidima di piriwa.” 2 Yu dungure ha maingoo singaba Ananaias arimalamongwohobi“Pol gumang bani so” ditongwi. 3 Polha maing oo singaba, “Ni yo yal molegran dirani sinia. Singiwe, God para nisinamua. Ni God krehaman ha ogolopire ha hol onba, na singiwe, krehamanha isusu olinua,” dungwi. 4 Dungure arimala mongwo hobi, “Ni God nu ke tongwoyal singaba irai ha nigi dongwo ditenio,”dungwi. 5 Dungure Pol, “Ayo, yal i Godnu ke tongwo yal singaba moma di han-kiwa. Ha maing buku mining ta yu bolemia, Ni kene ol ni tongwo yal i ha yongi tekio dimba, na diga paikimua,” dungwi.6 Dire Pol kaunsil mongwo bani han wabodire, hol bani Sadyusi mongure hol baniPerisi momia hangwi. Hanere gala dire,“Girhobo, na nabe kina Perisi mobilia. Arigongwo hobi hon airamua dire ha maingnir si tega irai, ha hol ol na tenua” dungwi.7 Dungure kaunsil hobi gintani nin ha bol-bin di wama tere kiang holo holo mongwi.8Ena Sadyusi yalhobimole, ari gongwohonta airikinamio, te ensel ta molkinamio, tekwia ta molkinamua di pimba, Perisi yal-hobi hahobi pireremongwi. 9Molere kiangholo holi i u howa di mongwi. MongurePerisi lo hanir si tongwoyal tau airere ha diyulang bole, “Na yalhobi haminga yal i haoun dongwo ta paikungwo haminua. Kwiaha di tom mo, ensel ha di tom mo? nahankiminue,” dungwi. 10 Dungure soldiakene ongwo yal i mole yasuri kiang paimolere Pol aling holo holo agi dinangwosina soulu dire gonangwo pamia di pire,soldia tau nu si olere, Pol aule ire u soldiakepangwo ala i unama dire nu si olungwi.Olungure pire Pol aule ire ungwi.

11 Ena hamen girungwo Yulang HongYisas ure Pol kina si daule mole, “Yonnimni monangure mining bolo molo. Mol-ere Yerusalem malgiya, na guna hana hamining aki dinga meri Rom malgi pirenimni mole yu aki di tenanua,” dungwi.

Yudari hobi Pol si gorala dire ha hongwo ha12 Ena hamen tangure, Yuda arihobi u ku

bole ha holere, “Pol sigonaminua” dungwi.

“Si golere emgi nir homena nenaminua”diremai teremongwi. 13Mongwohobi iwe,ari ten sui sui dire molere, ha di giri golemongwi. 14Molere ha maing singaba keneongwo hobi yu ditongwi, “Na yalhobi hakara di nima ominiraya, nir homena nekiremoli pire Pol si gonaminua. 15 Ni arihobikaunsil hobi kina yal ta nu si olingere sol-dia kene ongwo yal monangwo pire diterePol auli timiya unangure, Pol wanangwomaing dinangwo pir po sinaminia di ten-ana po. Aule ire unanba, na gina hobi karadi kuba gumang bani hane mominia. Olou mala hunangure si gonaminua,” dungwi.16Yudimba Pol keunumbiwang arihobi Polsi golala dire ha hongwo i hanere, pi soldiaoo kepangwo ala pire Pol di tibi ol tongwi.17 Ditongure Pol soldia ta gala dire, “Ni giri aule ire kene ongwo yal mongwo baninangere, gir i ha i ungwo i, ditenangwopinamua,” dungwi. 18Dungure soldia gir i aire kene ongwo yal mongwo bani pirere, yuditongwi, “Halabusi yal Pol na gala dungwoogere yu di na tomia, gir i aule ire nimongabani po dungure aule ire wiwa. Gir i ha iungwo di ni tenamua,” dungwi. 19Dungurekene ongwoyal i gir aling a ire uwera di ninbangi pire, “ha ta pinanga di na to” dungwi.20Dungure gir i yu ditongwi, “Yuda arihobiha hol i pi tani olere, ongi ha hol onangwomaing na kaunsil hobi pinamna, Pol auleire u ku bongwo bani wo di ni tenamia.21Tenamba, pir tekio. Yalhobi hasu bai suledi ware sirin bol ni tenamua. Ari ten suisui dire bangi kul si mole Pol unangwo sigolala dungwo piriwa. Pirigere nir homenanekire, mai tere mole, Pol si gole emgi ner-ala di yulang bole mongwo haniwa. Omagakwimole ni ha ta gran bani umena nangwoi han monangwo mere haniwa” dungwi.22 Dungure soldia kene ongwo yal mole,“Na di na tengamere yal ta ha wai ol tekio”ditere, “erepo” ditongwi.

Soldia kene ongwo yali Pol nu si nambawangabman Piliks mongwo bani olungwo ha

23 Ena soldia kene ongwo yal soldia su-tani gala dire yu ditongwi, “Ni yasuri soldiatu handred ire, ari ten ana hol paimuru holpai sutani kun ausi au sungwo hobi ire, tuhandred kula angwo hobi ire dire, aule ire,ginangwo nain klok Sisaria malgi nania.

Page 196: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 23:24 193 Aposel 24:1424Pol kun ausi ta tengere au sinangure auleire nambawan gabman Piliks mongwo banipo.” 25 Ditere soldia kene ongwo yal i pasita yu bongwi,

26 “Ena nambawan gabman Piliks yalwaiye, Yuda arihobi Pol

si golala dire ware kemia. 27 Na yal taugrang bani pirega

Pol Roman irang moma dimia. Dungurena soldia hobi

kina pire Yuda aling bani mongure tol diiminua.

28 Arihobi ha di mere si tongwo i maingpirala dire aule ire

Yuda kaunsil mongwo bani oiwa.29Ogere yalhobi nin

kwiang moya krehaman ha i tani pire dimere si tomua.

Ha ta oun denangwo Pol si gonamin mo,i halabusi olamin

mo, dire wa duminba, ha ta oun dekimia.30Dekimba

arihobi kul si ha hol ware Pol si gonamnadi pimia. Yu

di pungwo hanere na gintani bai nu si nimonga bani

oliwa. Olgere ha di mere si tongwo hobini monga bani

pire ha hon dimere si tenana po diteiwa.Para na hana

Klodias Lisias.”31 Ena ginangwo soldia hobi Pol aule

ire pi Antipatris malgi pa dungwi. 32 Direpare tanangwo manbi ongwo hobi honere memini ongure kun au sungwo yal-hobi obil Pol aule ire Sisaria ongwi. 33 Pipa dire pasi ingwo i nambawan gabmantere Pol para aule ire gumang bani ongwi.34 Ongure nambawan gabman pasi kerewai sire, “Ni oo makena yal une?” di-tongwi. Ditongure Pol, “Na Silisia probinsyal moliwe,” dungwi. 35 Dungure “O, paradinia, ha di mere si ni tongwo yalhobiunangwo dinanga piralua” dungwi. Dire,“Pol aule ire pi singaba king Herot oo birkepangwo ala i olere kwi molo,” ditongwi.

24Yuda singaba hobi Pol ha hol ol tongwo ha

1 Ena hamen haung ana hol pai muruwai sungure, Yuda ha maing oo singabaAnanaias ire, kene ongwo hobi tau ire, hapene ongwo yal ta haang Tetalas ire dire,

Sisaria ongwi. Pi nambawan gabman Piliksmongwo bani pire Pol ha hol ol tongwoha i di tibi ol tongwi. 2 Tongure Tetalasaire ha di mere si tere yu dungwi, “SingabaPiliks yal waiye, ni nomani wai pare nakene wai onga mama moli uminga, kuratalime ta u tibi homua. Krehaman ha hon itibi olingere, na yalhobi nan ganbana baniu wai ongure mominua. 3Tal yu onga ipireganba holo holo i para weni wai pire gune ni tominua. 4 Nin wine ole ha dire talwai ongarai monia, na ha gobari diralgamonanga nigi di pinania, obilga diralgapiro. 5 Yal i kura talime moni i tibi olere,te na Yuda arihobi oona tabil tabil i waresihonere ol gogo dal na tere, te ari Nasarethong yal doling bongwo hobi yal i tanisingaba mole kene ole kemilimua. 6 Nayalhobi ha maing oo ala pire ol kirime sina tongure, mu di pire a i siiwa. 7 Sire nayalhobi nan krehaman ha memini pangwomeri ha hol ol tenaminba, soldia keneongwo yal Lisias ure dagi dire, na a poirasire yal i aule ire omua. 8 Pire ha di meresi tominga yali aule ire ni monga pire, hahol onana po di na tomua. Di na tomia yali ni sirin bol pingere, na yalhobi ha hol oltere omingameri ninmaing di tibi olangwoni grang bani piro.” 9 Dire Tetalas ha yudungwo meri Yuda arihobi para are, “Owa,ha pangwo kara dimua” dungwi.

Pol Piliks mongwo bani pire di tibi olungwoha

10 Ena di wai sungure, nambawan gab-man Pol ha dinangwo pirala dire yol engwi.Engure Pol yu dungwi, “Hamen haya meerinmiki weni na arihobi na kene olmonia.Mongere omaga na ni maun bani na wagamaing di tibi ol ni teralga wai piriwa. 11Namena i wa molere, haya God maa e teraladire Yerusalem pi pa diga hamen haunganaholo holo kebena sutani obil wai simua.12 Simba, Yuda arihobi na hanangwo nakina God bling mining oo i kura bolabilgapamba, na hankungure ha maing oo ala ya,te ari u ku bongwo bani sihonere ol gogodalalga hankimua. 13 Omaga yalhobi ha dimere si na tongwo i ha oun denangwo tadikimia. 14Ha di mere si na tongwo hobi hatani weniga oun de pamia di tibi ol ni ter-alua. Sigare kunaminga hol tani weni yol epir tere doling boliwa. Hol iwe, God kwiana

Page 197: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 24:15 194 Aposel 25:10moya krehaman ha di tongwo meri dolingbole maa e tere, Yisas ha maing hasu pa-mua dungwo i, na a i si waiwa. Waiba, Godhana togu yal ha di engwo hobi ire, kwianamoya Moses Lo krehaman ha di engwo i,ire dire, para bling i mu dire a i si waiwa.15Te God ari diganwai goli ongwo hobi honuling yunangure, airamua dungwo yalho-biya, na kina nomani susu sikire pi tegeere mominua. 16 Molere hamen girungwotangwo God maulung bani, te ari maulungbani nimni mole molgere, na nomani waipama di piriwa. 17 Na Yerusalem aidoleganba bina holo holi me erin tau wa i ogaipire, emgi hon siina di memini ugiwe,moni ya, gal kul tau ana bangwo ire ure,gamnahobo tere te, God hau si ke teraladire oiwa. 18 Yu olere God kina u tanipire pege au kula pari wai molala dire,akun ole Yuda bling mining oo ala molgahaung na hamua. Hanere ari miki wenina kina molgere, u howa ta di na tongwohankimua. 19 Hankimba, Yuda ari tau Esiaprobins kepangwo hobi mu di na molgabani umua. Ungwo hobiwe, ni monga baniure ha di mere si na tenangwo pamba.20 Ena yalhobiya na kaunsil gumang baniaire mominga i tal ha oun denangwo di natere ha hol ol na tename? 21Homa na yal-hobiya mongwo sina i mole yu gala dia, Arigongwo hobi emgi God uling yunangure,hon airamua dungwo na pir tega ha i, taniyalhobi pungwo oun dongure ha hol ol natom mo?” gala diga i ha tani i pamia, ha tapaikimua.”

22 Ena nambawan gabman Piliks Yisasdoling bongwo hol i para pimia, pire Yudaarihobi, “kwi mole han molo. Soldiakene ongwo yal Lisias unangwo ha i ebirsinaminua.” 23 Dire soldia, “Pol aule irehalabusi oo ala ole kene ol molo. Monangayal i gamahobi hanere aki di tenangwo waipamua” dungwi.

Piliks Pol i halabusi olungure me erin suhani pangwo ha

24 Ena habang tau wai sungure, Pilikseumbi Yuda al Drusila kina halabusi oomalgi ongwi. Pirere Pol wo dimia ure, YisasKraist ol wai ol na tongwo ha maing bolingkul tomia, Piliks eumbi kina pir mongwi.25Momba, tal dime dire onaminio, ganulundire tal gogo gogo olekinaminio, tal nigi

dongwo ol waminga pring pai na tongwoi emgi God ha hol bir ol na tenangwopamua” dungwi. Dimia Piliks kul bir pire,“Para dinia aidole po. Emgi hon gala di-naminga ure dinanga pinaminua” dungwi.26Dire moni na tenam mo? dire Pol haunghaung wo ditere tere yasuri ha wai ole kwiole ole mongwi.

27 Moli ongure me erin su wai sungurePiliks aibing iwe, Posias Pestas maulungsungwi. Maulung sungure Yuda arihobi nahana ayuwoolamadire, Piliks Pol i halabusiolungure pai mongwi.

25Pol singaba Sisa mongwo bani ogere ha hol

pinamua dungwo ha1 Ena hamen haung sui tai dire wai sun-

gure Pestas probins malgi hobi kene olmole, Sisaria malgi aidole ere Yerusalemongwi. 2Ongure Yuda hamaing oo singabahobi ire, Yuda ari kene ongwo hobi ire dire,Pestas mongwo bani pire, Pol ha di meresi tongwo tali hon sitongwi. 3 Sitere, Polunangwo hol bangi kul si mole, si golaladi pire ha hol albe ere, Pestas “Pol wodingere Yerusalem unangwo ha hol on-aminua” dungwi. 4 Pestas mole, “Pol Sis-aria malgi halabusi pamia, na emgi Sisarianalua. 5 Nalgere ni singaba hobi u nahongere kina ereho omingere, ha dimere sitenanga oun denangwo na wa du haralua”dungwi.

6 Ena Pestas Yerusalem malgi ari hamenhaung ana holo holomol wai sire ya Sisariamalgi ongwi. Pire pare tanangwo ha holongwo opisi malgi pire “Pol aule ire wo”ditongwi. 7 Ditomia Pol u pa dungure teYuda arihobi Yerusalem aidole ya ime ureha oun dongwo di mere si tongwi. Tombayalhobi hawo dimmo, hasu dimmo, Pestasmemini pir o sikungwi. 8 Sikimba Pol aire,“Yuda ari krehaman ha isusu olekio, teYuda ha maing bling mining oo i ta olkirime si tekio, te singaba Sisa krehamanha isusu ta olikiwa,” dungwi. 9 DimbaPestas Yuda arihobi yong wu bilala dire Polyu ditongwi, “Ni Yerusalem nanga ha holol ni tenaminia. Ni nanga mere pin mo?”dungwi. 10 Dimba Pol mole, “Omaga nanaire mole ha hol piminga baniya singabaSisa ha hol pire pire onama dire oo i, i tibi

Page 198: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 25:11 195 Aposel 26:7olungwo irai dimua. Na Yuda arihobi tal-ime tal gogo ol teralga ha ta oun denangwopirikinua. 11 Na tal gogo ole Lo krehamanha isusu olalga ha hol ol na tere na sigonanga i, te ta holalia, golalga pamua.Pamba, yalhobiya omaga ha di mere si natongwo i, ha oun ta dekimia na aule i pi yal-hobi aling bani ta olanga paikimua. Na Sisamongwo bani nalga ha hol hon pinangwomere piriwa,” dungwi. 12 Dungure singabaPestas opisi mongwo hobi ha di wama tere,“Ni Sisa mongwo bani nalua dino? O paradinia, po” ditongwi.

Pestas Pol onangwo maing pirala direAgripa sirin bol tongwo ha

13 Ena hamen haung tau wai sungureYuda ari singaba King Agripa, keunumbiBenaisi, kina Pestas harala dire Sisariamalgi ungwi. 14Ure hamen haung tau Pes-tas kina mongure Pol ha di mere si tere hahol ol tongwo ha i di tibi ol tongwi, “Yal Pi-liks homa mongwo i, mole i halabusi olun-gure pai momua. 15Homa na pi Yerusalemmolgere, Yuda ha maing oo singaba hobiire, Yuda kene ongwo hobi ire dire, ha dimere si tere si hane sire si gonama di piresirin bol na tomua. Bol na tongure nayu diteya. 16 Na Roman memini pangwoyal ta yamoni going hane ebir sinamingapaikimia. Homa ha di mere si tongwo hobiire, yal i ire dire, ha dinangwopir kunolere,emgi ebir sinaminga pamua. 17Ena yalhobitimiya ungwo hanere, pare tanangwo hahol ol tere, Pol wo diga umia. 18 Ungurekiang pai tongwo hobi aire dimba, ha dimere si tongwo i ha ta oun dekungwopiriwa. 19 Piriba, ha ta Yuda nin ha maingmemini pangwo bolbin dimio, te ha tagongwo yal ta Yisas hon airimua dungwoi kina obil bolbin dimua. 20 Na ha hobi waduga memini pir po sikia, Pol ni Yerusalemongere ha hol onamin mo?” dire sirin bolpiriwa. 21 Piriba Pol nona pare na halabusipai mole singaba Sisa mongwo bani ogereha hol pir na tenama dimua. Dungurena yali halabusi pai molere, emgi ere Sisamongwo bani namua dire soldia aling banieiwa” dungwi. 22 Dungure Agripa Pestasyu ditongwi, “Na nan yal i dinangwo grangbani piralba?” dungwi. “Ongi pinanua,”dungwi.

23 Ena pare tanangwo yal Agripa al Be-naisi kina egin gwal wai i sigiu dire opisimalgi ongwi. Pi ala ongure soldia keneongwo hobi ire, malgi singaba hobi ire dire,para ala ongwi. Pi mongure Pestas urePol aule ire unana po ditongure, aule ireungwi. 24Ungure Pestas mole, yu dungwi,“Yal Agripa ya te nan ari mominga hobiyal i hano. Yuda ari timiya kepangwo ya,te Yerusalem kepangwo hobi para mu direure na molga bani Pol ha di mere si tomia.Tere gala bir dire, ‘yal i si golo,’ dungwi.25 Dimba na piriga, ‘ha di mere si tongwohobi si gonamba, ha ta oun dekimua.’ Diibayal i nin Sisa mongwo bani ogere ha holpir na tenama dimua. Dungure, na o paradinia nanua diteiwa. 26Di teiba na Sisa pasibol teralba, ha ta paikimua. Paikungure nayal i aule ire Agripa ya ni ari monga maunbani wiwa. Yal i ha ta dinangwo pinangaraipasi bolalga aki di na tenanua. 27Halabusipangwo yal ta nu si olalga Sisa mongwobani nangwo ha ta oun dekimia ire nangwopaikimua,” dungwi.

26Pol Agripamaulung bani ha di tibi olungwo

ha1 Ena yal Agripa Pol yu ditongwi, “Ni

nin ol wanga maing di na to.” DungurePol aling sine dire nin ol wangwo maingdi tibi olala dire yu dungwi. 2 “Singabaking Agripaye, kenba na ni guman bani airemole Yuda ari ha di mere si na tongwo i,di holo ol teralga wai piriwa. 3Ni Yuda arimemini pangwo ogolo weni pire dinia, hadi tibi ol ni teralga wai piriwa. Omaga naha di ni teralga, ni singaba monia gin taninigi de pir na tekio.

4 “Ena Yuda arihobi para muru homana gir migi molga na han i ungwo ungwoomaga na ari molia, ha dire tal olga mainghan po simua. Yuda ganba te Yerusalemmalgi gir migi molga ke pare moli uga uga,omaga arimoliwa. 5Molere Perisi hamaingogolo weni i ware molga hangwo dimba,homa omaga para hanere, di tibi olangwomere olekimua. 6Te God nan kwiana moyaaling kere e tongwo meri na nomani susu sikire pi tege ere molia. Molga hamba,hanere ha di mere si na tomua. 7 Alingkere e tongwo iwe, Isrel wiyol tabil tabil

Page 199: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 26:8 196 Aposel 26:26ana holo holo kebena sutani God maa etere tere molere, aling kere e tongwo i, pitege ere kwi mominua. 8 Mominga i tanipire Yuda arihobi ha di mere si na tomua.God ari gongwo hobi uling yunangure honairikinama di pino? Talongwo yu di pine?God yulang ta paikima di pino?

9 “Homa na nan tal nimni mongwo mikiweni olere, Nasaret hong yal Yisas haangisusu olala dire nomani si piriwa. 10 PireYerusalemmalgi para yu oliwa. Olere Yudaha maing singaba grang wine olere, ariYisas pir tongwo hobi miki si hani sire ihalabusi oo ala oliwa. 11 Olere pire ha dikunung olere si goliwa. Hamen haungmikina ha maing oo ala pire, yalhobi tal gogomone ol teiwa. Yalhobi Yisas gaung ha sirepir tekinama dire na nega dire sire galeoliwa. Na yalhobi yona ki obil e teyo? Yonaki bir e tere wiyol oo hona hona i ware,Yisas pir tongwo hobi hanere, tal gogo olteiwa.

Pol nomani sikulu sungwo i maing di tibiolungwo ha

(Ap 9:3-19, 22:6-16)12 “Yuda ha maing singaba grang wine

olere Damaskas malgi pire, ari Yisas pirtongwo hobi ol gogo tal tega tali teraladire oiwa. 13 Pi bangi ogere omare wenihamen bani nabilungwo gi di ya na yalhobimominga bani bomua. 14 Bongwiwe, arikulang gi dungwo meri ta dikima, bir weniya na mominga bani bomua. Bongurena yalhobi yu yau ere ya manbi habalaisiminua. Simingere ha ta Hibru ha dire,‘Solye, ni talongwo na i kura ol na tene?Kun nona pare dirang pli sungure hongkuba galeng engwo sungwo meri ni pirna tekire yu nona pania, wai molala dipino? Ta molkinanua’ dimia. 15 Dungurena ‘Yahuno, ni ara mone?’ diiba, ‘Na Yisasmolia, ni i kura ol na tenua. 16 Ni arimonia airo. Omaga na ni monga bani u tibiegiwe, na ni nu ke ni tegere honagi ta ol natenana dire u tibi eiwa. Omaga na hangameri oo tabil tabil i pire arihobi boling kulte i ongere, te emgi hon ha tau nibil dini teralga ere para ainere di te i nanua.17 Na ni nu si olalga, Isrel ari wiyol taumongwo bani nanga, ni kene ol ni teralua.18Ari tal nigi dongwo ongwo hobi aidole sikulu sire tal dime dire ongwo hol i doling

bonamia di tenanua. Tengere Seten keneongwo hol i pisole, God kene ongwo holi doling bonamua. Bolere na Yisas molia,grana wine olere, pir na tenangwo tal nigidongwo ol wangwo God pring tongwo i,kri di ole tere, God ari pare engwo hobimongwo sina i, enangure mol pai wai i tibiole monamua.

Pol honagi ol wangwo meri Agripa di tibi oltongwo ha

19 “Ena yal Agripao, hamen bani ha dina tongwo i, si olalga paikimia, wine oliwa.20 Olere Damaskas malgi homa keberinghole di tibi ol tere, pi Yerusalem pire, eredi tibi ol tere, pi Yuda oo tabil tabil i ditere, wiyol tau kepangwo hona i para waredi teiwa. Ditere yu dia, ‘Ni yalhobi talnigi dongwo ol wanga i, nigi de pir terenomani si kulu sire, God ha maing hol idoling bolere, tal dime dire ole monangaarihobi hanere, o nomani si kulu simiadi hanamua,’ diwa. 21 Diga ha iwe, Yudaarihobi nigi de pir na tere, Yuda ha maingbling mining oo ala molga na si hane sirena si golala di omua. 22Omba, hamen hayaomaga para God aki di na tongure na sigolkimia. Golkungure ari singaba mongwoyangwo hobi mongwo maulung bani, hadi tibi ol tega omaga ere ya di moliwa.Ha maing hon diyo? Ta dikia. Hamenhaya kwiana moya Moses God hana toguyalhobi kina awa ha di engwo meri irai,na omaga aine aine ya di moliwa. 23 Awaha iwe, yu pamia, singaba Kraist gaunggul ire golere, nan airhobi homa e na tereairamua. Dungwo ha i Isrel ari wiyol tauari para God aki di tenangure, sigare kuleu wai pire nabile au dungwo bani waremonamua,” dungwi.

Agripa Yisas pir tenangwo Pol aki di teraladire kwi han mongwo ha

24 Ena Pol yu dungure Pestas gala birdire, “Pol ni du hauno. Ni sikul bir diremaing ta ta para weni pire hane onirayaomaga du haunge” dungwi. 25 Dimba Pol“Yalkiabo Pestasye, na du ta haukiminia.26 Ha weni kara nomani si pire diminia.Singaba Agripao, ha hobi ni para pinia.Pinga meri iwe, na ha hobi ari momapama dire, kulung pirikire, di tibi oliwa.Yisas ganba baniya mole ongwo meri ta

Page 200: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 26:27 197 Aposel 27:18di kul sikungwo han po sinua. 27 Singameri iwe, God hana togu ha di engwo hobipir ten mo? Pir tenga haniwa,” dungwi.28 Dungure Agripa Pol yu ditongwi, “Ayo,Polye, ni ha gulung taniga di na tenga i, naYisas pir tenama di pino?” 29 Dungure Pol“Owa, gulung taniga gobari dinteralga niarihobi kina Yisas pir tomingameri tenanadire na God sirin bol teiwa. Na molga merimonana di piriwa. Piriba, ana han sungwomeri ni yalhobi yu sinama di pirikiwa”,dungwi.

30 Ena Pol yu dungure singaba king ire,nambawan gabman ire, al Benaisi ire, arikina erehomongwo hobi ire dire, eremainiongwi. 31 Pire yalhobi nin diriyala ol-ere, “Pol ha ta oun denangure gonangwopaikimio, halabusi panangwo paikimua”dungwi. 32Dire Agripa Pestas yu ditongwi,“Ni Pol gule mena olanba, Sisa mongwobani ogere ha hol pir na tenamua dimiraya,ya monama do,” dungwi.

27Pol Rom nama dire i sipi ala olungwo ha

1 Ena Pestas haung ta na gina Itali ganbananua di na tongwi. Tongure halabusipangwo tau Pol kina aule ire singaba Sisasoldia kene ongwo yal Yulias aling bani en-gure omingi. 2Pi sipi ta ala omingi. Omingasipi iwe, homa Adramitiam malgi aidoleEsia ganba pil nir bina oo malgi hobi naladi ongure na gina omingi. Pire Masedo-nia probins Tesalonaika hong yal Aristakaskina ereho omingi. 3 Pi parere tanangwopi Saidon malgi pa dimingi. Pa dimingereyal Yulias molere, “Pol ye, yone yal hobitaumonangwowa du hanangarai, heba tauni tenangwo ire wo” ditongwi. 4Ditongurepire ire ungwi. Ungure Saidon malgiaidole, ere pire hamen hair na sungure erememini namna di ominba, aidole ere piSaipras hair olkungwo bani pire momingi.5 Molere hon ere pi Silisia Pampilia aidolewiyala pire, pi Lisia probins Maila malgi padimingi. 6 Pa dire momingere, soldia keneongwo yal i sipi ta Aleksandria hong yala nongwo i, Itali nala dire ungwo hanerena gina hobi para omingi. 7 Omingere sipimining mining bolo omia, hamen haungmiki nir bani i ole ole omingi. Omingaominga Naidas pa dimingi. Pa dimingere

hamen hair omia hon iina di memini pireKrit ganba bina hol bani kirulu dire omingi.Pire Salmoni mala weni pire aidole wiyalaomingi. 8 Pire nir bina weni kirulu diresipi honagi negadire ominga ominga sipi pipare pare ongwo Ai Wai haang engwo baniomingi. Omingiwe, Lasia malgi mala wenidimia pi pa dimingi. 9 Pa dire manbi go-bari weni mominia, Yuda erin homena kenere mongwo haung i haya mol wai simia,hon namna dire ominba, pil nir bir wenisungwi. Simiawe, Pol hanere yalhobi yu di-tongwi, 10 “Yalhobo, nan omaga naminba,sipi honagi nega dire oli omingere talhantau sipi ya, ari tau ya bangi dinaminia hanmolo.” 11 Dimba soldia kene ongwo yal ipir uning si molere sipi keptan ire, sipi anongwo yal ire dire, ha dungwo i, yol e pirtere Pol ha dungwo i pir tekima. 12 Enasipi u pare pare ongwoAiWai haang engwobani iwe, hamen hair mu dinba ungwohaung i monaminga paikimia, arihobi honere sipi ala pire Piniks malgi pi monamnanaminua dungwi. Krit ganba Piniks malgiiwe, sipi pi pare pare ongwo ai wai dimia,hamen hair mu dinba ungwo haung uresinamba, wera dire dungwi.

Hamen hair olere nir si ungwo ha13 Ena emgi boma hamen kuning holi

hamen hair obilga ungwi. Ungure yalhobiowa, omaga naminua dungwi. Dire ankaya pi nir manala bongwo i, agi di mo sipiala erere, Krit ganba nir bina hol banikirulu dire omingi. 14 Ominba obilga ulibiomingere kuman hobil hamen kunung holi hamen hair mu dinba ungwi. 15 Ure sipisungure gumana tominga holi naminba,hamen hair ure sipi sungure, hon siinadi memini omingi. 16 Pire ai hobing olengwo, haang Koda hol bani kirulu di bomahamen kuning holi omingi. Pire honaginega dire hanu migi u mobina hongure ai si omingi. 17 Omingere yalhobi aki dimo sipi bir bolimbani erere, han a i sire siengwi. Erere ominga ominga, Libia ganbamala nir digan maker bani sinamin modire kul bir pungwi. Pire sipi nir bani blierakere simia gal gule olaminua dire guleolungwi. Gule olungure hamen hair uresipi nin anu sungure omingi. 18 Omingaominga hamen hair mu dinba ya nir yasi pangure pare tanangwo bona gana oun

Page 201: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 27:19 198 Aposel 28:3dongwo tau pia si nir olungwi. 19 Oleretalhan sipi honagi tal hobi pare ereyu pia sinir olungwi. 20Enahamenhaungmikiwenihamen ari dekimio, girungwo wai tare kul-moma holkimio, nir sire hamen hair mudinba ya ol mongure, na yalhobi ere bantanaminga paikimia gonaminga mol diminiadi pire momingi.

21 Ena yalhobi hamen hair mu dinba urenir bir simia, yalhobi gonaminga mominmo, di pire haung haung i honagi ol warehomena nekire mongwi. Momia Pol ar-ihobi gumang bani aire mole yu dungwi,“Yalhobo, homa nan Krit ganba yal molpanaminua diminga i pir na tekiniraya,pir na tenanga tal tau aidolinga i olek-inanga pamba. 22 Ena omaga nan ta golk-inaminua. Sipi nin manala namia miningbolo momno. Na God honagi ol tere maae teiwa. 23 Tega yali kwia ensel ta nusungure ginangwo na molga bani umia.24 Ure ‘Polye, ni kul pirikio. Mining bolomole nanga pi singaba Sisa maulung banipa dinanua. Ari para muru sipi ala moleni kina ereho unga hobi, God para i u niani bani emia ta golkinamua,’ di na tomia.25 Na God pir tegere, te na God ha di natongwo meri wine ole yu onamia, miningbolo molo. 26 Omaga hamen hair na anusinangure ganba bani ta sikinaminia u binanaminua.” 27 Ena sare sutani mu dinba yaol mongure mol pamingi. Pare ginangwosinamo sipi honagi ongwoyalhobi Edria nirdigan bina mala uminua di pungwi. 28 Pirekwahulu han hole pia si ime ole hangurenirmaka 3 pela ten paibmita dungwi. Emgihon ole hangure nir maka ten su ire paib taire dire, kunung bengwi. 29Bengwo hanereyalhobi kul pire, “Ayo, hamen hul makerbaniwi diminia sipi sinamua” dipungwi. Dipire anka sui sui dire pia si nir ala olere,“hamen haya tayomo”, dungwi. 30 Ena sipihonagi ongwo yalhobi yu ol pisole hanu alapire ere nala dipungwi. Di pire hanu migihan pule pia si nir bani olungwi. Olere, nayalhobi ya moni ya hanumigi ala pire ankagumang hol i pia si nir ala olaminua dire,ere nala di pire kela kungwi. 31 Kumba,Pol soldia Kepten soldia tau yu ditongwi,“Sipi honagi ongwo hobi sipi ala i molk-inangwo nan para gonaminga mominge.”32 Dungure, soldia hobi gintani pire hanu

migi sipi bani han hol engwo i di oulu diolungure, hanu migi nin u banta ongwi.

33 Ena homnil ari mo pa dungure,Pol arihobi yu ditongwi, “Sare su-tani moli omgere homena ta yona alapaikimia. 34 Nekinaminga yona si ouludinangwo gonaminia homena tau nomno.35 Nenaminga ta golkinaminua.” Yudire homena ta ire, arihobi mongwomaulung bani God homena i na tenga waipiriwa dire, a begi dire Pol nin nongwi.36 Nongure arihobi hanere yona imaulungware homena nere uning si momingi.37 Mominga hobi iwe, tu handred sewentisiks sipi ala momingi. 38 Mole ne miinaol imingere yal tau sipi oun domia direhomena witi miling siru di nir ala olungwi.

Sipi ususu ongwo ha39 Ena hamen tangure sipi honagi ongwo

yalhobi han mena olere ganba bina ihanere, “Mominga ganba i homa han-kiminua” dungwi. “Ganba bina maker wadungwo bani pire sipi si gol enaminua”dungwi. 40 Dire anka han i oulu di ol-ere, stia pul sungwo han hongwo i guleolungwi. Olere mini bani gal hon han holengwi. Engure hamen hair hon ure galsire sipi anu si maker ganba bina mena iolungwi. 41 Olimba, hamen hul ta nir alidire sipi sungure mobing hol i bigi diraladi ongwi. 42 Ongwo hanere soldia ari hanisi ungwo hobi te nangwo pamia si golaluadi pungwi. 43 Pimba soldia kene ongwoyal i Pol sinangwo paikimia dire mana di-tongure han uning si olungwi. Olunguresoldia kene ongwo yal i “yal tau nir kubasinanga pangwo hobi nir ala pire makerbani po. 44 Te yal tau nir kuba sinangapaikungwo hobi pi er bani bani pio” di-tongwi. Ditongure na yalhobi para eremena pire ta golkimingi.

28Pol Molta malgi mongwo ha

1 Ena na yalhobi ere mena ure momin-gere, ganba i Molta ganba dimua dungwopimingi. 2 Pimingere ganba hong yalhobina yalhobi ol wai ol na tomia wai pirtomingi. Tomingere nimin yare hair omiaer sulu gale na aule ire ongure endo pirmomingi. 3Momingere Pol er nobilang tau

Page 202: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 28:4 199 Aposel 28:25oun bolo i ure galala dire omba, onba ta ersina ala i mole endo dere ure Pol aling kulhangwi. 4 Hamia hanere, “Ayo, yal i ari sigongwo yal momia, nir bani aidole menaumba, omaga gonamia hanmolo,” dungwi.5 Dimba, Pol aling pera sungure onba yaendo ala sire de gongwi. Gongure Polgaung bani ogolo ta sikima. 6 Ena yalhobiPol kwi han mole, gonam mo, gaun baniyaunam mo, omeling malangwo yanammo, dire kwi han mongwi. Mol gobari pirehamba, gaung bani tal ta olkimia, arihobihanere nomani miki sire, “Ayo, yal i arimonangwo gaung tal ta olkimia, kwia mo-mue,” dungwi. 7 Dungure ganba mongwoganba i singaba Pablias ya nongwo dimia,yal i ure na aule ire malgi pire pana galna tongwi. Tongure hamen haung sui taidire Pablias kina momingi. 8 MomingerePablias irang algi yo bilere, gaung negadimia pai mongwi. Mongure Pol pi malapire God ha ditere aling gaung bani angure,nibil i gintani wai sungure ya mongwi.9 Yu ongwo i hanere oo malgi ari nu nibilpangwo hobi aule ire u Pol mongwo baniungure awai ol tongwi. 10 Tongure yal-hobi na gina wai pire talhan miki weni natongwi. Tongure sipi ala pire ere namnadire ominga haung i homena ya, gal kul ya,talhan tau wa duminga tali na tongwi.

Pol Rom malgi pi pa dungwo ha11 Ena haba sui tai dire Molta ganba pai

molere, Aleksandria aidole ungwo sipi tahang Kwia Sutani wa dungwo sipi hamenhair ungwo haung si gol emia, kina erehomomingere, ere nala di ongure omingi.12 Pire pi Sairakyus malgi pa dire hamenhaung sui tai dire pai molere ere omingi.13 Pire pi Risiam malgi pa dimingi. Padire momingere boma hamen hair un-gure ominga ominga, hamen haung sutaniwai sungure, Piutiolai malgi pa dimingi.14 Pa dire hamingere, Yisas pir tongwoari tau momia hanere, sare taniga yal-hobi kina pana gal momingi. 15 Moleaidole ere pi Rom malgi pa dimingi. Padire mena momingere, Yisas pir tongwohobi na gina umua dungwo pungwi. Pirepi Apias maket e nongwo bani ure StuaSui Tai Dire dungwo ganba bani ure nahangwi. Hangure Pol Yisas pir tongwo

hobi hanere, Godmaa e tere gumang nimnimole mongwi.

16 Ena na gina Rommalgi omingere gab-man Pol wi dungwo i oo ta to. Tengere sol-dia ta kene ol monamua dungure tongwi.

Pol Rommalgi ha maing di tibi olungwo ha17 Ena hamen haung sui tai dire wai

sungure, Pol Rom malgi Yuda ari singabamongwo hobi wo dungwi. Dimia ungurePol yu ditongwi, “Yalhobo, na Yuda ari-hobi, te nan kwiana moya krehaman hadi na tongwo irai ta isusu olekia. Olekiba,Yerusalem malgi Yuda ari hobi na hansire Roman soldia hobi na tomua. 18 Natongure ha hol olere, ‘gonanga ha ta oundekimia, ere mena nanua’ di na tomua.19 Tomba, Yuda ari hobi yulang bole dagidungure, na aidole mena nalga paikimiadire, singaba Sisa mongwo bani ugere hahol i ol na tenama dire wiwa. Wiiba, nangamna hobi ha di mere si teralga ha tapaikimia. 20 Na ha i mone di tibi ol niterala dire ni yalhobi gala diga ungere dini teiwa. Na ana bani aiyulang han dimiahano. Nan Isrel ari hobi yal ta unangwo pitege enaminua dire kwimominga yal i, tanipire ana bani han simia hano.” 21DungureYuda ari Rom ke pangwo hobi yu ditongwi,“Yudia yalhobi pasi haya bol na tenangwohanere ha di ni tenaminba, Yudia yal ta namominga baniya ure hawai ol na tenangwopirikiminua. Te ni digan monua dinangwopirikiminua. 22 Pirikiminba, ari ganba binaholo holo mongwo hobi ni gamnahobi nia ime ol ni tongwo piminua. Pire ni ninmaing nomani si pinanga unangwo meridinanga pinaminua,” dungwi.

23 Ena Pol yalhobi kina ha dirala direhaung ta ba engwi. Haung ba engwo gini ari hobi miki weni Pol mongwo bani u kubongwi. U ku bongure Pol honmil keberinghole God kene ongwo hol i, ha di tibi ol temongwo mongwo hamen girungwi. Di temongwoha iwe,Moses Lo krehamanha ire,God hana togu yalhobi ha di engwo i iredire, yal ta unamua dungwo yal irai, Yisashaya uma dungwo piminua dire, warawarakere ditongwi. 24Tomia, tau pir tomba, taunomani si ala mala ole pir tekima. 25Tekirenin di wama tere bolbin dire ere ongwi.Hongebe Pol ha ta kebering holala dire yudungwi, “Ayo, God Kwiang kwiana moya

Page 203: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Aposel 28:26 200 Aposel 28:31hana togu yal Aisaia yong wu bilere, ha igrang bani engure yu dimia,

26 God mole yu dimia, Ni ari mongwobani pire yu dito.

Ha pir pir ole monanba, memini pir posikinanua. Omen

han han ole monanba, ere ogolo han posikinanua. Ari

yal al hobi nomani wai paikinangure, hai pinangwo ha

pirikire isime ere monamua. 27 Te omel-ing hanangwo ha

pirikire ereyu isime ere monamua. Yumolkinangwo ha

maing pir po sire, han po sire, iina dire,sigare kule,

na molga bani unangwo aki di teralba.”Ais 6:9-10

28 Ha di engwo i kere wai sire, Pol ainereyu ditongwi, “Hamaing iwe, God aki dinan-gure, sigare kule u wai nanga ha pirikinia.God na nu sinangwo ere wiyol para wenikepangwo hona hona i pire, ha i bolingkul teralga pinangwo pamua.” 29 (Di tewai sungure, Yuda ari hobi nin ha bolbindi wama tere ere ongwi.) 30 Ena me erinsutani Pol nin oo bring sire pangwo ala imolere, ari tau yal i mongwo bani ungure,kina ha wai ole pana wai gale mongwi.31Mole God kene ongwohol i ha ire, YulangHong Yisas Kraist ol wai ol na tongwomaing ire dire, nimni mole arihobi nirsi tongwi. Te mongure yal ta hobang sitekima. Para.

Page 204: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 1:1 201 Rom 1:17

Pol Rom malgi Yisas pir tereu tabin tani mongwo hobi

pasi bole tongwiAposel honagi Pol kebering hole ongwo ha

1 Na hana Pol molia, molere Rom malgiYisas pir tere grangwine onga hobi pasi bolni teiya kere piro. Na iwe, God nu ke natongure, Yisas Kraist honagi ol tere, grangwine oliwa. Olgere, God tal ol na tongwo hamaing i na gina aposel hobi ha te na tere,na nu si olungure, ware di ni tegiwe, Godna nu sungure honagi ol tega yal moliwa.

2 Ena God tal ol tongwo iwe, hamenhaya God aling kere engure, hana toguyalhobi pirere, awa ha dire buku bol emia.3 Engwo ha i, God wang Yisas Kraist olwai ol na tongwo ha dimia. Yisas iwe, uari pire kwiana moya Debit gang mongurehaminua. 4 Haminba, Yisas gongure, GodKwiang nin uling yungure, aire honmomiahanere, God kul engwo moma di piminua.5 Piminga yali mongwo ipire, God pirari tobir hole i ure na tere ol wai ol na tomia.Tongwo i, nin honagi ol tenaminga pire, natere na bai nu si olimua. Olungure wai pire,ari wiyol hobi Kraist haang awala galere,pir tere grang ha i wine onama dire, hamaing honagi ol mominua. 6 Ari wiyol wadiminga i, ni Rom malgi ari monga hobipara han diminua. Ena God ni yalhobi ni nukeni tere, i pi Yisas Kraist aling bani enguremonua.

7Ni Rommalgi arimonga hobi, God yongmiling ni tere, ni pare emia, God aringhobomonua. Monga hobi iwe, pasi i kere pinanadire, bol ni teiwa. Tega ha iwe, nan nabeGod ire, nan pi tege eminga yal Yisas Kraistire dire, awai honagi pirari pare to bir holena tere, te yona a ura dinangure, hamenwai tangwo ni monga bani u tibi pire paiomo.

Pol Romke pangwo ari harala di pungwo ha8 Ena ni yalhobi Yisas Kraist yol e pir

tenga hanere, ari wiyol hobi hani awalagangwo na pire, God wai pir teiwa. 9 NaKraist ol wai ol na tongwo ha maing arihobi nega dire di te molga i, God na mainghan pa dimua. Ni yalhobi aki di ni tenama

dire God sirin bolga i, God nin han padimua. 10 Omaga ni monga bani uralgamere pire, God na han uning si olam modire, sirin bol te moliwa. 11 God Kwiangha ta nir si na tongwo meri, na ni yalhobimonga bani ugere, ereyu nir si ni tenamadire, yulang bolia, nir si ni tenangwo i pire,God tani a i sire moli pire nimni monanua.12 Ni nin nimni monanga taman. Ni nanha di yuwo ya ol pire, nan ereho God a i simolere, nimni monamna di pire diwa.

13 Gir hobo, na haung haung ni yalhobimonga bani unamna di piminba, ha ta tapangure huminua. Wiyol taumongwo banipire ha maing ditega pire, tau Yisas ol waiol na tongwo pamia dire pir tongwo meri,ni Rom malgi ari monga bani ugere, tauYisas pir tenana di piriba, ha ta ta panguremalgi moliwa. 14 Molere ari malgi oo birke pangwo hobi ire, menamena ke pangwohobi ire, sikul dungwo dikungwo hobi iredire, Yisas tal wai ol na tongwo ha maingditekiralga, pring oun dongwo na tenamadi piriwa. 15Di piriga pire ni Rommalgi arimonga hobi Yisas tal wai ol na tongwo hamaing di ni terala dire yulang boliwa.

Ha maing God yulang nimni mongwo ha16 Ena God tal ol na tongwo ha maing

iwe, hasu dikimia, ha pangwo kara dima dipiriwa. Piriga ipire ha nir si tega haung arimoma pama di pire gai gole ta dikiwa. Hamaing iwe, God yulang nimni ki mongwodimia. Dungwo ipire homa Yuda ari taudoling bole a i si wangure, te omaga wiyoltau para, doling bole a i si wanamua. Waresigare kule u wai namua. 17 God ari hobikina ninninmomba, hamaingu tibi ungwoi, God nin ari tal nigi dongwo ol wangwopring pangwo i tol di imia, ire arihobiamane dime dire moma di hamua. Dihangwo hobi Yisas tal ongwo i pir teretere momia. Yu pir tere molkima God waihankungure. Ena ha maing buku ha yu diemia, “Yal ta God kina gumang pule ire utani pire molala di pinangwo i, God obil talol na tongure u wai nalua di pinangwo yali, digan momba, God hanere amane momadi hangure moli nangwo pamua.” Hab 2:4

Ari para weni God isime e tongwo ha

Page 205: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 1:18 202 Rom 2:418 Ena ari hobi tal nigi dongwo ol ware

God moma di pirikire mobing hal wa to-mia. Tere ha maing si albe olimia Godyong ki e tere, pring oun dongwo tomua.Tongwo ha i hamen bani ya ime ure nanari mominga sina i u tibi ongure pir posiminua. Siminga ipire ari hobi God momadi pinaminga pamua. 19Mole tal olwangwomaing para han po sinaminga pamua. Godnin u ari nomani sina i pire nibil di natongwo pamua. 20 God mol pai yulangiwe, ya pai monangwo monama di pim-inba, nan ari hobi hankiminua. Te Godmongwo grang gumang ta hankiminua.Hankiminba, God talhan paramuru ol emiahanere, Godhobangmolkimadi pinamingapaikimua. Emgi God ha hol ol na tenangwogin iwe, Godhaang pirikiminua, dinamingapaikimua. 21 Ari hobi God mongwo mainghamba hanere, haang dal yuwo ole, maae tekimua. Du nomani sire kraungi yalmongwo mere momia yong wine olkimua.22 Yalhobi nan nomani bir pama di pimba,moli pire du nomani simua. 23 Talhanpara weni bling memini hong yal God yamol panangwo bani panangwo maing iwe,yalhobi nin aidole hahoba ya, onba ya, duahau ari gongwomere hobi yong ba eremaae tere kene ol na tomia di pir tomua.

Tal nigi dongwomaingmaing olwangwoha24 Ena arihobi du nomani sire yu ongure

God hanere, pir tenangwo tenama aidolodire han gogo dal olimia. Olungure yal-hobi nin tal nigi weni dongwo, olala direyong inaning girungwo meri ol ware ningaung bani ol gogo dal tomua. 25 TereGod mongwo maing aidole hasu kela kuleol engwo i pir tomua. Tongwo i aidoleGod iwe, maa e tere tere moli naminga yalmomba, tekire God tal ta ol engwo i obilpir tere a i si ware momua. 26 Yu ongwoiwe, kunung paikimia, mol i nangwo namaaidolo dire God aidolungure, yal al hobi binhamil bole mol i omua. Te al hobi ere talyu ol ware, yal al memini pangwo ire u tanipire mongwo tali ta molkimua. 27 Te yalgirhobi ere tal yu ol ware yong ali inaning gireyong agal wungure, yal ening tau hobi i alparimua. Pare nin gaung bani pring oundongwo i tibi ole imua.

28 Ena ari hobi God grang ha wine olea i si wakimia hanere, moli nangwo nama

aidolo dire, God han uning si olungure,yalhobi nin memini pangwo mere a i si wamolere, nomani nigi dongwo sire, tal di-gan olkinangwo mere ole wamua. 29Waretal digan bling mimini weni molere, tal-han hobi para weni hanere, yong inaninggirungure, na talna muru dinama dipimua.Pire ening hobi tal nigi dongwo ol teraladi pimua. Ening hobi nigi de pir tomua.Ari tau si gomua. Ha bolbin mone monedimua. Ari hobi bal tomua. Ari hobipara weni yong ki e tomua. Hasu kuluwaya si tomua. 30 Gaung ha simua. Godkiang pai tomua. Hadagi di wamua. Nanan singaba moliwa dimua. Nin gaungdi yuwo emua. Irang aang grang wineolkimua. 31 Ha di wamba, memini pir posikire du nomani pamua. Yalhobi grangbani tal ta olalua di wamba, dungwo meriwine ole olkire kela kumua. Nin aring hobiyong miling tekimua. Te yal ta miling pirtekimua. 32 God krehaman ha memini yupamia, yu ol wangwo hobi gul ai pire gaunggul inangwo pama dimua. Dungwo ha i,ari hobi haya pimba, kul pir tekire tal nigidongwo ol wamua. Ware obilga ta olkima.Tal nigi dongwo para weni nega dire olwamua. Ware nin ongwo i pisolere, yal taereyu ol wangwo i hanere, maa e tomua.

2God ha hol onangwo i wai weni onangwo ha

1 Ena enambi hobo, ni yalhobi tal nigidongwo ol waga pring pai na tekima dipino? Pai ni tomia. Yal ta tal nigi dongwoongwo hanere, isime e tere nigi de pirtengiwe, ni nin ereyu olkin mo? Paraongiwe, di kul sinanga paikimua. Isimee tengiwe, hon siina dire nin monga baniumia gai golkino? 2 God arihobi tal nigidongwo onangwo hanere, ebir si tere gultenangwo i wai paikinamo? Para panamua.3 Panamba, ni yalhobi ari tau isime e tengai paikimia, hon siina dire nin monga banihunama di pino? Unangure God ebir sini tere gul ni tenamua. Tenangure te pibenanga ai ta dinama di pino? Dikinamua.4 Ni arihobi tal ol wanga i God ebir si nitenamba, ni han uning si olere gobari moliomia, gul na tekinama di pino? God ni hanuning si olere milni pir ni tongwo iwe, nital nigi dongwoolwanga i aidole, nomani si

Page 206: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 2:5 203 Rom 2:22kulu sire, hon olkirala di pire pir na tenanadire, ni han uning si olimua. 5Olimba, Godha maing di ni tongwo i pir tekinia. Tekireni nin mol pai olga hol i wai pamia monewarala di pinua. Nomani si kulu sinangahol iwe, u tibi omba, wananga ha pirikinua.Pirikire tal nigi dongwo ol ware pring oundongwo miki weni i au sire wania, God hahol ol ni tere ebir sinangwo gin iwe, talnigi dongwo ol wanga pring pai ni tongwomeri gul bir ni tenangwo inanga pamua.6 God ha hol ol na tenangwo gin iwe, nanarihobi mominga maing hanere, tau taldime dire ol waminga hobi tobo wai natere, tau tal nigi dongwo ol waminga hobitobo nigi dongwo na tenangwo pamua.7Tobo wai iwe, ari tau nimni mole tal dimedire ol ware, God mongwo bani kina erehomolabila dire, God na hana a yuwo olamadire, mol pai gobari irala dinangwo, Godmol pai wai tenangure ire mol panangwopanamua. 8 Te tobo nigi dongwo iwe, aritau yong inaning girungure nin gaung piryuwo ere ol ware, God grang ha i wineolkire, tal nigi dongwo hol i doling bolwanangure, God hanere nigi de pir tere gulbir tenangure inamua. 9Gaung gul bir iwe,God tal oun weni dongwo ol tenangure arital nigi dongwo ol wangwo hobi inangwopamia. Homa Yuda ari hobi inangure, teemgi ari wiyol hobi para weni inangwopamua. 10 Pamba, ari tau tal dime dire olmonangwo hobi God hanere, wai pir tere,haang ayuwo olere, yong aura ditenanguremiling panamua. Panangwiwe, Yuda ari-hobi homa ol tere, te wiyol hobi para yu oltenamua. 11 Ol tere God hanere, Yuda ariwiyol hobi kina kunung kunung moma dipimua.

12 Ena wiyol tau God Lo krehaman hapirikire, tal nigi dongwo ol wangwo hobiGod ha hol ole ebir sire, krehaman hamemini pangwo pring tekinamba, pringta tenamua. Te ari God Lo krehaman hapire tal nigi dongwo ol wangwo hobi, Godebir sire krehaman ha memini pangwo ipring tenamua. 13 Ena ari tau God Lokrehaman ha pire pir gogo danangure, Godyalhobi tal dime dire oma di hanamo? Tahankinangwo pamia. Pamba ari tau GodLo krehaman ha pirere, yol e pir tere,wine onangwo hobi God kina gumang puleire u tani nangwo pamua. 14 Ena wiyol

moli ongwo hobi God Lo krehaman hata pirikimia. Ya gogo molere, God Lokrehaman ha dungwo meri nin nomanisina ali bona dinangwo wine onangwiwe,God Lo krehaman ha kraung pirikimba,nin nomani bona dinangure, nin ha wineonangwo i para pinamua. Pire tal olwanangwo i hanere, God Lo krehaman ha inomani sina bona dinangure, para pungwopamia di hanamua. 15 Hanangure, yalhobigin ta tal nigi dongwo olere, gin ta tal waidime dire olere, nomani si pire talongwoyu olie? di pinamua. Di pinangwo merigin ta nin mongwo maing nomani si pireha di mere si inamia, te gin ta nin mongwomaing ereyu nomani si pire demini ol in-amia. 16 Ena yu onangwo meri God ha holol tenangwo bani para yu onangwo pamua.Onangwo gin iwe, God wang Kraist Yisasyulang tenangure, ire ari hobi para weninin nomani si pire mol pai ongwomaing diba bolere, ebir si tenamua. Tenangwo ha ina awa ha tani di ni teiwa.

Yudari hobi Lo wine olgere aki di na tena-mua di pungwo ha

17 Ena ni Yuda ari molere, God Lo kre-haman ha para piria, God pring paikimuadi na tenama di pire nin hani a yuwo olereyu dinia. 18 God na wa di pire nomanisi pir na tongwo meri para piriwa dinia.Dire na God Lo krehaman ha para pirere,te tal nigi dongwo ol wangwo tal wai dimedire ol wangwo maing para pir po siwadinia. 19 Dire nomani si bongwo hobi nanan ha maing di teralga pire sigare kuleu wai namua dinia. Dire si bongwo alamongwo hobi na nan kewa gale au dite-gere u nabilungwo bani monamua dinia.20Ha maing pirikungwo hobi na hon nir siteralga pinamua dinio, te ha maing obilgapungwo hobi na hon aine di teralga paraweni pinamua dinia. God Lo krehamanha pir po sinaminga ha maing meminipara pir po sinaminua dinia. Dinba, nirsi tenga pungwo hobi wine omba, ni ninwine olkinue. 21Ni arihobi kuni nekio direhobang si tenba, ni nin kuni nekin mo?Nengiwe. 22 Te ni arihobi yal al wou sikiodire hobang si tenba, ni nin wou sikino?Para sinia. Te ni God pir teiwa dire yal takumo gia yong ba ere pir tongwo hanerenigi de pir tenba, kumo gia bling mining

Page 207: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 2:23 204 Rom 3:12oo ala i pire talta dungwo kuni i nengiwe.23NiGod Lo krehamanha a i siwaiwadinba,krehaman ha i wine olkire, God gaung hasinua. Singiwe, hamaing buku ha di engwomere yu onua. 24Ha di engwiwe, yu pamia,“Ni Yuda ari hobi God kul engwomominuadinba tal nigi dongwo ol wania, wiyol hobini hanere, God gaung ha si tomua.” Esi36:20

Gaung bol olungwo i tani pire God kul en-gwo molkinua dungwo ha

25 Ni God Lo krehaman ha wine onanga,gaun bol ole ni tongwo i wai panamba, tewine olkinanga gaun yamoni bol olangwoi memini yu ta paikimia, talongwo ya-moni bolere krehaman ha pirkungwo hobimongwo meri mone? 26Te ari wiyol gaungbol olekungwo yal ta God Lo krehaman hawine onangwiwe, God hanere, gaung bolole mongwo meri moma di hankinamo?Hanangwo pamia. 27 Ni Yuda ari gaunbol olinga hobi God Lo krehaman ha kerepinba, pinga meri wine ol tekinia. Teari wiyol hobi God Lo krehaman ha kerepirikire gaung bol olekimba, wine omia.Ongwiwe, God niwiyol hobi kina ni hanere,wiyol hobi haang awala ganamba, gaun bololinga hobi ha di mere si ni tenamua. 28 Teyal ta gaung bol olungwo i tani pir tere,na Yuda ari moliwa di wamba, krehamanha wine olkimia Yuda ari weni momo? Tamolkimia. 29 God Kwiang ure yal tau no-mani sina tal ta ol tenangure, sigare kule uwai nangwo yal i, Yuda ari wenimonangwopamua. Te God Lo krehaman ha iwe, no-mani bigi si ole tenangwo paikimba, GodKwiang tani nomani bigi si ole tenangwopamua. Si ole tenangure sigare kunangwoyal i ari omeling hanere, haang a yuwoolamo? Ta olekinamia. God nin hanere,haang a yuwo olangwo pamua.

3Tal nigi dongwo paiwa dire tal wai a ime

olekinangwo ha1 Ena Yuda arihobi tal wai tal tani ole

wiyol hobi a ime ol tome? Gaung bongwoi memini wai pama dipiminga i, tal taniwai pame? Ayo, i memini wai pamue.2 God Yuda ari homa ha maing ditongurepire kene ole i wamue. 3 Wamba, tau Godmobing hal wa tere u kwaling ta omia,

God aidolangwo pamba, na kul ega monuadire aling kere e tongwo meri dime diretekimo? Tomua. 4Ari hobi para weni hasudi wamba, God hasu hong yal ta molkimua.Molkungwiwe, ha maing buku ha ta yupamia,

Ni ha dinga iwe, ha weni kara nima pirepai nama. Nangure

ari hobi ha di mere si ni tenamba, ha taoun dekinamua. Sam 51:4

5 Te na tal nigi dongwo ol wamingai, God tal wai amane dime dire ongwo ikina di benaminga, God mongwo maingwai weni i tibi olangwo hanaminga pamua.Hanere ari nomani si pungwo meri na yudiralia, God tal nigi dongwo ol wamingapring pai na tongwomeri gul na tekinamuadinamno? Yu dinaminga paikimia, na ten-angwo gul bir inaminga pamua. 6Ayo, Godamane dime dire molkinangwo, nan arihobi ha hol ol na tere ebir si na tekinangwopamba, mongwo ipire ebir si na tenangwopamua. 7 Nan ari hasu di waminga i, Godha weni kara dungwo i, kina di benamingaGod ha weni kara dungwo maing wai wenii tibi olangwo hanaminga pamua. Hamin-gere hasu di waminga i talongwo pring natename? Na hasu di ware God haang akidi tekimno? 8 Yal ta molere, na tal nigidongwo ol waralga tobo wai na molga baniunamua dungwo i, ha pangwo kara dimo?Hasu bir dimua. Dungwo i Pol yu dimuadire ha di mere si na tongwo hobi God ebirsi tere gul bir tenangwo pamua.

Ari para weni amane dime dire molkungwoha

9 Ayo, nan Yuda ari hobi ol wamingamaing iwe, wiyol hobi ol wangwo maing aime olamno? I ta olekinaminia. Wiyol hobinan Yuda ari kina tal nigi dongwo kunungkunung ol waminua. 10 Wamingiwe, hamaing mining ganig ta yu di emia,

Yal tani weniga amane dime dire momadi pino? Weni ta molkimua. 11 Teyal taniga ha maing pir po sima dipino? I ta ere para pir po sikimua.Te God ha maing hol i tibi olungwoi yal tani weniga i tibi ole haneredoling boma di pino? Weni kara tabolkimua. 12 Ari para weni God holnibil di tongwo i mobing hal wa teretal nigi dongwobolimbaniwamomua.

Page 208: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 3:13 205 Rom 3:28Yal tani weniga amane mole tal dimedire ole wanangwo paikimua. Sam14:1-3

13 Yalhobi grang bani iwe, ari gongwoman wu engwo maul grang saang di dire,ari yone bli yare kuning daling sungwomeri arihobi grang bani ha daling sungwomone di wamua. Ware hasu ereyu di wa-mua. Te sipli onba sungure ari gongwomeri yal ta ha gwiring sungwo dungureyong gomua. Sam 5:9

14 Arihobi maulungmemone si tere teremomua. Sam 10:7

15 Molere gintani muma pire yal ta sigomua. 16 Golere ening abing hobi ol gogodal tere gul oun dongwo i tibi ol te momua.17 Molere mining bolo omeling hane mo-nangwo paikimua. Ais59:7-8

18 Te God kulung pir tere monangwopaikimua.” Sam 36:1

19 Ena God Lo krehaman ha iwe, nanYuda ari a i si ware ari ogolo monamingapire di na tomua. Tomba, a i si wanamingapaikimia pring oun dongwo pai na tomua.Tongwo ipire nanYuda arihobi God yong kie tongwo bani mominua. Nan yalhobi obilta molkiminia. Wiyol Lo pirikungwo hobina pring paikimua dinangwo paikimua.20 Yal ta God Lo krehaman ha para weniwine olia, God na hanere tal nigi dongwool waga pring paikimia, tal dime dire olwama di na hamua dinangwo i hasu karadinamua. Lo krehaman ha iwe, aki dina tenangwo paikimia, tal nigi dongwo olwaminga i obil i tibi ol na tomua.

Ari Kraist pir tenangwo yal iwe amane dimedire monangwo ha

21 Ena Lo krehaman ha obil wine on-aminga God na hanere, tal nigi dongwool wanga pring paikima di hankinamio, tenan tal dime dire ol wama di hankinamia.Hankinamba, God haya pirari pare tal ta olna tongwo i tere na hanere nan tal dimedire olkiminba, God na hanere, tal dimedire oma di na hanamua. Hanangwo iwe,Lo krehaman ha ire, te God hana toguyalhobi awa ha ire dire, mining aki dimua.22Dimia ari hobi Yisas Kraist tal ongwo i yole pir tere, doling bonangwo, tal dime direol wakimba, God hanere, tal dime dire olwama di hanangwo pamua. Hanere Yudaari wiyol hobi kina kunung kunung momia

di hanere, God Yuda ari kina u tani ongwomeri wiyol hobi kina para yu u tani namua.23 Nan arihobi para weni tal nigi dongwool waminia. Wamingere God nin engwobani engure, nan arihobi nan eminga baniemingere moli ominua. 24 Ominba Godpirari pare to bir hole i ure pule a siribi sireol wai ol na tomia. Tongwiwe, nan tal nigidongwo ol waminga God pring na tongwoi Yisas Kraist tol di imia. Ingwo ipire nanarihobi diganmominba, Godnahanerenantal dime dire ol wama di na hamua. 25 EnaGod mole Yisas yu ditomia, ni arihobi goltere algi ya bonanua dire nu ke tere, bainu si olimia. Nan ari para weni tal nigidongwo ol waminga pring pai na tongwoi, gul inaminga meri Kraist Yisas nin iregolere, nan bina simia. Sungwiwe, nan arihobi yol e pir tere moli naminga, tal nigidongwo ol waminga pring pai na tongwoi, God kri di ole na tere para wai simua dina tenangwo pamua. Na tenangure nanari hobi God tal ta pirari pare ol wai olna tongure, kina gumana pule ire u taninaminga pamua. Pangwo ipire arihobihanere God amanemoma di hanamua. Enahoma ari hobi tal nigi dongwo ol wangwopring pai tongwo i, God hanere sinangwopamba, han uning si olungure ya momua.26Momba, omaga ari hobi tal nigi dongwool wangwo pring pai tongwo i han uningsi olekima. Ebir si te momua. Ebir sitongwiwe, Yisas hanere gaung gul tomua.Pring pai tongwo i God ari hobi kina sina ibon pare momua. Momba Yisas ure pringtol di ingure, nan arihobi digan mominba,God na hanere nan tal dime dire ol wamadi na hamua. Hangwiwe, God pauna blibomo? Ta bolkimia. Pring pai na tongwoi Yisas haya tobo tomia dire pir tomingai, God na hanere tal dime dire oma di nahamua.

27 Ena God tal yu ol na tongwiwe, ta-longwo nan hana a yuwo olamne? A yuwoolaminga hol ta dikimua. Yal tau God Lokrehaman ha wine ongwo hobi nin haanga yuwo olangwo panamo? I ta kunungpaikinama. Te yal ta Yisas pir tenangure,Yisas nin ure aki di tenangure yal i diganmomba, God hanere tal dime dire ol wamadi hanamua. Hanangwo yali, Yisas ninhaang a yuwo olangwo pamua. 28 Ena yalta Lo krehaman ha tani aki di na tenamia

Page 209: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 3:29 206 Rom 4:12dire pir tenangure, God hanere tal dimedire oma di hankinamua. Yisas tani akidi na tenamia dire yol e pir tenangure,God hanere tal dime dire oma di hanangwopama di piminua. 29 Ena God iwe, Yudaari tani kene ol tomo? I ta ol tekimia.Wiyol hobi para weni kene ol te momua.30Molere Godmiki tamolkimia taniwenigamongwe. Mongwiwe, Yuda arihobi Yisastani aki di na tenamia dire pir tomia. Tere,digan momba, God pir tongwo i haneretal dime dire ol wama di hamia. Hangwomere iwe, wiyol hobi ere para Yisas pirtomia. Tere digan momba, God haneretal dime dire oma di hamua. 31 Ena Yisaspir tongwo ipire, God Lo krehaman haaidolo dinamno? I ta dinaminga paikimia.Omaga nan Yisas pir tominga ipire God Lokrehaman ha ering si ere a i si wanamingapamua.

4God, “Ebraham amane dime dire momua,”

dungwo ha1 Ena nan kwiana moya Ebraham iwe,

nan ari mominga tali momia, talwa di-namne? God yal Ebraham yal wai moma dihangwo i talongwo yu di hame? 2 Ebrahamnin tal wai ol wangwo i God hanere, taldime dire ol wangwo yal moma di hamo?I ta yu di hankimia. Yu onangwiwe, Ebra-ham na nan ol waga God na wai hamuadire, nin gaung pir yuwo enamua. Enamba,Godmaulung bani gai panangure, ha ta mohunamua. 3 Ena ha maing mining ta yudi emia, Ebraham God awa ditongwo i a iwa molere, God tani ol na tenangwo sigarekule u wai nalga pamia dire moli ongwo i,God hanere tal dime dire ol wama di hamuadire, ha yu di emirawa. Jen 15:6

4 Yal ta honagi ongure tobo tongwo ha-nia. Hangiwe, pirari pare to bir hole asiribi sire tomo? I ta tekimia. Honagiongwo i tobo kunung pire tomua. 5 Teyal ta nin nega dire oli pire, na nan talnigi dongwo ol waga God pring na tongwoi, i olalga kunung paikinamia, God tani iole na tenama di pinamua. Di pinangwoyal i God tani pir tere monangwo God waihanere, yal i digan momba, tal dime direol wama di hanangwo pamua. 6 Pangwiwe,kwiana moya singaba Debit nomani yu sipimia, “Yal ta tal nigi dongwoolwaga pring

nan i olalga paikinamia di pinangwo i, Godhanere, pring pai ni tongwo i wai simuaditenangwo yal i miling panangure, gunere monamua. Monangwo i pire Debit hamining yu bol emiraya,

7 Yalhobi tal nigi dongwo ol wangwopring pai tongwo i

God para wai simua dire, kri di ire pirekul si enamua.

Enangure yalhobi moli pire milingpanangure wai pire

gun enamua. 8 Te yalhobi tal nigidongwo ol wangwo

pring pai tongwo i, God para wai sungwohanere, hon

ha di mere si tekimia yalhobi moli piremiling

panangure wai pire gun enamua. Sam32:1-2

9EnaDebit yu dungwiwe, Yuda ari gaungbol olungwo hobi obil han dimo? I ta handikimia. Ari wiyol gaung bol olekungwohobi para han dimua. Hamaing bukuhomakeriga meri hon keralia piro. “EbrahamGod awa ditongwo i a i wa molere, God taniol wai ol na tenangwo sigare kule u wainalga pamia dire moli omia. Moli ongureGod hanere digan momba, tal dime direol wama di hamua.” 10 Tal haung GodEbraham hanere tal dime dire ol wama dihame? Gaung homa bol olungure God yudi ham mo, gaung ya dungure God yu dihame? Gaung ya dungure God tal dimedire ol wama di hamue. 11 Hangure molipire emgi gaung bol olimua. Olungwiwe,God kina si daule molga pamia dire, emgigaung bol olimia, arihobi hanere, EbrahamGod pir tongwo pamia di hamua. God ninol wai ol na tongwo pamia dire Ebrahampir tomia. Tongwo i God hanere, Ebrahamtal dime dire ol wama di hamua. Hangureari wiyol God pir tongwo hobi gaungbol olekimba, kwiana moya Ebraham Godtani aki di na tenangwo pamia dire pirtongwo meri doling bole pir tongwo pa-mua. Pir tongwo i, God hanere yalhobidigan momba, tal dime dire ol wama dihamua. 12 Te gaung bol olungwo hobibongwo i God obil hanere tal dime dire olwama di hankimia. Kwiana moya Ebrahamgaung bol olekungwo haung i God nin olwai ol na tongure na kina u tani ominuadire pir tongwomeri gaung bol olekungwo

Page 210: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 4:13 207 Rom 5:5hobi ereyu pir tongure God hanere, taldime dire ol wama di hamua.

God aleng kere e tongwo iwe ari pir tongwohobi inangwo ha

13 Ena God Ebraham gang hobi kina alingkere e tere, ganba para weni inama direha bling i tibi ol e tomua. Tongwiwe,Ebraham God Lo krehaman ha wine ongwoi pire aling kere e tekima. Ebraham Godnin ol ni teralga u wai nanua dungwo hai tani pir tere, si daule mongwo i pirealing kere e tomua. 14 Krehaman ha Lowine onangwo hobi God ganba terala direaling kere e tongwo i inamo? Ta iki-namia. Inangwo God aling kere e tongwoi u hasu panamba. Hasu paikimia. God pirtongwo hobi obil i tibi ole inangwo pamua.15God Lo krehaman ha a i si wakire i bangiolangwo yalhobi, pring pai tenangure, gulbir inangwo pamua. God krehaman ha Loyal taumongwo bani uma, i bangi olammo,olekinam mo, oli namba, olo humua.

16 Ena ha memini yu pangwo i pire Godganba pirari pare Ebraham gang teraladungwo i, God pir tongwo hobi obil alingkere e tomua. God pir tere Krehaman ha Lowine ongwo hobi obil tenangwo paikimia.Ebraham God pir tongwo meri ari tau yupir tongwo hobi para tomua. Tongwiwe,nan ari wiyol God pir tominga hobi kwianamoya Ebraham tani moma di piminua.17 Piminga meri iwe, ha maing buku alai God Ebraham ha yu di e tomiraya, “Nigalni wiyol miki weni male siru dinamua,”dimia. Dungwo yal iwe, ari gongwo hobiuling yungure airimia. Te God krehamanha di engwo meri talhan tau hankimingatali grang wine ole u tibi ongwo haminua.18 Haminga iwe, God Ebraham “Ni wanigalni miki male siru dinamua” ditongwo ipir tekinamba, God ha pangwo dimia dire,nomani su su sikire pir tomua. 19 Pir tereEbraham iwe, eungbi Sera kina temini terekara bi dimani ere golba amia gir ta kulnenangwo paikimba, God ha dungwo i hapangwo dimia dire yol e pir tomua. 20 EnaGod awa ha ditongwiwe, Ebraham nomanisi gogo dalkima. God ha yu di na tomirayahasu ta dikimia, emgi i tibi ol na tenamiadire, wai pire God maa e tere tere momua.21 Molere God awa ha dungwo i weni karau tibi unamia di pire momua. 22 Mongwo

i tal dime dire ole molkimba, God hanere,Ebraham na pir na tongwo pamia dire,tal dime dire ongwo yal moma di hamua.23 Ena Ebraham God pir tomia hanere, taldime dire ongwo yal moma di hangwo hai Ebraham tani taman. 24 Nan EbrahamGod pir tongwo meri yu pir tenamingahobi para yu na hanangwo pamua. Yupamia pi eminga yal Yisas gongwo God ninuling yungure airungwo pamia dire, pirtere moli naminga, tal dime dire ole molk-inaminba, God nan pir tenaminga i hanereamane dime dire mongwo meri monua dina tenamia. 25 Ena Yisas iwe, God bai nusi olungure, ya ganba bani ure golere, nantal nigi dongwo ol waminga gul inamingameri yali yakel dire ire gole hon airimia.Airungwiwe, nan digan mominba, God nahanere tal dime dire oma di na hamua. Jen17

5God “nan amane dime dire monua,” di na

tongwo ha1 Ena nan Yisas tani ulbe hane a na tomia

di pir tomingiwe, God hanere, amane dimedire monua di na tongure, God nan kinagumana pule ire u tani ominua. Omingerepi tege eminga Yal Yisas Kraist nin algiya bongwo i hanere, God yong ki e natekungwo pamua. 2 Yisas iwe, nan pirtominga i pire na aule i pi God pirari parea siribi sire ol wai ol na tongwo i, iremominua. Molere God amane weni momadi piminua. Piminga meri iwe, nan emgiereyu monaminga pire nomani su su sikireGod tani onangwo pamia di pir tere pitege ere moli naminua. 3 Ena amane mon-aminga i tani wai pir tere moli namingataman. Tal oun dongwo u na au sinang-wiwe, para yu wai pir tere moli namingapamua. Tal oun dongwo u na au sinangwomoli namingiwe, nimni monaminga pire olna tenangwo pamua. 4 Ol na tenangwiwe,God grang wine ole wara kere dagi direoli naminga pamua. Oli pire nomani sususikireGod aki di na tenangwopamia dire, pitege ere moli naminua. 5 Pi tege enaminuadiminga iwe, gai ta golkinaminua. Godyong miling na tere, nin Kwiang bai nusi olangure yona wu bilkinamo? Yongmiling na tomia nin Kwiang pirari pare nusi nan monaminga bani olangure yona wu

Page 211: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 5:6 208 Rom 5:21binamua. Binangwo pangwo ipire gai tagolkinaminua.

6 Ena tal nigi dongwo ol wamingere Godpring na tongwo i nan kri di olamingakunung paikinamba, God habang ta baere Kraist bai nu sungure ure golere, nanGod mobina hal wa tominga hobi u wainaminga pire nin algi ya bole ulbe hanea na tere God tomua. 7 Nan amane mon-aminga, yal ta kuman kine na tere gol natenamo? Ta gol na tekinangwo pamua.Te nan pirari pare talhan anekungwo hobite monaminga, yal ta ere para yu kumankine na tere gol na tenam mo, ta pir kunolekiminua. 8 Olekiminba, nan digan moleGodmobina hal wa tominga hobi God yongmiling na tere, wang Yisas bai nu si olun-gure, kuman kine na tere gol na tomua.9 Gol na tere algi nan tal nigi dongwo olwaminga God pring na tongwo i tobo olebina sungure, nan digan mominba, Godna hanere tal dime dire ol wama di nahangure God kina u tani ominua. Omingai tani taman. God na si pi ha hol baniolangwo pamba, Yisas tal ol na tongwo ipire nan na han uning si olungure moliuminua. 10 Ena homa nan God kina kianapare gumana kuleminba, omaga God wangbai nu si olungure, gol na tongwo i piregumana pule ire u tani ominua. Omingiwe,Kraist mol pai ongwo i pire God aki di natongure sigare kule u wai ominue. Pirerepi God aring hobo mominua. 11Mominga itani taman. Nan pi tege eminga Yal YisasKraist tal ol na tongwo i pire God kina utani ominua. Omingiwe, yal i honagi ol natongwo i nan God wai pir tominua.

Adam gonaminga hol i tibi olimba, Yisashon monaminga hol i tibi olungwo ha

12 Ena nan kwiana moya tani weni Adamiwe, homa weni tal nigi dongwo ongureGod pring tomia. Tongwo pring iwe, siwadire u bir omua. Ongure nan ganba ari hobigominia. Te omaga nan ere tal nigi dongwool waminga God pring na tomia gominua.Jen 3

13 Homa God Lo krehaman ha olo u tibihungure, ari hobi tal nigi dongwo bani wamomua. Momba, Lo pirikire talime ongwohobi ha di mere si tenangwo paikimua.14 Paikimba, Adam mongwo bani aineremale i ungwo ungwo, emgi Lo tongwo yal

Moses u tibi omia. Piremongwohobi Adamtal nigi dongwo ongwo tali ta olkimba,gonangwo ha kuria i yalhobi mongwo banipai wa dungure para gomua. Adam talongwo ha ire, emgi ungwo yal Yisas talongwo ha ire dire, piri ominba, emgiungwo yal i tal ongwo haang mo yu omua.15 Ena Adam ongwo i, God nan ari milnapir na tongwo i kina u kunung kunung tahomia. Adam tal nigi dongwo ongure aripara weni pring bani ainere kul emia golwai simua. Simba, God nan ari milna pirna tere, Yisas Kraist bai nu si olungure,ure pirari pare gol na tere ol wai ol ol natongure, nan ari wiyol miki weni sigarekule u wai ominua. 16 Ena nan kwianamoya Adam yal tani weniga momba, talnigi dongwo ongwo God pring tongwo iwe,nan para weni u na au sungure iminua.Imingere God ha hol oun dongwo ol natomua. Tomba, Kraist pirari pare gol natomia nan digan mominba, God na haneretal nigi dongwo pring paikungure tal dimedire ol wama di na hamua. 17 Ena yaltaniga tal nigi dongwo omia. Ongwo pringpangwo iwe, nan ari para weni ire gominia.Gominba, Yisas Kraist gol na tongwo ipireGod pirari pare prina kri di ole na tomua.

18 Ena yal taniga God mobing hal watongwo pring iwe, nan ari para weniiminua. Iminba, yal taniga Gd grangwine olere, tal wai ole amane mole gol natongwo i nan ari para weni sigare kumin-gere, God amane dime dire mona di natomua. 19 Te yal taniga God grang si ol-ungwo pring iwe, u nan na au sungure talnigi dongwo ol wa mominua. Mominba,yal taniga God grang wine olere, tal waiongwo i God hanere, nan ari miki weniamane dime dire mongere pring pai nitekima di na tomua. 20 Ena homa GodLo krehaman ha di na tongwiwe, tal nigidongwo ol waminga pring pai na tongwoi di ba bol na tomua. Te nan ari tal nigidongwo ol waminga God pring na tongwoiwe, pai wa dire u bir omba, God pirari paretal wai ol na tongwiwe, u bir weni omua.21Homa tal nigi dongwo ol waminga pringbani na kul engure gominba, God piraripare milna pir na tomia, Yisas Kraist ninalgi ya bole sigare kul na tomia, u wai piremoli naminga naminua.

Page 212: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 6:1 209 Rom 6:216

Nan Kraist kina ereho gominga ha1 Ena tal nigi dongwo olkinaminga God

pirari pare honagi ol na te molkinamia, talnigi dongwo onaminga God pring na terehonagi bir ol na tenamia, tal nigi dongwomiki weni onaminua di pinia. Pinga ipaikimua. 2 Tal nigi dongwo pisolimingahol iwe, kara pisoliminia hon onamno?I ta olkinaminga pamua. 3 Ena nan nirbilere, Kraist Yisas kina hon guwa sire utani ominua. I pirere tal nigi dongwo nahan hongwo i si bil di na tomua. TereYisas gomia nan para gominia di pirikino?4 Nan nir bil na tongwiwe, Kraist gongwomeri gominia. Gomingere Nabe God nimnimole ulung yungure, Kraist hon airimia.Airungwo meri nan tal nigi dongwo olwaminga hol i pisole, God mol pai audungwo hol i moli ominua.

Kraist kina ereho aire hon mominga ha5 Ena, nan Yisas kina si daule mon-

aminga pire gomia nan gominua. Gol-ere hon airimia nan ere para airaminua.6 Te nan tal nigi dongwo pring homa iwaminga i, Kraist er pera bani gol na to-mia nan tal nigi dongwo ol wanamingapaikimia. Paikungwo ipire omaga tal nigidongwo ol waminga pring bani ta na hanholgi di molkimua. 7 Molkimia homa talnigi dongwo ol wamga pring bani na hanhomba, omaga gomingere nan tal nigidongwo ol waminga pring bani ta na hanholkimia, wigi yal mole tal nigi dongwopring bani hon ta mole wakinaminua.8Wakire nan Kraist gongwo bani gominia.Golere yali aire mol pai au dungwo ongwobani nan para yu aire naminga pama dipiminua. 9 Ena Kraist golere airimia emgihon ta golkinangwo pamua. Hon gonamatal ole goname? 10Kraist iwe, haung tanigagole, nan ari tal nigi dongwo ol wamingaprina tobo tenaminga meri para tomia,emgi hon ta gole prina tobo hon tenangwopaikimia, aire God kina si daule molere, hadi yuwo ya ol pire pire momua. 11Mongwomeri iwe, ni yalhobi ereyu tal nigi dongwool wanga hol i mobin hal wa tere, Godguman tere, Kraist Yisas kina ha di yuwo yaol pire piremongamerimoli nanga pamua.

12 Ena tal nigi dongwo ol wanga holi no-mani gaung tere wakio. Wananga ware talnigi dongwo ol wanga i ni han holgi dinan-gure, pir tenanga pamua. 13 Pangwo i piregaun bani tal nigi dongwo olala di pinangairai aidole, Kraist gole hon airungwo meriairirawa di pire God tani pir terere, grangwine olere gaun kene olere, tal dime direole moli nanga pamua. 14 Yu oli nanga talnigi dongwo ol wanga bani hon ni han taholkinamua. Homa nan God Lo krehamanha pirere tal nigi dongwo ol wamingabani na han hongwo mominia. Mominba,omaga tal nigi dongwo ol waminga prinatol di ire God pirari pare a nabile na tongwobani mominua.

Nan tal wai u na han hongure honagi oltominga ha

15 Ena God Lo krehaman ha na hanholkungure, God pirari pare ol wai ol natongwo i na han homia. Hongwiwe, na talnigi dongwo hon onamno? Olkinamingapamua. 16Te tal ta nan na han holgi di mo-nangwo nan pir tere wine ol monamingapamua. Pangwiwe, nan tal nigi dongwoonamingere, prina i na han honamia molipire gonaminga pamua. Te God grangwineonamingere, God nan na han honangure,si daule moli pire gumana pule ire u taninaminga pamia di pirikino? Homa nantal nigi dongwo ol waminga bani na hanhongure wa mominia. 17Mominba, omagaGod ha maing a i si ware wine omingere,God na han homia, wai piremaa e tominua.18Ena tal nigi dongwo ol waminga pring nahan hongwo bani mominba, God na tol diire ari sungwo bani engure, amane dimediremonaminga pire na han homua. 19Enana ha bling su digiwe, ha i ogolo pirikingaipire ni ari hobi nin nomani si pingameri ditibi ol ni teiwa. Tega ha i yu pamia. Homani arihobi Lo isusu olere, tal nigi dongwool wanga holi pir tere doling bonua. Bongameri iwe, omaga aidole nomani si kulusire hon olkirala di pire amane dime diremonanga holi pir tere, God tani doling bolemolio. 20 Hongebe nan tal nigi dongwool waminga pring u na han hongwo gini, amane dime dire monaminga hol i ta una han holkimirawa. 21 Homa yu ol waretal nigi dongwo onga holi wai pama dipino? Ta paikimia, onga i omaga gai gole

Page 213: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 6:22 210 Rom 7:15wania. 22 Ol wanga iwe, gonanga hol itibi ole ol wanua. Wanba, omaga tal nigidongwo ni han hongwo i, God gule ole nitere i pi nin aling bani emia. Engwiwe,nan pi yal i kebering ala i bere grang wineomingere, mol pai gobari e na tongwo iire moli naminga naminua. 23 Te tal nigidongwo ol waminga tobo iwe, gonamingahol dimia. Dimba, God pirari pare aki di nate mongwiwe, yal Kraist Yisas kina u tanipire ha di yuwo ya ol pire, mol i naminganaminua.

7Kraist pir tongwo hobi Lo han holkungwo

ha1 Ena girhobo, nan hon mominga haung

God Lo krehaman ha kene ol na tere na hanhomba, gonaminga kene ol na tekinamuadi pirikino? 2 Ha bangi biire dinamingapiro. Al ta wiimbi hon mongwo haungiwe, yal al suri si daule pana gale wamba,emgi wiimbi gongure al i, ayo, winambikina mobilgarai gomia dire, pi yal ta galenangwo pamua. 3 Pamba, al ta wiimbi yamonangwo aidole, pi yal ta gal enangwiwe,al i yal wou sinangwo pamua. Pamba,wiimbi gonangwo, al i pi yal ta gal enang-wiwe, Lo wou simua dinanga paikimua.

4 Ena, gir hobo, ongwo meri iwe, ni yal-hobi monga sina i ereyu pamia. Homa GodLo krehaman ha gwa si ni tomia. Tomba,Kraist gaung gongwo bani para gol tenia,Lo ta hon ni gwa sikimua. Kraist aire honmongwiwe, gwa hon si ni tongure monia.Molere er miling hongwo meri ni yalhobiereyu miling holere, God pir tere amanedime dire moli nanua. 5 Ena hongebeha maing pirkire ya mominga haung i,nan nomani si piminga meri ol waminua.Waminba, omaga God Lo ungwo pirere,eke, homa oli ominga irai God Lo isusuolere, tal nigi dongwo ominga pamia dipiminua. 6 Omingiwe, kara goli namingahol i tibi oliminua. Oliminba, homa molpai Lo gwa si na tongwiwe, Yisas gongwobani gomingere, gule ole na tomua. Tomiakrehaman ha yu olo, yu olkio, di na tongwoi, wine onaminga paikimua. Paikimba,omaga God Kwiang nan yona wu bunguresigare kule, God grang wine ominga i waipamua.

Talime tal nigi dongwo pring ol gogo dal natongwo ha

7 Ayo, God Lo krehaman ha dungwo iha digan dimua dinamno? I ta dinamingapaikimia. Lo krehaman ha nan pirikimna,talime tal nigi dongwo ol waminga prina ipir po sikimingere. Sikinaminba, Lo hayaumiraya, nan prina i pir po siminua. GodLo krehaman ha ni yal ta taling han dongole dagi dikio dungwopirikinaminga, dagidiminga prina i pir po sikinaminga pamba.8 Pamiawe, God Lo krehaman ha tal nigidongwo maing i tibi ol na tongure, tal nigidongwo onamna di pire waminua. Ware talnigi dongwomiki weni ominua. Omingiwe,krehaman ha dikinangwo krehaman haisusu olaminga paikimba, Lo dimia isusuoleminua. 9 Homa God Lo krehaman haolo pirikiminga gin iwe, nan nomani waisi pire mominua. Mominba, omaga Lo pirpo sire tal nigi dongwo ol waminga prina, iari sungure, eke, gonaminga hol wamingapamia di piminua. 10 Ena Lo krehaman hawai dungwo i golkinaminga hol i tibi ol natenangwo pamba, gonaminga hol i obil itibi ol na tomua. 11Tal nigi dongwo omingaiwe, God krehaman ha i tibi ol na tere, kelakul na tere pring bir na tomia gonamingapamua. 12 Pamba, Lo krehaman ha i, Godhamaingnanmol pai onamingapire hawaiweni di na tomua.

13 God Lo krehaman ha wai weni iwe,pring na tenangwo gonamno? I ta go-naminga paikimia. Talime tal nigi dongwoominga i, pring pai na tomia gonamingapamua. God Krehaman ha wai iwe, pringpai na tongwo i di tibi ol na tongure hanpo siminua. Tal nigi dongwo ol wamingaprina iwe, krehamanha di tibi ol na tongwoi obilga nigi doma di pino? Kara u nigi birdomua.

Tal nigi dongwo pring u na yobile i sinaolere na han hol gi di mongwo ha

14 Lo Krehaman ha iwe, God Kwiangha i grang bani di engwo dimua. Dimba,nan iwe, ganba ari mominia krauna su suaulere, holbani tal nigi dongwo omingapring u na han hongure, tal nigi dongwomone ol waminua. 15Ware holbani nan talwai ta onamna di piminga i, hon nomanisala mala olere ogolo olkiminua. Te taldigan weni ta olkinamna di piminga tal i,

Page 214: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 7:16 211 Rom 8:11hon i gumana bani ere ol waminua. Olwamingiwe, nan du hauminga tani gogogogo ol waminua. 16Ware tal nigi dongwoolkinamna di piminba, ol ware God kre-haman ha tal nigi dongwo olkio dire,hobang si na tongwo irai, nan ha i wai wenipama diminua. 17 Dire tal ol waminga ina nan olkiminia, tal nigi dongwo homa olwaminga pring na han hongwiwe, ominua.18 Olere nan ganba ari talime hong mo-minia krauna su su aulere, tal wai dime direonamna di piminba, onaminga paikimua.19 Nan tal wai amane dime dire onamnadi piminga i, olkiminua. Olkiminba, talnigi dongwo olkinamna di piminga tali honominua. 20Ol wamingamaing nan pimingameri pire ta olkiminia, tal nigi dongwohoma ominga prina iwe, na han holgi dimongure olwaminua. 21Olwamingamaingiwe, omaga pir ba bominia, tal wai onamnadi piminga haung i, prina i gintani u naau sungure ol waminua. 22 Waminba, no-mani sina iwe, God krehaman ha i, a i siware wine onamna di piminua. 23Piminba,nan krauna su su aulere, holbani tal waionamna di piminio, te holbani tal nigidongwo u na au sungure, nomani su sui nomani sina i kura bomua. Bongurenomani sina i God grang wine onamna dipiminba, ganba ari mominia gauna banital nigi dongwo onamna di piminua. Eke,nan wai pire milna pai hobai dere molki-minia, gonamna di onamingere ara aki dina tename? 24Nan pi tege eminga yal YisasKraist aki di na tenangwo pangwo ipireGod tani maa e tenaminua. Tere molerekrauna su su aulere, holbani nomani sinai God grang wine ominio, te holbani gaunatal nigi dongwo ol waminga pring na hanhongure pir tominua.

8Nan prina Kraist tol di ire yali nin Kwiang

na tongwo ha1 Ena nan Kraist Yisas kina yona tani

ere mominia. Momingiwe, tal nigi dongwool waminga prina tobo God tenamingameri Yisas haya tomia, ha hol ol na teretobo nigi dongwo ta na tekinangwo pa-mua. 2 Pangure tal nigi dongwo omingaprina pangwomeri gonaminga pamba, GodKwiang ure yonawu bilere, tal nigi dongwool waminga prina na han hongwo i, gule

ole na tongure, si hon ere sigare kuleu wai ominua. Pirere Kraist Yisas yole pir tere tal nigi dongwo ol waminga iaidoleminia. Aidolekinaminga golere gulbir i monaminga bani monaminga pamua.3Nan ganba ari mominia God Lo krehamanha wine onaminga paikimua. PaikungureLo aki di na tenangure sigare kule u wainaminga paikimua. Paikimba, God ninwang bai nu si olungure, nan ganba aripring bolo mominga meri mol na teremomba, tal nigi dongwo ta olkire pringpaikungwo moli pire gomua. Gongwiwe,nan prina pai na tongwo i Yisas gole Godulbe hane a tere na gule olemua. Olungwonan tal nigi dongwo ol waminga pring nahan holkungure mominua. 4Molere homamolpai ole gauna pir tominga i pisole,God Kwiang grang wine ominga i pireGod Lo krehaman ha wine olere, amanedime dire moli naminga pamua. 5 Enayal tau nin gaung pir yuwo ere tal nigidongwo ol wangwo bani pir tere wamua.Wamba, yal tau God Kwiang hol homa etongwo meri doling bole wamua. 6 Enanan ganba bani talhan pir tere gaung piryuwo ere wanaminga i, wa i pi pi ole,gonaminga pamia. Pamba, God Kwiang pirtere wanaminga i, wa i pi pi ole, mol paihon ire yona ura dinangure monamingapamua. 7Nan ganba baniya talhan pir teregauna pir yuwo ere wanaminga, God kiangpai na tenangwo pamia. Pangwo ipire,nan God krehaman ha i, a i si wakiminiawine onaminga kunung paikimia. 8Yal taunan ganba ari hobi nomani si pinamingameri ol wanaminga, God hanere tal wai olewama di na hanamo? I ta hankinamua.9 Hankinangwo ipire omaga nan tal nigidongwo ol waminga pring na han hongwobani ta molkiminia, God Kwiang yona wubimia, grang wine olkimno? Ominua.Ominia nan yal ta God Kwiang yong wubilkinangwo yal i Kraist gamahobo tamolkimua. 10 Molkimba, tal nigi dongwool waminga prina iwe, ol mole gauna i,ha weni kara si gomua. Gomba, Kraistyona wu bile bile moli ongure, God hanere,nan amane dime dire mongwo pamia di nahamia, si hon ere sigare kule u wai ominua.11 Ena God Yisas yulagi engwo bani ninuling yungure airimua. Uling yungwo yal

Page 215: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 8:12 212 Rom 8:30God Kwiang iwe, nan gauna para gonamba,Yisas uling yungwo meri nan para ulnayure si hon e na tenamua. God Kwiang nanyonawu bimia, bilere si hon e na tenangwopamua.

God Kwiang i nan ol na tongure God wangaung mominga ha

12 Girhobo, nan tobo bir bina simiagauna tal ta onamna di pinaminga, on-amin mo, olkinamne? Olkinaminga pamiapiro. 13 Nan wara kere oli naminga, pi piole gonaminga hol i tibi olaminga pamua.Pamba, God Kwiang yulang na tenangure,talime tal nigi dongwo ol waminga hobiaidole, sigare kule moli naminga naminua.14 Namingere God Kwiang na aule irenangwo holi doling bonaminga, boli pipi ole God wang aung weni monaminua.15Molere God boi honagi yal tamolkiminia,wang aung weni kara mominua. HongebeGod kuling go piminba, omaga God Kwiangyona wu bilere aki di na tongure, God nannabe moma di pire, “nabe, nabe” dimingameremominua. 16Momingere God Kwiangi nan kwiana kina hawai olere, God wangaung monua dire di tibi ol na tongwopiminua. 17 Ena yal ta talhan a nenangwohobi ari wo monangwo i gogo tenamo? I tatekinamia. Wang aung nin ha te tenangwopamia. Tenangwo meri iwe, nan para Godyu ha te na tenangwo inaminga pamua. Hate na tere God talhan a nongwo hobi YisasKraist nan kina na tenangure inamingapamua. Inaminga iwe, homa Kraist gaunggul ingwo tali nan ere para yu gul honagioli pire, emgi God mol pai nabilungwo nuke na tongwo bani, Yisas kina pi haneinaminga pamua.

Emgi nan mol pai wai inaminga ha18 Ena omaga nan ganba bani gauna

gul ire tal oun dongwo u na au sinamua.Sinangwo i tamanamia, emgi God mol paiwai weni na tenangure inaminua. 19 TeGod talhan ol engwo hobi, nan God wangaung molere si hon enaminga pire, a nonole na kwi han momua. 20 Momiawe, mehomena, dua hau, kun awi talhan hobipara weni tal nigi dongwo ta olkimba,me homena talhan hobi ta di kung garesikimio, te dua hau hobi ta ere mol kunggare sikimua. Sikungwiwe, God pungwomeri sikimua. 21 Sikimba, emgi nan si

hon enaminga haung, God talhanhobi parasi hon e tenangure sigare kule u wai na-mua. 22 Hamen haya moli ungwo ungwoomaga para mominga haung i, God talhanol engwo hobi para weni agir gir kulaladire gul ingwo meri imua. Ire moli pireemgi si hon ere sigare kule u wai namua.23 Nangure nan ari hobi para gul iminia.Gul iwe, nir gole, nibil ole, hai mere, milnapire tal nigi dongwo u na au simia, “eketal onamne” di pire mominua. Mominba,God Kwiang na tomia ire, emgi God wangaung monaminga i tibi ol na tenangure,nan gauna hon sigare kumingere nibil gulkina hon ikinaminga pamia dire nomanisusu sikire pi tege ere kwi han mominua.24 Momingiwe, tal tau haminga tali kwihan momno? I ta molkiminua. Tal tauhankiminga tali emgi u tibi unangwo i pirekwi han mominua. Mominga meri Godhoma tal ol na tongure sigare kule u waiominia, emgi hon yu ol na tenamia dire, pitege ere kwi han mominua. 25Momingiwe,u tibi hunangwohanere nigi de piregin tanipisolamno? I ta pisolekinaminia. Nimnimole kwi ole ole moli omno.

26 Ena na nan moli naminga kunungpaikimua. Paikimba, God Kwiang yona wubilere aki di na tomia. Nan God ha di temominga mominga emgi talwa dinamne?dire nomani si piminga meri iwe, GodKwiang gintani i pire God di te momua.Mongwiwe, God nin Kwiang pir tekinamo?Pir tere nan aki di na tenangwo pamua.27God ari nomani si pimingameri haya hanpo simia. Sire God Kwiang ha dungwo Godgintani pimua. Pungwiwe, God Kwiang arihobi God grang wine onama dire ditomua.Ditongure God haya pimua.

28EnananGod yonamilna teremomingahobi gin ta tal oun dongwo ol na tere, te ginta tal kulang pangwo ol na tere dungwiwe,nan nimni monaminga pire God a yo te natomua. Tere nan ari God na gala dunguremominga hobi a yo te na tomua. 29 Enahamen haya nan ari na ol ekungwo haungGod miling ala panaminga pire haya napare emua. Ere nin wang mongwo merimonaminga pire yona wu bile sigare kulna tomua. Tongwiwe, abinambi homini yalYisas momia, nan arihobi ebering emgi yalmonaminga ipire ol na tomua. 30 Tere God

Page 216: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 8:31 213 Rom 9:9moli naminga hol hongebe na pare engwoi pire nan gala dimua. Dungure nan aridigan mominba, Kraist gol na tomia Godna hangure tal dime dire oma di na hamua.Haneremol pai nabilungwo ereyu na tomiaire mominua.

God nan milna bir weni pir na tomia, naaidolekinangwo ha

31 Ena God u na hole kuman kine na to-mia kiana ara unangwo kulung pinamne?Ta pirikinaminua. 32 Yu ongure Godnin Wang golere, nan tal nigi dongwo olwaminga prina tobo onama dire bai nu siolimia. Olungwo ipire, God talhan paramuru na tekinamo? Pirari pamia na tena-mua. 33Nan digan mominba, Kraist gol natongwo i hanere God nan tal dime dire olwama di na hamia. Hanere na pare engwomominia ara ha di mere si na tename? Arita ha di mere si na tekinamua. 34 Te YisasKraist gongwo bani God uling yungure honairere, God aling weni hol i molere, aki dina tenama dire ha di te momua. Momia talnigi dongwo ol wanga prin i tobo tenanuadi na tenangwo ara diname? Ta dikina-mua. 35 Kraist nan yong miling na tongurenan kina gwa sire mominia. Momingabani ara ure na a poira siname? Tal oundongwo u na au sinamio, te gul inaminio,mena gonaminio, te gal kul wa dunaminio,ha hol inaminio, te ganba banta pire kulpinaminio, ari tau na sinamio, tal yu olna tenangwiwe, Yisas nan kina a poirasinamo? Ta sikinamia. 36 Ena ha maingbuku yal ta God ha yu ditomiraya,

Nan ari hobi ni monga pire gamnahobimominia ari

tau nigi de pire girungwo tangwo nasigomia.

Sigongwiwe, kun sipisipi mongwo meremominia

hanere na sigomua. Sam 44:2237 Yu ol na tomba, Kraist yong miling na

tere aki di na tomia pirere, nimni momin-gere a poira si na tekimua. 38 Tekimia,gonamin mo, hon monamin mo, kwia en-sel ol na tenam mo, kwia nigi dongwo olna tenam mo, singaba hobi ol na tenammo, tal omaga dungwo haminga hobi mo,emgi u tibi nangwo mo, tal nimni mongwohobi mo, 39 hamen tal mo, ganba tal mo,talhan tau dungwo hobi para weni pi tegeeminga yal Kraist Yisas gol na tongwo i

pire God yong miling na tongure, si daulemominia haang daminga hobi a poira si natenangwo kunung panamo? I ta paikinamadi piminua.

9Pol Isrel ari irawe diremiling gul sungwo ha

1 Ena na Kraist pir tere molia, ha wokara dia, hasu ta dikiwa. Dikiga i, GodKwiang yona wu bilere, ha i grana baniere aki di na tongure diiwa. 2 Dire Is-rel ari hobi Yisas pir tekimia na hanere,milna gul go sungure priga oun domua.3 Dire na Kraist kina gwa sibilga i, Kraistha di tegere kraing mongwo na a poirasi olangwo olere, na arina Isrel ari hobiKraist kina gumang pule ire u tani pire, naaibina maulung sinama di piriwa. 4 Sirena arina hobi kwiana moya Isrel gang mo-mia, hongebe God yulang i tibi ol tongurehamua. Hangure God aling kere ere nangwa sire u tani naminua ditongwo ha i,gang hon malungwo hobi a i ware pimua.Pungwo i God kwiana moya Lo krehamanha i tani ditongwo pimua. Pirere God awaha para weni ditongwo pimua. Pire hamaing oo ala honagi pangwo i ere para yupimua. 5 Pungure kwiana moya Ebrahamire, Aisak ire, Yekop ire dire, mongwo baniaine aine male i ungwo ungwo, gang tasingaba Kraist u tibi emua. Engwo yal iwe,God yulang tongure, ari para weni breng aholo sire aki di te mongwo bani momua. Iha weni.

God nan kul ega monama dire pare engwoha

6 Ena homa God awa ha di engwo i utibi homo? Ongwo haminua. Isrel arihobi male siru dire gir kul engwo hobipara weni gang momo? Tau momba, tauta molkimua. 7 Te kwiana moya Ebra-ham gang ere male siru dire moli ungwobani Ebraham gang tani momo? Ere tamolkimua. Homa God Ebraham ha yu dit-omiraya, “Aisak kul enangwo hobi ni galniobil monamua.” Jen 21:12

8 Dungwo ha i memini yu pamia. Ebra-ham gang male siru dungwo hobi muruGod wang aung ta molkimua. Nan Godaling kere engwo pir tominga hobi obil Godwana auna monamua dimiraya mominua.9 God aling kere engwo ha i yu pamia, “Me

Page 217: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 9:10 214 Rom 9:29erin taniga mol wai sinangere, eunbi Serawang kul nenamua” ditomia. Jen 18:10,14

10 Ditongwo ha iwe, Sera gir kunangwoi tani taman. Al Rebeka i kwiana moyaAisak imia. 11 Ingwo wang su kwal gir kulnomua. 12 Olo kul mena olkimia yasurital nigi dongwo ta olkimba, God nomanisi piriga mere onama dire al Rebeka yuditomia, “Wani su kul nenanba, wani emgiYekop aki di tegere wani homini Iso i yamonamua. Molere wani emgi nir honagi oltenamua.” Jen 25:23

13 Dungwiwe, God homa ya mongwohaung ebir si emia, “Ari tau tal wai ol natenangwo hobi tamamia. Te ari tau pareere nu ke tega hobi obil na wana aunamonamua,” dipimua. Mal 1:2,3

14 Ena God ari para weni pirere, ari taupare emia, tau pare ekimua. 15 God tal yuongwiwe, nigi domo? Ta dekimia. Waipamia pire God Moses yu ditomia, “Nanari tau milna pir tenamna di onamingatenaminua.” Eks 33:19

16 Yu ongwiwe, yal ta God miling pirena tenangwo irala dinangwo yal i gogotenamo? Ta tekinamia. Te yal ta ha mainghonagi olgere, God miling pir na tenamuadi pinangwo yal i gogo tenamo? I ereta tekinamua. God nin pinangwo merenu ke tere tenangwo pamua. 17 Ena hamaing buku homa God Isip singaba Peroha yu ditomua dire, mining bol engwo yupamia, “Ni singaba molere, Isip ganba banikene onana dire, i tibi ol ni tega monia.Mongiwe, na tal ta ol ni tegere, ari ganbauling holo holi na hana awala ganama dire,i tibi ol ni teiwa.” Eks 9:16

18 Yu dungwiwe, God yal tau milna pirna terala di onangwo yal i para tenamio, teyal ta tal ta ol tegere nomani du dinama dionangwo yal i ere ol tenangure nomani dudire wanamua.

God yong ki ere yong wai ere dungwo ha19 Ena God yu ongwo i olere, nan ha di

mere si na tongwo i tal omingere di natome? Te God tal ta ol terala di onangwo i,ara erwepera dire hobang si tenangwohaniname? God nin grang wine ole onangwopamia, tal onamne? 20 Dinba, ni yal arahadagi dire God mana di tenanga piname?Ganba mugu wure adagi sinia. Singa i

ganba i talongwo na wure adagi sine? di nitomo? I ta di ni tekimua. Ais 29:16

21 Ganba wure adagi sungwo yal i talta ol erala dire ol i nangwo paikinamo?Para panamia. Ganba tau wure gin ta talwai ol enangwo i para onangwo pamio,te gin ta tal digan ta onangwo i ere paraol enangwo pamua. 22 Engwo meri Godnan ganba ari mominga bani ere yu olna te momua. Molere nan ari yal al talnigi dongwo ol waminga hobi yong ki e natomia na sinangwo pamba, yong ura direna han uning si olimua. Na han uningsi olungwo i talongwo olime? 23 God nuke tongwo hobi miling pir tere mol painabilungwo inama dire, ari hobi han uningsi olimua. 24 Inangwo iwe, inama dire galadungwo hobi nan mominua. Momingiwe,nan Yuda ari tani ta gala dikimia. Wiyolhobi para weni gala dimua. 25 Dungwiwe,God hana togu yal Hosia awa ha dire yu diemiraya,

“Yal tau homa na maa e na tere pirna tekimba, omaga pir na tomua.Tongwo hobi homa mongwo yonamilna tekiba, omaga yona milnateiwa, diteiwa.” Hosia 2:23

26 Dire buku mining ta yu di emiraya,“Homa God ari wiyol tau hanere, ni

yalhobi pir na tekinga monua, dimia.Dire emgi hon aine, ni wiyol hobi nawana auna monua, dimua.” Hosia 1:10

27 Ena hana togu yal ta Aisaia Isrel arihobi mongwo pire yu dimia,

“Isrel ari maker dungwo meri mole mikiweni malemba, yal tan taniga God akidi tenangure sigare kule u wai namua.28 Nangure hamen singaba ha hol ol-ere, ebir si wai olere, ganba ari talnigi dongwo ol wangwo pring tobokunung pire tenamua.” Ais 10:22,23

29 Tal yu onangwo ha iwe, Aisaiahongebe yu dimia,

“Ena kwia ensel kene ongwo yal hamensingaba nan

ganba ari miling pir na tekinangwo,Sodom Gomora

malgi wai sungwo tali na oona malgi yuwai sinangure,

galna ta malekinamba.” Ais 1:9Isrel arihobi honagi yulang bole olere

amane dime dire molala di pungwo ha

Page 218: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 9:30 215 Rom 10:1430 Ena ha i memini u tal mere ome?

Wiyol ha maing pi pa dikinangwo malgiari hobi God grang wine olere amane dimedire molkinamba, yalhobi God ol wai ol natomia dire pir tomia, God hanere piraripare aki di tongure, sigare kule uwai omua.31 Omba, Isrel arihobi God krehaman hapirere, amane dime dire moli nala direhol wa dumba, hankimua. 32 Hankungwoi talongwo hankime? Isrel ari hobi Lokrehaman ha nega dire wine olere, amanedime dire momna di pimba, Kraist ol waiol na tomia dire pir tekimia ta molkimua.Kraist mongwo hankire omba, pire wabosungure hogal simua. 33 Sungwiwe, hamaing buku awa ha ta yu pamiraya,

“Saion malgi yal ta eminua. Emingereari wabo sungwo

hulu dungwo meri momua. Momia yaltau wabo sinangure

hogal bir sinamua. Sinamba, yal tau yali aki di na

tenangwo pamia dire pir tenangwo hobiwabo sikire gai

ta golkinamua.” Ais 8:14, 28:16

10Isrel arihobi God amane dime dire mongwo

meri molkungwo ha1 Ena girhobo, Isrel ari hobi piriga milna

gul sungure God sigare kul tenama dire,na girungwo tangwo God ha di te moliwa.2Molgere yalhobi God grang wine onamnadire oli omba, ongwohobokumadi haniwa.3 Kungwiwe, God pirari pare amane dimedire mongwo hol i doling bolia dipimba,ta bolkima. Nin amane dime dire molaladi pungwo meri pire wine ole moli omua.4Ena Kraist grangwine ole yol e pir tongwohobi God krehaman ha wine oli omingereGod kina gumana pule ire u tani namna dipirikimua. Nan diganmominba, Kraist tanigol na tomia dire pir tere, God kina gumanapule ire u tani namna di pimua.

God ari paraweni uwai nama di pungwo ha5 Ena hongebe weni yal Moses God

honagi yal momua. Molere ha ta yu diemiraya,

“Ari yal tau God krehaman ha paramuruwine onaminga

hanere, amane dime dire mona di natomua dimirawa.

Dimiraba, yal ta God krehaman ha paraweni wine

onangwo ari tamolkimia, ha hobi oun depamua.” Lev 18:5

6 Pamba, ha maing yu pamia, Yal taKraist ol wai ol na tongwo pamia dire yole pir tere wine onangwo yal i God hanere,haya amane dime dire moma di hangure,sigare kule u wai omua. Omba yal ta Kraistaki di na tenama diremole, “aramo hamenbani name?” Diu 30:12 dinamia. Te yalta Kraist mongwo wa dulala dire mole, “ara ariyulagi engwo bani name?” dinamia. Diu30:13

7Dinangwo yal i nomani ta paikinanguredu ha dinamua. 8 Ena ha maing yu dikimia,ha maing iwe, “nan mominga gauna banidimia ebir si pire pire moli naminua.” Diu30:14

Pire Yisas yol e pir tere grang wineonanga pire ha maing yu di ni teiwa. 9 EnaYisas gongwo i God nin uling yungurehon airimia. Aire kene ol na tere hamensingaba momua dire, nomani si pir terewanaminga, God aki di na tenangure sigarekule u wai naminua. 10 Yu naminga, Yisashaang dal yuwo ere singaba Kraist mo-mua dire nomani si pir tenaminga, tal nigidongwo ol waminga pring pai na tongwoi, God para wai simua dire, haya kri di olena tenamia, nan God kina gumana pule ireu tani naminia. Te nan pir tominga maingdi tibi olaminga, God aki di na tenanguresigare kule u wai naminua. 11 Ha maingbuku ha ta yu di emia, “Yal ta yal i olwai ol na tongwo pamia dire yol e pir terepi tege ere moli nangiwe, pire gai ta goltekinanua.” Ais 28:16

12 Ena Yuda ari God ta mongure, tewiyol hobi God ta mongure su momo? Tamolkimia, God tani weniga momua. Mol-ere Yuda ari wiyol hobi kina ni hanegakunung kunung mona di hamua. HanereYuda ari mo, te wiyol hobi para galadungwo meri pirari pare awai honagi akidi tere ol tomua. 13 Tongwo ha iwe, bukuyu di emia, “Yal ta God aki di na tenamadire sirin bol tere gala dinangure, God akidi tenangure sigare kule u wai nangwopamua.” Joel 2:32

14 Pamia, ena yal ta Yisas pir tekinangwotal ongwo gala dire sirin bol tename? TeYisas moma di pirikinangwo, talongwopir tename? Te yal ta Yisas momua di

Page 219: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 10:15 216 Rom 11:9tibi ol tekinangwo, yal i ara ditenangwopiname? 15 Te God honagi yal bai nu siolekinangwo, ara Yisas momua di tibi oltenangwo piname? Ha maing buku ha tayu dimia, “Yal ta grang hongwo bani haura pangwo ire u nan mominga bani di tibiol na tenangwo pire, ha mining dinga waipiminua” Ais 52:7

dinaminua.Isrel arihobi ha maing buku ha wai iwe, pir

tekungwo ha16 Dinaminba, ha ura pangwo i pir

tekimia. Pir tekungwiwe, God hana toguyal Aisaia ha yu di emiraya, “HamenSingaba monia, ha di tibi ol tominga ha iara pir na tome?” Ais 53:1

17 Homa ha i pir po sire, emgi yol epir tominua. Te homa Kraist ol wai ol natongwo ha maing di na tekima, nan ari pirpo sikimingere. 18 Sikinaminga pamba, hai haya pir po siminue.

“God honagi ari ganba uling holo holo ipire nega dire

ari hobi di tibi ol tongure pai omua.” Sam19:4

19 Ena na ha ta hon sirin bol nitenaminia. Isrel ari hobi God haang pirpo sikimo? Para pir po simia. Homa Godhonagi yal Moses ha yu dimia, “God yudimia,

Na God molia. Wiyol tau aki di teralua.Teralgere

ni Isrel ari hobi hanere, nigi de pinanua.Te wiyol

tau hamaing pir po sikimba, aki di teral-gere pir po

sinamua. Sinangwo hanere, yon ki etenanua.” Diu 32:21

20 Yu dungure Aisaia ari moma pama dipirkire yu dimia,

“Wiyol ta na wa dukungwo hobi omagana i tibi ole

hamua. Te ari tau na hana pirikungwohobi omaga

na hana pimua.” Ais 65:121 Yu dimba, Isrel ari mongwo maing

hanere yu dimia,“Gobari weni na Isrel ari hobi nomani si

kulu sinamadire ana diri bole di te moliba, yalhobi

kraung giyal taning pir gogo dale momua.” Ais

65:2

11God Isrel ari tau obil awai ol tongwo ha

1 Ena yu ongwiwe, God Isrel ari hobihanere, nigi de pir tere mobing hal watomo? Ta tekimia. Na para Isrel yal iraimominia. Molere kwiana moya Ebrahamya, te Bensamin gangmominia. 2Momingahobi God pare ere nu ke na tere, na gamnahobo momua dimia. Dire omaga aidolimo?Ta olekimua. Olekungwo ha iwe, Godhonagi yal Ilaiyamol pai ongwomaing pirehanere, ha maing buku bol emua. Engwoha i Ilaiya molere, Isrel ari hobi mongwomaing hanere, God ha di mere si tere yudimia, 3 “God ye, Isrel ari ni hana togu yalhobi sigomio, te bol migi ta kulere, ni gu-man tongwo bol i sigui di olimua. Olungwona hana togu taniga moliraba, yalhobi nawa dure na si golala di omua.” 1King19:10-14

4 Dimba, God ha mong di tongwo iraital ha dime? Dungwo ha i yu pamia, “Naari sewen tausen pare egere ya momua.Molere kwia Beal pir tekirer, na tani pir natere grana wine omua,” dimia. 1 King19:18

5 Ongwo meri iwe, God ari tau piraripare ya mone pare engure mominua. 6 Enanan ari awai honagi nega dire olemomingaipire na pare ere aki di na tomo? I tatekimia. Yu onangwo i pirari pare na tek-inamia, honagi tobo obilga na tenangwopamba, God yamone pirari pare to bir holea siribi sire na pare ere aki di na tongwo iya pai momua.

7 Ena Isrel ari hobi mongwo maing yupamia. Isrel ari para weni God wai pirna tere aki di na tenama dire hol wadumba, hankimua. God Isrel ari tan tanipare engwo hobi obil wa dure hamua.Hamba, ya mongwo hobi God na hanki-nama dire omeling nambol tongure han-kimua. 8 Hankungwo ha iwe, ha maingbuku ha yu di emia,

“God nin ari nomani sina i ol tongure dudale momio,

te omeling nambol tongure hankimio, tesi pera

ditongure pirikirere, gogo moli ongwoongwo omaga

ere para ya mol pamua.” Diu 29:4,Ais29:10

9 Ena God hana togu yal Debit ha ta ereyu di emiraya,

Page 220: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 11:10 217 Rom 11:26“Isrel ari hobi God homena si gal tongwo

i hanere,aki di tenangwo paikimua. Paikimba,

homena sigal tongwo i wabo sinangure, tobo nigi

dongwotenangwo ire gul ai monangwo pamua.

10Monangureomeling nambol tenamio, te tal oun

dongwo u ausinangure ikwi bole monangwo pamua.”

Sam 69:22,23God ari wiyol hobi obil pare ere aki di terala

dungwo ha11 Ena Isrel ari hobi hogal sungwo i ul

pai monama di pino? Ul pai molkinama.Hogal sungure God wiyol tau aki di tomiasigare kule u wai omua. Ongwo meri iwe,Isrel ari hobi hanere, nigi de pir tenamua.12Te yu ongwiwe, Isrel ari hobi Godmobinghal wa tomia, God hanere aidole, wiyol tauol wai ol tere imua. Te Isrel ari hobi Godpir tekimiaGodhanere aidole, wiyol tau akidi tongure sigare kumua. Sigare kungwo iwai pamba, emgi Isrel ari hobi hon nomanisi kulu sire God pir tenangwo gin iwe, waiweni panamua.

13 Ena na omaga wiyol monga hobi ha ipinana dire di ni teiwa. Di ni tega hobi Godna nu sungure honagi ol tega yal aposelmolia pinana dire, di ni teiwa. Tere nahonagi olga i nega dire oliwa. 14 Olgiwe,nan gamna Yuda ari hobi hanere, nigide pire, nomani si kulu sire sigare kuleu wai nama dire, honagi yu ol ni teiwa.15 Ena omaga God Isrel ari hobi mobing halwa tomia wiyol tau hobi na gamna hobomomua dimia. Dimba, emgi kul enangwohaung Isrel ari homa malungwo hobi tauire, te wiyol tau ire dire, na gamna hobomomia ala wo dinamua. Dinangwo iwe,Isrel ari gole hon airungwo meri yu on-amua. 16 Ena ari plaua miki weni nonegale taniga hongebe none ganangwo i Godtenamia. Tenangwiwe, breti gale enangwohobi para weni God homena muru dina-mua. Te er dulung taniga God tenangwiwe,er yolang para tenamia inangwo pamua.17 Pangwo mere iwe, Yuda ari hobi er tahaang olibi yolang dungwo meri momua.Molere tau God pir tekimia yolang taubigi dire pisolimua. Pisole bigi dungwo

goiring bani ni wiyol Yisas pir tenga hobini aule i pi bani adagi si ere han si dauleengure, sigare kule wai bonua. 18 Bonba,er yolang dimani aki di tomo? Ta tekimia,er dimani ganba egere gi di mole aki ditongure er yolang bongwo meri, Isrel arihobi ni wiyol hobi ereyu aki di ni tomua.19 Tomba, ni wiyol hobi er yolang bigidungwo i aibing maulung siminua dinia.20 Dinga i ha wo dinba, Isrel ari tau Godpir tekimia er yolang bigi dungwo merimomua di pirikino? Te ni amane moleaibing maulung siga han si daule na to-mua di pino? Di pinga i paikimia. Godyamoni pirari pare han si daule na tomiapir tominua di pinanga pamua. Yu pang-wiwe, ni wiyol hobi nomani si pire ari nahanama hanama dire olkio. 21 God tanipir tengere moyu nangure wa molio. EnaGod er yolang wo han uning si olekire bigidi olimia. Olungwiwe, ni wiyol hobi parani aidolekinamo? Pir tere molkinanga, niaidolangwo pamua. 22 God yong milingganba ari hobi tere nega dere omua. Omba,gul holbani tekinamo? Ere yu tomua. Yuongwiwe, ni yal hobi pir tere molkinanga,er yolang bani han si daule engwo merita molkinangere ni aidolamua. 23 Te Is-rel ari nomani si kulu sire God hon pirtenangwo gin iwe, er yolang han si dauleengwo bani hon u hol sinamua. 24God yu ihol sinangwo paikimo? Sinangwo pamia,homa ni er yolang digan dungwo merimonia. Molere Isrel ari ta molkinba, Godhon ba di i pire er gwiringwai dungwo banini han si daule engure bonga wai pamia.Pamba, er wai yolang tau homa di bigi diolungwo hobi hon i ure, gwiring bani hansi daule enangure wai bolkinamo? Waibonangwo pamua.

God ari para weni ol wai ol tongwo ha25 Gamnahobo, ha ta homa God ganba

ari hobi di tibi ol tekungwo ha iwe, omagani ari hobi na hanama hanama dire olwakinanga pire, di ni tenamnapiro. OmagaGod Isrel ari omeling nambol tongure Yisaspir tekimua. Pir tekire gogo moli nangwonangwo, God wiyol pare engwo hobi paraweni imu dire sigare kule uwai nangwo gini, Isrel ari hobi sigare kule u wai namua.26Dungwo ha iwe, ha maing yu di emia,

Page 221: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 11:27 218 Rom 12:9“Isrel gang ta Saion malgi kul enamua.

Enangwo yaliwe, Yekop gang ari hobi tal nigi dongwo

ol wangwoGod pring tongwo i, tol di ire aki di

tenangure,sigare kule tal nigi dongwo hon olkina-

mua. 27 Ena Godyu dimia, Isrel ari tal nigi dongwo ol

wangwo pringpangwo i tol di iralga gin i, homa ana

kere ere gwasinaminua diga meri u tibi namua.” Ais

59:20,21; 27:928 Ena Isrel ari hobi Yisas ol wai ol na

tongwo ha i pir tekimia God hanere kiangpai tomua. Tongwiwe, tere ni wiyol hobiaki di ni tomua. Tomba, Isrel ari kwiangmoya homa malungwo hobi yong milingtongwo ipire, omaga malungwo hobi nu ketere yong miling tomua. 29 Yu ongwiwe,God nomani si kulu sikima. Homa tal tateralua dungwo tali tenamio, te yal ta nagumana pule inana wo dire, gala di mo-nangwo yali aidolekinamua. 30Hongebe niwiyol hobi omeling pege dire God grangwine olkinba, omaga Isrel ari hobi mobinghal wa tongwo i hanere, God ni wiyol hobini sinamba, milni pir ni tere ni han uning siolimua. 31 Omaga Isrel ari hobi God grangwine olkimia, God ni wiyol hobi milni pirni tomua. Tongwo meri iwe, Isrel ari hobiereyu miling pir tenamua. 32 Tere God aripara weni pring pangwo bani ere honagidimua dire, ari para weni miling pir tere,ol teralua di pimua.

Nan God haang awala ganaminga ha33EnaGodnomani birweni pamio, te tal-

han i hobang yal i muru momio, te talhanmaing maing pangwo hobi pir po simia. TeGod nomani si pungwo i ara han po sime?Ta han po sikimua. 34Ha maing buku ha tayu pamia,

“God nomani si pungwo i nan ari han posikiminua. Te God talhan ongwo i aradi kraung ala olungwo pire ome? Ais40:13; Jer23:18

35 Te yal ara talhan God tegere pring natenama dire tome? Ta tekimua.” Job 41:11

36 Yu ongwiwe, God talhan para muru olemua. Ere para weni kene ol momua. Molehobang ere mole dimua. Dungwo i, nan

ganba ari hobi yali haang awala gale molinaminga naminua. Ha weni.

12Nan kwiana gauna para God tenaminga ha

1Ena gamnahobo, yu ongwo ipire, Godnisinamba, miling gul sungure ni han uningsi olungwo hania. Hangiwe, ni kwian gaunpara God to. Tenanga i wai panamia, Godwai pir ni tenangure, ni yon milni terenomani si pir tere wa molio. 2 Molereganba ari nin memini pangwo ongwo meriolkio. Olkire ni homa molpai onga nomanisi pinga i, God si hon e ni tomia nomani sikulu singa meri wa molo. Molere God molpai hon onana dire, nibil di ni tenangwomeri olere, wa molo. Molere God tanidoling bonanga wai pamia, God ni hanere,wai pir ni tenamua.

God pirari pare honagi wai bling nin nin natongwo ha

3 Ena God yamoni pirari pare ha mainghonagi ol na tomia, ni yalhobi para weniha di ni teiwa. Ni yalhobi ari na hanamahanamadiremokenekulewakio. God aki dina tongure hamaing honagi ta olga pamio,na nan olga paikimua dire wayo. 4 Nangauna tani dimua. Dimba kebena ana ya,grana gumana ya, gauna bani honagi ninnin omua. Ongwo hobi memini u tani tahomia, honagi nin nin omua. 5Ongwomeriiwe, nan ari Kraist pir tominga hobi hamaing honagi nin nin are ol mominga waipamba, ta olkinaminga i honagi yanangwopamua. 6 God nan ari hobi yong milingna tere honagi maing maing yamoni piraripare ebir si na tomia omno. 7 Onamingahonagi iwe, tau God ha maing a i wamingameri di tibi ol tomno, te tau God yulang natongwo meri awai honagi oli omno, te tauGod ha maing memini di tibi ol na tongwomeri di ba bole nir si tomno, 8 te tau Godyulang na tongwo meri nima sire mole, hamaing a i si molo ditomno, te tau God akidi na tongure talhan a nominga hobi piraripare tomno, te tau God ha maing oo kwimolo di na tongwo meri mole kwi momno,te tau milna pir tenamna di pinamingameri wai wai pire aki di tomno.

Ari enin tau yon milni tenanga ha9 Ena ari para weni nega dire yon milni

tere molio. Tal nigi dongwo i nomani si pir

Page 222: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 12:10 219 Rom 13:11tekio. Tal wai dungwo i nomani tere a i siwayo. 10Ware arini hobi yonmilni tere waipir teyo. Tere yal ta haang a yuwo olangwohananga i hanere, nigi de pir tekio. 11 Godhonagi ni tongwo i siga ware olkio. Yonhorega onangure, God honagi tani nomanisi pire olio. 12 Olere hamen bani nangapire, nomani don sire kwi molo. Nibil onanmo, tal oun dongwo u gaun bani erala dionangworai, nimni mole, God ha diteretere molio. 13 Te God ha maing pungwohobi homena mo, tal ta wa dunangwo taliaki di to. Te wiyol ganba milin ta yal ta ereu ni oon malgi unangwo irai, pana gale hawai panangwo di tere molio.

14 Ena yal tau ni kura bolimbani ol nitenangwo, yali wai monama dire God aki dito di to. Yal ta maulung me si ni tenangwoyali wai monama dire, God aki di to diresirin bol to. 15Yal ta miling panangure mo-nangwo i, ni para milni panangwo molio.Te yal ta hai me monangworai, ni ere parahai me tere molio. 16 Ni tal ta inanga i,yalhobi para kunung kunung inama di pirto. Ni mokene kulgere ari hana wanamadi pirikio. Singaba yal bina hobi kinakunung kunung monia yahuna huna diremolio. 17 Na nomani bir pangwo moliwa,di pirikio. Yal ta tal nigi dongwo ol ni ten-angwo i, ni mong ol tekio. Ari monangwomaulung bani tal wai ol to. 18Yal ta yong kie ni tenangwo i, yal i nin haang panamia,ni yon ki e tere a i wakio. 19 Yal ta tal gogool ni tenangworai, ni hol pai hol pai direolkio. Han gogo dal olanba, God nin pringtenamua. Tenangwo ha iwe, God ha maingbuku yu di emia,

“Tal gogo ol tongwo hobi na nan pringteralga pamua.” Diu 32:35

20 Te ni kiani ta menan gonangworai, akidi tere homena to. Te nir gonangworai nirhol to. Ena yu onangiwe, kiani, “Ayo, na talgogo ol tominiraba, yal i tal wai ol na tomiatal onamne?” di pinamua. Pro 25:21,22

21Yal tau tal nigi dongwo ol ni tenangwomeri ol tekio. Tal wai ol to. Ol tenanganomani si kulu sinamua.

13Nan gabman krehaman wine onaminga ha

1 Ena nan ganba ari hobi gabman grangwine oli omno. Gabman Lo krehaman

ha a i ware honagi ongwiwe, God yulangtongure ire omua. Gabman singaba keneol na tongwiwe, God pare engwo moleol na tomua. 2 Tomia gabman krehamanha wine olkinangiwe, gabman tani taman.God krehaman ha para wine olekinanua.Wine olekinanga hobi iwe, God gul bir nitenangwo inanga pamua. 3 Ena gabmanmongwo iwe, ari tal dime dire onga hobihanere, gaung nu ni tere tal ta ol ni tomo?I ta ol ni tekimia. Galeng bole talimeonga hobi gaung nu ni tere ha hol ol nitomua. Gabman ha hol ol na tekinama dipinanga pire, tal dime di ole wanangere,han a yuwo olamua. 4 Yu ongiwe, Godhonagi ari hobi ni a yo te ni tongure onua.Te galeng bongiwe, gabman ha hol ol nitongure kul pinua. Ha hol ol ni tongwiwe,gabman nin pungwo meri pire ta ol nitekimia. God Lo krehaman ha yulang ireol ni tomua. 5 Galeng bonanga iwe, Godyong ki e ni tenamio, te nin nomani sipinga i nigi denamia. Yu onangwo ipiregabman krehaman ha pir tere galeng boletalime olkio. 6Yu ole molere, gabman iwe,God grangwine ole honagi tongwo i yulangbole omia moni takisi para to. 7 Gabmanmoni takisi tere, kaunsil takisi tere, singabahobi pi guman tere, yal wai monangwo yali hol bangi ha wai ol ware gaung ha sikio.

Ari yon miling tenangwo yali Lo para weniwine onangwo ha

8 Ena ni tal ta ni tenangwo nenangapring ya dinangwo i, gintani te bil di olo.Olere ari hobi yon milni tenanga prin yadimia. Dungwo i ya te monanga molo. Temonangiwe, God krehaman ha para weniwine onanua. 9 God Krehaman ha yupamia, wou sikio, yal ta sigolkio, yal ta tal anongwo i kuni nekio, yal ta tal a nongwo ihan don gole dagi dikio. Eks 20:13,17

God Krehaman ha dungwo i, imu dirememini yu pamia, “Ni nin gaun pir tengameri enin abin hobi yon milni to.” Lev19:18

10 Enin abin hobi tal nigi dongwo oltekingiwe, God krehaman ha kara wineonga pamua.

Ari nin gaun kene ole nabile au dungwo holiwanangwo ha

11 Ena yu onga i tani taman, Yisasdoling bole yol e pir tere moli naminga

Page 223: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 13:12 220 Rom 14:17naminga gauna sigare kunangure, Godmolpai hon na tenangwo haung mala umia,ul panga i aidole hon molo. 12 Molereganba si bongwo baniya mominga i waisinamia hamen ai nabilungwo namingapamia. Ganba bani talhan ol wamingai aidole, nabilungwo bani naminga pirehonagi omno. 13 Nir bia nere spak ole,al wou sire, galing bole, kura bole, yalta gaung tal hanere nigi de pire waremonaminga i nabilungwo bani namingahonagi onamno? Ta olkinaminia. 14 Nangauna tal i aidole, pi tege eminga YalYisas Kraist yulang ire, hol wangwo meriwanaminga nabilungwo bani namingahonagi onaminga pamua.

14Nan ari enan tau tal nigi dongwo onangwo

hanere isime e tekinaminga ha1 Ena yal ta omaga weni Yisas pir tere

doling boli bangi omia. Ongwo hobi Yisasha maing ogolo weni pirikimba, pana galto. Tere, nomani ta ta sire ha bolbinditekio. 2 Ha maing pungwo hobi tauhomena para muru gogo nomia. Nomba,tau Yisas obilga pir tongwo hobi hau ne-naminga pring pai na tenamua dire, maitere homena tau obil nomua. 3 Gogonongwo yali mai tongwo yal i nigi de pirtere isime e tenangwo paikimio, te maitongwo yal i gogo nongwo yali ereyu nigide pir tere isime e tenangwo paikimia.4Yasuri ereho God kul engwo momua. Mo-mia God honagi ari ta monangwo hanere,na grana wine olo dinanga panamo? Ita kunung paikinamua. God nin talhanpara weni hobang momia grang tani wineonaminga wai pamua. Grang wine ol-ere olkire onangwo hobi, God nin haangpamia erepoditenangwoyali nin dinangwopamio, a yo te tenangwo yali nin ol ten-angwo pamua. Pamia nin yulang tere a yote tenangure nimni monangwo pamua.

5 Ena yal ta hamen haung ta pir tomio,te yal ta hamen haung ta pir tomio, te yalta hamen haung paraweni kunung kunungdimua dimia. Dungwo i ta mamia, ni ninpinanga wai panangwo meri pir tere molo.6Yal ta haung ta pir tongwo i, Godmongwoipirere pir tomua. Te yal ta homena haupara weni mai tekire nongwo i, “God na

tomia wai piriwa” dire nomua. Te yal tahau homena mai tongwo i, God momia waipir teiwa dire, mai tomua. 7 Nan ari Godhaang pir yuwo olere hon monaminio, tegonaminia, gauna ara kene ol na tename?dire pirala olkinaminia, God taniga kene olna tomia han po siminua. 8Hon monaminmo, gonamin mo, di pinaminga i tamamia.God kul engwo mominia kene ol na tomua.9Kraist ari gongwo hobi hon mongwo hobikina breng mini a holo sire kene ol teraladire gole hon airimua.

10 Ena talongwo enin ta isime e tere ha dimere si tene? Te talongwo enin ta gumaniger bole gaung ha sine? Ha maing pireretal ol waminga maing iwe, God nin ha holol na tenangwo bani i tibi olangwo pamia.11 Pangwo ipre, awa ha ta yu di emiraya,

God molere, “Na hon mole ha pangwokara diwa. Ni

ganba ari hobi guman na tere na hanatani maa e na tere hana

awala gananga pamua,” dimia. Ais 45:2312 Yu dungwiwe, nan ari hobi tan tani

molpai ole tal ol waminga maing Godmaulung bani di tibi ol tenaminga pamua.

Nan tal nigi dongwo onaminga, enan tauhanere, omia, olala dire oli nangwo hogalsinangwo ha

13 Ena yu onangwo pire ari yal ta yal tagumana iger bol tere gaung ha si tekimno.Tekire enan ta ha maing hol wanangwowabo si tekimno. 14 Na homena para wenipi tege ega yal Yisas ol kwari pai e natongwo i pir tere nere moliwa. Moliba,yal ta na homena i mai teiwa dinangwoi, yal i nin nomani si pungwo meri dina-mua. 15 Ni homena ta nenanga homenamai tenangwo yal ta hanere, ha maing holaidole hogal sinangwo i ni wabo si tenanua.Tenanga i, enin ta i yon milni tekinua. Yonmilni tenanga homena nekinanba. Gogonengi nekio. Kraist gol ni tongwo i ni tanitaman. Enan ta i para gol tomia di piro.16 Ni nin tal ta olere, na olga i wai pamuadinanba, enin ta hanere, a, i nigi domuadinangwo yal i gumang bani hon ol tekio.17 God doling bonaminga hol iwe, yal tauhomena gogo nere, yal tau mai tere pirtenaminga pamo? Ta paikimia. Amanedime dire moli naminio, yona ura dinan-guremoli naminio, te God Kwiang yona wu

Page 224: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 14:18 221 Rom 15:15bungure yona horega ole moli naminio, hahobi God doling bonaminga hol dimia pirtenaminga pamua. 18 Pir tere monaminga,Kraist honagi yal monamingere, God nawai hanangure ari hobi para yal i tal ongwoi wai pamia di hanamua. 19 Te ening hoboha maing ari hobi aki ditere honagi ol ten-gere, yong tani ere nimni mole monamua.20Ni homenamai tenangwo i nenanga nereYisas pir tenangwo yal ta wabo si tenan-gere, hogal sire God doling bolkinangwopamua. Te homena para weni God ol kwaripai na tongwo dimia. Dimba, gogo ne-naminga nere ari enan ta Yisas pir tongwo iwabo si tenamingere, hogal sinangwo karanigi denamua. 21 Te nan hau nenamin mo,nir bia nenamin mo, nir wain nenaminmo, te tal ta onaminga i yal ta hanere,nomia nerala dire, ne i nangwo ipire hogalsinangwo i kara nigi domia, homena taumai tenaminua.

22 Ena ni ha ta pir terala di pinangiwe,God nin di tibi ol to. Yal ta tal ta olala dipingiwe, homa nomani si pir i pi kunungolere, emgi onga wai pangure hanere gunenua. 23 Enba, homena mai tenga i gogoneremonanga i, God pir tenga i, hone isusuole pring inanua. Inanga meri, tal ta olalmo, olkiral mo, di pinanga i, nomani sususire onanga prin panamia olkio.

15Nan Kraist nomani si pungwo meri doleng

bonaminga ha1 Ena nan Yisas pir tere ha maing ogolo

piminga hobi na nan gauna milna piremonaminga paikimia, Yisas pir tere hamaing ogolo pirkungwo hobi gaung milingpir tere aki di tenaminga pamua. 2 Tereyahuna tau hobi Yisas yol e pir tongwo inimni monama, nan wine ole aki di tomno.3 Kraist nin gaung miling pir tere honagiomo? Ta olkimia. Honagi ongwiwe, KraistIrang ha ta ditongwo i mining yu pamia,“Ni gaun ha si ni tongwo meri na si natomua.” Sam 69:9

4 Ha maing buku mining bol engwo inan kerere, pir tere nimnimonaminga pirebol na tomua. Tomia aang mol na ten-angure, kere pire nimni mole, God dolingbonaminga hol i bangi olekire, na aki diinangwo hamen bani naminga ha i, a i siware, pire monaminua. 5 Monamingere

God yulang na tenamia ire nimni molere,Kraist na aki di inangwo pire kwi ole olemoli naminua. 6 Moli pire Kraist nomanisi pungwo meri pire, nan yalhobi grana utani pirere, God iwe, nan pi tege eminga yalYisas Kraist irang momia, haang mo kenekungwo pamia di pire pire monaminua.

Kraist Yuda wiyol hobi kina ereho aki ditongwo ha

7 Ena Kraist pana gal na tongwo merinan hon ainere enan hobi pana gal tomno.Tenaminga ari hobi hanere, God ongwowai pamia di hanamua. 8 Hanangure nayu di ni tenaminia piro. Kraist iwe, GodYuda ari kwian moya aling kere ere awa haditongwo meri u tibi unama dire, Yuda arimongwo bani honagi ol tomua. 9Tomiawe,ari wiyol hobi molere, God miling pir natomia yal i tani mo hora kungwo pamia dihanere, moli namua. Nangwo ha iwe, awaha yu di emia, “Ari wiyol mongwo sina ipire, God tani mo hora kumua dire, maae tenamna dire, God geral ditenaminua.”Sam 18:49

10 Te ha mining ta yu bol emia,“Ni wiyol hobi Yuda ari molkinba, Yuda

ari milingpara gun engwo meri ere molo.” Diu

32:4311 Te ha ta mining yu bol emia,“Wiyol monga hobi God mo hora kumua

dire maa e to.” Sam 117:112 Te ha ta hana togu yal Aisaia yu di

emia,“Na yawo Yesi gang ta u tibi pire wiyol

hobi brenga holo sire kene ol tenamua. Tenangure

yalhobi waipire pi tege ere monamua.” Ais 11:1013 God Kraist nan na aki di inangwo kwi

monama dire, God a kulang pai na tomua.Tere pir tominga i yona a ura di na tere, gunenaminga pire aki di na tomo. Tenangurenomani susu sikire pi tege enaminga pireGod Kwiang yona wu bimo.

Pol ha maing honagi ongwo i olere milingpangure gun engwo ha

14 Ena yalhobo, ni ari hobi amane dimedire mole ha maing memini tau pir posina di piriwa. Singi sire, ha maing ebirsire nir si tere onga wai pama di piriwa.15 Pamba, God yulang na tomia ire ha tau

Page 225: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 15:16 222 Rom 16:7hon nomani si pinana dire nega dire bolni teiwa. 16 Yulang na tongwiwe, KraistYisas honagi ari molia. Molere honagiolga i, God Kwiang wiyol hobi yong wubinangure, God kina gumang pule ire u taninama dire oliwa. 17 Olgiwe, Kraist Yisasyulang na tongure God honagi ol tega iwai paikimo? Para pamua do. 18 Wiyolhobi Yisas grang wine onama dire ha ta tadikiwa. Kraist yulang na tongwo olga meriobil di tibi oliwa. Olga honagi i na nan taolkia. Kraist ha i grana bani engure dio,te honagi ana bani engure oliwa. 19 Olgahonagi iwe, God Kwiang yona wu bungure,tal gumang hon dongwomaingmaing olio,Yerusalem oo tabil tabil i Kraist ol wai ol natongwo ha maing nir si teyo, tei oga oga,Ilirikam probins pa diiwa. Digere wiyol tauKraist yol e pir tomua. 20Tongwomeri iwe,Kraist ha maing pirikungwo hobi ha homakebering hole pire nir si terala dire oiwa.Yal tau homa ha maing honagi keberinghongwo bani na nir si teralga ha pirikiwa.21 Kire olgiwe, ha maing buku awa ha diengwo meri u tibi omua. Di engwo ha i yupamia,

“Wiyol tau yamoni gogomonangwohobiyal i guung haang

di tibi ol tenangure pinamio, te haangpirikungwo hobi

haang dal tibi ol tenangure pir po sina-mua.” Ais52:15

Pol Spen nala dire uralga ni Rom malgi nihanere nalua dungwo ha

22 Ena na Rom malgi ari monga baniuralba, ari ha maing pirikungwo hobi hamaing di tibi ol terala dire wa moliwa.23Moliba, omaga sina hobi para pir i omia,aidole ni yalhobimonga bani uralua. Temeerinmiki weni ni yalhobi monga bani uraladi pire pire molga dimia, omaga uralua.24 Na Spen ganba nala dire uralgarai ureni yalhobi ni hanere, haung su ni yalhobikina molere, Spen nala di olalgarai, na aulei pi bangi olingere nalua. 25 Nalba, omagaweni Yerusalem ari Yisas pir tongwo hobitobo terala dire oiwa. 26Ogiwe, MasedoniaAkaia arihobi kina moni tobo i mu di natere, Yerusalem ari God pir tere talhanwa dungwo hobi tenana po di na tomia,i terala oiwa. 27 Wiyol talhan na tongwo

hobi homa Yuda ari ha maing honagi olna tomia sigare kule u wai ominia. Pirereu wai ominga i Yuda ari tobo ta tekiminiaomaga Yuda arihobi talhan wa dungwo iaki di tenaminua dire tongwi. 28 Tomiatongwo honagi i na i pi ol pisole Spen naladiralgarai, ni Rom ari monga bani uralia.29 U pa diralga i Kraist tal ol na tongwoi awai tobo na molga bani pangwo i, niteralga miling panana dire ire uralua.

30 Ena yalhobo, ni pi tege eminga yalYisas Kraist kina gumanpule ire u tani pire,God Kwiang yon wu bungure, yon milnina tenga hobi, na pire God ha di te molo.31 Yerusalem ari Yisas pir tekungwo hobina sikinangure, na talhan iga i, ebir si waiol tegere wai panama dire, God ha sirinbol te molo. 32 Te monanga God nomani sipinangwo meri ni nan kina ereho molere,gun ere milna panangure si hon ere mon-aminua. 33 God ol na tongure hamen waitangure yona aura di na tongwo yal i, niyalhobi kina monana di piriwa. I ha weni.

16Pol ari yal al miki weni moldinio, di tongwo

ha1 Ena al Pibi ni monga bani unamia.

Unangwo al i Senkria malgi ha maing oohonagi ongwoalmomua. Momiaunangwo,ni ari hobi yal Kraist yon milni tenga merial i ere yu tere awai ol to. 2Tere nir homenamoniwa dunangworai aki di tere to. Al iwe,ari Yisas pir tongwo hobi awai honagi oltere, na para aki di na tomia, al i aki di to.

3 Ena al Priska wiimbi Akwila kina erehoKraist Yisas honagi ari mobilga momia.Yasuri monangwo hanere, Pol ni sirin bolepasi bomua di to. 4 Na ari na siralagalala di ongwo i, yasuri kuman kine natomua. Tongwiwe, na wiyol Yisas grangwine olere ha maing pungwo hobi kinayasuri tal ongwo i wai piminua di tominia.5 Ha maing pirala dire u yasuri oo ala kubongwo hobi, Pol pasi bole ni sirin bomuadi to. Ditere Esia probins ari ha maingpire doling bolkungwo, yal Epinitas homadoling bole Kraist pir tongwo yal i mo-nangwo irai, ni ere para Pol pasi bole nisirin bomua di to. 6 Awai ol ni tongwo alMaria monangwo hanangarai, Pol ere pasibole ni sirin bomua di to. 7 Na gamna

Page 226: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rom 16:8 223 Rom 16:27hobo Andronaikas Yunias kina ereho ha-labusi paminga yasuri monangworai, Polpasi bole ni yasuri sirin bomua di to. NaYisas olo pir tekiminga haung yasuri homapir tere wangure, aposel mongwo sina iyasuri haang pangwo momua. 8 Na yonayal Amplietas Kraist pir tongwo yal i, Polere pasi bole ni sirin bomuadi to. 9Yal EbanKraist honagi ongwo yali, Pol ere pasi boleni sirin bomua di to. 10 Yal Apelis Kraistogolo weni pir tongwo yal momia, ere yudi to. Te yal Aristobulas oo malgi hobi, Polere pasi bole ni sirin bomua di to. 11 Nagamna hobo Herodion ere yu di to. Tereyal Nasias oo malgi Yisas pir tongwo hobiPol pasi ni sirin bomua di to. 12 Al TaipinaPraiposa kina Kraist honagi al momia, alsuri ere para di to. Te al Pesi Yisas honaginega dire ongwo al momia, Pol pasi umuadi to. 13 Yal Rupas Yisas pir tere yal waimomia, Pol pasi umua di to. Yal i aangiwe, na kina ereho namine tani moma dipiriwa. 14Yal Asinkritas ire, yal Plegon ire,yal Hemis ire, yal Patrobas ire, Hemas iredire, Yisas pir tongwo ari tau kina erehomongwo hobi, Pol pasi bole ni sirin bomuadi to. 15Yal Pilologas eumbi Yulia ere yu dito. Te yal Nerias keumbi kina ere yu di to.16 Te yal Olimpas ari tau Yisas pir tere kinaereho mongwo hobi Pol pasi umua di to.Ditere ari yal al Yisas pir tere monga hobihol bangi wanangarai, gala dire kule kewadire ha wai panangwo ditere wayo. EnaKraist pir tere ha maing oo nin nin keneongwo hobi ni yalhobi waimonmo,molkinmo, di na tongwo pire pasi bol ni tominua.

Ari tau hamaing ta i sina ure dinangwo bolyakinanga ha

17 Ena yalhobo, yal tau ni yalhobomongabani ure ha ta i ure sirin bol ni tenamia.Tenangure tau sikira dire u kwalin ta nanadire, na awa tani di ni teiwa. Ha nir si nitenangwo i pir tere doling bolkio. 18 Yuonangwo yalhobi iwe, pi tege eminga yalKraist honagi yal ta molkinamia, yalhobinin yong ala i si pu di ungwo ha di wana-mua. Ware kraun sire kela mala kul nitenamia. Tenangure tau ha maing ogolopirikungwo hobi ha pangwo dima di pire,doling bonamua. 19 Bonamia, ni yalhobiKraist grang wine onga hani awala gamiana pire gun e ni teiwa. Teiba, kela mala

kul ni tenangwo ha i olo u tibi hungure,emgi ni monga bani unangwo kwi molenimnimonana dire, awa di ni teiwa. 20Tegai pinanga God a ura ditongwo hong yalmomia, Seten aule i u kebin ala olangure,egire kura pai olanua. Nan pi tege emingayal Yisas Kraist awai honagi pirari pare tobir hole a siribi si na tongwo i, ni mongabani nima pire pai monamue.

Ari tau Rom yalhobi yahuno di tongwo ha21 Ena na honagi kina ereho obilga yal

Timoti ire, na arina hobi yal Lusia, yalYeson, yal Sesipata ire dire, pasi bole nahana bolo dungure boliwa.

22 Ena na hana Tetias molia. Molere Polha di mena olungwo meri aki di tere pasiboliwa. Ni yalhobi pasi hanere, Kraist gune tenana dire, yahuno di ni teiwa.

23 Ena na kina ereho paminga oo hongyal Gaias para yahuno, di ni tongwobominua. Gaias iwe, nin oo ala ari u kubongure ha maing nir si pire pire momua.Malgi gabman takisi moni kene ongwo yalErastas yahuno, di ni tongure bominio, teebina Kwotas ere yahuno di ni tongurebominua. 24 Yisas Kraist pirari pare to birhole a siribi sire ol wai ol na tongwo i, nimonga bani nima pire pai monamue.

Nan God haang awala ganaminga ha25 Ena God yulang ni tere tal ta ol ni

tenangure nimni mole ha maing a i si mo-nanga pamua. Ha maing iwe, Yisas Kraistalgi ya bole ol wai ol na tongwo ha maingdimia, na homa nir si ni teiwa. Ha iwe,ganba ol engwo olo u tibi huma, kul si diongwo ongwo omaga God nin i tibi olimua.26 Olungwo ha iwe, ha maing buku aladimia. Ha maing buku iwe, ari wiyol paraweni pir po sire, God grang wine onamadire, hana togu yalhobi bomia. Bongwo hai, ganba uling holo holo i para pi kunungbenama dire, God kene ol tomua. 27 Godmol panangwo panamua. God tani nomanibir pamia. Yisas Kraist tal ol na tongwo ipir tere, God maa e tere tere moli naminganaminua.

Ha weni pamua.

Page 227: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 1:1 224 1 Korin 1:18

Pol pasi homa bole Korinmalgi ari Yisas pir tere tabin

tani mongwo hobi boltongwo

1 Na Pol molia. Molere Kraist Yisas nabai nu sungure ari tau ha maing ditenamadire God na pare engure aposel honagiol moliwa. Molere enambi ta Kraist pirtongwo yal Sostenis han mongure pasi bolni teiwa. 2 Tega ha i ni God ha maing pirtere Korin malgi monga hobi kere pinanadire bol ni teiwa. Ni yalhobi Kraist Yisasdoling bole amane dime dire monana direGod nu ke ni tere, nin gamahobo monanadire i ku bol ni tomua. Ni yalhobi nin kerepinana dire pasi ta bolkiwa. Wiyol bantabanta ke pare Yisas Kriast haang dal yuwoenangwo hobi para weni kere pinama direbol eiwa. Wiyol hobi nan kina kene ol natongwo yal tani Yisas Kraist momua. Ap 18

3 Nan nabe God ire, nan pi tege emingayal Yisas Kraist ire dire, pirari pare ol waiol na tongwo, te yon ure dinangure hamentare au dungwo ni monga bani u tibi pirepai omo.

Pol God onga wai piriwa dire maa e tongwoha

4 Ena God pirari pare Yisas Kraist nitomia. Tongure algi ya bole ulbe hane a nitere ol wai ol ni tomia, pi tege ere u tanipire monga ipire haung haung God ongawai piriwa di tere tere moliwa. 5Kraist yonwu bilere tal wai ol ni tomia inga kunungbengure moli onua. Moli pire nomani birpangure ha maing pir po sire ha nir sitengere nugun don kemua. 6 Kraist golna tere ol wai ol na tongwo ha di tibi olni tega i, i nomani sina bona si ere a isi wanua. 7 Ware, nan pi tege emingayal Yisas Kraist hon u pa dinamia dire,kwi ole ole moli onga haung i, God talwai weni to bir hole a siribi si ni tongureinga kunung bengure moli onia, tal ta wadukinua. 8Ena hamaing a i si wanana dire ayo te ni te i nangwo nangwo, hamen ganbakul enangwo haung, Yisas Kraist hobangmomia i tibi olangure, God molere, ni yal-hobi tal nigi dongwo ol wanga prin haya

tol di imia ha ta paikimua, di ni tenamua.9 Tenangwo yal God iwe, ha pangwo karadimia, pir tenaminga ha dimua. Dungwoyal i wang kene ol na tongwo yal YisasKraist nan kina u tani pire ha di yuwo yaol pire pire monaminga pire nan na pareemua.

Korin malgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi nin poing paing sungwo ha

10 Ena ha maing pinga ari ena hobo,nan kene ol na tongwo yal Yisas Kraistyulang na tere ha dinama di pungwo meri,ni ari hobi nomani tani sire gran u tanipire molo. Guman nin nin dinama direha ta ta di wakio. 11 Al Klowi gamahobotau u na molga bani ure, ni yalhobi habolbin dinua di na tongwo pirere, ni hon yuolkinana dire, kraun are hobang si ni teiwa.12 Tega i ni yalhobi ha yu di wania. Na Polgamahobomoliwa, te na Apolos gamahobomoliwa, te na Pita gamahobo moliwa, tena Kraist gamahobo moliwa, yu di wania.13 Dinga i tal memini pangwo dine? Kraistmiki mongure dino? Ta molkimia. Na Polmolia er pera bani gol ni teyo? Ta tekiwa.Na ere hana dal yuwo ere nir bino? Tabilkinua. 14 Na iwe, yal Krispas, yal Gaiaskina obil nir bil teya tau ta bil tekiwa.Omaga ni ha yu dinga i pire na yasu obil nirbil tega wai piriwa. 15 Nir yu bil tega i, niyalhobi mole na Pol gamahobo monamnadingere nir bil na tomua dikinanga pamua.16Ayo, na hon nomani si pire, yal Stepanaswang aung hobi kina ere nir bil tegaraipirikiga omaga piria. Yal ta bil tei mo,teki mo, pir kun olekiwa. 17 Kraist naari nir bil tenama dire na bai nu sikimia.Kraist gol na tere ol wai ol na tongwo hai arihobi di tibi ol tenama dire na bai nusimua. Sungwiwe, ari nomani bir pangwoha dire tal ongwo meri na yu olalga God tahankinamia, ari obil hanangwo pamua. Yudiralga, Kraist er pera bani gol na tongwo i,arihobi mobing hal wa tere i talwo paramadi piriwa.

Kraist iwe, God yulang mongwo ha18 Kraist er pera bani gol na tongwo ha

boling kulga i, ari si dara kul tongure wawa ire moli ongwo hobi ha gogo dima dipimba, nan God aki di na tongure sigarekule wai moli ominga hobi er pera banigongwo ha dungwo i, God yulang nimni

Page 228: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 1:19 225 1 Korin 2:3mongwo ha dima di piminua. 19Ha i mem-ini ha maing buku God yu di emia.

“Ari mole na nomani bir pamua diwangwo hobi nomani bir pangwo i awera di tegere hon du nomani parememini pir po sikinamua. Te yal taunamaingpir po siminuadungwohobi,na pir po sikinua diteralga pamua.”Ais 29:14

20 Yu dimia nomani bir pangwo hobi pima bename? Sikul dire buku kere pir posungwo hobi pi ma bename? Ganba baniha dungwo nugung don kengwo hobi pima bename? Benangwo ai ta dikimia, Godtani ha dungwo i ha pangwo kara dimia,ganba ari nomani bir pangwo hobi ebir sitomia. Tongure ganba baniya ha milingpama di wangwo ha i, God pirere ha imilingpaikimuadungwomaingnanhanpadiminua.

21 Ena God tani nomani bir pamia.Pangwo i pare arihobi ol tongure nin no-mani si pire God mongwo maing pir posikinangwo pamua. Pamba, God yu dimia,yal tau ha maing di tenangwo pire yol e pirna tenangwo hobi obil sigare kul teralga uwai nama dimua. Dungure ha maing i nakere di ni tominba, ari tau ure ha milingpaikungwo di wanua di na tomua. 22 TereYuda ari hobi ni tal gumang hon dongwoonanga pir ni tenaminua dungure, te Grikiarihobi talhan paraweni u tibi nangwo hanpo sinaminga, ha dinga i pir ni tenaminuadimua. 23 Dimba, na yalhobi iwe, Kraister pera bani gol na tongwo ha i arihobi ditibi ol tominua. Tominba, Yuda ari ha igauna ha tani sinua dire pir tekungure, tewiyol tau ha i miling paikimba, dagi diredi wanua dire wa gol na tomua. 24 Tomba,nan ari God nu ke na tongwo ari nantau Yuda ari mo, wiyol monga hobi, hadungwo i Kraist ongwoha dima di piminua.Kraist iwe, God yulang tomia, onama dipungwo meri oli pire nan arihobi aki di natere sigare kul na tongure u wai ominua.25 Ominga ipire God tal ongwo i du talomua dire arihobi yu di pire dimba, God talongwo i, ari nomani si pungwo i, a ime oltomua. Ol tere God tal ongwo i yulagi uradimuadire arihobi yu di pire dimba, God talongwo i, ari yulang bongwo i, a ime ol tereGod ongwo i mo hora kumua.

26 Ena gamnahobo, ni God wang aungmonga hobi God olo ni di ku bolkungurehoma molpai onga i nomani si piro. Niyalhobi ha maing pire monga sina i, ni arinomani bir pangwo miki weni ta molkinio,te ari nimni mongwo miki ta molkinio,te ari singaba haang wangwo ere miki tamolkinua. 27Molkinba, ganba ari ha i mil-ing paikimua dungwo ha i, God ire milingpanama dire a yuwo ol tomua. Te ari tauhanere kultaing yal binamomuadi hangwohobi, God igere singaba hobi gai gonamadire haang a yuwo olimua. 28 Te arihobigumangbani nigi dehanere isime e tongwohobi, God igere singaba hobi a ime oltenama dire haang a yuwo ol tomua. 29 Yuongwo ipire nan arihobi singaba mominuadire God maulung bani hana moyu omuadinaminga paikimua. 30 Paikimba, KraistYisas gol na tere ol wai ol na tomia mol paiominga i, hobang bling memini God tanimomua. Molere, nan nomani gogo sinam-inba, God molere Kraist Yisas nomani birpangwo meri ni panua di na tongure Godweni kara moma di piminua. Nan ganbaari digan mole God kiang pai tominba, GodmolereYisas gol na tere olwai ol na tongwohanere, nan tal dime dire ol wama di nahangure nan God kina gumana pule ire utani ominua. Tal nigi dongwo ol waminba,Kraist nin algi ya bole ulbe hane a na tereGod tongure, nan prina pangwo wai simuadi na tomia, nan God kul engwo mominua.31God yu ol na tongwo ipire hamaing bukuGod ha ta yu di emia. “Yal ta haang a yuwoolemaa e terala di pinangiwe, hobang blingmemini yal Kraist tal ol ni tongwo ipireyal i nin haang a yuwo ole maa e tenangapamua.” Jer 9:24

2Pol er pera maing di tibi olungwo ha

1Ena girhobo, homaGodhamaingmem-ini kul si pangwo i, di tibi ol ni teraladire, ni yalhobi monga bani uga ha gob-ari diga i, nuguna don kenangure ari pirna tenama dire ta dikiwa. 2 Dikire arimongwo bani mole talhan ta ta para no-mani si pire Yisas ta ditekiralia, Kraist olwai ol na tere gol na tongwo maing obildi tibi ol terala di piriwa. 3 Pirere homani monga bani u molere yona milna ura

Page 229: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 2:4 226 1 Korin 3:6dire yulagi nimni molkirere kul pire granaoun dongure gauna numua. 4 Nungure hapore ole ha maing di tibi ol ni tegiwe, arihamil ha sungwo hobi ha dungwo merita dikiba, God Kwiang yona wu bilere akidi na tongure di ni teiwa. 5 Na yu ol nitegiwe, ari nomani si pungwo meri wineole u wai ominua di pirikinania, God ninol na tongure sigare kule u wai ominua dipinana dire ol ni teiwa.

God Kwiang nan yona wu bilere memini itibi ol na tongwo ha

6 Ol ni teiba, ari God ha maing a i siware nomani wai pare mongwo hobi hamaing memini oun dongwo nir si teiwa.Nir si tega ha i ganba ari singaba hobi hamiling wai pamua di ware ha dungwo merita dikiwa. Ganba ari singaba, wai sinangureu susu nangwo pamua. 7 Pamba na God hamemini kul si pangwo di tibi ol ni tega iwe,God ganba ol eikire ya mongwo gin i, ha idi kul si ere moli ungwo ungwo, nan u wainaminga pire, God nin nomani si pungwomeri i tibi ol na tomia nir si ni tere di tibiol ni teiwa. 8 Tega ha i, ganba ari keneole kemilungwo hobi pir po sikimia. Pirpo sima, bling memini hobang yal Kraist erpera bani si golkinamba, pir po sikimia, sigomua. 9 Ena ha maing buku yu di emia,

“Ari hobi tal ta omeling hankimio,kraung pirikimio, u tibi nangwonomani si pirikungwo tali ari yongmiling God tongwo hobi inama direGod nin a kun ol tomua.” Ais 64:4

10Dungwoha imemini kul si pamba, GodKwiang yona wu bilere i tibi ol na tomiapir po siminua. Kwiang iwe, God mongwomaing para wa dure han pisolimua. Pisol-ere i tibi olungure nan para piminua. 11Niyalhobi ari enin ta tal ta olala dire nomanisi pungwo i han pa din mo? ta han padikinia. Yali nin kwiang han pa dimua.Dungwo meri God nomani si pungwo i nanta hankiminia. Nin Kwiang han pa dimua.12 God ganba ari nomani pangwo meri natekimia, God tal ol na tongwo i, nan pirpo sinama dire nin Kwiang na tongure irepir po sire mominua. 13 Molere ganba arinomani si pire nibil di na tongwo meri tadi tibi ol tekiminia. God Kwiang nibil di natongwo meri di tibi ol tominua. Tomingaha iwe, God Kwiang yong wu bungure pir

tongwo hobi nin obil pinama dire nir site mominua. 14 Ena God Kwiang yongwu bilkungwo hobi God Kwiang tal ol ten-angwo tal i ta ikinangwo pamua. Inamba,maing pir po sikimia i talwo pama di pina-mua. 15 God Kwiang yong wu bungwohobi obil maing pir po sinamua. Sire ebirsinangwo pamua. Pamba God Kwiang yongwu bilkungwo hobi God Kwiang yong wubungwo hobi ha di mere sikinangwo pa-mua. 16 Pangwo ipire ha maing buku ha yudi emia,

“God nomani si pungwo meri ara hanpo siname? Ara krehaman ha Godpinama dire nir si tename? Ta nir sitekinangwo pamua.” Ais 40:13

Ta nir si tekinamba, Kraist nan yona wubimia, Kraist nomani si pungwo meri nanyalhobi obil piminua. Piminga i pire talhanpara weni ebir sinaminga pamua.

3Ha maing pungwo ari honagi ol tongwo yal

i God honagi yal mongwo ha1 Ena girhobo, na God Kwiang yong wu

bungwo ari hobi ha nir si tega meri ta sini tekiwa. Ganba ari gaung tal pir tongwohobi nir si tega meri si ni teyo, te ha maingpirala dire omaga kebering hongwo hobiha tibi pangwo nir si tega meri si ni teiwa.2 Tere na ha maing memini oun dongwonir si ni teralba, nimni molkinia ha maingkulang pangwo nir si ni teiwa. 3 Tegiwe, niyalhobi ha maing pirala dire omaga keber-ing hongwo meri hole monia. Monga hobikiang pai tere, yon ki ere poing paing sire,omin pege dungure nin olala di pinga meriol wanua. Wangiwe, ganba bani meminipangwo meri ol ware ha maing pir tenganimni molkinua. 4 Molkire Pol gamahobomominua, Apolos gamahobo mominua diwanga i, ganba ari memini pangwo meridoling bole di wania. Ha maing hon piraladire kebering holkino? Hongarawe.

5 Ni yalhobi nomani ogolo si pir kun oledikinia. Apolos mongwo i talwa di pine?Te na Pol molga i ere talwa di pir na tene?Na yasuri God honagi yal mobilia. Godhonagi onama dire i tibi ol na tongwomeriobilua. Obilgere ni arihobi Yisas nin algibole ol wai ol na tongwo ha i pir tenua.6 Na homa ha maing di tibi ol ni tegere

Page 230: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 3:7 227 1 Korin 4:1pinio, te yal Apolos nimni monana dire hatau nir si ni tongure pinio, te God kene olni tere sigare kul ni tongure u wai onua.7 Na ha di tibi ol ni tega yal iwe, nir si nitongwo yal i kina tamamua. God kene olni tere sigare kul ni tongure u wai nangayal i pir tere maa e tere demini si tenangapamua. 8 Di tibi ol ni tega yal i ire, nirsi ni tongwo yal i ire dire, kunung ku-nung momia, tobo tenangwo haung yasurihonagi ongwomeri tobo kunung tenangwopamua. 9Na yasuri God honagi yal mobilia.Ni yalhobi God homena ya nongwo merimonia, na yasuri ya nobilga ta molkinua.Te ni yalhobi God oo ke pangwo monia, nayasuri oo ke pabilga ta molkinua.

Hamaing pungwo ari honagi ol tongwo yalikamda mongwo meri mongwo ha

10 God milna pir na tere nibil di natongure oo kenama dire bring torari hayasi pisoliwa. Solgere yal tau au tere airingke wai simua. Simia oo kerala dire ongahobi kene ole keyo. 11 Oo bring torarihaya si pisoliwa diga i, Yisas Kraist gol natere ol wai ol na tongwo yal tani momia,yal ta ta molkimua. Oo keminua diga imemini ni ari Yisas pir tenga hobi monua.12 Torari si engwo bani oo kenanga holsutani pamio, oo daling hol bani er nonapangwo hobi kere egin wai gal tenanio, teoo daling hol bani er mebin dangwo hobiobil kenanua. Te er nona pangwo hobi ookere egin wai gal tenua diga i memini hamaing memini di ba bole nir si tenga i handiiwa. Te er mebin dangwo hobi obil ookenua diga i memini ha maing gogo nir sitenga i han diiwa. 13 Yu nir si tere mol inanga maing iwe, emgi hamen ganba kulenangwo haung God i tibi ol tere tobo ebirsi ni tenangwo pamua. Emgi ganba kulenangure ha hol onangwo bani oo kenga iendo denangwo pamua. Endo denangurenan ha maing nir si tominga maing tauwai i tibi olamio, te tau nigi dongwo i tibiolangure de wai sinangwo pamua. 14 Teyal tau ha maing wai weni nir si tenangwohonagi iwe, endo de wai sikungwo meriwai ta sikinamua. Sikinangure tobo waiweni tenangure inangwo pamua. 15 Te yaltau ha maing gogo nir si tenangwo honagiiwe, endo de ulgi engwo meri honagi wai

sinamua. Sinangure honagi ongwo i tobota ikinamua. Ikire yal i gul ire honagiongwo i para endo dewai sinamba, God ninyali aki di inangwo pamua.

God oo ke pangwo ha maing pungwo ari-hobi mongwo ha

16 God Kwiang ni yalhobi yon wu bimia,God oo ke pangwo meri molga pamua dipirikino? 17 Oo kepangwo meri monia, ooi ol gogo dal tenangiwe, God ni ere ol gogodal ni tenangwopamua. Godookepangwo imamaweni dinama dire kemia. Kengwo ooiwe, nan arihobi mominua. Molere amanemonaminga pire God kene ol na tomua.

Nan ari tau haang awala galkinaminga ha18 Nin du nomani sinanga sire nomani

siga i wai pai dimia di pire bol yakio. Niyalta na nomani bir pamio, ganba talhanmaing para weni pir po siwa dinangwo yali hon nomani si kulu sire u talwo naladire monangwo, God nomani bir tenangwoire monangwo pamua. 19 Ganba ari hobiyal ta hanere nomani bir pamua dimba,God hanere du nomani pama di hamua.Hangwo ha iwe, ha maing buku ha yu diemia. “Yal ta na nomani bir pamia singabamoliwa di pire han gala mala dire wa inamba, nomani pangwo i God ire kwalingpera di engure, wabo sire gumang hol yapamua.” Jop 5:13

20 Te ha maing buku ha ta yu di emia.“Nomani bir pangwo yal i maing pir posiya di pimba, God hanere pir po sikima dihamua.” Sam 94:11

21 Yu dimia pire ni arihobi ari tal yuomua dire haang awala galere pi tegeenanga paikimia talhan para weni ire ku-nung bengwo monua. 22Na Pol ire, Apolosire, Pita ire dire, grana para pir pisolinia.Mo pai hon ya, gonanga ya, tal omaga utibi ongwo hanga ya, te emgi u tibi nangwohananga ya, hobi para weni ni yalhobi talnidimia inua. 23 Ire monga iwe, ni arihobihobani Kraistmomio, te Kraist hobang Godmomua.

4God nin honagi ari eber si tenangwo ha

1 Na yalhobi Kraist honagi yal mominia.God ha miling pangwo di kul si engwo imemini di tibi ol na tere, kene ole nir sitenama dire i na ana bani engwo pamia di

Page 231: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 4:2 228 1 Korin 4:19na hano. 2 Ha maing honagi kene omingahobi honagi hong yal God wine ol terehonagi wai ol tere siga wa tekinamingapamua. 3 Na honagi olga i wai pam mo,paikim mo? Ni yalhobi nomani sire ebir sina tenanga i tamama di pirio, te nan ebirsi teralga i para tamamua. 4 Tamamba, nahonagi olga wai pamua di piriba, na nannomani si pire diiwa. Diga i paikimia Godtani na olga maing han po simia, ebir sina tenangwo wai pamua. 5 Ena habangomaga olo kul ekungwo monga haung i,ni yalhobi enin ta ha maing honagi olereha nir si tongwo maing hanere ni ongapamua, ni onga paikimua, dire, ebir sitenanga paikimua. Paikimba, Kraist ti honunangwo haung, ari para weni talhan kulsi ol waminio, te nomani sina ali nomani sipiminga meri ari maulung bani i tibi olan-gure hanaminga pamua. I tibi olamia olere,ari nan ol wamingamaing God hanere tobokunung pire na tenangwo pamua.

Korin arihobi nin haang awala gangwo ha6 Ena hobo, omaga ha bol ega i na Apolos

kina ha maing honagi obilga bani di boledi ni teiwa. Di bole diga i ha nir si tongwohobi nin memini pangwo meri wine ole dini tongwo i, obil memini pir po sinana diredi bole di ni teiwa. Tega ipire ha maing nirsi ni tongwo yal ta haang a yuwo ol tenanmo, yal ta haang a ime ol tenan mo, tal yuonanga paikimia pisolo. 7Yahuno hobo, niari tibi monana dire ara yulang ni tome?Nomani bir pare talhan ol wanga i God nitekimo? Ni tongwo ol wangiwe. Ol wangai talongure nin han a yuwo oline? Talhan ini hobangmono? Tamolkinia, God hobangmomua, hang a yuwo olanga pamua.

8 Ayo, ni yalhobi, ha maing para pir posiwa, memini para weni pir po sigere no-mani bir pamua, hamaing singabamole hadiga arihobi para pimua dinga iwe, eke, nawa kwiana umue. Umba, ni hamaing pir posire singabamonanga, na paramonamingapamba, molkiminua. 9 Molkire na piriga,nan aposel hobi yal bina yal monaminio,te arihobi na i talwo pare na sirala direhan honangwo monaminio, kwia ensel yaarihobi na wa gol na tenama dire God naaule pi maulung bani ema di piriwa. 10PireKraist haangdal yuwoeremaa e tenaminga

pire na aposel hobi ari du dungwo mom-inba, ni yalhobi Kraist kina pana gale molenomani bir pangwo monirawa. Na yalhobiyulana ura dimba, ni yalhobi nona parenimni monirawa. Te na aposel hobi hanata pirikimba, ni yalhobi han awala gangurearihobi maa e ni tomirawa. 11 Na yal-hobi mena bir gole, nir gole moli uminga,uminga, omaga ere ya gol mominua. Galgoling meger sungwo pire gwi di yangwoa yuwo ere waminua. Ari hobi na hanerealing a bli dire na si yuwo ya olimua.Olungure ami di mama monaminga ai tadikimua. 12Homena nenamna dire honaginega dire olere nominua. Yal ta ha erinmongwo di na tongure na God yal i akidi tenama dire ha ura pangwo mong ditominua. 13Yal ta talime kura bolimbani ausi na tongure han uning sire mominua. Teyal ta gauna ha sire kura ha di na tongureha wai pangwo di holo ol tominua. Terehomena keuru pia si mena olungwo merimominua. Mole ari bali si yare mongwomeri mole kara u digan sire moma di nahangure moli uminua.

Korin yalhobi Pol nin waga meri wanamadire awa di tongwo ha

14 Ha mining bol ni tegiwe, gai gonanadire ta bol ni tekia. Wana auna monia,krehaman tani di ni teya pirere, ha mainga i si ware nimni monana di pire bol niteiwa. 15Omaga ni yalhobi monga sina i arimiki weni aire ha maing nir si ni tenamba,nabin tani na molia. Homa Yisas Kraistalgi ya bole ol wai ol na tongwo ha i, uredi tibi ol ni tegere pir tere a i si waredoling bonga i nabin tani moliwa. 16 Naha maing hol egeriga meri ni arihobi ereyu egerana dire krehaman ha di ni teiwa.17 Tere egeranga pire yal Timoti bai nu sini monga bani oliwa. Na ha maing honagiolga i yali mining aki dimia na wana tanimongure yona milna teiwa. Kraist sigarekul na tongure nan u wai pire moli omingakrehaman ha i na i ware ha maing oo honahona i nir si tega meri yal Timoti si hon eni tenama dire bai nu si olalga unamua.

18 Ena ni yal tau na hunama di pire ninpinga meri ol ware klu si wanua. 19WanbaGod na ni monga bani unama di pinangwohaya uralua. Uralgiwe, klu si wanga hobiha dire ol wanga maing pirere ebir si ni

Page 232: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 4:20 229 1 Korin 6:3teralue. 20 God kene ol na tongwo maingkrehaman ha pangwo iwe, gran bani ya-moni di olanga paikimia. Dire a i si ware inomani sina ere nimni monanga ha dimua.21Na uralgiwe, kura ha di ni terala dire uralmo, te yona milna ni tere a yo te ni teraladire ural mo, ha suri nomani si pire di natenana dire sirin boliwa.

5Korin malgi yal al wou si wangwo ha

1 Ena ari ha wai ol i ungwo piriga. Niyalhobi monga sina i yal ta pi nin irangal hon ingwo i kina pare tal maing nigidongwo ta i ona dungwo piria. Tal yu ongai ha maing pirikungwo hobi ereyu olaladi pirikimua. 2 Ni monga sina i yal ta yuonga iwe, talongwo nin han dal yuwo eredemini ol ine? Ni yalhobi min bilere haimere monanga pamba. Yu ongwo yali kinaereho monanga kara nigi denamia ere pibanta monama dire hobale olo. 3Na iwe, niyalhobi kina molkiba, ni monga sinali yalta tal ongwo i na yona ali u kura ongurenomani si pire di ni teiwa. Na ni yalhobikina molalga mere Yisas haang pirere hayaebir sire krehaman di ni tegiwe. 4-5 Niyalhobi u ku bole monanga na ha digaraipinanga tal nigi dongwo ongwo yal irai hadi mole aule i pi Seten kene ongwo baniolo. Olanga Seten yali gaung isusu ol ten-angure, Yisas hobangmomia i tibi olangwogin i yali nomani nin aki di inamua.

Korin malgi wou sungwo yal al iwe dole ibanta olungwo ha

6 Ni monga sina i yal ta yu ongwo ipireni yalhobi nin han a yuwo ole demini siinanga pam mo? Ta paikimua di pirikino?Ha ta si aine aine dungwo pinga i honnomani si piro.

“Marasin yis wainta weniga ire homenapilaua kina imu dire nonere u biromua.” 7Marasin yis ongwo meri talnigi dongwoongwoyali yamonangwopring para u ni au sinangwo pamia,yali doling i mena olo. Olanga pilauamarasin ekungwo wai dungwo merimonanua. Monanba, Kraist ol waiol ni tongwo ipire wai molala di piremolo. Yuda ari kun sipi sipi sirealgi yal bole God tongwo pring waisungwo meri omaga Kraist para gol

na tere algi ya bole God tomia prinawai simua. Simia wai moli namingahol akun ol na tomua. 8 Yu omia nannomani si kulu si pire homa tal nigidongwo ol waminga tali hon olkire haweni kara dire amane moli omno.

9 Pasi ta homa bol ni tega irawe, ha yudiiraya. Ha maing pire wou si wangwoyalhobi pana galkio di ni teirawa. 10 Tegaha iwe, ganba ari ha i pirikire, mena mole,yal al wou sire, yong inaning girungure,talhan para weni na talna muru dinama dipire, lo isusu olere, so gal bala hulu maa etere, ol wangwo hobi pana gal tekinanga,hol bangi u kel dinangwo guman yaurewananga wai paikinamia, yalhobi pana galtekio dire hobang si ni tekiwa. 11 Tekiba niha maing pinga hobi monga sina i yal ta hamaing pinamba, wou sire, talhan paraweniyong inaning girungure, so gal bala hulupir tere, ha nigi dongwo dire, spak ole, yalta taling tol di nere, yu onangwo yali panagal tekire, u mala unangure homena erehonekio.

12 Ha maing pirikire ya mongwo hobinan ebir si tenaminga paikimia. 13 Godtani ebir si tenangwo pamua. Pamba, hamaing pire monga hobi yal ta monangwopare paikire onangwo irai ni ebir si tenangapamia. Pangwo ipire ha maing buku ha yudi emia, “Ni monga sina i yal ta tal nigidongwo onangwo hananga irai si hobalemilin ta olo.” Diu 17:7; 22:21,24

6Ha maing pinga hobi enin ta ha hol ol

tekinanga ha1 Ena ni yalhobi monga sina i yal sutani

ha hol panangwo irai ha maing pinga hobi,u ku bol mole, ol wai si tenanga pamba, ta-longure gabmanhamaingpirikungwohobimongwo bani one? Onga i gai golkino?2 Emgi ari para weni ha hol ol tenangwohabang i, nan God kul engwo momingahobi, ebir si tenaminga pamia di pirikino?Ari para weni ha hol ole ebir si tenangapire talongwo omaga ha migi pangwo i dikunung olekine? 3 Emgi nan ari ha maingpiminga hobi kwia ensel para weni ereha hol ol tere ha di kunung ol tenamingapamia di pirikino? Ol tenaminga iwe,ganba baniya ta mangwo ha pangwo i, di

Page 233: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 6:4 230 1 Korin 7:3kunung olekinamno? Di kunung olamingapamua. 4 Pangwo ipire ha hol ta ni yalhobimonga sina i panangworai, nin ole di waisinanga pamba, talongure ha maing pirtekire mena wangwo yal ta mongwo banipire ha hol one? 5 Onga i gai paikimo?Ni monga sina i yal taniga nomani birpaikimo? Pangwiwe. Pamia ha i dire a yo teni tenangwo pamua. 6Pamba, ni yalhobi hahol ta pangwo gin i, Kraist pir tekungwo arimongwo bani ogere ha hol ol na tenamuadingiwe, talongwo dine? I dinga paikimua.

7 Ena ni ari ha maing pire monga sinai ha hol panangworai, nimni molkinia talnigi dongwo pring hobi u ni au simia arihobi hanere a ime ol ni tomua. Tal diganol ni tenangwo mo, te talhan a nenangayal ta kuni nenangwo mo, i tamamia direpir uning si monanga wai weni panamua.8 Panamba, ni yalhobi nin tal digan ole, baltere, kuni nere, nin ening hobi ol gogo daltengiwe. 9-10Tengameri ol wanangwo hobiGod kene ongwo bani ta pi hankinangwopamia di pirikino? Yal al wou sungwo hobimo, sogal bala hulu te kumoigi posin kumogia para yulang pama di pir tongwo hobimo, yagr su nin yong inaning girungure yalenin ta i al parungwo meri mongwo hobimo, kuni nongwohobimo, yal ta taling handon gole na talna muru dinama di pungwohobi mo, nir bia nere spak ongwo hobi mo,gaung ha si tongwo hobi, yal ta taling tol diirala dire kura kigi ol wangwo hobi mo, talyu ol wangwo hobi God kene ongwo banita nu ke tekinangure ta pi hankinamua.11 Ni yalhobi monga sina i yal tau homayu ol wania. Wanba, tal nigi dongwo olwanga pring pai ni tongwo i God kri di oleni tomio, te God kul engwo monana dire nipare emio, te Yisas Kraist nin algi ya boleol wai ol na tomia dire a i si wangere GodKwiang ni hanere ganba ari nigi denba, taldime dire ol wana di ni hamua.

Nan gauna God tenaminga ha12 God mana di na tekimia talhan para

weni olalga tamama di pinanga paikimia,gai golo. Oli onga i ni han holgi di moleyon agal wunamia oli nala di pirikio. Tal-han para weni olere arihobi aki di teraladi pinga i wai pamba, tal tau onga i arihobi aki di tekire hol si pera di tenia, honolkio. 13 Homena nomingiwe, God yona ol

engure te yona iwe, homena kunung i na todire yona agal wungure tominia. Tominbahomena ta ta para weni nenamna di pirene i naminga paikimia. Yona homena kinataling su iwe, ganba baniyawai sinama direGod ol e na tomua. Gauna iwe, agal wuwara al amawou sinamadire God ol ekimia.Ol ekirere, nan gauna Kraist ol wai ol natere hobang monama dire God gauna olemua. Ol engure Kraist gauna i hobangmole kene ol tomua. 14Kraist gongwo baniGod uling yungure airimia. Airungwomerinan para gonaminba, God ulna yunangurehon airaminua.

15 Nan gauna iwe, Kraist hobang momiadi piro. Kraist ha maing piminga hobi kinau tani pire mominua. Mominga ipire nangauna iwe, i pi yal wou si wangwo al amahobi tenamno? Ta tekinaminga pamua.16 Yal ta pi yal wou si wangwo al ama hobikina si daule monangwo, yal al suri u taninamia di pirikino? Ha maing buku God hayu di emia. “Yal al suri gaung gwa sire utani nangwo pamua.” Jen 2:24

17 Pamba, yal ta Kraist kina guwasinangwo iwe, yasuri nomani u taninangwo pamua.

18 Yal al kuni wou si wanga i pisole honolkio. Ena arihobi tal nigi dongwo maingmaing ol ware nin gaung bani ol gogo dalikimba, yal al wou sungwo tani iwe, arigaung bani ol gogo dal imua. 19 Ingwo ipirenan gauna iwe, hobang nan ta molkiminia,God Kwiang oo kepangwo meri dimia, Godnin Kwiang na tongure yonawu bilere, molpai olere, hobang momua. 20Molere Kraistni bini sirala dire nin algi ya bole tobo birGod tomia. Tongwo iwe, ni yalhobi arihobiGod haang a yuwo ole maa e tenama direnomani gaun honagi wai weni ole molo.

7Al hon inanga ha

1 Ena ni pasi ta bole sirin bol na tengiwe,na memini pangwo meri di tibi ol ni teralapiro. Yal ta al ikire yal temine monangwoi, yal i tal wai mere onamua. 2 Onamba,yal al wou sire tal maing nigi dongwo itibi olimia. Olungwo ipire yal tan tani alnin nin kene ole i wanangure, te alhobiere yal tani tani heba bil tere monangwopamua. 3Wiimbi eumbi hobi yal al memini

Page 234: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 7:4 231 1 Korin 7:20pangwo pring taga pamia. Yalhobi eu-ngbi kina parabilua dinangwo eungbi nonapanangwo i nigi domio, te eungbi hobiwiimbi kina parabilua dinangwo wiimbinona panangwo i ere para nigi domua.4 Eungbi hobi nin gaung kene ole mo-nangwo paikimia, wiimbi kene onangwopamio, te wiimbi hobi ere nin gaung keneonangwo paikimba, eumbi hobi nin keneol tenangwo pamua. 5 Pring taga pangwo ipire gaun iwe, ni yal al suri nin gaun dimia,pi gaun si bare monanga i wai pamua.Pamba, ni yal al hobi gin ta nomani taniere sare su mo tani nan nanmole God ha ditenaminua dire, eunbi kina yon tani ere ninninmole God ha ditenanga i wai pamua. Niyal al suri ha homa di tani olekirere, tal yuonanga i nigi domua. Di bonanga haung iwai sinangwo irai, Seten ni kraun sinangwopamia i pire u tani po.

6 Na ha homa di ni tega sirin bol natengarai, krehaman ha ta dikiba, ni ari-hobi yu onanga pangwo ipire di ba bol niteiwa. 7 Na molga meri ni yalhobi parayu monana dire na wai piriba, yal tantani mol pai bli nin nin onama dire Godyulang ni tomua. Tere tau teminemonamadire yulang tomio, tau yal al monama direyulang tomua. 8 Ena kumil ama al weraimol pai onanga mere di ni teralia piro.Na yamoni molga meri ni arihobi ere yumonanga wai panamua. 9 Yu diiba, yalta yon inaning girangure bin hamil bolaladi pire nin nomani kene olekinanga nigidomia, al bring sire inanga pamua. Yamoleyon agal wunangure bin hamil bonanga unigi kara denanua.

10-11Ni wiing eung hobi memini pangwomeri krehaman di ni teralia. Na nan pirigameri pire ta dikia. God grang wine oledi ni teralia piro. Agr yal ta eumbi mo-nangwiwe, wiimbi aidole u yal ta nangwopaikimua. Agr ta wiimbi aidole nin monanmo, hon winimbi kina gumana pule ire utani nanga i wai pamia, yal hon onga i nigidomua. Te ni yalhobi iwe, eunbi erepo ditenanga i, nigi kara domua.

12Na omaga ari tau ha di teralia. Diralgaha iwe, God krehaman ha dikiralia, nanan piriga meri diralia piro. Yal ta Kraistpir tere monangure eumbi Kraist pir tek-inamia. Yu onangure yal al suri siwaire u

tani nabilua dinangwo yali eumbi aidolek-inangwo pamua. 13 Te al ta Kraist pir teremonamia. Monangure wiimbi Kraist pirtekinamia, yal al suri siwaire u tani piremolabilua dinangwo al i wiimbi ta aidolek-inangwo pamua. 14 Al ta God pir tenamba,wiimbi God pir tekinamua. Tekinamba,yal i pi eumbi kina si daule monangwo i,God hanere yal al suri wai moma di hanereGod honagi tenangure onangwo pamua. Teyal ta God pir tenamba, eumbi God pirtekinamia. Tekinamba, yal al suri si daulemonangwo i, God hanere yal al suri waimoma di hanamua. Yu di hankinangwo girkul nenangwo hobi ha maing pirikungwoari gir kul nongwo mongwo meri moma dihanamba, God nin na wana auna moma dihanamua. 15 Yal tau ha maing pirikungwohobi al hamaingpungwo ire nigi de pir tereaidolangwo pamua. Yisas pir tongwo yalal hobi al pi winambi kina si daule molabilmo, nanmolal mo, di pinangure, te yalhobipi eunambi kina si daule molabil mo, nanmolal mo, di pinangwo hobi, God yon a uradinama dire nin nomani si pinangwomerionanga pamua. Pamba, ni alhobi pi yalta hon inanga paikimio, te yalhobi ere pial ta hon inanga paikimua. 16 Al hobo, niwinimbi ha maing pirikungwo hobi, panagale mole aki di tengere Yisas pir tenammo, tekinam mo, maing pir po sikinua.Te ni yalhobi, eunbi Kraist pir tekungwohobi pana gale mole aki di tengere Kraistpir tenam mo, tekinam mo, ni ere pir posikinua.

God tal wai onama dire eber si na tongwomeri ole monaminga ha

17 Ena na krehaman ha ta i ware hamaing oo hona hona nir si tei oga i maingyu pamia. God ni ari hobi mol pai onanadi pire ebir si ni tongwo meri ire wa molo.18 God dolna bonana dire ni yalhobi galadungwo haung yal tau gaun bol olinio, tetau gaun bol olekinua. Gaun bol olinga binipangwo hobi hon kri di olala di pirekio,te gaun ya dungwo hobi hon bolala dipirekio. 19 Tau gaun bol olenio, tau gaunbol olekinga i ta mamia. God krehamanha tani wine onanga i wai pamua. 20 Goddolna bonana dire ni gala dungwo haungmol pai onga meri ole ole molo. God nigala dungwo haung i, yal ta ni han hongure

Page 235: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 7:21 232 1 Korin 8:1honagi ol monia. Monga i aidole pi honagita olala di pirekio. 21 Pirekire moli nanba,emgi God han gule ole nin hol i tibi ol nitenangure malgi nanga pamua. 22 Ni hanhongure nir honagi yal monba, God ni galadimia tal nigi dongwo ol wanga pring nihan hongwo i gule ole ni tomia. Tonguresigare kule u wai onia nir honagi onga itamamia nigi de pirekio. Te nin oon malgiya monga hobi monba, God ni gala dimiaKraist ni han hongure honagi ari monua.23 Mongiwe, Kraist ni bini sirala dire ninalgi ya bole tobo bir God tomia ari talhantau kulung piremaa e tekio. 24Ena girhobo,God ni gala dungure doling bonga haungmol pai ebir si ni tongure mol pai onga taliomaga ere yu ol i pire God kina pana galemonanga aki di ni tenangwo pamua.

Kumil ama biame hobi ol wananga ha25 Ena kumil ama moli nangwo maing

God krehaman ha ta dikimia, Godmilna pirna tere yulang na tomia ha i diralga erepir na tenanga pamua. 26 Omaga Yisas pirtominga hobi kura tal oun dongwo u na ausinamia, kumil ta pi ama ta ikinamio, teama ere pi kumil ta pi ikinangwo pamua.Pangwo i pire al ire kene onangwo haungta dikinamua. 27 Yal ta al homa ingiwe,tal wo tani aidole nala di pirekio. Te alinga hobi iwe, al ta u na honama di pirekio.28 Yu diiba, al inangiwe, tal nigi dongwota olekinanua. Ama hobi ere pi yal hebabil tenangiwe, ere tal nigi dongwo ta olek-inanua. Yu onaniba, yal al ire u tani piremonanga bani ganba bania kura tal oundongwo u ni au sikinama dire ha i di niteiwa.

29 Ena na enambi hobo, tal oun dongwou ni au sinamba, haung obilga gul inan-gere wai sinamua. Sinangwo ipire al ingahobi al pir tekirere yal ta al ikire mongwomeri mole God honagi nega dire ole molo.30 Milni gul sungure tal olale di pingahobi yong horega ongwo ari tau mongwomeri molo. Milni pangure gun ere mongahobi yal ta gumang yaure mongwo merimolo. Bona gana bring singa hobi yal taubona gana bring sikire mongwo tali molo.31 Bisnisi ole stua honagi onga hobi yal taubisnisi honagi olkire mongwo meri molo.Nan ganba bane mominga ganba i omaga

wai sinangure ganbahon i tibi ol na tenamadi piriwa.

32 Ni yalhobi kraun aule nin nomanisi oun dekire monana di piriwa. Alikungwo yalhobi kraung aulekire God nawai hanama dire Kraist tani honagi ol terewamua. 33Wamba, al ingwo yal i eunambina wai hanama dire ganba tali pir tere olwamua. 34 Ol ware Kraist honagi ol teralmo, eunambi ol teral mo, dire kraung auleGod honagi ol bama dimua. Ena ama biamehobi ire, ama yal ikungwo hobi ire dire,Kraist honagi ol terala dire nomani gaungtani ere omua. Omba, al yal ingwo hobikraung aule ganba tali pire tere honagiolgere winambi wai hanama di pimua. PireGod honagi ol bama dimua. 35Na ni yalhobimol pai oli nanga yo tekinama dire aki di nitere ene kwane galiwa. Galere ni yalhobital dime dire olere Kraist honagi ol tere pirhobo kul tere nomani gogo sikinana dire hai di ni teiwa.

36 Ena yal ta ama nu kengwo yal i, amai irala dire gaung tal i pungwo mongureama bi enama di pire nin nomani sipungwo meri onamua. Olere ama bringsire mongwo i para inangwo pamia tal nigidongwo ta olkinamua. 37 Olekinamba, yalta ama nu kengwo yal i gaung tali piryuwo ekire ama ikirala di pire han uning siolangwowai pamua. 38Yu pangwo ipire yalama nu kere bring sire ingwo i wai pamba,te yal ama nu kere aidole ya moni molenomani tani ere God honagi ol tenangwoi wai weni pamua. 39 Al ta wiimbi honmongwo haung gaung si bare mole yalta nangwo paikimba, wiimbi gonangureyal ta nangwo pamua. Nangwiwe, yalta ha maing pirekire mena wangwo yal-hobi inangwo paikimba, ha maing pire yaltemine monangwo ta inangwo wai pamua.40 Pamba, na pirega ya moni monangwomiling panama di piriwa. Pirigiwe, na nannomani si pire diya di piriba, God Kwiangaki di na tongure diga pamue.

8Gal bala hulu hau ke tenangwo ha

1 Ena ari kun si kere kwia ya, so gal balahulu hau ke tongwo ha i pirala dire sirinbonga i di ni teralia piro. Nan arihobiganba maing pangwo i para pire hanere

Page 236: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 8:2 233 1 Korin 9:7ominua di ware grana u tani ominua. Arikun si kere so gal bala hulu hau ke tongwomaing ha piminia. Ha di waminga i hapangwo diminua di piminua. Piminga hai nan gauna aki di na tekimia nan gaunapir yuwo ere di waminga pamua. Pamba,ari para weni yona milna tenaminga nanari nimni monaminga pamua. 2 Yal tanin pirere na tal maing para weni haniwadungwo yali ogolo ta han pa dikimba, gogodu nomani pangure di wamua. 3 Wamba,yal ta yong miling God tongure God yaligumang han po simua.

4 Yu ongwiwe, ari kun si kere kwia ya,so gal bala hulu hau ke tongwo maing yupamia. So gal bala hulu yulang ta paikimia,God obil yulang pamia, weni kara momia,hobang su ta molkimia, God tani hobangmoma di piminua. 5 Hamen ganba baniarihobi tal ta hanere kwia momia kene olna tomua dimia. 6 Dimba, Nabe God taniweni molere, talhan para weni ol emua.Engwo i pire yal i tani maa e tere moliominua. Te talhan hobi hobang tani YisasKraist momia. Mongwo i pire God talhanpara weni ol emua. Engure Yisas blingmemini mole yulang na tongure mol paiominua.

7 Yu omba, yal tau tal ongwo tali tayu nomani si ire olkimua. Olkire yalhobihoma kwia ya, so gal bala hulu yulang amadi pire omaga kun sire hau ke tongwo inenaminba, so gal bala hulu hau ke tomiakwiana sina ali nonapaikinangwool nigi dena tenamia di pire, nomani susu sire maitomua. 8Homena gogo nenaminga i aki dina tenangure God na wai hanamo? Aki dina tekinamia na wai hankinamia. Homenagogo nekinaminga God tobo na tekinamio,nenaminga para tobo na tekinangwo pa-mua.

9 Ena yu pamba, tal ta na han holkimiagogo nerala di pire nenanga, yal ta hamaing ogolo pirekinangwo yal i nomia ner-alia dire ne i nangwo ni wabo si tenaniahogal sinangwo pangwo i pire nekio. 10Ninomani bir pangwo hobi gal bala hulu ooala pire hau ke tongwo nenanga yal tahanere nongwo i wai pam mo, nigi dommo, dire nomani ebir si pinamia. No-mani si pire yal i gal bala hulu hau ketongwo i obilga nerala na to dinamia. Direnenamia. Nomani nekio di tomba, gogo

nenamia. 11 Nenamba, ha maing ogolopir tekimia, Kraist algi ya bole gol tomba,yali nomani su su sinangure ni nomani birpangwo i wabo si tenania hogal sinamua.12 Sinangwiwe, ni tal nigi dongwo olerewabo si tenania yal i nomani bir paikinamiakwiang si gonanua. Gonanga yali tani oltekinania Kraist para ol tenanua. 13 Yuonangwo ipire nan homena gogo nenamin-gere enan ta hogal sinangwo pamia, yal ital nigi dongwo olkinama dire haumai teremoli naminga naminua.

9Pol aposel honagi ongwo i tobo ikire wai

pungwo ha1 Na Pol molia. Molere na ari krehaman

ha wine olgere kene ol na tongwo pamo?Ta paikimia. Paikimba, ari tau tal nigidongwo olkinama dire ha tau kene ol natomia wine olia di piriwa. God na bai nusungure wine olere aposel honagi olkio?Oliwa. Nan ganba ari hobi hobana taniYisas gumang hankio? Haniwa. Na honagiolga i ni yalhobi hol kwaling ta onga i pisoleYisas ongwo hol i doling bolkino? Dolingbonua. 2 Ari tau God bai nu sungwo yalaposel moma di na hankimba, ni yalhobina aposel moma di na hangarai. Ni yalhobiKraist kina pana gal tere u tani onga i pirena aposel moma dire na i tibi olinua.

3 Ena arihobi Pol mole ol wangwo maingnigi domua dire gauna ha sungwo i hamong yu diteya. 4 Na ha maing honagiolga i yalhobi yong miling na tere homenaaki di na tenangwo paikimo? Pangwiwe.5Te na aposel, enan tau Yisas ebering hobi,Pita kina ha maing a i sire pungwo alta ire ha maing honagi ole a ire wangwomere na ere yu eunambi a ire wanamingapaikimo? Pamua. 6 Te na Banabas kinaobil ha maing honagi ole gaung honagi oledinamno? 7 Soldia er kwi nu mongwo hobinin moni ire homena nomo? Ta nekimia,Gabman aling bani kwi ole homena no-mua. Nongwo meri na yasu ere yu kwiole nekinamno? Nenaminio, te homena yanongwo hobi homena aang denangwo bulenin nekinamo? Nenangwo pamua. Te yaltau kun bilimahau kul nere aming niringdirangwo nin nekinamo? Nenangwo pa-mua. Nenangwo meri na yasuri ha maing

Page 237: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 9:8 234 1 Korin 9:25honagi ole nerabilue. 8 Na ari nomani sipinga meri di ba bol ni teiwa. Teiba, tegaha iwe, God krehaman haMoses bol engwoi ere yu dungwo pamua. 9 “Kun bilimahauhomena witi miling gaang sinama dire isina olanga egere nonere gaang sungwo i,sire miling tau nenangwo honagi ongwomeri pire nenamia mana ditekio.” Diu 25:4

God ha dungwo kun bilimahau weni handimo? 10 I ta han dikimia. God honagiol tongwo hobi di bole dimua. Yal taganba gula dungure yal ta homena yamua.Honagi yu ongwiwe, aang dere kul engurehomena bule nerala dire honagi yu omua.11 Na yasuri ha maing miling ni yalhobimonga sina i yaminia. Yaminga i tobona na tekinano? Tenanga pamua. 12 Niyalhobi ari honagi aki di ni tongwo yal itobo tengere imia. Ingwomeri na yasuri yuna tenanga pamue. Pamba ni yalhobi tal tana tenana di pirekiwa. Na tekinanga Kraistgol na tere ol wai ol na tongwo ha i si peradikimingere para pi kunungbenamadi piregul honagi oun dongwo ire ol mobilue.13 Yuda ha maing oo malgi honagi ongwohobi ha maing oo homena iku bole Godtongwo i, nere mongwo hangirawe. TeYuda ha maing oo ala bol guma tongwobani God hau si ke tere tau bol kene ongwoyali nongwo hangirawe. 14 Tal yu ongwomeri Kraist ol wai ol na tongwo ha i ditibi ol waminga hobi tobo inama dire GodLo krehaman ha di tibi olungwo iwe, hamaing pungwo ari hobi tenangwo pire ditibi olimua. Luk 10:7,8

15 Di tibi olimba, ni yalhobi omaga tobona tenana dire ta dikiwa. Te talhan natenana dire pasi bol ni tekiwa. Yamonipirari pare hamaing di ni teralga wai piria,menang gole golalga tamamia di pire tobona to di ni tekiralua. Di ni tekiralga na nanol waga maing arihobi hanere, yali piraripare ya moni ol na tomua dire hana awalaganangwo pamua. 16 Na Yisas gol na tereol wai ol na tongwo ha arihobi yulang boledi tega pamia, na nan mo ere gun eralgapaikimua. Paikimba, God grang wine oledi ni teiwa. Yisas gol na tere ol wai ol natongwo ha maing di tibi ol tekiralga, ayoGod pring bir weni na tenangwo pangwe.17 Na honagi olga iwe, na nan pirega meripire olalga tobo iralga pamue. Pamba, God

honagi yal molia. Molere ya moni piraripare ol ni teiwa. 18Na honagi olga i pire taltobo irale? Na tobo iralga yu pamia. Yisasgol na tere ol wai ol na tongwo ha maingdi tibi ol tegiwe, tobo iralga pamba, piraripare ya moni di tibi ol teya. Tere milnapangwo i tobo omaga haya iya di piriwa.

Pol ari para weni nir honagi ol tongwo ha19 Ena yal ta na han hongure ganba ari

memini pangwo meri honagi ol tere tamolkiwa. Molkiba ari miki weni Yisas pirtenama dire ari para weni na han hongurehonagi ol te moliwa. 20 Molere Yuda arimongwo bani honagi ol tega i, Yuda ariYisas pir tenama dire Yuda ari nin meminipangwo meri ol teiwa. Lo krehaman haana holo holo kene ol na tekimba, Yuda ariYisas pir tenama dire krehaman ha keneol na tomia di pire ol waiwa. 21 Wagameri wiyol mongwo bani honagi ol tegai wiyol hobi Yisas pir tenama dire wiyolmemini pangwo meri ol teiwa. Ol tereLo krehaman ha ana holo holo kene ol natekimia di pire ol waiwa. Yu ol wagiwe,God krehaman ha wine olkiwa diyo? Tadikia. Kraist krehaman ha kene ol natongwiwe, God krehaman ha kina u taniomua. 22 Kraist pir tere nimni molkungwohobi nimni monama dire yalhobi mongwomeri na mol tere moliwa. Wiyol para weniYisas pir tenangwo aki di tere aule i pi Yisaskebering bani tabin si erala dire wiyol paraweni memini pangwo mere meri na molteremoli oiwa. Pirere tal maing wai ongwomeri ol teiwa. Tere tal nigi dongwo ongwomeri ta olkiwa.

23 Na yu ol wagiwe, Kraist nin algi yabole ol wai ol na tongwo ipire na para olna tomia na arihobi kina wama di irala direebir si teiwa.

Nan bli si pi pi ole tobo inaminga ha24 Tal ta engwo irala dire ari miki hama

bare bli si omba, yal taniga iri si homa ereimua. Ingwo meri, God tobo na tenangwopangwo ipire ha maing hol i hama barebli si pio. 25 Ari emgi hama bare bli siraladi pinangwo hobi gaung kene ole molepire kenba kenba bli si wa wa ole keber-ing kulang pamua. Emgi hama bare pireer kuung wai sungwo gal irala di pire yuomua. Omba, breng gal i emgi bil yanamua.Bil yanamba, na yalhobi ha maing honagi

Page 238: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 9:26 235 1 Korin 10:19ominga i, tobo inaminga ta bil yakinamiaya di panamua. 26 Tobo i iralga pire hamabare bli si pire omeling han holo holo olereongwo meri na God honagi yu ta ol tekiwa.Tekiba, yal ta aling a begi dire sungwo bolpa dungwomeri na God honagi yu ol teiwa.27 Na nan gauna pir tere tal nigi dongwoolkirala di pire ha maing hol gumana tegaholi bli si oiwa. Ogiwe, homa yal tau blisi namna wo dire, emgi na nan kwaling tapire hogal sikirala dire bli sire oiwa.

10Tal nigi dongwo u ni au sinangwo Kraist ai

dolekinanga ha1 Ena enambi hobo, kwiana moya Moses

doling bongwo hobi oli ongwo maing honnomani si piro. Yalhobi te ongwo bangikwahawa u yobilungwo kiang hankimadungwo pinirawa. Eks 13:21-22

Te yalhobi te ere pi Nol nir bina pa dun-gure nir saala di umibi yolibi onguremakerbani iri si hoibi oma dungwo pinirawa.Eks14:22-29

2 Pinga ha iwe, God nin muru kene oltere kwahawa gule e tongwo ali molere, tenir sina wangwo i nir bil tongure Mosespir tere doling bongwo hobi moma dimua.Dungwo ha iwe, ha di bole dimia. Mem-ini yalhobi Moses pir tere doling bongwomoma dungwomaing i tibi ol tomua. 3-4TeGod tal gumang hon dongwo olere, yal-hobi nir homena wa dungwo bani i tibi oltongure nomua. Eks 17:6

Nere hulu bani nir nongwiwe, na ha dibole diralia. Hulu i Kraist momia, kinaereho wamua. 5 Wamba, God yalhobimiki weni wai hankimia yalhobi gole yoneganba po engwo bani ya bangi bangi diongwo ongwo ari para wai simua.

6 Ena Moses doling bongwo hobi talongwo maing iwe, yalhobi tal nigi dongwoirala di pungwo mere nan ikinaminga pireawa di na tomua. 7 Te yal tau so gal balahulu yong ba engwo i yulang pamia dire pirtongwo meri pir tekinaminga pire awa dina tomua. Yalhobi tal yu ol wangwo ipireha maing buku yu dimia. “Ari yal al hobinir homena nere wai pire aire egin imua.”Eks 32:6

8 Te yal tau yong inaning girungure wousire tal nigi dongwo ongwo meri olkimno.

Yalhobi tal yu ongwo i olere ari miki wenitwenti tri tausen gol wai simua. Nam 25:1-9

9Te nan yal tau God na sinammo, na hanuning si olam mo, nan suang i hanamnadire ongwomeri yu olkimno. Yalhobi yu olwamia onba sungure gol wai simua. Nam21:5-6

10 Yal tau God tolo wa tere omeling pegedire, yong ki ha ditongwo mere nan ydikimno. Yu ditongwohobi si gongwokwiaensel ure yalhobi si gol wai simua.

11 Ena Moses doling bongwo hobi talol wangwo i ari tau maing pinama dire itibi ol tomio, nan olkinaminga pire awatani dire mining bol e na tomua. Tongwoiwe, omaga male moli uminga haung i waisinama di piriwa.

12 Yal ta nin yulang bole nimni moliwadi pinga hobi hogal sikirala di pire kenewai ole molo. 13 Kraun sire, kela kulni tongure kuni nomani tere wanga i,ni nin ta wakinia, ari para weni yu olwaminua. Ol waminba, Seten kraun si mo-nangwomonangwo hogal sirala di onanga,na Seten erepo di teralua dire God anikere e ni tongwo meri ol ni tenangwopamia. Pangwo ipire kela kule, kraun sini tenangwo mana dinanga hol i tibi ol nitenamia. Kela kule, kraun si ni tenangwogin i mana dinanga pire yulang ni tere, tenimni mole monanga pire hol ta i tibi ol nitenamua.

Nan God kwia kumo kina ereho pir tek-inaminga ha

14 Ena na yolna hobo, gal bala hulu yongba engwo i yulangpamia diremaa e tongwohol i mobin hal wa to. 15Ni ari hobi nin no-mani panga monia, ha di ni tega i wai pammo, paikimmo, nin ebir si piro. 16Nir wainmulu hau ala tulungure Godmaa e tomingai, Kraist algi garu dimia, nan nere Kraistyulang ire u tani homno? Ominua. Tehomena breti a bigi dire nominga i, Kraistyulang gaung nominia, nan ari hobi Kraistyulang ire u tani naminga pire nekimno?Nominua. Mat 26:26-28

17 Breti iwe, tani weniga dimia. Dungwoi nan ari para nominua. Nominga hobi yalal miki weni mominba, Kraist gamahobitani mominua. 18 Israel ari mol pai oletal ol wangwo i nomani si piro. God hausi ke tongwo ari hobi nin ebir si iriya olnere pana gale u tani omua. 19 Na ha diga

Page 239: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 10:20 236 1 Korin 11:7memini talwa dima di pine? So gal balahulu yulang pam mo, kun algi ya bonga iyulang pame? Tal su ol wanga i yulang tapaikimua. 20 So gal bala hulu ya, kwia hobikun algi ya bonga i, God pir tere olkimia,kumo kwia hobi pire tere ol tenua. Tengaipire ni yalhobi kumo kwia hobi kina panagale u tani honana di pire ha i di ni teiwa.21 Tegiwe, Kraist mulu hau ta dungure, tekwia nigi dongwo mulu hau ta dimia. Sunenanga paikimia. Kraist nir nenanga itani nenanio, te kumo kwia nir nenanga i,ere tani nenanga pamua. Kraist homenabol ta dimio, te kumo kwia homena bolta dimua. Su nenanga paikimia. Kraisthomena nenanga i tani nenanio, te kumokwia homena nenanga i, ere tani nenangapamua. 22 Ni kumo kwia mo hora kumiaGod bal terala di pino? Pinanga i paikimia.Bal terala di pinanba, God talhan i ol en-gwo dimia haya han po simia, bal tenangapaikimua.

Nan haung haung God haang awalaganaminga ha

23 God mana di na tekimia talhan paraweni olalga tamama di pimua. Di pimba,talhan para weni onangwo talhan hobipara weni aki di tenangure sigare kule uwai honamua. 24 Honangwo pangwo ipirenin gaun obil aki di tere u wai nanga hapirekio. Ari para weni gaung aki di tengereu wai nangwo ha pire wayo.

25 Hau maket engwo i mai tenamin mo,nenamin mo, dire nomani susu sire sirinta bolkinia, gogo bring si nenanga pamua.26 Pangwo ipire ha maing buku yu bolemia, “Ganba bani hau homena talhan paraweni sini sire pai ongwo i hobang tani Godmomua. Mongwo ipire nan nenamingapamua.” Sam 24:1

27 Ari Yisas pir tere doling bolkungwoyal ta kina ereho homena nenamnawo direhau ta ni guman bani enangwo hanere haui kwia ya, gal bala hulu algi ya bongwo dimmo, yamone dimmo, dire nomani susu siresirin bolkio. Nenana dire i ni tomia gogono. 28 Te yal ta u hanere, hau i gal balahulu algi ya bongwo dimua dinangworai,nekio. Nenanga nere, di ni tongwo yal iwabo si tenanga u nigi denangwo pamua.29 Diga ha i ni nomani su su sinana direta dikiba, di tibi ol ni tongwo yal i wabo

si tenanga nomani su su sinangwo pirenekio diiwa. Diiba, yal ta, “Talongwo yal inomani su su sinangwo pire nekinamne?Yal i na nomani kene ol na tomo? 30 NaGod homena na tenga wai piriwa diralgatalongwo yali homena nominga i hanereisime e na tename?” dire yal ta sirin bol natenangwo pamua.

31 Ena nan homena nenaminga mo,nir nenaminga mo, tal ta onaminga, Godhaang ayuwo olamna dire oli omno. 32Molpai oli nangiwe, Yuda mo, wiyol hobi mo,God ha maing a i si wangwo hobi nigi dehanangwo tal onanga i, wabo si tenangahogal sire God pir tekinangwo pangwoipire, na nigi de hankinama dire mol pai olipio. 33 Arihobi wai pire monama dire natal wai ol waga meri doling bole ol wayo.Na nan gauna aki diralga pire ta olkio. Godari hobi aki di tenangure sigare kule u wainama dire olio oiwa.

11Breng gal hau ire ha maing oo ala nangwo

ha1 Kraist ol wangwo meri na giu dire olia.

Olga meri ni ari hobi giu dire olo.2 Ena ni yalhobi haung haung na ha diga

nomani si pire, te si aine aine di ni tega i a isi ware, doling bonga i pire, hani a yuwooledemini ol ni teiwa. Ha ta diralga nomanisi piro. 3 Ni agir hobi winimbi ni keneongure, Kraist yagir hobi kene ongure, teGod Kraist kene ol tomua. 4 Tongwo ipireyagir hobi ha maing oo ala pire God haditenangwo mo, te ha maing kere meminipangwo i di tibi ole di ba bol tenangwoirai mangal hau ire nangwo i, tal digan oleKraist gai gol tere yu onamua. 5Te agir hobiha maing oo ala pire God ha ditenangwomo, te ha maing kere memini pangwo i ditibi ole di ba bol tenangwo irai, breng galhau ire honangwo, tal digan ole wiimbi gaigol tenamua. Yu onangwo al i breng emebai ole breng yulang pege dangwo merimonamua. 6 Te al ta breng gal hau irehonangwo al i, breng eme bai pege dalo do.Ena agir ta breng eme bai pege danangwogai bir panamia. Panangwo ipire diir hauyu di enamua. 7 God nomani pangwoire, yulang ire dire, hankiminba, ninimniala haminga meri yagir hobi hanere God

Page 240: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 11:8 237 1 Korin 11:31nomani yulang pangwo i, i tibi olungurehaminua. Haminga ipire yagir ha maingoo ala monangwo mangal haukinangwopamua. Pamba, agir hobi yagir hobi nin-imni haminga meri yagir yulang agir hobimomua. 8 Ha bol ega i maing yu pamia.God agir homa ol ere miing bare yagir olemo? Ta ol ekimia. Yagir homaol eremiingbare agir ol emua. 9God agir mongwo ipireyagir ol emo? Ta ol ekimia. God yagirmongwo ipire agir ol e tomua. 10 Ena kwiaensel kwi hanmongwo i pire winambi keneol na tomia, i tibi olala dire agir hobi diirhaunangwo pamua. 11 Pamba, nan yal alKraist pir tere mol pai ominga i yal hobiagir aki di tenangure, te alhobi yagir aki ditenangwo pamua. 12HomaGod yagirmiingbare agir ol emia. Ol emba omaga u tibiuminga hobi iwe, agir yagir kul engure utibi uminua. Tal yu ongwo iwe, God tanihobang momia, pungwo meri i tibi olimua.

13Agir ta breng bani diir haukiremolere,God ha ditenangwo wai panamo? I ta paik-inama. Ni alhobi winambi kene ol na tomiadire diir haunangwo pamua. Pangwo ipireni nin nomani si pire maing panangwomeri do. 14Nan arihobi memini yu pamia.Yagir ta breng eme arikri weni dinangwogai maing pamua. 15 Pamba, agir brengeme arikri weni dinangwo wai pamia. Godnin alhobi breng yu panama di pungwomeri pamua. Pare alhobi breng eme aulungbai hau tomua. 16Tomba, yal ta ni ha dingapaikimua dire bolbin di na tenangwo yali,ha mong yu obil diteralia. God ha maing ai si wangwo ari mongwo sina i memini yupamua diteralua.

Korin arihobi Yisas nir homena i gogo olenongwo ha

17 Ena ni ari Korin ha maing pire tabintani monga sina i tal ta onga paikimia nahani awala galkiwa. 18 Ni ha maing pirtenga hobi u ku bonga haung ebir sirepoing paing sire mona dungwo na piria.Yu ol wana dungwo piriga ha i ha pangwodima di piriwa. 19 Ni poing paing singa inan poing paing sikinaminga ha suri ebirsi na tekinamba, poing paing siminia hapangwo i mo hora kulere, hasu a ime oltomua dinga i paikimia poing paing sikio.20 Ni yalhobi u ku bonga haung Kraist nirhomenanerala dire u ku ta bolkinia. 21Uku

bole homena nenga haung na nan homenadimia dire nin ne miin ole wangere, yaltau homena dikungwo hobi han olingeremenan gomio, te tau nir wain miki weninere spak omua. 22 Yu nerala di pinanganin oon malgi nir homena nenanga ai tadikimo? God ha maing a i si wangwo hobibal terala dire ono? Te nir homena wadungwo hobi yu ol tegere gai gonama dipino? Mere tal wa di ni terale? Tal yuongere na hani awala galalo? Ta galkiralgairawe.

Yisas gamahobi homena nir tongwo ha(Mat 26:26-29; Mak 14:22-25; Luk 22:14-20)

23 Ena homa na ha di ni tega i yol e pirna tenanga, omaga onga meri olkinanua.Yu olkinana dire hon di ni teralia piro.Homa ha di ni tegiwe, Kraist nin grang piredi ni teiwa. Tega ha i yu pamia. Yudasyal Yisas bai tal sungwo haung girungwo iYisas breti ta ire amua. 24Are, God homenana tenga wai piriwa dire breti a du direyu dimia. “Homena i na nan gauna miingdimia. Nenanga, nere na gol ni tere olwai ol ni tega i nomani si pire nere neremolo.” 25 Dire tomia ne wai sungure wainnir mulu hau ta ire yu dimia. “Nir iwe, Godni kina nomani gwa sinana dire na nan algini yalhobi aulung bai hau ni tere ni teiwa.26Nenanga na algi ya bole ol wai ol ni tegai nomani si pir na tere nere nere moli pio.”Homena nir kina nenanga haung Kraist golna tongwo maing di ba bole bole nenanua.Yu nere nere moli ongere ongere yal i honu pa dinamua.

Yal ta Yisas homena nir i gogo ole ne-nangwo yali nin haang panangwo ha

27 Yu ongwo ipire Yal Kraist nir hom-ena nomani ogolo si pir kun olekire gogonenangwo, Kraist miing algi ol gogo daltere nin ongwo ma panangure pring birpanamua. 28 Yu panangwiwe, yal ta Kraistnir homena nerala dinangwo irai nin molpai ongwo maing nomani si pir kunungolere emgi nenangwo pamua. 29 Te yal taKraist miing nenangwo memini pangwo ipir po sikire gogo nenangwo yal i, God hahol bir ol tenangwo pamua. 30 Yu pangwoipire ni yalhobi monga sina i ari yal al mikiweni gogo nere, tau nibil ol tongure, tetau gol wai simua. 31 Kraist nir homenai nenamna dinamingarai, homa mol pai

Page 241: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 11:32 238 1 Korin 12:16ominga maing pole i tibi olaminga, Godisime e na tekinamba. 32 Ena nan tal nigidongwo olkinamingere God ha hol oundongwo ol na tekinangwo pire gir migi talnigi dongwo olkinama dire sire gale a yote tongwo meri God nan na sire gale a yote na tomua. Tongwo ipire God arihobi hahol oun dongwo ol tenangwo meri nan olna tekinangwo pamua.

33 Ena yahuno hobo, Kraist nir hom-ena nerala dire u ku bonangarai, tau emgiunangwo hankire nenania kwi molo. 34Yalta mena gonangarai, God isime e na tek-inama dire nin oo kepanga ala homenanere emgi u ku bolo. Te Kraist homenanir nenanga ha sirin tau bongiwe, na emgiuralga ure di tibi ol ni teralua.

12God pirari pare honagi bling nin nin ebir si

na tongwo ha1 Ena yalhobo, God kwiang pirari pare

God honagi bling nin nin i tibi ole oli nangapire, ni tongwo maing i pinana dire di tibiol ni teralia piro. 2 Hongebe ha maingpirekinga haung kwia ya, so gal bala hulukene ol ni tekimba, nin nomani kela kul nitongure ni pir tere guru di pi gal bala hulu imiling pangwo tal dimadire pir tenua. 3Yaltau ure God Kwiang na yona wu bungureha di na teiwa dinangwo yal i, hasu dimmo, ha wo dim mo, pir po sinana dire hadi ni teralia piro. Yal ta Yisas digan momiamauna me si teiwa dinangwo yali, GodKwiang yong wu bungure dikinamia, hairmangwo ha dinamia, yol e pir tekio. Te yalta Yisas talhan para weni hobang si tomuadinangwo yal iwe, yal i nin dikinamia, GodKwiang yong wu binangure dinamia yol epir tenanga pamua.

4 Ena God Kwiang pirari pare God honagibling nin nin are onana dire i tibi ol nitomua. Tomba, ni tongwo yal i God Kwiangtani momua. 5Hamaing honagi oli omingai honagi bling miki weni pamba, honagihobang yal Yisas tani momua. 6 ArihobiGod honagi mining hai nin nin ol ta taere oli omba, God tani yulang tongureongwo pamua. 7 Ari ha maing pimingahobi para weni u wai naminga pire GodKwiang yona wu bungure honagi bling ninnin ol ware han po siminua. 8 God Kwiang

yal ta yulang tongure nomani bir pare Godtal ongwo maing para pir po sire i tibiolungwo haminua. Te God Kwiang yal tayulang tongure ha maing memini kul sipangwo i di ba bol na tongure piminia.9 Te God Kwiang yal ta yulang tongureKraist aki di na tenangwo talhan para weniolalga pamia dire a i si wangwo haminio, teGod Kwiang yal ta yulang tongure ari nibilongwo hobi awai ol tongure u wai ongwohaminia. 10 Te God Kwiang yal ta yulangtongure tal gumang hon dongwo maingmaing i tibi olungure haminia. Te GodKwiang yal ta yulang tongure ha maingditongwo nugung don kengwo haminia. TeGod Kwiang yal ta yulang tongure ari talol wangwo memini kul si pangwo i, wa duhanere, hol bani God haang pangwo omio,hol bani kwia haang pangwo omio dire hanpo sungwo haminia. Te God Kwiang yalta yulang tongure miling horo kungure hahowa ta yure dungwo piminia. Te GodKwiang yal ta yulang tongure ha howata yure dungwo i memini pangwo di tibiolungwo piminia. 11 Ena honagi i bling ninnin are onama dire nu ke tomba, tongwoyal i God Kwiang tani momua. Mole ninnomani si pungwo meri oli naminga pireyulang na tomua.

Nan para weni gaung taniga mominga ha12 Ena nan ari gauna tani dimba, kebena

nin dungure, ana nin dungure, grana gu-mana nin nin dungwo pamia. 13 Pangwomeri, Kraist pir tominga hobi tabin tanimominba, Kraist kebering aling nin nindungwo meri nan ari tani tani mominua.Mominga hobi Yuda tau momingere, wiyoltau mongure, han hongwo tau mongure,han holkungwo tau momba, God Kwiangnan na i ku bole nir taniga bil na tere,na i ku bongure tabin tani mole te, GodKwiang taniga na tomia yona wu bunguremominua.

14 Ena nan gauna iwe, taniga dimba,kebena ana grana gumana haang nin nine tominua. 15 Kebena iwe, na ana honagiongwo meri olkiminua dire nigi de pirtenangwo kebering i u nin bangi nangwopanamo? Ta honamia, gauna tani dimiaya di panangwo pamua. 16 Te krauna iwe,na omena honagi ongwo meri olkiminuadire nigi de pir tenangwo krauna i u nin

Page 242: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 12:17 239 1 Korin 13:7bangi nangwo panamo? 17 Ta honamia, yadi panangwo pamua. Nan gauna iwe, om-ena obil dinangwo krauna holkinamingaha dinangwo makena pinamne? Ta pirek-inaminga pamua. Te krauna obil dinangwogumana holkinaminga kunung unangwomakena pinamne? 18 Ta pirekinamingapamua. Pamba God nin nomani si pungwomeri para weni ol e pa dungure mominua.19 Muru na ol ekima gauna dikungure.20 Dikinamba, muru na ol emia gaunadimua.

21 Dimia omena ana aki di na tek-inanga tamamua dinangwo kunung paik-inamia. Te bina kebena aki di na tek-inanga tamamua dinangwo kunung paik-inamia. 22 Yu dinamba, gauna ta honagiogolo olkinangwo i, mebin damia di pirei olaminga nimni molkiminia tal onamne?23 Gauna banta nimni molkungwo dimadi piminga bani kene wai ol tere aki ditominua. 24 Gauna banta gai golkinamingapire gal yobile tominua. Tominba, gaunabanta wai dima di piminga bani gal yobiletekiminua. Gauna banta haang paikungwobani God haang panama dire i tibi ol natongure haang e tominua. 25 Kebena anagauna para weni kiang pare u nin nin tahomia. U tani pire aki di tere tere dimua.26 Gauna banta gul sungwo i, gauna paraweni gul piminua. Gauna banta bantahonagi wai ongwo hanere ari maa e natongwo i, ongwo bani tani taman. Gaunapara weni maa e na tomua.

27 Yu pangwo ipire ni ari hobi para weniKraist gaung dungwo meri monia. Mongahobi honagi bling nin nin are onua. 28 Godha maing pire a i si wanga hobi honagibling nin nin are onana dire ebir si nitomua. Tongwo hobi iwe, hongebe God bainu sungwo yal aposel mongere, sina ali hamaing di tibi olinga yal tau mongere, teha maing nir si tenga yal tau mongere, tetal gumang hon dongwo onga yal taumon-gere, te nibil ongwo awai ol tenga yal taumongere, te aki ditenga yal tau mongere,te ha maing obilga pungwo hobi hogalsinamba, ha maing hol pangwo meri di babol tenga yal taumongere, milni horo kun-gure ha howa yure dinga yal tau monua.29 Monga hobi aposel muru molkinio, hamaing di tibi ol tenga yal muru molkinio,

te hamaing nir si tenga yalmurumolkinio,te tal gumang hon dongwo onga yal murumolkinua. 30Te nibil pangwo awai ol tengayal murumolkinio, te miling horo kungureha howa yure dinga yal muru molkinio,te ha howa yure dungwo i memini di tibiolinga yal muru molkinua. 31 Molkinba,God talhan ol ni tongwo hobi u gumangholi unangwo i, irala dire negaweni dire olipio.

13Yon milni tenanga ha

1 Ena ari ha howa miki yurere, te enselhobi ha dungwo nugung don kengwo meridiralba, yona milna yal taniga tekiralga naha diga i blo tolo dire nin dela si gulegiu dungwo meri diralia mining ta pirki-namua. 2 Te na ha maing aine kere hanatogu honagi olere ha di tibi olere, te nanomani bir pangure talhan maing kul sipangwo i para pirere, te na ha diralga Godtal ta onangure hamen hul ta krigi si bantanangwo pamia dire yol e pirere, yu olalba,yal tani weniga yonamilna tekiralga, tal yuolga i haang ta paikinamua. 3 Na talhanpara a nega i yal bina hobi aki di tereteralio, te na gauna yulagi Kraist pir terehonagi olia, ari hobi nigi de na hanereendo ni ganaminua dinangwo hobi galodiralio, yu olalba, yal tani weniga yonamilna tekiralga, olalga i na u wai nama direaki di na tekinamia, na nan gauna di yuwoeralga pamua.

4 Ena nan yal tan tani yona milnatenaminga iwe, yu ol tenaminga pamia.Tenaminga yal i yona ura ditenaminio,miling pire ha ura panangwo dire aki ditenaminio, te yali haang awala ganangurenigi de pir tekinaminio, hamil ha si tek-inaminio, te klu si tekinaminua. 5 Teyong ering monangwo ha ditekinaminio,te gintani yona ki e tekinaminio, tal nigidongwo ol na tenangwo pring panangwopoleng si tekinaminua. 6 Te yal ta tal gogool tenangwo hanere gun e tekinaminio,ha pangwo di tibi ol tenangwo i wai pirtenaminua. 7 Yal tan tani yona milnatomingiwe, tal nigi dongwo ol na tenangwoi, gin tani weni tamamia yona milna nitominua dinaminio, ha dungwo i pire hapangwo dima dire pir tenaminio, ha maing

Page 243: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 13:8 240 1 Korin 14:10hol ware gobari wabo simba, u wai namadire yona milna tere kwi han monaminio,tal oun dongwo u kwaling pera dinamba,nan yona milna tominga hol i wara kere teinaminga naminga nimnimonaminua. 8Yalta yona milna tomingiwe, wai ta sikinamiaya te monaminga monaminua. God honagibling nin nin na tongure God ha maingkere di tibi ole hana togu honagi ominga i,gin ta wai sinamio, te milna horo kungureha howa yure God ditominga i gin ta waisinamio, sikul miki weni dire nomani birpangure talhan para weni maing pir posinamna dire ominga i ere wai sinamua.9 Omaga nan maing obil obilga pire, ta hamaing bangi obil obilga di tibi oliminua.10 Oliminba emgi ganba kul enangwo ha-bang wai u tibi nangwo gin i, nan talhanobil obilga pire hanere iwaminga i parawaisinamua.

11 Sinamba, hongebe nan gir migimominga haung, gir ha dungwo meridiminio, te gir tal ol wangwo meri olwaminio, te nomani si pungwo meripiminua. Piminba, emgi ari mole girnomani paminga i aidole, ari nomanipangwo meri pare tal ongwo mere olwaminua. 12 Waminba, omaga ganbabani wamingiwe, ninimni hanga meri Godmongwo maing hanere ol waminba, emgiGod mongwo bani pire mol pai onangwomaing han po sinaminua. Omaga meminipangwo i obil obilga pir po siminba, God namominga maing pir po sungwo meri emgipir po sinaminua. 13 God ha di na tongwokara ha pangwodima dire yol e pir tomingaire, God tal wai ol na tenamia dire gun gogote pire dwi han mominga ire, are God kinayona milna tominga ire dire, ha sui tai direi dimba, yona milna tomingiwe, kara mohora kumua.

14Honagi namba wan God Kwiang pirari pare

na tongwo ha1 Ena ni arihobi yon milni God ari kina

terala dire nimni mole a i si molio. GodKwiang pirari pare God honagi bling ninnin na tongwo i, iralga pai dimia dire negadire oli pio. Honagi bling taniga onanadire ni pare engwo meri irala di pire mo-lio. Bling taniga inanga honagi mo horakungwo iwe, God ha maing kere are di tibi

ol tenanua. 2 Yal ta miling horo kungureha howa ta yungwo iwe, arihobi meminipirekimia, ta ditekima, God nin di tomua.Tongwo ha i, God Kwiang yongwu bungureha kul si pangwo dungwo i, God kina ninha wai omua. 3 Omba yal ta God maingker arihobi di tibi ol tongwo yal i nin u wainangwopire aki dikimia, arihobi uwai pire,nima sire yong ura dinangure monangwoipire di tibi ol tomua. 4 Ena God Kwiangyal ta yongwu bungure ha howa ta yungwoyal iwe, nin nimni monangwo ipire dimua.Dimba, yal ta God has maing ker di tibiolungwo yal iwe, ari ha maing pungwohobi nimni monangwo pire nir si tomua.5 Ena na pirega ni yalhobi milni horo kun-gure ha howa ta yunga i wai pamba, teGod ha maing di tibi olinga i wai wenipamua. Yal ta God ol wai ol na tomia diremilni horo kungure ha howa ta yunga yali ha wai dinba, yal ta ha i memini di tibiolekinangure ari ha maing pungwo hobita pir po sikinamia u wai honamua. Yuonangwo ipire ha howa ta yure di wangayal i haang obilga panamba, God ha maingdi tibi olanga yal iwe, ari ha maing pungwohobi aki di tenania haang moya namua.6 Ena gamnahobo, na ni monga bani uremilna horo kunangure ha howa yure di-ralga arihobo pirikinamia tal tani aki diterale? Ta aki di tekiralua. Uralgiwe, milnahoro kunangure God tal ta ol na tongureha howa yure hon aine di ni teralga mo, hamaing tau pinba, tau pirekinga ha i pir posinana dire di ni teralga mo, God yona wubungure ha maing ta nir si ni teralga mo,na ha ta yu di ni teralga, yal ta memini ditibi ol ni tenamia aki di ni teralga pamua.

God ha maing nan hana tok plesi di-naminga ha

7 Ena pu pela mugu, tal suri ari no-mani pangwomeri ta paikimba, granmiingtenanga be di wai olekinangwo ari hobimining pinamo? Ta pirekinamua. 8 Teari kura bonamna dire wi sire gala ogolodikinangwo yal ara kura tal akun ol irename? Tahonamua. 9Tal yu onangwomerini yalhobi ha howa yure dire ha ogolo dik-inanga ara memini pir po siname? Ogolodikinanga u ha yamoni hair mangwo merinamua. 10 Ena ganba bania ha howa miki

Page 244: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 14:11 241 1 Korin 14:29weni yure di wamua. Wamba, ha howataniga memini muru ta paikimia. Ha howata ta para weni memini nin nin pamua.11 Pamba, yal ta ha howa ta yure di na ten-angwo ha i pirekinaminga, ha dinangwoyal i nan arina ta molkinamia, wiyol tamoma di hanamingere yal i ere para nanwiyol ta moma di na hanamua. 12Ha howai wai dimba, ari aki di tekinanga pamia hahowa obil dirala dire nima siremolkio. GodKwiang ha maing honagi ta onaminga pirei tibi ol na tenangwo tal iwe, ari hobi u wainangwo tal wai dimia irala dire nima siremolio.

13 Ena yal ta miling horo kungure hahowa yure ha dungwo yal i, ha maing ooala mole, God aki di na tenangure ha howayure diga i ari hobi memini di tibi ol teraladire, God sirin bol to. 14 Na God ha diterala dire ha howa diga i, nomani si pirkunole ta dikia, kwiana obil di teiwa. 15Godha di tega i memini nomani si pir kunole dikiralga, tal olale? God ha di teralgagin i ha howa yure kwiana obil di teralgapaikimia. Paikimba, nomani si pir kunole di teralga pamua. Te ul geral diralgagin i, ha howa yure kwiana obil di teralgapaikimua. Paikimba, kwiana ire, nan ha iredire, memini i tibi ole di teralga pamua.16 Ni God tal wai ol na tenga wai piriwadire ha howa yure kwian obil ditenanga, diwai sinanga, ha maing pirkungwo yal i waipamia dire ha weni dinamo? Memini pirpo sikinamia ta dikinangwo pamua. 17 Niyu dinanga God hawai weni di tenanba, yaltaumemini pir po sikinamia aki di tenangapaikimua. 18 Ena na milna horo kungurehaung haung ha howa yure mone diiba,diga i pire God maa e teiwa. 19 Teiba, ariha maing pungwo ari u ku bongwo banina ha ana holulu obil nir si terala di piria.Ha howa yure ha miki weni di teralga hapirekiwa.

20 Ena ni gamnahobi gir migi tal nigidongwo olekire mongwo meri molo. Mo-nanba, nomani si pinga iwe, gir nomanipaikire mongwo meri molkio. Ha howayure dinamba, ari nomani pangwo meripare molo. 21 Yu monanga ipire ha maingbuku ha ta yu di emia. God mole,

“Na nan ari kul ega hobi omeling pegedire nona pare ha di teralgiwe piriki-namia. Pirikinangwo hobi nan ari ha

howa yure dinangwo yali yong wu bil-gere dinamba, yalhobi pir tekinamio,te wiyol ta grang bani ha di teralga di-namba, yalhobi ere yu pir tekinamuadungwe.” (Ais 28:11-12)

22 Yu ongwo meri ha howa yure dingai, God yulang nimni mongwo i tibi olaniahanere, memini pirkinamia, ari Yisas pirtere doling bongwo hobi aki di tekinia. Arihamaing pirekungwo hobi obil God yulangi tibi olungwo i wai hanangwo pamua. TeGod ha maing memini di tibi ol tenangiwe,ari ha maing pirikungwo hobi wai pir tek-inamba, ari Yisas pir tongwo hobi obil akidi tenanga wai pinamua. 23 Ena ni ari yalYisas pir tenga hobi u ku bole para weni hahowa yure dinanga, ha maing pirikungwoyal ta ure ni hanere, nomani paikungure duhaure dinua di ni tenamia. 24 Tenamba, ariGod pir tenga hobi u ku bole para weni Godha maing di tibi olanga, yal ta pirere, owo,ha digan mole tal nigi dongwo ol waga iraiha dungwo i u na bani e dimua di pinamia.Pinangwo ipire God ha hol ol na tenangwopai dimia di pinamua.

25 Pirere nin nomani si pire ol wangwo iyong sina i ya dimba, dungwo ha i di ba boltenanua. Tenania yal i ganulun dire, Godmaa e tere, “God nin kina monga pamua,”dinamua.

Ha maing oo nala dire honagi ebir sireonangwo ha

26 Ena gamnahobo, na ha diga i meminipin mo? Diralga piro. Ni yalholbi Godmaa e terala dire u ku bonga haung, yalta ul geral dungure, yal ta ha maing tanir si tongure, yal ta God ha ta di tongwopire ainere arihobi ditongure, yal ta milinghoro kungure howa yure dungure, te yalta howa yure dungwo i memini di tibi oltomua. Tal yu ongiwe, arihobi ha maingpire nimni monangwo pire ol tenua. 27 Teyal tau God ol wai ol na tomia dire milinghoro kunangure yal su mo yal sui tai direha howa yure dinamua. Dinangwo yalhobigin tani guru di dikinamia. Yal tan tani di-nangwo pamua. Dinangure yal ta meminidi tibi ol tenangwo pamua. 28Tamba,mem-ini di tibi olangwo yal ta molkinangwo ariha maing pire u ku bongwo bani ha howayure erakere dikire nin nomani honagi Godha ditenangwo pamua. 29God ha ditongwo

Page 245: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 14:30 242 1 Korin 15:12yal su mo yal sui tai dire di tibi olangwopamua. Olangure ami di mole pir mongwohobi nomani si piri kunung olere ha i pammo, paikim mo, dire ebir si pir monamua.30 Monamba, God ami di mongwo yal taha di tenangure pire hon aire dinangwoha homa dinangwo yal i hon ami di mo-nangure yal i aire dinangwo pamua. 31 Niyalhobi ari ha maing pungwo hobi ogoloweni pir po sire, nimni monama dire, yaltani tani aire ha di tibi ol tere a yo te ten-anga pamua. 32 Ami dire ya mongwo hobiari para weni kraung anangwo paikimia,aire ha maing di tibi ol tongwo yali arihobikraung anangwo pamua. 33 God ni yalhobiu ku bolemining bolomole dinanga pamia,ari para ha mu dire dinanga nigi de hana-mua. Banta banta ha maing pungwo hobimining bolo mole dinangwo pamua.

34 Ha maing pirala dire u ku nonangahaung ni al hobi ha dikire ya molo. Mo-nangiwe, Lo krehaman ha yagr mol homaengure agr emgi momua dungwo ipire uku bonanga haung i al hobi aire ha di tibiol tekinanga pamua. 35 Ena ha maing tadungwo i ni al hobi pirala dinanga, ooke panga ala pire winimbi hobi sirin boltenanga dinangwo pinanua. Pinanba, hamaing ari u ku bole monangwo bani al taaire ha dinangwo gai pamua.

36 Na Pol ha bol ega i paikimua dinanga,ni God tal ol na tongwo maing pir po singayalmono? God hamaing ni yal hobimongabani obil u tibi ungure pino? 37 Te yal taGod hana togu yal molia di pim mo, Godhonagi bling ta na tongure olemolia di pimmo, pungwohobi nahapangwokara dimuadi pir na tenangwo pamua. 38 Yu di pirna tekinangwo hobi ha dinangwo yol e pirtekio.

39 Ena, ni yalhobi hamaing kere si aineredi tibi ol tenanga i nomani tere molio. Teyal tamiling horo kunangure ha howa yuredinangwo hobang si tekio. 40 Ha maingpirala dire u ku bonanga haung homahonagi ebir sire onanga wai panamua. Ninpinanga meri onanga nigi domua.

15Kraist kara golere hon airungwo ha

1 Ena Yisas gol na tere ol wai ol natongwo ha maing homa di tibi ol ni tega

pire a i si wanga ha i, hon nomani si pinanadire di ni teralia piro. 2 Ha iwe, ha mainghoma di ni tega ha i dimua. Dungwo ha itani a i si ware doling bonanga ha i aki di nitenangure sigare kule u wai nanua. Homaha maing pir gogo olanga sigare kule u wainano? Ta honanga pamua. 3 God homa hadi na tongwo meri si aine di ni teiwa. Tegaha i memini yu pamia. Ha maing buku awaha dire bol engwo meri, Kraist gol na tere,tal nigi dongwo ol waminga prina pangwoi, ulbe hane a na tere nin algi God tongurewai simua. 4Kraist gonanguremanwu ena-mua. Enangure hamen haung sui tai direwai sinangure hon airamua dungwo pingaha i, omaga God nin uling yungure Kraistairima dungwo pinua. 5 Pinga yal i aireu yal Pita mongwo bani ungwo hangure,ti ere pi aposel tau mongwo bani ongurehamua. 6 Hangure emgi doling bongwoari miki weni paib handret mongwo baniKraist ongure hamua. Hangwo arihobi taugol wai sungure tau ya momua. 7 Yu u tibiemia hangure emgi yal Yems ire, aposelpara weni ire dire, Kraist hamua.

8 Hangure emgi weni na molga baniKraist u tibi engure haniwa. Agr ta awimiing ole gir gintani kul nongwo merina God gintani na kul engure nomani sikulu sire aposel moliwa. 9 Molere aposelmongwo sina i na hana obil weniga pamua.Pamba, yalhobi na hana si manbi olala dipinangwo olangwo wai pamua. Pamba, nahoma ari God ha dungwo a i si wangwohobi sire gale ol gogo dal tega i, pire yuol na tenangwo para pamua. 10 Pamba, naomaga mol pai olga maing iwe, God piraripare to bir hole a siribi si na tomia ire molpai oliwa. Olgiwe, God ol wai ol na tongwoi, i talwo parekire honagi nega dire oliwa.Olere aposel hobi ongwo i, a ime olere naolga i mo hora kumua. Olga honagi iwena nan ta olkia, God pirari pare aki di natongure kina ereho obilua. 11Yu ongure naha maing di ni tega pinga mo, aposel yal tadi ni tongwo pinga i ha bling taniga dimiayol e pir tenga wai piriwa.

Ari gongwo hobi hon airangwo ha12 Ha bling tani iwe, Kraist gongure God

nin uling yungure airimua. Airimia, ta-longwo ni ari gongwo hobi hon airekina-

Page 246: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 15:13 243 1 Korin 15:35mua dire ha nir si tene? 13 Kraist airek-inangwo ari gongwo hobi airekinangwopamba, Kraist airimia ari gongwo hobi holhoma e tomua. 14 Kraist airekima, na yal-hobi ha ta boling kulimnawe, ni yalhobi yole pir tekingere. Tekinanba, gole airemiaha i boling kuminga yol e pir tenua. 15 EnaGod ari gongwo uling yukirala di pinangwoKraist ere uling yukinangwo pamba. Yuonangwo iwe, na hon airemua di waga ihasu di waralga pamba. 16Ari gongwo Goduling yukirala di pinangwo Kraist ere parauling yukinangwo pamba. 17 God Kraistuling yukinangwo ni yalhobi ha maing ai si ware doling bonga i miling ta paiki-namio, te tal nigi dongwo ol wanga prini wai sikinangwo pamba. 18 Te tau Kraistgol na tere ol wai ol na tomia dire a i siware gongwo hobi kwiang gaung kina karagol ganba omia hon airekinamba. 19 NanKraist gol na tere ol wai ol na tomia nangole si hon enaminia di pirekinaminga,ari tau miling pir na tenamba, na yalhobihasu ha i, a i si wanaminga hanere, arihobi miling bir weni pir na tenangwo pa-mua. 20 Pamba, Kraist gongure God ninuling yumia ha weni kara airimua. Air-imia ari gongwo hobi yal i airungwo holhoma e tere nu ke tomia airangwo pamua.21 Ari gominga maing iwe, yal taniga talongwo i nan bling memini momia nanari para gominua. Gominba, airamingamaing iwe, yal taniga homa e na tomiabling memini momia airaminga pamua.22 Ena ha diga iwe, kwiana moya Adammongwo bani gang ainere maliminga hobigominua. Yu ominba Kraist mongwo baniainere maliminga hobi gauna hon i si giudire airaminga pamua. 23 Pamba, Kraistaire homa e na tomia, doling boli pi piole, Kraist hon siina dinangwo haung, nanari para airaminga pamua. 24 Airamingerehamen gire tare ongwo i para wai sinamua.Sinamia, singaba nona pangwo ire, arisingaba hobang si mongwo hobi ire, kwiakumo ire dire, Kraist kina kura bonamba,Kraist yulang bir pamia yalhobi isusu oltereKraist talhanparaweni kene ongwo tali, i pi irang God aling bani enganwo pamua.25 Ena Kraist talhan hobi para kene olinangwo nangwo, God kiang hobi para wenisi doling i pi Kraist mongwo bani olangure

isusu ol tenangwo pamua. 26Kiang ta emgiweni si doling inangwo iwe, ari gomingamaing irai si doling inangwo hon ta golk-inaminua. 27 Yu onangwo ipire ha maingbuku ha yu di emia. “God talhan para weniyal i breng a holo sire kene onama direhobang monua ditomua.” (Sam 8:6)

Tongwo ha i Kraist talhan para wenihobangmole kene omua dimba, Kraist Godkene ol tenama dikimua. God nin mo horakumua. 28Ena talhan paraweni Kraist keneol tere hobang monangwo gin i, God wangmomba, nin pi irang God kebering bani be-nangure, God talhanparaweni hobang tanimoli namua. 29 Ena ari gongwo hobi honairekinangwo, talongure wang hobi iranggongwo hobi aki di tere kwiang si bole nirbil ime? Yalhobi nir ya moni ta bilkimia.Ari gongwo hobi hon airama di pire nir bileaki di tomua. 30 Te na arihobi mone monena sirala garala di ongwo momingiwe, golehon airekinaminga panangwo, gauna kulpir tere u kwaling ta naminba. Gole honairaminga pamia di pire gauna kul ta piretekiminua. 31 Na kenbe kenbe na siralagarala di ongwo holi gauna kul pir tekirewara kere bina sin ole oiwa. Wara kereogiwe, nan pi tege eminga yal Kraist Yisasnan kina pana gaminga i milna pangurewai pire di ni teiwa. 32 Nan ari gole honairekinaminga, Epesas malgi talongure arikun awi biing pangwo meri mongwo hobikina bolbin dire kura bolie? Ari gole honairekinaminga bolbin ta dikinaminia. Nirhomena nere moli pire ongi golalua di pirekura bolkinaminia, pana ganaminua.

33 Ena yal nigi dongwo tau mole arigonwo hobi hon airekinamua dire pir ten-angwo hobi kina ereho wananga, ni Kraistaki di na tenangure hon airalua di pir tengai hon aidolanga pamua. 34 Pangwo ipiregongwo hobi hon airekinamua dungwohobi yol e pir tekio. Ni yalhobi du nomanisire, gongwo hobi hon airekinamua di pingi pisolo. Ni yalhobi gai gonana dire di niteya, ni yal tau God mol pai ongwo maingta pir po sikinia dire na ha i nimni monanadire di tibi ol ni teiwa.

Golere gaung hon wai weni inangwo ha35 Teiba, yal ta ha yu sirin bol na

tenamia. Ari gongwo hobi hon tal mereole airame? Te tal gaung i sigiu dire hon

Page 247: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 15:36 244 1 Korin 15:58airame? 36 Aye, ni du hauno? Paba milingyananga, miling i golere hon pi sire polkule bongwo hania. Golere hon pol kulk-inangwo pi sire bonamo? Ta bolkinamia.37 Paba pi sinangwo hon diire i pi bantayanaminga hon bolkinamia. Paba milingobil yanaminga pi sire bonamua. 38 Godhomena miling ta ta para weni gaung ninnin honama di pungwo meri hol tongurehaminua.

39 Te ari dua hau hon mongwo i, mi-ing gaung tani ta hokimia. Ari gaungta hongure, dua hua gaung ta hongure,hahoba gaung ta hongure, pisi gaung tahomua.

40 Te hamen bani talhan dungwo hobigaung ta hongure, te ganba bani talhanari dua hau mongwo hobi gaung ta ho-mua. Hamen bani talhan dungwo hobihamen egin tomio, ganba talhan dungwohobi ganba egin tongwo dimua. 41 Hamenbani egin tongwo tali, ari ta tomio, habata tomio, kulmoma ta tomia. Kulmomahobi egin tongwo i kunung ta dekimia, hanta ta nin nin domua. 42 Dongwo meri arigongwo aire gaung hon i sigiu dinamua,dungwo ha i ere yu pamia. Gaung yoneman wu eminga i bil yare u nigi domba,aire gaung hon i sigiu dinangwo i gaungnimni monamia mol kung gare sire molpanangwo bani panamua. 43 Gaung yoneman wu eminga i mebin dangwo nigi dehaminba, aire gaung hon i sigiu dinangwoi, kara nima ki namua. 44 Gaung yoneman wu eminga i ganba dimia. Dimbaaire gaung hon i sigiu dinangwo i, GodKwiang gaung hon tenangure i sigiu direyali gaung dungwo maing nin pir po sina-mua. Ganba gauna ta dimio, te God Kwianghon na tenangure gauna i sigiu dinamingai gauna hon ta dinamua. 45 Tal ol natenangwo ipire ha maing buku ha ta yu diemia. Kwiana moya homa weni Adam utibi ongwo iwe, grangmiing ire wamba, yalta emgi weni u tibi ongwo yal Kraist iwe,ari hobi kwiang hon tongure sigare kule uwai omua. 46 Gauna hon i sigiu dinamingahol i homa ta u tibi humia. Ganba gaunai homa u tibi ungure, te gauna hon i sigiudire nimni monaminga hol i emgi u tibiumua. 47 Adam homa weni ol engwo yaliwe, God ganba ol engwo momua. Momba,

yal ta emgi u tibi ungwo yal Kraist iwe,hamen bani ya ime ure momua. 48 Ganbaari mongwo hobi iwe, Adam homa weni olengwo mongwo meri moli umba, hamenbani nangwo hobi yal ta emgi u tibi ungwoyal Kraist mongwo meri mol tere momua.49 Nan ari iwe, God ganba ire Adam ol en-gwo i kwiana moya tani momia, aine ainena kul engwo mominua. Mominga meri,yal ta hamen bani ya ime uremongwomerimonaminua.

50 Ena na ari gongwo hobi airamua digaha iwe, memini yu pamia piro. Nan ganbaari gauna algi mominga hobi gauna algihon i sigiu dikinaminga God kene ongwobani ta pi hankinaminia. Gauna yone manwu enangure bil yanangwo sigare kule honta molkinamua.

51 Ena na ha kul si pangwo ta di tibi ol niteralia piro. Nan ari hobi tau ta golkinam-inba, gauna hon i sigiu dinaminga pamua.52 Habang kul enangure bu bir dinangwogin iwe, hon monaminga hobi gauna hongintani omena kwime siminga meri u sigiudinamua. Bu bir dinangwogin i gonamingahobi aire gauna hon i sigiu dire mol kunggare sire gobari moli naminga naminua.53 Ganba gauna iwe, aidole, pol kule gaunahon i sigiu dire mol kung gare sinaminua.Gole bil yangwo hobi gaung hon i sigiu direyal mol panangwo panamua. 54 Nan arihobi gauna gole bil yangwo i pisole gaunahon i sigiu dire ya mol panaminga banipanaminga pire, ha maing buku awa ha diengwo i ya pai momia. Emgi u nima namia.Nangwo ha iwe, yu pamia. “Ari gongwomaing God kara si doling i milin ta olamia,hon ta golkinamua.” (Ais 25:8)

55 “Ari sigongwo hong ye, mo horakulkinia, gul na tekinanga pamua.” (Hos13:14)

Gauna hon i si giu dire, ta golkinamingapamia kul ta pirikinaminua. 56 God kre-haman ha piminga i, tal nigi dongwoominga maing i tibi ol na tomia. Tonguretal nigi dongwoolwarena si gongwomaingyulang imingere gul na tomua. 57 TombaYulang Hong Yisas Kraist yulang na tomiaire gauna hon i sigiu dinaminia hon golk-inaminga pamua. Pangwo ipire Kraist waipir tominua.

58Ena yu onangwo ipire ni yalhobi nimnimole sigine dire molo. Molere God honagi

Page 248: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Korin 16:1 245 1 Korin 16:24ol tenanga i yamoni ta olkinania God waihangure bona siwanamia. Wanangwo ipirehonagi nega dire ol tere molo.

16Moni koleksen i ku bole God pir tongwo ari

tau aki di tongwo ha1 Ena God gamahobo Yerusalem ke

pangwo hobi ni ha maing pinga hobi tobomoni terala dire sirin bol na tenga i, holpangwo mere di tibi ol ni teralia piro.Galesia malgi ari ha maing pungwo hobital ongwo meri onana dire di ni teraliapiro. 2Honagi oli pire tobo inanga i Sarebilhaung haung ebir sire tau banta ere eremolo. Na uralga haung ganulun dire toboi ku bolkinanga i pire homa yu ol ere molo.3 Na uralga yal tau ni yalhobi Yerusalemmoni ire nangwoyal i tibi olingere pasi bolemoni kina nusigere ire namua. 4Te na naladi piralga yalhobi kina ereho nalua.

Pol Korin malgi pire harala di pungwo ha5 Ena na homa Masedonia probins nala

di piria. Pire emgi ni monga bani uralua.6 Uralga ure ni yalhobi kina tau molalgameri piriwa. Molalga nimin sungwo haungmuru molal mo pir kun olekia. Na bantanala di piralga, na aule bangi olere awaiol na tengere nalua. 7 Na ni yalhobi kinahaung obilga molala di piriba, God na go-bari molo di na tenangwo para molalgapamua.

8 Ena Epesas malgi ya molgere Pentikoserin i u pa dinangwo ere nala di piriwa.9 Timiya na kiana ari tau miki momba, naha maing honagi olga i miling u tibi namadire God maing ta i tibi ol na tomia, timiyamolala di piriwa.

10 Ena yal Timoti iwe, na God honagiol tega meri yal i yu ongwo yal momia,unangworai, pana gal tere aki di to. 11 YalTimoti unangworai yagaling momia no-mani ta paikimia dire pir gogo dalkio. Yal ihol bangi wa i nangwo kura talime ta i tibiolekinama dire aki di to. Tenanga yali yongura dinangwo na molga bani unamua. Nayal i enan tau hobi kina unangwo pire kwiole moliwa.

12 Ena yal Apolos ol wangwo iwe, yali enin hobo tau kina pi ni monga banimonama dire yulang bole di teiwa. Teiba,

yal i omaga nangwo ha pirikimia, gin takwiang wine onangwo unamua.

Ha tau ya dungwo ha13 Ni yalhobi han kun ole ha maing a i

si ware, yon milni sina nimni monangureyulang bole molo. 14 Molere honagi paraweni olala di pinanga i ari hobi yon milnitere oli pio.

15 Yal Stepanas eungbi gir kungwo hobiol wangwo guung haang para pinia. Grikiganba bani Kraist gol na tere ol wai olna tongwo ha i yal Stepanas eungbi girkungwo hobi homa weni kebering hole pirtere a i si wamua. A i si ware ha mainghonagi olere, yal al God pir tongwo hobiaki di tomua. 16 Aki di tongwo yalhobi ire,honagi ereho ol wangwo hobi ire dire, holhoma e ni tomia doling bolo.

17 Ni yalhobi na kina molkiga nigide piriba, Stepanas ire, Potyunetas ire,Akaikas ire dire, na molga umia milna pan-gure wai piriwa. 18 A ura di na tenga meriyalhobi ereyu a ura di na tomua. Tongwo ipire yalhobi haang awala gamno.

19 Ena ha maing pungwo ari Esia probinsmongwo hobi yahuno di ni tomua. YalAkwila eungbi Priska yal al suri iwe, oo kepangwo ala ha maing pire u ku bongwohobi ire dire yahuno dire Kraist nomani sipire di ni tomua. 20 Ha maing pungwo aritimiya mongwo hobi yahuno di ni tomua.Ni yalhobi ha maing pungwo ari ta kwal-ing u werigi dinangwo hanangarai, yahunowidinio dire, kule kewa di to. 21 Na Polmolia yahuno moldinio dire na nan bol niteya hano. 22Yal tal Yal Kraist yong milingtekinangwo, God yal i tal nigi dongwo oltenamue. Yal Kraist haya ya womo. 23 Pitege eminga yal Yisas pirari pare ol waiol na tongwo i, ni monga bani pai omo.24 Kraist Yisas mongwo i pir tere yonamilna ni yalhobi kara ni te pisoliwa.

Para we.

Page 249: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 1:1 246 2 Korin 1:19

Pol pasi ta namba tu ariYisas pir tere Korin malgi ke

pai mongwo hobi boltongwo ha.

1 Na Pol molia. Molere Kraist Yisas nabai nu sungure, ari tau hamaing di tenamadire, God na pare engure aposel honagiol moliwa. Molere enambi ta Kraist pirtongwo yal Timoti han mongure pasi bolni teiwa. Tega ha i ni God ha maing pirtere a i si ware Korin malgi monga hobiiwe, Griki ganba oo tabil tabil monga hobiire dire, pasi kere pinana dire bol ni teiwa.2 Na Nabe God ire, nan pi tege eminga yalYisas Kraist ire dire, pirari pare ol wai ol natongwo, te yon ura dinangure hamen tareau dungwo ni Korin ari monga bani u tibipire pai omo.

3 Ena yal Yisas Kraist irang God tal ol natongwo i wai pir tere haang awala gamno.God iwe, nan Nabe momia. Mole miling pirna tere, aura di na tere aki di na tomua.4 Tongwiwe, talime tal oun dongwo u naau sungwo haung nabe God di gon ganole aura di na tomua. Tongwo ipire taloun dongwo ari tau au sinangwo nan ereyudi gon gan ole aura di tenaminga pamua.Pangwiwe, God aki di na tongwo meri nanereyu ari hobi aki di tenaminga pamua.5 Kraist gul bir weni ingwo i nan para wama dire ibilua. Ibilgere Kraist pirari paremiling pir na tongwo i, nan para wa madire ire ari hobi ol tei obilua. 6 Gul ire iremolga i ni ari hobi aki di ni tegere God nipare enangure sigare kule u wai nana diregul iiwa. Te God aki di na tongwo i natani taman. Ni para aki di ni tomia pirena gul honagi olga meri ni ari para gul irewara kere oli nanga nanga nimni mole yonura dinamua. 7 Dinangwo ipire ni mol paionga i pir gogo dal olekiwa. Na gul igameri ni ere yu u na si daulingere kina erehoirabilua. IrabilgaGod aki di na tongwomerini ereyu aki di ni tenangwo pire na ni pirgogo ta dalkiwa.

8 Ena yahuna hobo, Esia probins kuratalime oun dongwo na au sungwo i ni arihobi hon nomani si pinana dire di tibi ol

ni teiwa. Kura talime oun weni dongwona mominga bani umia hon monamingapaikimia di hanere mominua. 9Molena go-namingamominia di pire mominua. Mom-inba, nan gauna aki di tenaminga paikimia,gongwo hobi uling yungwo yal God taniaki di na tenamia di pinaminga i pire talyu ol na tomua. 10 Tal oun dongwo u naau simia gonamna dire mominga bani Godna aki di pi hon monaminga bani enguremominua. Mominga ipire emgi ere na akidi na te i nangwo nangwo, ta golkinaminia,ya moli naminga namna di piminua. 11 Yaltani weniga Pol aki di to dire God sirinbol tenanga, aki di na tenangwo ari hobihankinamba, ari paraweni Pol aki di to direGod sirin bol tenanga, aki di na tenangureari para weni hanere wai pire God haangawala ganangwo pamua. Pangwo ipire Godsirin bol tomno.

12 Ena ganba ari hobi honagi talhanpara weni ol tomingiwe, milna pangwoamane mole ol tominia di piminua. Ariwiyol tau ni Korin monga hobi kina nanpiminga meri ta ol ni tekiminia, God piraripare yulang na tongure omena haung golemominga i mole ol ni tominua. 13 Ha bolega i kere pir po sinana dire bol ni teiwa.Teiyana, kara maing pir po si pisolanadi piriwa. 14 Piriba, omaga si gubu dirememini tibi pangwo i obil pinua. Pinba, pitege eminga yal Yisas unangwo haung, niyalhobi karamaingpir po sire, namomingamaing hanere wai pinangere, te na nimonga maing ere hanere milna panama dipire kwi han mominua.

15 Yu onangwo ipire gin sutani uralga nahanere ni milni panama dire na ni mongabani urala dire a non ole moliwa. 16MolereMasedonia probins nala di piralga u nimonga bani pare wiyala pire ware ere Yu-dia probins nala di uralga ere u ni mongabani pare urala di piriwa. 17 Na gin sutanina hanana diga i na nomani su su sire dimadi pino? Na uralga a non olgiwe, nan gaunapir tere, “uralua” dire, “huralua” dire, haerin su gi dire dio? 18 Ta dikia. God hataniga obil dungwo meri na ere ha tanigadiiwa. 19 Ena God Wang Yisas Kraist ongwomaing Silbens ire, Timoti ire, na ire dire,boling kul ni tominga pinga yal i “owoolalua” dire, “a, olkiralua” dire ha u su

Page 250: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 1:20 247 2 Korin 2:16sua ongwo yal momo? Ta molkimia. Hataniga dungwo yal momia. Molere Yisasiwe, God grang ha para weni wine ongwoyal momua. 20 God awa ha dire aling keree tongwo ha i para weni Kraist hobangmole i tibi olimua. Yisas Kraist u tibi piretal ol wangwo i hanere God aling kere etongwo ha i u ha weni kara pamua dire Godhaang awala gaminua. 21God nin yulang nini tere na na tere dungure nan ire Kraistkina u tani pire mol pai ominga pamia dipiminua. God nin honagi ol tenaminga pirenan na pare emua. 22 God nin kul engwomonaminga pire na nu kengure mominua.God tal han tau teralua dire ana kere engwoi ere nin Kwiang yona wu bilere nu ke natongwo mominua.

23 Ena ha diga i God mining aki dinamadire gala diiwa. Na hongebe kura e molgameri wiya, kura ha di ni teralga milni gulsinamba, ha i pir po sinanga emgi uralgamilni gul sikinama dire tau kwi han molia.24 Na uralga ni yalhobi Kraist haang pire ai wanga i ni onga pamua, ni onga paikimuadiralga paikimia, nin haya kene ole nimnimol pisolinua. Solinga ipire na uralgamilnigul sinamadire ta huralia,milni panangurewai pinana dire urala dire oliwa.

21 Na ni monga bani uralga, kura ha

hon di ni tekiralgere milni gul sikinama dipiriwa. Tal gogo ol wanga i aidole nomanisi kulu so. 2Na uralga ni yalhobi milni gulsinangwo, ara di gon gan ole aura di natename? Milni gul sinangwo yal ta aura dini tenangwo paikimua. 3 Paikungwo ipireni yalhobi aura di na tenanba, tekinangapangwo ipire huralua di pire pasi bol niteirawa. Na pasi bolga i ni ire kerere owona tal ol waminga Pol pirere miling gulsungwo pamia di pire nan milna gul ta sik-inama dire nomani si kulu sinanua. Sinan-gere na milna panangwo ni ereyu milnipanama di piriwa. 4 Na homa pasi bol nitegarai, piriga oun dere milna gul sungureni yalhobi haini mere bol ni teirawa. Milnigul sinama dire ta bol ni tekiraba, yonamilna ni tega i maing pinana dire bol niteirawa.

Yal ta tal nigi dongwo ongure pring waisimua di tongwo ha

5 Ena yal ta tal ta ol tongure kumil teremongure gamahobi para miling gul simia.Sungwo i na ol na tekimia, ni yalhobi olni tongwo pamua. Tongwo ha i na yulangbole ta dikiba, yal tau obil di ni teiwa. 6 Talol tongwo ari hobi tobo nigi dongwo hayatenga i para tenia. 7 Tenba omaga honwai simua di tere pana gal to. Pana galtekinanga yal i miling gul bir sinangure hamaing hol pisolangwo pangwo ipire panagal to. 8Ni yon milni tengere yal i pinamadire aki di tere awai ol to. 9 Pasi homabol ni tegarai, na krehaman ha di ni tegai wine onanmo, olkinanmo, pirala dire bolni teiwa. 10Yal ta talime ol ni tenangwo hahol ta paikimia, wai simua di tere, pana galtenanga, na erepara yal i pana gal teralua.Teralga i yal ta talime ol na tongure Kraistgumang bani mole ni yalhobi monga i pireta mamia wai simua di teiwa. 11 Di tegiwe,kwia Seten yona wu binangwo pai dimiadire, wai simua di teiwa.

Pol Troas mole nomani si oun dongwo ha12 Ena na Kraist gol na tere ol wai ol na

tongwo ha i, boling kul terala dire, Troasmalgi pi pa diga i, God Troas ari hobi akulang pai tomia, ari hobi ha i pirala dire anon olemongure oiwa. 13Oiba, nan enambiTaitas wa duga molkimia, nomani gogosiiwa. Siga i sire Troas ari hobi monamadire ere Masedonia probins oiwa.

Aposel hobi God yulang ire nimini molekiang i manbi dungwo ha

14 Ena God ol wai ol na tomia wai pirtomno. Kraist kiang hobi hon mongwomeri han holi ungure nan ari hobi u howadi tere Kraist haang awala ganaminga pireGod mole Kraist ari hobi sigare kul tomiadire Kraist wai hamua. 15 Tal kunungwai ungwo ta gangwo dere kunung waiungwo ari para weni pungwo meri, Godnan arihobi tal ol na tongure Kraist haangdi tibi ol tomingere ari para weni pimua.Kraist tal kunung wai ungwo a nongwoi nan mominia. Momingere God si hone tongure sigare kule u wai ongwo hobipungure, endo de pangwo bani ongwo hobipungure dimua. 16 Mol pai wai inangwohobi kunung wai ungwo tal i mole honwai di tibi ol tominio, te gonangwo holdoling bongwohobi kunung daling sungwo

Page 251: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 2:17 248 2 Korin 3:17meri mole hol nigi dongwo doling bonamadire di tibi ol tominua. Ol tominga ipirenan ara honagi i onaminga paname? Godnomani na tenangure onaminga panamua.17 Stua tal mebin dangwo moni bol neraladire engwo tali yal tau kela kule ha mebindangwo di ni tomua. Tongwo tali na ha yuta di ni tekiwa. Tekire God na nu sungureKraist honagi ari molia yal i nin gumangbani mole kela kule ni tekire yona wai e nitere ha di ni teiwa.

3Honagi ari hobi Kraist kina gwa hon

sungwo ha1Naha diga iwe, na nan nega dire honagi

oli pire pir tere hana hon ayuwo olio?Mo yal tau yali honagi ongwo wai pamuadire pasi bol ni tongwo meri na yu bol nitenaminga Pol honagi wai ongwo pamiadire pana gal na tenano? 2 Na honagiolga i wai pamua dire hana awala gale pasibonangwo meri ni yalhobi monua. Moleol wanga maing ari hobi hanere, owo, Polgamahobi ha maing di tongwo wai pamiaKorin hobi amane mongwo pamua dire nahana awala gamua. 3 Pasi bongwo ha iKraist nin bol ere nu sungure na gina hobiire ominua. Ominga ha i bli ire hulu banita bolkimia, God Kwiang nin ure yong wubilere arihobi nomani sina ali bol e tomua.

4 Na ha yu diminga i, Kraist gol na tereol wai ol na tomia pire God yol e pir tere hamaing honagi ominua. 5Na honagi nan on-aminga kunu paikinamba, God yulang natongure ominga pamua. 6 God nomani natongure nan Kraist bolo gwa siminga i a i siware doling bonaminga pamua. Nan Kraistbolo gwa siminua diminga i, krehaman hamining ta bolkimia, God Kwiang imingerenu ke na tongwo i han diminua. Lo Kre-haman ha mining bongwo iwe, nan arigonaminga hol i tibi olimba, God Kwiangimingiwe, ari hon monaminga hol i tibiolimua.

7 God Lo Krehaman ha ana holo holoi hulu bani mining bol ere nin yulangnabilungwo bolo tomua. Tomba, yulangnabilungwo i gule e tomua. Tomba, yalMoses hulu pepa ire ere ime ure gumanggaung bani nabilungwo i haya nol damba,Isrel ari hobi omeling yuyau engure tene

ogolo hankimua. Ena Lo Krehaman ha anaholo holo i honagi yu pamia, ari gonamingahol i tibi olungure God nabilungwo boloumua. Eks 34:29-35

8 Umba, God Kwiang honagi ongwo iGod nabilungwo bir weni bolo ungure karamo horo kulere homa Lo Krehaman hanabilungwo i a ime ol tongure nol dangwohaminua. 9 Ari gonaminga ha di tibi olna tongwo i God nabilungwo bolo ungwowai pamba, God ari Yisas pir tongwo hobihanere tal dime dire oma di hangwo hadi tibi ol na tongwo ha i mo hora kumia,God nabilungwo bolo ungwo i wai wenipamua. 10 Yu pangwo ipire Lo Krehamanha ana holo holo i ungwo i au obilga dimba,Kraist gol na tere ol wai ol na tongwo iau bir dimua. Dungwo ipire Lo krehamanha ana holo holo au dungwo i nol damua.11 Te Lo Krehaman ha ana holo holo haungobilga weni ya di panama dimba, yulangpai tekimo? Ayo, pai tongwo ipire Kraistgol na tere ol wai ol na tomia God Kwianghonagi ol na tongwo i, ya di panangwo banipanama dire yulang bir weni pai tomua.

12 Tongwo i pire Kraist gol na tere ol waiol na tongure sigare kule u wai ominua dipiminga i pire u wai ominia gai ta golki-naminua. 13 Yal Moses iwe, Isrel ari hobigumana bani au dungwo i nol danangwohankinama dire gal gumang bani yobil-imua. Nan Moses ongwo meri okiminia hamaing memini gintani i tibi oliminua. Eks34:33-35

14 Isrel ari hobi kraung gi dungwo pamiaMoses gumang gal yobilungwo meri yal-hobi nomani yu yobile tere mole Lo Kre-haman ha homa ungwo i kerimba, meminipangwo pir po sikimua. Sikimia Isrel yaltau Kraist pir tere si daule monangwo Lokrehaman ha homa a i ware nomani galyobile tongwo i wakula si ole tenangureGod ha maing para pir po sinangwo pa-mua. 15 Omaga para Moses krehaman hakerere, nomani gal yobile tere memini pirpo sikimua. 16 Sikimba, yal hobi YulangHong yal pir terala dinangwo gal yobiletongwo i wakula si ole tenangure ha maingpir po sinangwo pamua. Pangwo ipire hamaing buku yu bole emia, “Yulang Hongyal Moses mobing hol i momia, Moses sikulu si hangure, gal yobilungwo i wakula siole tomua.” 17Yulang Hong yal wa dungwo

Page 252: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 3:18 249 2 Korin 4:18i ara mome? God Kwiang momia. GodKwiang i ure yal ta yong wu binangwodiir haure si bongwo ala mongwo i pisolewakula si ole tenangure God ha maingmemini pir po sire ba bongwo bani mo-nangwo pamua. 18 Pangwo ipire God au dina tere yulang na tongure nan yalhobi molpai ominga i God au di na tere nomani natongwo i i tibi oliminga ari hobi hamua.Te God iwe, kwia momia yulang au di natongwo i si hon e na tongure sigare kuleGod Kwiang ol wangwomeri ol ware, u waipire mominua.

4Aposel hobi ganba mulu sin mominua,

dungwo ha1 God miling pir na tere nin Kwiang si

hon e na tongwo honagi onama dire na nusimua. Sungwo ipire honagi ominga i sigaware ta olkiminua. 2 Na nan nomani oundongwo gai golkire honagi ominua. Ari baltekire honagi olena, God ha dungwo i taabiyame ere tau obil di tibi ol tekirere, paraweni di tibi ol tominua. Yal tau nin nomanisina ebir si pire pire wanga hobi ha pangwodimia di pinana dire na God maulung banihamaing di ba bol ni tominua. 3Tere Kraistgol na tere ol wai ol na tongwo ha dimingaiwe, memini kul si pamia pir sina ekungwohobi hogal ai nala dire pir sina ekimua.4 Ganba baniya hong yal moliwa dire hasudungwo yal Seten pir sina ekungwo hobikraung simia ha i pir sina ekimua. Godyalhobi mongwo bani au di tomba, kwiaSeten omeling nambol tomia au di na tomadi pirikimua. God au di tongwo iwe, KraistGodmongwomeri momia yulang ire ol waiol na tongwo ha i au di tomua. 5Na nanmolpai omingamaing gauna pir yuwo enaminadire di ba bol ni tekiminua. Yisas Kraist nanari hobanamomio, te yal imongwo ipire nahonagi ol tere ni yalhobi aki di ni tominua.6 God molere, “si bongwo ala au di poirasinamua” dimia. Dungwo yal i nan yonasina i mol pai ole God yulang nabilungwoKraist gumang bani nabile tomia. Tongwomeri nan pir po simingere nabilama dire audi na tomua.

7 Tongwo imingiwe, ari hobi God taniyulang pai tomia di pinama dire nan ariganba mulu sin dungwo meri momingerea nabile au di na tongwo meri ari hobi

ha maing di tibi ol teralga pire au di natomua. 8 Ganba ari memini pangwo meriol wanaminga pire ari miki na ura dinamadire krauna simba, yalhobi pir tere tanidoling bonaminga hol ta dikimia, hol tapara dimia doling bominua. Talime oundongwo na au sungwo i wai sinangwo holhankiminba, pir gogo olekiminua. 9 Kianamiki weni momba, pauna bli bonangwoyal ta ere para momua. Gauna banibani na sungure bining miki pamba, nasi golkimua. 10 Yisas mol pai ongwomeri onaminga i arihobi hanama dire Yisasgongwo gul ingwo meri haung haung nagauna bani tal oun dongwo na au simua.11 Yisas mol pai ongwo meri ominga i arihobi hanama dire Yisas si gongwo ipirehaung haung ari hobi na si golala direwara kemua. 12Ha maing di tominga ipiregonama dire ol na tomba, ni ha maing a i siwanga i ware sigare kule u hon nanga holni yalhobi u ni au sungure tal dime dire olwanua.

13 Ena ha maing buku ha yu di emia,“Ha pir sina eiya di ba boliwa.” Dungwomeri na ha pir sina eminga i di ba bolni tominua. 14 Pi tege eminga yal Yisasgongure uling yungwo yal God nan erepara ulna yunangure Yisas airungwo meriairamingere God na aule i pi nin mongwobani tabin si enangwo monaminga pamiadi piminua. 15 Piminga ha i ni sigare kule uwai nana dire na gul i mole diminua. Godpirari pare to bir hole a siribi sire ol wai olna tongwo i ari mongwo bani pare pai wadinangwo ari miki weni God haang awalagale maa e tenangwo pamua.

Nimni monana dire gul oun dongwo u ni ausinangwo ha

16 Yu pangwo ipire honagi ol wamingai siga ware ta olkiminua. Na gauna bininpare bil yarala dire omba, kwiana sina ihaung haung si hon ere sigare kumua.17 Kura talime oun dongwo u na au sun-gure gul iminga i haung obilga iminba,gul iminga ipire God yulang nabilungwoto bir hole a siribi si na tenangure in-aminga i ya di panangwo bani panamua.18 Yu onangwo ipire nan omena homingatali a i si ware doling bolkiminia, omenahankiminga tal i i tibi ole hanaminga ipire a i si ware doling bole kwi mominua.

Page 253: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 5:1 250 2 Korin 5:19Nan omena haminga tali haung obilga yadinamba, te omena hankiminga tali ya dipanangwo bani panangwo pamia dire pirtominua.

5Aposel hobi pir tongwo nimni mongwo ha

1 Ena nan ganbana ya, oonan dimi yagauna i aidolangwo haung God gauna honna tenamia, hamen bani i tibi ole inamingai ya di panangwo panamua. 2 Yu in-aminga ipire inamna dire milna pai hobaidongure mominua. 3 Ari monamingapire gauna hon na tenamio, gauna holk-inaminga haung ta dikinamua. 4 Ena naganba gauna hominga i gul ire milna pirepir oun dere mominua. Mominia gaunai aidolamna di pirikiminba, hamen gaunainaminga pire pir oun dere mominua.Molena gauna gonaminga i hon pol kuleremol pai onaminga pire diminua. 5God nangauna hon pol kule mol pai onaminga pirena ol emia. Ere gauna hon wai weni naterala dire nin Kwiang na tere nu ke natomua. Tongwo Kwiang iwe, nan u wainaminga pire si hon e na te momua.

6God gauna hon na tenangwo ipire yonaimaulung waminua. Omaga ganba gaunahole waminga i nigi de pirikiminia, Godgauna hon pol kule na tenama dire waipiminua. 7 Pire mol pai ominga i, om-ena haminga tal i obil inaminga pire molpai olkiminia, omena hankiminga tali in-aminga pire ha pir sina ere a i si wamingai mol pai ominua. 8 Ominga ipire yonaimaulung waminua. Ware ganba gaunahominga aidole God mongwo bani namnadi piminua. 9 Piminba, ganba gauna hominmo, gauna hon honaminga i tamamia, Godna wai hanama dire mol pai ominua. 10Enanan ari para weni Kraist mongwo baniomingere ha hol ol na tenangwo pamua.Ganba gauna hominga haung tal dime direomin mo, tal nigi dongwo ol waminga iKraist hanere ebir sire tobo kunung pirena tenangwo inaminga pamua. Pangwoipire ha hol ol na tenangwo bani God nawai hanama dire omaga tal dime dire olwaminua.

Arihobi aki di tere, honagi ol tengere Godkina u tani nangwo ha

11 Ena na God kulung pir tere ari hobinomani si kulu sire pir tenama dire honagiwara kere ol te mominua. Mominga imaing God haya han pisolimua. Pisol-ungwo meri ni yalhobi ere yu na nanmol pai olga maing pir po sina di piriwa.Piriba sin mo, sikin mo, ogolo pir kunolekiwa. 12 Pirega ha i na wai hanana diredi ni tekiwa. Ha mining bol ni tega i temol pai olga maing u tani weniga oma dipinua. Pinga ipire yal ta mol pai ongwomaing hanere dikimia gumang hanere, yalwai momua dinangwo yal i ebir sire hamong di tenana dire mining bol ni teiwa.13 Na krauna gi dimino? Dinaminga, Godmongwo pire krauna gi dinaminua. Te arihobi na nomani wai pama di pinangwo, niyalhobi monga ipire na nomani wai pamadi pinamua. 14 Kraist tani weniga ari hobimiling pir tere gole pring pangwo i arihobiGod tobo tenangwo meri yal i ulbe hane atere tomio, te ari hobi tal nigi dongwoolerepring bir weni pamia gul ire gonangwopamba, gul ire gonangwo meri Kraist goltomua. Yu olere Kraist yong miling natongwo ipiremol pai ominga i Kraist dolingbominua. 15 Ari para weni pring pangwoi tobo God tenangwo meri Kraist gol tereulbe hane a tomia. Tongure tau pir teresigare kul u wai ongwo hobi nin gaung pirtere mol pai olkinamba, gol tere airungwoyal Kraist tani pir tere mol pai oli namingapire gol na tere hol homa e na tomua.

16 Yu ongwo ipire ganba gauna mem-ini pangwo meri ari hobi hanere ebir sitekiminua. Homa ganba memini pangwomeri wine ol ware Kraist hanere ebir sitominua. Tominba, omaga yu ta ebir sitekiminua. 17 Ena yal ta Kraist kina guwasire u tani nangwo, God mol pai hon i tibiol tenanguremoli namua. Nanguremol paigoling wai sinamia, mol pai hon i tibi olemonamua. 18 Tal ongwo i God nin omua.Omia homa nan ari God kina kiang paremominba, omaga Kraist gol na tere pringpangwo i i ole na tere God kina gumanapule na tomia pire, God kina pana galeu tani ominua. Omingere ari para weniGod kina kiang paikirere u tani nangwopire honagi olo di na tomua. 19 Na ha nirsi tomingiwe, Kraist gol na tere ol wai olna tere God kina gumana pule na tomia

Page 254: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 5:20 251 2 Korin 6:15pire, God nan ari hobi kina kiana pamingaaidole u tani ominga ipire, God a yo te nate momua. Mongwiwe, tal nigi dongwo olwaminga prina pangwo i God hamba, prinapangwo tobo i Kraist gol na tere ulbe hanea na tere nin algi God tomia, God hanereari hobi ebir si teralga paikimia dire nanna han uning simua. Simiana, nan ari hobiGod kina kiana paikire u tani naminga hai boling kul tenaminga pire, i tibi ol natomua.

20 Ena na yalhobi Kraist grangmolere, hai na diminba, God grana a kulang pare ha inomani sina i engure diminua. Dimingereni yalhobi God kina guman pule ire u taninamna wo dire gala dimia, tal nigi dongwool wanga i aidole nomani si kulu sire wiyo.21 Kraist tal nigi dongwo ta ol wakimba,God nan yalhobi Kraist kina si daule moleamane moma di na hanangwo pire, nan olwaminga prina i ebir sire Kraist tonguretal nigi dongwo ol waminga i gul inamingamere yali haya imua.

6Aposel hobi gul oun dongwo ire, ire ha

maing honagi ol wangwo ha1 Ena God pirari pare ol wai ol na tongwo

ha pinga i i bangi olekio. Yu olekinana direna God kina honagi obilga ipire sirin bol nitominua. 2God ha yu di emiraya hon kero.

“Pirari pare ol wai ol ni terala dire nu keni tega haung sirin bonga piriwa. Teari hobi sigare kule u wai nama digahaung aki di ni teiwa.” Ais 49:8

Dungwo ha i omaga weni God pirari pareari hobi ol wai ol na tongwo inamingahaungmominio, te God ha di engwo i nimaomia, omaga na aki di na tomia sigare kuleu wai naminga haung mominge. 3 Arihobina honagi ol waminga i ha maing a i siwanangwo nigi de pirikinama dire wai pirewine ole ol ware ari hobi ha maing holware wabo si tekinamna dire ominua. 4 Olwamingiwe, ari hobi na God honagi arimomia di pinama dire honagi wine ole oliomingere kura talime tal oun dongwo naau sungwo i bol haure oli ominua. 5Ari hobina sire, na i halabusi olere, mu dire kura hadi na tomio, te na honagi bir ominga i ulogolo paikire homena ami di mole ne yonaala ekiminua. 6 Na nomani bir pangure

amanemole, ari miling pir tere, honagi bolhaure ominga i, God honagi ari momingamaing ari hobi na han pa dimua. Te GodKwiang na yonawu bimio, te ari hobi piraripare yona milna tominga i, God honagiari mongwo pamia di na hamua. 7 Te haweni mere di waminio, te God yulang namominga bani ungure i tibi oliminga i, arihobi na God honagi ari mongwo pamia dina hamua. Hangure amane dime dire moleol waminga ipire, ari hobi na sire gale taldigan ol wanua di na tenangwo ana wenihol i God kula na tongure are, ana holo holi God kuman na tongwo kine ire waminua.8Ari tau na hana awala gangure, ari tau nadigan moma di na hamua. Te ari tau ha dimere si na tongure, ari tau demini ol natomua. Ha pangwo kara di tibi oliminba,hasu hong yal moma dire ol na tomua.9 Na kul taing moma di na hamba, tal olwaminga guna hana i ari para pimua. Teari hobi na sungure goma di hamba, yamominga hanua. Te God na nimni mole uwai naminga pire gauna gul na tomba, Godna si gonama di pirikimua. 10 Yu ongurepiminga oun domba, u wai ominia diremilna pangurewai piremominua. Mole yalbina mongwo meri moma di na hamba, hamaing memini ari hobi di tibi olimingerea i si wangwo hobi u wai omua. Ha maingmeminimikiweni namomingabani dimba,ari hobi na yal bina momia ha meminipirikima di na hamua.

11 Korin enominga hobo, na yona milnani tere ha memini di ba bole di ni tominua.12 Na yona milna ni tominba, ni na kinapana gale yona tani erabilga pire yon milnina tekinua. 13Na nan kul ega mona di piredi ni teiya, yon milni na tere pana gale natengere yona tani erabilga pire yon milnina to.

Nan ari God oo ke pangwo mominga ha14 Ena Yisas gol na tere ol wai ol na

tongwo ha i pir sina ekungwo hobi ninmemini ta pamia, honagi onanga i yalhobikina guwa sire u tani hoyo. Au dungwosi bongwo kina i tani olangwo panamo?Ta paikinamia. Paikinangwo mere taldime dire ongwo hobi, tal nigi dongwoongwo hobi kina i tani ole pana ganangwopanamo? Ta paikinamua. 15Te Kraist Setenkina u tani pire pana gamo? Ta galkimua.

Page 255: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 6:16 252 2 Korin 7:14Te Yisas gol na tere ol wai ol na tomia direa i si wangwo hobi ari yamoni mongwohobi kina si daule mole, ha di yuwo ya olpire pire monangwo pamo? Ta paikimua.16 God maa e terala dire bling mining ookengwo i so gal bala hulu bling mining ookina kunung kunung dimo? Ta dikimua.God bling mining oo iwe, nan pir tomingahobi gauna dimia yal i na yona wu bimua.Dungwo ipire God ha yu di emia.

“Na yalhobi kina si daule molere panagalabilua. Gale yalhobi maa e ten-angwo yal na nan molalio, te yalhobina nan gamnahobo monamua.” Lev26:12

17 Yu dire God ha ta yu dimia,“Tal nigi dongwo ol wangwo hobi pana

galkire, aidole, u kwalin ta po. Nanganan gumana pule ire u tani nabilua.18 Nabilgere na nabin molalio, te niwana auna tani monanua.” Ais 52:11

God talhan para weni hobang momia.Mole ha yu di emua.

71 Enambi hobo, God nan kina u tani pire

pana galabilua dungwo ha i para muru anakere e na tomia. Tongwo ipire tal nigidongwo ol waminga kwiana gauna gamaengwo i bigi si wai olimno. Olere, tal nigidongwo hon olkire tal dime dire onamnadire, God kulung pir tomno.

Korin ari hobi nomani si kulu sungure Polwai pungwo ha

2 Yon milni na to. Yal ta tal nigi dongwool tere, tal gogo ol tere, bal tere taling tol dinekiwa. 3Nekiba, ha i dire isime e ni tegeregai gonana dire ta dikiwa. Milna ala pania,ni na kina gonamin mo, hon monamingai ta mamia, Kraist pir tominga ipire yonatani eminua. 4 Ni yalhobi nega dire Godha dungwo a i si ware doling bonana dipiriwa. Di pire ni hani awala galiwa. Kuratalime u na au simia sibil dinangwo pamba,ni monga pir ni tere yona imaulung ware,milna pangure ol moliwa.

5 Hongebe Masedonia probins pi pa direkura talime u na au sungwo i wai sima dipiriba, hon u na au simia gauna bugu tadikimua. Talime oun dongwo miki weniu na mominga bani umia, ha bolbin di natongure milna giri gominua. 6 Gominba,

God milna olba sire monaminga pire yonawu bilere a ura di na tomia. Tere yal Taitasbai nu si na mominga bani olungure waipiminua. 7 Yal i nin ungwo taman. Ni olwanga maing di tibi ol na tongure yonaimaulung ware wai piminua. Yal i ni nagumana harala di pire mole milna pir natenio, te ha digamining aki di na terala diremonua di na tongure wai piminua.

8-9 Ena na pasi homa bol ni tegarai milnigul simba, na nomani si kulu sikiwa. Pasibol ni tegarai ni yalhobi hanere, haungta milni gul simua dungwo i pirere, napara milna gul sinamba, milna panguremoliwa. Ni milni gul sungwo ipire namilna ta paikiwa. Milni gul sungure talnigi dongwo onga i aidole nomani si kulusinga ipire milna pamua. Milni gul sun-gure nomani si kulu singa i God hanerewai pimia. Na pasi bol ni tega i, ol gogodal ni tere ta bol ni tekiba, a yo te nitere bol ni teiwa. 10 Na ari milna gulsungure God wai hangwo i nomani si kulusinaminga God si hon e na tenangwo sigarekule u wai naminga pamua. Ayo, pangwoipire ara nigi de piname? Nan nigi depinaminga paikimua. Paikimba, ganbamemini pangwo meri milni gul sungwo igonaminga hol i tibi ol na tomua. 11 Godni milni gul sungwo i mol pai wai onangwohol i tibi ol ni tomia hangiwe. Hangere niyalhobi amane monua di pinaminga pireha nega dire di ba bol na tenua. Pasibolga kere ganulun dire pir na tere tal nigidongwo ongwo yal i gintani ha hol ol terepring tenua. Tenga i ni yalhobi pring pai nitekima di piriwa.

12 Ena na pasi bol ni tegarai yal ta tal nigidongwo ongwo i pire ta bolkirawa. Te talnigi dongwo ol tongwo ingwo yal i pire tabolkirawa. Bolkiraba, ni yalhobi yon milnina tenga maing God omeling bani pir posinana dire bolirawa. 13 Bolgere kere piretal nigi dongwo i aidole nomani si kulusinga i na wai pire yona imaulung waiwa.Na nan yona imaulung ta wakia. Ni yalhobiyal Taitas miling panama dire di gon gan oltenga ipire na milna pamua. 14 Na TaitasKorin yalhobi nin nega dire honagi oli pirepir tomua ditere hani ayuwo olga i pirarigumana homua. Hongure na haung haungha pangwo weni kara di ni te moliwa.

Page 256: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 7:15 253 2 Korin 8:19Molga meri na Taitas ni yalhobi mol paiwai onga maing di tega i ha weni karaditeya, nima omua. 15 Ongure Taitas u nimonga bani ungure ganulun dire pana galtere diga ha yulang ki bole wine onga ipireTaitas yong miling ni te i ongwo ongwoomaga ere ya ni te momua. 16Yu onga ha inapir bahole isine dire hahondiralgawineonanga pamia dire wai pire moliwa.

8Kraist pir tere Kristen monga hobi enin ta

aki di tenanga ha1 Ena God pirari pare Masedonia probins

ha maing oo tabil tabil ol wai ol tongwoha i pinana di piria, mol pai ongwo maingdi ni teralia piro. 2 Kura talime tal oundongwo u yalhobi mongwo bani au simba,sungwo i tamamia dire, moni talhan mikia nekimba, pirari pare moni tau i ku boleGod kul engwo ari Yudia ke pangwo hobia siribi sire tomua. 3 Tongwo i tani tatekimia. Nin aling bani dungwo meri tere,te tau pirari pare para tomua. 4 Tere Godkul engwo ari Yerusalem malgi mongwohobi aki di terala dire moni yulang bolemaule tomua. 5 Tongwo i tani taman. Arihobi homa nan aule i pi God aling banierala dire wara kemio, te emgi God grangwine ole na ere aki di na terala dire warakemua. 6 Kengwo ipire yal Taitas moni iku bongwo honagi homa kebering hole nimonga bani ongwo meri ure yu onangurewine ole moni i kul bol tenana dire yulangboliwa. 7 Ni yalhobi singaba muru monia.Molere nomani bir panio, God kara ongwopamua dire pir tere a i si wanio, yon milnikara na te uning sinua. Singa i sire akidi terala dire yulang bonua. Bonga ipiremenang gongwo hobi miling pir tere monipirari pare aki di tenana di pire diiwa.

8 Ena diga ha i krehaman ta di ni tekiba,ari ganba banta nega dire ari tau aki diterala dimua diga ha i, arihobi yona milnatominua dinga i, aki di ten mo, onangahanere, ha pangwo dinua, di pirala dire, dini teiwa. 9Yal Yisas Kraist pirari pare to birhole a siribi si na tongwomaing para pir posinia. Yal iwe, talhan para weni hobang yalmomba, aidole ni yalhobi hamen tal parapara a nere singaba para para monana dire

ya ime u ari pire yal binamongwomerimoltere momua.

10 Na ha gogo dinamna wai pinan mo,pirikinan mo, piro. Ni Korin yalhobi monii ku bole ha maing pungwo ari menan goleYerusalem kepangwo hobi tenaminua direme erin ta ha bling i tibi oliniraya. Monihayamaule na tekinia, yulang bolemaulin-gere tenaminue. 11 Tenaminia homa dingameri omagamoni wine ole maule te pisolo.Homa yulang bole dingameri omaga ereyuyulang bole moni maule te olingere uningsi monaminue. Omaga moni tau ani banidungwomeri te olo. 12Ni yalhobi nin aningbani dinangwo mere meri tenanga, Godnin anongwo meri tomua di hanere waihanamua. 13-14 To di ni tegiwe, emgi olinanga oun denama dire omaga moni honere wa dungwo haung monia tenana dirediiwa. Tenanga, ni yalhobi gin ta moniwa dunanga haung ere aki di ni tere nitenangwo pangwo ipire diiwa. Tenangwopring mong ni tenangwo wa ma di neremonanua. 15Monanga ipire hamaing ha yudi engwo pamia,

“Yal ta homena taporal ingwo yal i neremiing omba, ongwo meri homenaobilga ingwo yal i ere nongure miingongwo meri omia, menan gole hom-ena ta wa dukimua.” Eks16:18

God honagi ari tau Korin malgi unamua,dungwo ha

16Na yulang bole aki di ni terala di pirigameri God yal Taitas yong wu bungure ereyu aki di ni terala di pimua. Pungwo ipirena milna pangure God wai pir teiwa. 17Nayal Taitas sirin bol tega i honagi ha dingai olalua dire wai pimua. Pire nin nomanisi pungwo meri pire ni monga bani uraladi pimua. 18 Yal Taitas tani ta nu si olekia,Yisas ha maing di tibi olungure Yisas pirtongwo ari hobi haang awala gangwo yalta kina ereho nu si oliwa. 19Olga yaliwe, nakinawanamadire, Yisas pir tongwo arihobiyal i i tibi olungwo momua. Mongwo yali na kina God haang di tibi olimingere arihaang awala ganamio, te awai honagi olereYerusalem ari menan gongwo hobi hom-ena nenangwo pire moni i ku bonamingai hanere pir po sinama dire wa i ominua.

Page 257: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 8:20 254 2 Korin 9:1520 Taitas yal i kina ware moni i ku bo-

nangwo ni yalhobi Pol moni nin nomuadire nigi de pir na tekinana dire yasuri nusi oliwa. 21 Na tal wai mere olga i, Godnin maulung bani ta olkiba, ni ari mongamauna bani para ol walalga hanana direoliwa. 22 Olere yal su homa bai nu sigabani enambi ta ere hon bai nu sigere pihol simua. Hon bai nu siga yal i mol paiongwo wai pam mo, nigi dom mo, direhaniba, ari paraweni aki di terala direwarakengwo hanere nu si oliwa. Olga yal iwe, niol wanga maing di ba bol tega pirere waimonga pai dimia di pire nala dungure nusiiwa.

23 Ena yal Taitas iwe, na kina u tani pireni yalhobi aki di ni terabila dire honagi taniobilga yal momua. Te Taitas kina erehonama dire nu siga yal su i Yisas pir tongwoari oo tabil tabil i para u ku bolere yasurii tibi olungure momua. Molere, Kraisthaang awala galala dire honagi ol momua.24 Momia ya su hobi u ni monga bani padinangwo pana gal to. Tenanga Yisas pirtongwo ari oo tabil tabil i, ni monga maingdi tega pungwo i, owo, Pol ha dungworai hapangwo dungwo pamua di pinamua.

9God pir tongwo arihobi pirari pare tal tau

yamoni tenangwo ha1 Ena God kul engwo ari Yudia mongwo

hobi aki di tenamna dingere i ku bolga i,hon nomani si pire moni i ku bonana direna ha i gobari di ni teralga paikimba. Niyalhobi nin aki di terala dire wara kengapiriwa. 2 Ni yalhobi tal yu onua digereMasedonia ari hobi hani awala gamua. Nime erin taniga molere aki di teralua direkwi olmonuadireMasedonia arihobi di tibiol teiwa. Ni yalhobi moni i ku bonaminuadire yulang bonga ipireMasedonia ari mikimoni haya i ku bomua. 3Ni yalhobi onangaha diga i ya ime sinangwo gai golala direyal sui tai dire hobi nu si oliwa. Olgerehonagi i ol wai sinangure gai golkirala dipiriwa. 4 Piriba, Masedonia ari tau na kinaereho nimonga bani unamingamoni a nonol ekinanga, ha diga i mining ya manbisinangwo ni na kina ereho gai gonamingapamua. 5 Pangwo ipire moni tenangerea non ol ere monama dire ya su hobi bai

nu siwa. Sia na emgi u pa diralga gin imoni ana bani enanua. Enangiwe, ere niyalhobi nin nomani si pinanga meri ten-anga pamua. Na kura ha digere tenangapaikinamua.

6 Ena piro. Yal ta homena yuung obilgayanangwo obilga bonangwo nenamua. Teyal ta homena miki yanangwo miki bo-nangwo bule nenamua. 7 Nenangwo ipireni yal tan tani homamoni tal bir yu teraluadi pinga meri to. Nigi de pire yon kienangwo tekio. Milni panangwo wai pireto. Yu tenanga God ni hanere yong milingni tenangwo pamua. 8 God ni yalhobi tal-han tau a nenangameri kunungpire ni teretau ni te hobo kunamua. Hobo kunangwo iari talhan dikinangwo wa dunangwo hobiaki di tere tenanga pamua. 9 Yu onangaipire ha maing buku ha ta yu di emia,

“Ganba ari yal ta pirari pangwo yal mo-mua. Mole ari talhan a nekungwohobi aki di tere tomua. Tongwo tal iaine aine ya temonangwomonamua.”Sam 112:9

10 Ena God homena miling yangwo yal imiling tongure yamio, te homena nongwoyal i homena tongure nomua. Yu ongwomeri God ni yalhobi homena miling nitenangure yarere aang denangwo bule ne-nanga, kunung pire ni tenangwo dinamio,te ni te hobo kunangwo pirari pare aritau tenanga dinamua. 11 Tenanga God waihanere tau ni te hobo kunangwo inanua.God habang habang talhan miki weni ni tehobo kunamia, tau nin nere tau ari terenenanga pamua. Pangwo ipire moni natenanga ari hobi tenaminga inangwo mikiweni ni hani awala gale God maa e tena-mua. 12 Talhan tere honagi onanga i, Godkul engwo hobi tani aki di tenanga taman.Inangwo hobi aki di tenanga ipire God maae tere tere moli nangwo pamua. 13 Niyalhobi moni aki di tere honagi onangiwe,mol pai onga maing wai pangure, Kraist hadungwo pir sina ere awai honagi onanga i,ari hobi hanere God maa e tenamua. Tepirari pare moni ari hobi aki di tenanga ihanere God ere maa e tenamua. 14 TereGod pirari pare to bir hole a siribi si niKorin hobi ni tomia, Yerusalem tenga hobisine sire pai ongwo ipire, ni harala direyong miling ni tere, God aki di ni tenamadire sirin bol tenangwo pamua. 15 God nin

Page 258: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 10:1 255 2 Korin 10:18

Wang na tongwo i to bir hole a siribi si natomia, wai pir tomno.

10Ari tau aposel hobi ha yong i tomba, Pol han

gogo dangwo ha1 Ena na Pol molia. Molere na nan ha

diga i pir tenana dire ni sirin bol ni teiwa.Tere, yal i u na mominga bani ure simemole omba, pi banta pire pasi bole hamil hasi na tomua dinga i na di na tenia. Tengai na molere sirin bol ni teiwa. Terere,Kraist nin haang awala galikire, milna pirna tere ha dungwo meri na ere yu sirinbol ni teralia piro. 2Na ni monga bani urekura hol si ni tenama dire wara kekio. Yalta na ganba baniya memini pangwo meriwine ole honagi omua di na tongwo yalimongwo bani pire kulung pire han uningsi olalo? Ta olkiralia. Ha dinangwo mongdi tere kura hol si teralga pamua. 3 Nanganba ari mominba, ganba ari nomani sipungwo meri wine ole ha maing honagiole God kiang hobi kina kura bolkiminua.Kura bominga gwal amingiwe, ganba arimemini pangwo kura gwal angwo meri taakiminia. 4 Kiana hobi hamen hul eri holoholo i u bobo sire nimnimolemongwomerimonamba, God kura gwal na tongwo i ninKwiang ha maing buku kina dimia a irenaminga sire isusu ol tenaminua. Tere aritau ha di wangwo i ari hobi pir tomba, naGod kura gwal na tongwo i, a i ware hasudi wangwo i memini di ba bol tenamingagai gonangwo pamua. 5 Ari tau mole arihobi God mongwo maing pirikinama direha kuria miling pangwo ha dima dire diwangwo hobi, na God kura gwal na tongwoi, nin Kwiang ha maing buku kina dimiaa i ware memini di ba bol tomingere gaigonangwo pamua. Ari nomani si pungwoha para weni Kraist grang wine onama dirememini di tibi ol tominua. 6 Ni yalhobiKraist grangwine ol te pisolanga, tau grangwine olkinangwo hobi tobo nigi dongwoinangwo pire ebir si tenamna dire kwi hanmominua.

7 Ena ha i para di ba bomia pirikino? Yalta na Kraist grangwine ole diiwa dinangwoyali, na para Kraist grang wine ole diminia,na diminga ha i yal i nin ebir si piro do.8 Na Kraist yulang na tongure ire honagioliwa di waga i, moning di waiba, gai ta

golkiwa. Ni yalhobi u susunanadire yulangta na tekimia. Sigare kule u wai nana direyulang na tomua. 9 Na pasi bol ni tegiwe,ganulun dire bol na tomia di pirikina dipiriwa. 10 Yal tau mole, Pol pasi bongwoi krehaman ha oun dongwo di na tomiba,nan mominga bani ure grabeling oun dommo, nimni molkirere ha ta di na tekimi-rawa, di na tomua. 11 Tomba, na pasi boltega ha ire u mala mole di tega ha ire dire,ha suri u kunung omua dire yal hobi di to.

12 Yal tau nan nomani bir pangwo mo-lia tal ta olgere ari hana awala gamia dipungwo hobi na kina kunung molia hanodikiwa. Yalhobi nin tal ol ware nomani sipungwo i ebir si pire wai pama di pire olwamua. Ware du haungwo meri momua.13 Momba, na iwe God na honagi onamadire yulang na tongwomeri wine olga i nannomani si pire ebir si pirega obil wai pamadi piriwa. Piriga ha i honagi hol bani nimonga bani ure oliwa. 14 Olere, ni yalhobini kene ole kemiliwa diga i, God na honagionama di pungwo meri olkio? Oliwa. Olgai, hongebe ara ni monga ure Kraist gol natere ol wai ol na tongwo ha i di tibi ol nitongwo pine? Na nan di ni tega pinua.Pinga ipire, na nan kene ol ni teiwa diga i,ha pangwo kara diiwa. 15Yal tau ni mongabani ure ha nir si ni tongwo i, na nir si niteiwa dire hana awala ta galkiwa. Galkiba,ni Kraist pir tenga i nimni monanga pirehonagi olio, te nimni monanga, God naonama di pungwo meri ol ni tega i, arihobi Pol God honagi yal mongwo pamiadi na hanamua. 16 Hanangure na pi ariwiyol mobin hol mongwo hobi Kraist olwai ol na tongwo ha i nir si teralga pirewine onangwo pamua. Onangwo i yalta onangwo na siker maule oliwa diralgapaikimia, na nan ol i nalga pamua.

17 Pangwo ipire ha maing buku yu diemia. “Yal ta na nan honagi nega dire olipire pir teiwa dinangwo yal i nin haangawala ganangwo paikimia, God tani yulangna tongwo honagi olga ipire God nin haangawala ganangwo pamua.” Jer 9:24

18 Yal ta nin haang awala ganangwo Godhanere wai moma di hankinangwo pamia,God yal ta haang awala ganangwo God yal ihanere wai moma di hanangwo pamua.

Page 259: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 11:1 256 2 Korin 11:2211

Hasu ari aposel tau mole ha di wamba, Polmaing di tibi ol tongwo ha

1 Ena na nan hana awala gale ha gogodiralga pir na tenan mo, piro. 2God ari kulengwo hobi kene ol tegere na wai hanamadi pungwomeri ni yalhobi na ere yuni keneol ni teya nabin tani molia, na wai hananadi piriwa. Pirere, ama biame omelinghaung gole mongwo yal ta nu ke tega merini yalhobi ereyu omin haung golemongereKraist nu ke ni tenama dire na yulangboliwa. 3 Seten onba yong sina pire kwianamoya al Ib kraung sungure bol yangwomeri yal ta ni yalhobi kraung sungure bolyare Kraist mobin hal wa tenanga pangwoipire na nomani si gogo daliwa. 4Talongwonomani si gogodalie? Yal taunimongaure,na Yisas wa di ni tega ha i pisole, yalhobiYisas haang dalga meri dale ha ta nir sini tongure yol e pire tenia. Tengere, nanomani si gogo daliwa. God Kwiang ire,Yisas gol na tere ol wai ol na tongwo haire dire, ha suri pisole kwia ta ire, ha ta diwangwo i ire dire, pir tenua. 5 Tere aposelmomua dire haang awala gal wanga na wagol tega hobi ha nir si ni tongwo i, na hanir si ni tega i a ime ta olekimua. 6Na ha dikulang pare dikia, nuguna don kekimba, hamaing nir si tega i, ha weni meri pangurenir si ni teiwa. Ha maing memini ta ta paraweni di ba bol ni tega pire hanua.

7 Na nan hana a ime olere ni yalhobi uwai nana dire ha nir si ni tere tal ol waga iolga paikimo? Mo tobona to dire hong dio?Ta dikiwa. 8 Dikiba, ha maing nir si ni terehonagi ol ni tega i, tobo ari ganba banta kepare Kraist pir tongwo hobi pirari pare akidi na tere na tomua. Na tongwo i, yalhobigaubi honagi ta ol tekiba, ni yalhobi u wainana dire moni kuni tani neiwa. 9 Nere nimonga bani moliba, moni wai sungwo gini ni yalhobi moni na tenana dire hong dini tekiya. Masedonia ari ha maing pungwohobi haung haung moni i ure na tomua.Tomia ni yalhobi homa moni na to direhong dikiga meri emgi ta ereyu hon diki-ralua. 10 Na hasu dima di pino? Kraist naha pangwo dinama dire ha i nomani sinaemia, Griki ari para weni pinamia. Emgimoni ta wa duralga haung ha maing nirsi tega hobi hong dikiralga pangwo i pire

ha kara di nima oiwa. 11 Talongwo yu die?Yona milna ni tekire gai gonana dire dio?Ta dikia. Yonamilna kara ni tega i God parahan pisolimue.

12Enana tal yu olwagiwe, aposelmomuadire haang awala ganba hobi Pol honagiongwo meri oliwa di mere si na tenamba,yalhobi moni na to di wamia, na di meresi na tekinangwo pamua. Na nan negadire honagi oli pire pir teiwa dire haangayuwo olkinama dire ol waiwa. 13 Tal yu olwangwo aposel hobi iwe, hasu ari momiaaposel weni ta molkimua. Molkire honagiongwo i kela kule ol ware Kraist na bainu sungure oliwa di wamua. 14 Wangwomeri Seten hon pol kule u God kwia enselnabilungwo gobere ongure ari tau ha wenidima dire bol yare pir tomua. 15 Tongwoipire Seten honagi ari hobi pol kule uGod honagi ari mongwo meri molkinamo?Monangwo kunung bemua. Bemia nin olwangwo meri God tobo kunung pire ten-angure gul bir inangwo pamua. Pamia nanganulun dire ha i pir tekimno.

Pol aposel honagi oli pire gul oun dongwoingwo ha

16 Ena na ha homa digarai hon diralia.Na du haure du ha di wama di hankio,diiwa. Diiba, na du haumua di pinanga,Seten honagi ari hobi du ha dungwo merina du ha obilga diralga piro. 17 Na ha digai Kraist grang wine ole dikia. Na hana diyuwo ega i du ha dire diiwa. 18 Diiba, arimiki weni ganba tal olga wai pamua direnin haang di yuwo engwo meri na paranan hana di yuwo eralia piro. 19Ni yalhobidu haungwo yal i wai pir tenia nomani birpange. 20 Pania, yal ta ni honagi olo direnu si ni tomba, wai pir tenio, homena na todungure gogo ala kule tenio, bal ni tomba,wai pir tenio, isime e ni tere pauni di dagisimba, wai pir tenue. 21 Ni ol wanga merina nimni molalga ere yu ol waralba, nimnimolkia gai goliwa.

Yal ta na ganba tal ol waga i wai pamuadire, nin haang ayuwo olungwo meri naereyu olalga paikinamo? Para panamia, duhaure diralga piro. 22 Yalhobi Hibru yalmominua dimo? Na para moliwa. Te yal-hobi yol Isrel yal momo? Na para moliwa.Te yalhobi Ebraham gang momo? Na ere

Page 260: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 11:23 257 2 Korin 12:10

para moliwa. 23 Te yalhobi Kraist honagiari momo? Na du haure diralia, na Kraisthonagi yal mole honagi oun dongwo ireoliwa. Yalhobi halabusi gin taniga pamba,na haung miki paiwa. Arihobi yalhobi gintaniga simba, na gobari weni na simua.Yalhobi gin taniga golala di omba, na monimoni golala di oliwa. 24 Hamen haungana hol pai muru Yuda ari hobi ha holol na tere, na mobina bani kuba ten ginsuitai dire ire, nain ire, bolo na simua.25 Yol Rom hobi haung gin sui tai direhan dulagi na simio, te gin taniga hulukuba na simio, te hamen haung sui taidire sipi bani ware sipi hulu sungure nanir ala oiyo, te hamen haung sutani nanir bani kuba si mena wiwa. 26 Na hamaing nir si terala dire ire u holo holowagai nir na sinangwo sikimio, nona pangwotau hol bangi nu mole kura kigi ole nasinangwo sikimio, na gamnahobo Yudaari hobi nin wi na sinangwo sikimio, ariwiyol hobi na sinangwo sikimio, te taumalgi hobi na sinangwo sikimio, te dimin-gul sina ering gobo waga i na sinangwosikimio, te sipi bani waga i nir na sinangwosikimio, te gamnahobo hasu dungwo hobina sinangwo sikimua. Haung haung taloun dongwo u na au sungure wa moliwa.27 Na honagi oun dongwo miki weni olwaiyo, haung miki weni ul ogolo paikio,nir homena mena gole wa duiyo, na haungmiki hol bangi oga oo ya, homena ya, galdikimua. 28 Tal olga han diga i obil taman.Na kenbe kenbe ari Yisas pir tongwo hobinimni molkinama dire pir oun deiwa. 29Teyal ta nimni molkinangwo, na para nimnimolkiralio, te yal ta ari hobi kraung sun-gure tal nigi dongwo ongwo na hanegamilna gul simua.

30 Ena na nan hana di yuwo eralga, nimnimolkiga tal i di ba bol ni teralua. 31Yal Yisasirang God maa e tere tere mominga yal ihangure na hasu dima di pirikimua. 32 NaDamaskas malgi molgiwe, king Aretas yaltau Damaskas kene olo ditongwo yal i nahan sirala dire malgi u egere holo holo i numomua. 33Momba, yal tau na gal gire i piu bangi mulere, na han hol are pia si menaolungure ere oiwa. Ap 9:24-25

12God Pol kuu ha miki weni di tongwo ha

1 Ena na hana di yuwo olalga aki di natekinamba, olalia. God tal ol na tongureha memini kul si pangwo i pir po sio, tekuu haniga i di tibi ol teralia piro. 2 Kraistpir tongwo yal ta hongebe me erin anaholo holo kebena sui sui diremongure, Godaki di pi hamen galeng sina ta i enguremomua. Mongwo iwe, kuu hanere wammo, yamoni ware ham mo, pir kun olekiaGod nin pimua. 3 God yal i aule i pi hamengaleng sina Paradais ani engure momua.Mongwo iwe kuu hanere nomani sina i pimom mo, gauna para pi mom mo, pir kunolekia, God nin pimua. 4 Ena pi molere hata ta dungwo pimba, di tibi ol tenangwopaikimua. 5 Na hamen bani ongwo yal ihaang awala galalba, na nan hana awalagalkiralua. Galkiralba, na nimni molkirediganmolgamaing obil di ba bol ni teralua.6 Na nan hana awala galalga, du haungwoyal tau du ha dungwo meri ta dikiralia. Haweni muru di tibi olalua. Olalba, ol wagamaing ya, ha di tibi olga maing para pirerehana pinangwo i wai pamba, hana moyuomia di pinangwo paikimua.

Hai kirane miling nongwo Pol gaung banisungwo ha

7 Ena yal ta hamen bani omua digiwe, namoliwa. Molgere God tal bir weni i tibi olna tongure hanere ari na hanama hanamadire ol waralba, God nibil ta na tongureol moliwa. Molere na nan hana awalagalalba, Seten gintani ure ni nibil onua dina tongure gai gole hana awala galkiwa.8 Galkire gin sui tai dire, God nibil olga i iole na to dire hong di teiwa. 9 Teiba, Godha mong yu di na tomia, “Na pirari pareyulana ni tegere inga i para kunu bemia,hon sirin bol na tenga i paikimia. Ni nimnimolkinba, honagi yulang bole ongiwe, nihanere God yulang bir pama di hananua,”dire God nin di na tomua. Tongure Kraistyulang kene ol na tomia di pirala dire, nibilolga i pir oun dekiremilna pangure gun eremoliwa. 10Kraist honagi ol tega ipire, nibilolio, ari gauna ha simio, tal oun dongwo una au simio, arihobi na sire gale ol gogo dalna tomio, honagi olga i oun domia gaunagul iiwa. Iiba, milna pamia. Nimni molkire

Page 261: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 12:11 258 2 Korin 13:4honagi olkiralga pamba, God yulang irenimni mole oliwa.

Pol Korin arihobi pir tongwo i nimnimonama dire krehaman tongwo ha

11 Ena ha yu diga i du haungwo ari duha dungwo meri diiwa. Diiba, ni yalhobihasu di wangwo ari pir tenga i na du hadinama dire pir tenua. Tere na hana diyuwo olanga pamba, olekinua. Na kultaingmolalba, aposel momua dire haang awalaganga hobi mo hora kule na hana a imeolekimua. 12 Aposel molga ipire ni mongabani honagi olga i, ni pir tenana dire nanimni mole kwi ole ole oli oiwa. Olgahonagi iwe, tal gumang hon dongwo olgahanio, tal nimni mongwo olga hanio, Godnu ke na tongure olga hanere bukuninua.13 Ari Yisas pir tere oo tabil tau kepangwohobi honagi wai ol tere ni yalhobi ni hanuning si olio? Honagi wai para ol ni teiba,honagi taniga ni yahobi gaun bani taltaaule nerala dire sirin bolkiwa. Sirin bolkigai pring pamia kri di ole na to.

14 Gin sutani ni monga bani ugahaniraya, omaga hon uralga meri piriwa.Uralga moni na to dikiralua. Na moni natenana dire ta huralia, nimni mole Kraistpir tenana dire uralua. Gir hobi monihomena wa dure irang aang aki di tongwomemini ta paikimua. Te irang aang hobihomena talhan wa dure gir hobi aki ditongwo pamua. Pamia na ni nabin tanimolia, aki di ni teralga pamba, ni wanaaunahobi aki di na tenanga paikimua. 15Nani yalhobi aki di ni tegere u wai nana direna nan moni a siribi sire talhan tau bringsiralua. Moni obil taman. Na nan nomanigauna para ni te uning sirala di piriwa.Pire, yona milna kara ni teiba, ni yon milniobilga na tekinano?

16 Diiba, yal tau yu di na tenania, “Pol namominga bania ure, moni na to dire hongdikimba, homena ya, gal kul bring sungwoi moni makena ire bring sime? Nan balna tere moni kuni ire bring simua,” di natenanua. 17 Tenanba, na tal ole ni moniiye? Na bal ni terala dire yal tau bai nusigere nimonga bani ure bal ni tomo? 18YalTaitas nimonga bani po dire yulang boliwa.Bolere yal ta Taitas kina ereho po dire bainu sigere umua. Ure yal Taitas bal ni tomo?

Tekimia hankino? Taitas na kina yona taniere hol tani doling bolkibilo? Bobilua.

19Na omaga ha diga i, na nan hana awalagale ha di olba bol na toma di pino? Yu dipinga i paikimia. Yahuna hobo, Kraist nayona wu bungure, ni yalhobi ha maing pirsina ere a i si wana dire, God maulung baniha i di ni tere, a yo te ni teiwa. 20 Na nimonga bani uralga tal ol wanana di pirigamere olkinanga tene han nigi de irala dipiriwa. Te na ere onama di pinga meriolkiralga nigi de pir na tenana di piriwa.Na uralga, ni yalhobi bolbin dire yon kiere, yon ering mole ha hagu sire dire, ningaun obil milni pir tere, ha yong i tereenin ta gaung ha si mena olere, ari nahanama hanama dire, eang dire, kulu siware, nomani tani ekire, sihonere ol go dalinanga haralua. Hanere ganulun diralgapangwo ipire di ni teiwa. 21 Tere na hon nimonga bani uralga God ni guman bani nahana a ime olangwo mere piriwa. Pirere,homa tal nigi dongwo ol wanga hobi, yalta eungbi wou sire, al ama irala dire yoninaning girungure ol wanga i aidole, honolkirala di pire nomani si kulu sikinia, napiralga oun denangure haini meralgamerepiriwa. Piriga ipire ni tal onga i aidolehonolkirala dire nomani si kulu sinanadirepasi bol ni teiwa.

13Korin arihobi Kraist pir tongwo i tere nin

gaung kene ongwo ha1 Na haung su homa ni monga bani

uga hangarai omaga hon uralga gumanahananga mere piriwa. Ha maing buku yudi emia, “Yal ta tal nigi dongwo onangwo,ha di mere si tenangwo, yal su mo, yalsui tai dire ha mining aki dire, grang utani nangwo ebir si tenangure gul inangwopamua.” Diu 19:15

2 Ha yu di engworai kina mole tal nigidongwo ongwo hobi ire, ari tau para iredire awa ha di ni tega pinga ha irai, omagahon banta moliba uralga ure ni han uningsi olekiralga gul inanga pamia piro. 3Kraistna yona wu binangure diralga pirere, owo,Pol Kraist honagi ari mongwo pamia direpir na tenanua. Kraist ni monga bani utibi pi ni tere a yo te ni tongwo i yulangpaikimo? Pangwo han po sinua. 4 Kraist

Page 262: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Korin 13:5 259 2 Korin 13:14gongwo haung iwe, yulang ire ari hobiisusu ol tekimia, mining bolo mole yal tanimni molkungwo meri mongure si go-mua. Gomba, hon airungwo haung i nimnimole yulang bir ire aire momua. Kraistnimni molkungwo meri na para nimnimolkiba, ni honagi ol ni tegiwe, God yulangna tomia Kraist u na si daulungure nimnimole honagi obilua. 5 Kraist gol na tere olwai ol na tomia dire pir tenga i, pir sinaen mo, ekin mo, suang i hano. Kraist Yisasyona wu bimia di pirikino? Pirikinanga hai pir sina ekinua. 6 Ekire, na ha i pir sinaemia, suang i haminua di pinanga merepiriwa. 7 Pirere ni yalhobi pire tal nigidongwo olkinana dire God sirin bol teiwa.Na honagi olga i wai pamia di hanama direGod sirin bol tekiwa. Tekire na honagi olgapaikimua di hanamba, ni yalhobi tal dimedire ol wanana dire God sirin bol teiwa.8 God ha weni mere di na tongwo i nansi manbi olaminga kunu paikimba, min-ing aki dinaminga obil pamua. Na nimnimolkigere ni nimnimongeremilna pamua.9 Pangure tal dime dire ol giri gol ire moli nana dire God sirin bol teiwa. 10 Na hamaing pinga hobi isusu ol ni tekiralba, talnigi dongwo ongwo hobi nomani si pirerenomani si kulu sinana dire God yulang natomua. Tongwo ipire na u ni monga baniuralga ure kura hol si ni tekirala dire ubanta mole pasi bol ni teiwa.

11 Ena enambi hobo, ha ta paikimia. No-mani si kulu sire ha di ni tega pinga i, pirsina ere yon tani ere, pana galemolio. Yongmiling ura te, yon milni tenanga hong yalGod tani momua. Mole u ni yalhobi kina nisi daulangure kina ereho moli nanga merepiriwa. 12Godpir tongwo ari hobi unangwokule kewa di to. 13 God pir tongwo ari nakina mominga hobi ni wai mon mo, diresirin bomua.

14 Yal Yisas Kraist pirari pare gol na tereol wai ol na tongwo ire, God yongmiling natongwo ire, God Kwiang u ni si dalimia iredire, kina ereho moli nanga mere piriwa.Para yu.

Page 263: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 1:1 260 Galesia 1:21

GalesiaPol Yisas grang wine ongwo ariGalesia mongwo hobi pasi bole

tomia.1 Na hana Pol aposel honagi yal molia.

Aposel honagi iwe, ari hobi olo dire, nabai nu sungure ta olkiwa. Nabe God moleYisas Kraist gongwo bani uling yungureairungwo yali ire, Yisas Kraist ire dire,aposel honagi olo dire na nu sungure olmoliwa. 2 Ena na Yisas grang wine ongwohobi kina molere, ni Galesia probins ariha maing pire monga hobi wai mon mo,molkin mo, dire sirin bol ni tominua. 3Nannabe God ire, nan pi tege eminga yal YisasKraist ire dire, pirari pare ol wai ol natongwo bani monana di pirio, te yon uradinangure hamen tare au dungwo banimonana di piriwa. 4Bling memini yal YisasKraist iwe, nan nabe God nin nomani sipungwo meri wine omia. Olere nin gaungpir tekire, nan tal nigi dongwo ol wamingapring pamia gul inaminga meri, Yisas ninire God tobo tomua. Tongure tal nigidongwo ol wangure pring ya di pangwohobi, God hanere, yong ki ere sinamua.Sinamba, Yisas nan tau bina a holo sire ninalgi ya bole ulbe hane a na tongwo hobi nasikimua. 5 Ena Yisas yu ol na tongwo iwe,nan haung haung God maa e tere tere molinaminga naminua. Ha weni pamia.

Ha maing buku taniga dungwo ha6 Ena Yisas pirari pare to bir hole ol

wai ol na tongwo hol i unana dire God nigala dimba, ni yalhobi hol i gintani aidolehasu ha maing hol ta pir tere doling bonia.Bongiwe, na piriga oun dongure nomani sigogo daliwa. 7Ha maing hol su ta dikimia,tani weniga dimua. Dimba, ari tau hasu hamaing di ware kraun sungure bol yanua.Yangere yalhobi iwe, Kraist nin algi yabolere tal nigi dongwo ol waminga pringpangwo i, God tobo tongure wai sungwo hai, abiyame ere nin pungwomeri diwangurepir tenua. 8 Ena na mo, hamen kwia enselmo, yal ta Kraist ol wai ol na tongwo hamaing nir si ni tominga i, abiyame ere hata di ni tenangwo yalhobi, God yong ki etenanguremoli nangwo namue. 9Hongebe

ha i di ni teiraba, omaga hon di ni teiwa.Yal ta ha maing homa pinga ha i, abiyameere ha ta nir si ni tenangwo yal i, God yongki e tenangure moli nangwo namue.

10 Ena ha omaga di ni tominga i, arihobi wai pir na tenama dire di ni tominmo, God wai pir na tenama dire dimne?Na arihobi yong ura dinama dire kraungsimno? Kraung si momina, Kraist honagiyal molkinaminba, sikiminia honagi yalmominua.

Pol nomane sikulu sire aposel mongwo i ninmaing di tibi olungwo ha

11 Ena gamnahobo, Yisas ol wai ol natongwo ha di ni tega i, yal ta nin nomanisi pire di na tongwo pire dio? Ta dikiwa.12 Te yal ta di na tekimio, te yal ta nirsi na tongwo pire ta dikiwa. Yisas Kraistnin yona wu bilere do di na tongwo pirediiwa. 13Homa na Yuda ari hobi krehamanha memini pangwo meri wine olere, molioga hanirawa. Hangere homa Kraist grangwine ongwo hobi hon olkinama dire siregale ol gogo dal tega hanirawa. Ap 8:3

14 Na kekuni yalhobi a ime ol tere, naYuda krehaman ha wine olere, moyu oiwa.Pire nimnimolere, kwianamoya krehamanha a i si mole nir si teiwa. 15 Teiba, namineolo na kul ekungwo haung i, God hayapirari pare na nu ke na tere hana e natongwo pamua. Ais 49:1

16Tere God ol wai ol na tongwo hamaingari wiyol tau ha nir si tenama dire God ninwang i tibi ol na tomia. Tongure na wiyolmongwo bani pire ha i nir si tenama direGod na nu si olimia, na ari mongwo baniha wo dim mo, hasu dim mo, dire sirinta bol pirekiwa. 17 Pirekire, te Yerusalempire aposel homa mongwo hobi ere ha wodim mo, hasu dim mo, dire sirin ta bolpirkiwa. Na sinering gobo ta Arebia wadungwo bani pire moli oiwa. Moli pireemgi Damaskas malgi pire moliwa. 18Molioga oga, me erin sui tai dire tri yia wai sun-gure, ere Yerusalem pire hamen haung anaholo holo kebena hol paimuru yal Pita kinaereho moliwa. 19 Moliba, aposel hobi taumonangwo gumang hankiwa. Yisas eber-ing Yems Pita kina nin mongure haniwa.Ap 9:26-30; 11:29-30

20 Na ha diga i, God maulung bani dia,ha pangwo kara di ni teiwa. 21 Ena emgina hon ere Siria Silisia probins suri oiwa.

Page 264: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 1:22 261 Galesia 2:1522 Oiba, Yudia probins ari Yisas pir teregrang wine ongwo hobi hana pimba, gu-mana han po sikimua. 23 Sikire, homayal Pol nan na sire gale Kraist ha maingpisolaminga pire ol gogo dal na tomiraba,omaga yal i hon Yisas ol wai ol na tongwoha maing nir si toma dungwo ha i Yudiaarihobi pimua. 24 Pire na hana pirere, Godhaang a yuwo olere, maa e tomua.

2Aposel tau hobi Pol kina yong tani engwoha(Ap 15)

1 Ena me erin ana holo holo kebenasui sui dire potin yia wai sungure, na ire,Banabas ire, Taitas ire dire, mo Yerusalemominua. Na nan pirega meri pire ta hoiwa.2 God yona wu bungure grang wine olereoiwa. Pire ari wiyol ha maing pirkungwohobi ha nir si tega i, Yerusalem Yisas hamaing kene ongwo hobi, hasu dim mo,ha wo dim mo, pinama dire oo ala kulsi mole boling kul teiwa. Tega pire hasudinua di na tekimua. 3 Taitas na kinaereho Yerusalem obilga yal i yol Griki yalmomba, Yisas ogolo weni doling bonangaLo krehaman ha wine olere gaung bol oloditekimua. 4 Tekimba, Yisas grang banipir teiwa dire hasu di wangwo ari taukiana momia. Molere bal terala dire Yisasogolo weni doling bonanga Lo krehamanha wine olere gaung bol olo dungwo hai nir si tomua. Homa Lo ana holo holokrehaman ha para weni wine ole u wainaminua dungwo ha i na han homba, Yisasure gule ole na tere sigare kul na tomia, uwai omina di piminua. Na han hongwo hagoling i yalhobi hon wine onama dire nirsi tomua. Tomba, Yerusalem malgi Yisasha maing kene ongwo hobi Taitas gaungbol olo di na tekimia. 5 Bal terala dire hai nir si tomia na gina hobi ha i gintani tapir tekiminua. Pir tenaminga ni yalhobiYuda Lo krehaman ha wine olere, gaunabol olaminga sigare kule u wai naminua dipinania ta pir tekiminua.

6 Arihobi yal tau ha maing hong yalmomua ditongwo yal i gaung maini hanedimia. Nomani sina ala i hamo? I tahankimia, God nin hanere haang a yuwoolam mo, aidolam mo, onangwo pamua.Ena ha maing hong yalhobi irai na hadiminga pire, “a, i dinga paikimua” di na

tekimia. 7 Tekire hangure Pita Yuda wiyolgaung bol olungwo hobi, Yisas ol wai ol natongwo ha maing di tibi ol tongwo meri,na wiyol gaung bol olekungwo hobi ere hamaing kene ole di tibi ol tongwo pama dina hamua. 8 Ena God Pita Yuda arihobi hamaing nir si tenama dire nu ke tere aposelhonagi olo dire yulang tongwomeri, na ereyu ol na tongure wiyol hobi aposel honagiole aki di temoma di na hamua. 9Ena Yemsire, Pita ire, Yon ire dire, ha maing honagitorari si ema di hangwo hobi, God piraripare na Banabas kina aposel honagi onamadire ol wai ol na tongwo hanere, na yonatani ere na kulimua. Kulere yu dimia, nayasu hobi Yuda gaung bol olungwo hobiYisas ha maing honagi ol tenaminia, niyasu hobi wiyol tau gaung bol olekungwohobi Yisas ha maing honagi ol tenana podi na tomua. 10 Tere talhan a nekungwohobi miling pir tere aki di tenana po di natomia. Tongwo wai pire, “para dinia, hayaonamina di piminga meri dinua,” diminua.

Pita wiyol tau kina pana gale homena taninongure Pol kura ha ditongwo ha

11 Ena Pita u Antiok malgi mongwo giniwe, tal gogo ongure na kura ha diteiwa.12 Yal Yems yal tau bai nu si olungwohobi olo hungure, Pita wiyol gaung bololekungwohobi kinahomena erehonemo-mia. Momba, Yems bai nu si olungwo hobiungwo hanere, kuling ol tere, pi nin bangimole homena ne momia. 13Mongure Yudaari tau Yisas pir tongwo hobi Pita tal gogoongwo meri yu olere doling bole omia.Olere Banabas bal tongure Banabas paradoling bole omua. 14 Omba, na iwe, Yisasol wai ol na tongwo hol i aidole u kwalingta omia hanere, aire Pita yu di teiwa. “NiYuda yal monia. Monba, Yisas pir tengai tere Yuda memini pangwo i aidole wiyolhobi mol pai ongwo meri onia. Onga iwai pamba, ni wiyol hobi gaun bol olangahomena ereho nerabilua di pire homenanin bangimole nenga, talongwowiyol hobiYuda memini pangwo i wine onama direnibil tene?”

Ari Yisas pir tenangwo amane dime diremonangwo ha

15 Ena na Yuda ari hobi wiyol tau Lokrehamanhawine olkungwohobimongwo

Page 265: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 2:16 262 Galesia 3:8ala i gogo ta ya sina sire molkiminua.16 Molkiminba, yu nomani si piminia. Lokrehaman ha ana holo holo obil wine ol-ere, u wai alga God na wai hanamua dipinangwo hobi God hanere wai hankimia,Kraist haya gol na tere ol wai ol na tomiau wai nalga pamua di pinangwo hobi, Godhanere wai hanamua. Hanangwo i pire naYisas Kraist tani pir tere moliwa. Ena naganba ari digan moliba, Yisas pir tega iGod na hanere, amane dime dire moma dina hamua. Yal ta Lo krehaman ha wineolere, awai honagi onangwo God hanereni amane monua di tenamo? Ta ditek-inamua. Ditekinamba, Yisas Kraist gol natere ol wai ol na tenangwo amane molaluadi pinangwo i, God hanere wai hanamua.17Ena nan Kraist haya tal ol na tongwo iwe,God hanere tal dime dire oma di na hamiadire pir tominua. Pir tominba, gin ta talnigi dongwo omingiwe, Kraist na nu sun-gure omno? Ta olkiminia, nanwara kere oliominua. 18Homa Lo krehaman ha ana holoholo wine onamingere u wai honaminia,God na wai hanangwo paikimua diminga i,aidole hon nomani si kulu sire, Lo ana holoholo wine onaminga God na wai hanangwopamua dinaminga i u hasu panamia, Godpring hon na tenamua. 19 Ena God Lokrehaman ha ana holo holo pir po siminia.Lo ana holo holo ha iwe, tal nigi dongwo olwaminga pring pai na tongwo i obil i tibiol na tomba, God tobo tere kli di ole natekima di piminua. Piminga ipire Lo anaholo holo obil wine olere u wai namingereGod na wai hanangwo paikimua. God taniaki di ni tere pring kli di ole na tenangwopamua dungwo ha i, pir tere a i si waminua.20 Kraist er pera bani gongwiwe, nan golna tomia. Kraist gongwo bani nan gaunapara gominia, Lo krehaman ha aki di natenama di piminga ha i, aki di na tekimadi piminua. Kraist nin gol na tere obilaki di na tenangwo pamia dire pir teremoli ominua. Na nan amane dime diremoli naminga paikimba, God Wang Kraistgolere, algi ya bolere, God tobo tongwoGod hanere, nan amane dime dire molioma di na hamua. Hangwo pamia diremoli ominua. Moli omingiwe, na nan molihominia. Kraist yona wu bungure moliominua. 21 Ena God pirari pare to bir holetal ta ol na tongwo i, nan aidolekinaminua.

Aidolaminga, Lo krehaman ha aki di natenangwo, God na hanere tal dime dire olwama di na hanangwo, Kraist gongwo igol na tekimia ya mone gomua dinamingapamba, Kraist gol na tomia God nan amanedime dire moma di na hamua.

3Lo Krehaman ha ire, pir tenangwo ha ire

dire, ha suri ha1 Aye, Galesia yalhobo, du haunua do.

Homa Yisas Kraist er pera bani gongwomaing i tibi ol ni tominga han po sinba, arakumoigi pare ni sungure nomani sala malaone? 2Na ha taniga sirin bol ni tenaminia.Ni Lo krehaman ha ana holo holo a i si warehonagi onga i hanere God nin Kwiang nitom mo, Yisas Kraist tal ol ni tongwo ha i,a i si ware doling bonga pire God Kwiang nitome? Yisas Kraist tal ol ni tongwo ha i, ai si ware doling bonga pire God nin Kwiangni tomua. 3 Ni yalhobi nomani paikino?Homa God Kwiang honagi ol ni tongurewine ole moli onia. Ongiwe, omaga na nangauna nomani si piriga meri wine ole molinalga i, God ha maing hol i nimni moledoling bolala di pino? 4Haya tal ta ta i paraweni ole hane moli unua. Ungiwe, kraingmongwo moli wiwa di pino? Pinba, napiriga kraing mongwomoli una di pirkiwa.5Talongwo God Kwiang ni tere tal gumanghon dongwo maing maing ni monga sinai ol ni tome? Lo krehaman ha ana holoholo wine onga pire ol ni tom mo, Yisasol wai ol na tomia dire pir tenga i pire olni tome? Yisas pir tenga i pire tal gumanghon dongwo ol ni tomue. 6Homa Yisas taniol wai ol na tongure u wai oiya di pinia.Pinga i pisole omaga Lo ana holo holo taniaki di na tongure u wai oiya di pinia. Pinbaha maing buku kere pirkino? Keranga kerehamibi dire bol ega i kerememini pinanua.God Ebrahamawa ditongwo i a i wamolere,God tani ol na tere sigare kul na tenangureu wai nalga pamia dire moli ongwo i, Godhanere, tal dime dire ol wama di hamuadire, ha yu di emirawa. Jen 15:6

7 Yu di engwo ha iwe, ari tau God tani olna tenangwo, sigare kule uwai nalga pamiadire pir tongwo hobi, Ebraham gang wenimomua. 8HongebeGodEbrahamawahayudi e tomia, “God tani ol na tere sigare kul

Page 266: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 3:9 263 Galesia 3:19na tenangure u wai nalga pamua dungwoha i, yol e pir tenga ipire ni galni ari wiyolbina holo holomol i ongwo hobi God sigarekul tenangure u wai namua.” Di e tongwohobiwe, Kraist tal ol na tenangwo maingGod Ebraham awa ha di tibi ol tomua.Tongwo ha i memini yu pamia, wiyol hobidigan momba, God tani ol na tere sigarekul na tenangure u wai nalga pamia di pirtongwo i, God hanere tal dime dire ol wamadi hamua. Jen 12:3

9 Ena Ebraham God tani aki di na ten-angwo pamia di pir tomia, God awai oltomua. Te wiyol tau Ebraham pir tongwomeri pir tenangwo hobi God ereyu Ebra-ham awai ol tongwo meri ol tenamua.Tenangwo i pire wiyol hobi Ebraham gangmonamua.

10 Ena yal tau Lo krehaman ha ana holoholo obil wine olalga u wai nalua dungwohobi, ha i a i si wamba, nin wine ongwopaikimia God hanere yong ki e tenanguremoli namua. Ha ta yu di emiraya. “Yal taGod Lo krehaman ha ana holo holo paraweni wine oli namba pire, taniga isusuolangwiwe, Lo para weni isusu olamia, Godhanere yong ki e tenangure moli namua.”Diu 27:26

11Te hamining ta yu di emia. “Yal ta Godkina gumang pule ire u tani pire molala dipinangwo i, God obil tal ol na tenangureu wai nalua di pinangwo yal i, God haneredigan momba amane moma di hanangure,moli nangwo pamua.” Hab 2:4

Ha yu di engwiwe, yal ta Lo krehamanha ana holo holo obil aki di na tenangurewine olere moli nalua di pinangwo yal i,God hanere wai pir tenam mo? I ta pirtekinangwo pamia. 12 Hol sutani pamia.Ari tau Lo anaholo holo aki di na tenangureu wai nalua di pimio, te ari tau God tani akidi na tenangure u wai nalua di pimua. Pireha su i hama bare wine oli omua. Ombaha mining ta yu pamia. “Yal ta Lo anaholo holo wine olalga aki di na tenangwou wai nalua di pungwo yal i, ha tanigaisusu olalga Lo para weni isusu olalua dipinangwo pamua. Olere Lo ha ana holoholo muru wine oma, Lo aki di tongure,ongwo paikimia, aki di tekimua.” Lev 18:15

13 Nan yalhobi God Lo krehaman muruwine olkimingiwe, God pring na tenanguregul inaminba, Kraist er pera bani golere

ulbe hane a na tere God tongure God nipring wai simua di na tomia. Ha miningta yu di emiraya. “Ari tau er pera banigongwiwe, God Lo krehamanhamuruwineolkire isusu olimia, God yong ki e tongwoipire sigomua.” Diu 21:23

Yu di engwiwe, Kraist Lo muru wineolere isusu olekimba, golere nan Lo is-usu oliminga hobi ulbe hane a na tomua.14 Tongwiwe, God Ebraham awa ha diteretal ol tongwo meri ari wiyol hobi ere yu oltomua. Nan ol na tomia di pinaminga, Godna Kwiana ni teralua di engwo meri irai natenangwo inaminga pamua.

God Lo mo yuwo pire aleng kere engwo i aime olekinangwo ha

15 Ena gamnahobo, nan ari momingagauna bani ha ta pangwo dinaminia piro.Yal ta wang aung mo ebering hobi, tal ta niteralua dire aling kere enangwo tali hasudinam mo? Ta dikinamia, weni kara ten-angure inangwo pamua. 16 Ena God tal taol ni teralua dire, Ebraham gang kina alingkere e tongwo i, gang paraweni aling kere etomo? Ta tekimia. Gang Kraist taniga obiltenangwo ipire aling kere e tomua. 17 Naha di ni tega i memini yu pamia. God ninonangwo pamia dire pir na tenanga tal taol ni teralua dire aling kere e tongwo ha ihoma u tibi umia. Emgime erin po handretteti yia wai sungure Lo krehaman ha anaholo holo u tibi umia. Emgi u tibi ungwoha i paba sire homa ungwo ha i wa kiruludi banta olimo? Ta olekimua. Ha sutanipamia. Lo ana holo holo krehaman hawineonanga tal ta ni teralua dimio, te yamonipirari pare ni teralua dire aling kere etomia. Ha sutani i memini kunung kunungpaikimua. 18 Lo krehaman ha wine onangatal ta ni teralua dungwo ha i panangwo,aling kere e tongwo ha paikinamia. Paik-inamba, God Ebraham tal ta ol ni teraluadire aling kere e tongwo ha i pirari pareweni kara tomua.

19 Yu ongwiwe, talongwo God Lo kre-haman ha ana holo holo i tibi ol tongureari mongwo bani ume? I tibi ol tekima,arihobi tal nigi dongwo ol wangwo i pirpo sikinangwo pamba, i tibi ol tomia pirpo simua. Sire moli pire emgi aling kere etongwomeri Ebraham gang ta u tibi umua.

Page 267: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 3:20 264 Galesia 4:9Lo krehaman ha iwe, God ensel hobi di-tongure ure sina yal ditongure ure arihobidi tibi ol tomua. Sina yal iwe, hol pai ari tamolkinangwo ha ta di tenangwo paikimia.Paikimba, hol bani ari ta mongure hol baniari ta mongure yal i ha i holo holo ware ditibi ol tomua. 20Tomba aling kere e tongwoha i yal ta i ure di tibi olekimia, God nin diremoli pire ti hon di tibi ol tomua. Tongwomeri na tenangwo pamua.

Lo naben momia, ni aule ire Kraist mongwobani nangwo ha

21 Yu ongwiwe, God Lo krehaman ha anaholo holo ire, God aling kere e tongwo haire dire, ha suri ta wai pangure ta nigidomo? Ta dekimia, ha suri ereho waipamua. Ena God Lo krehaman ha wineole u wai nalga panangwo, talongwo Godhol ta i tibi ol na tome? 22 Ha maing holnaminga pire buku ha yu di emia. Ari hobipara weni tal nigi dongwo ol wangwo pringhan hongwo meri homia. Homba, ari tauYisas Kraist gule ole na tenangwo pamiadire pir tenangwo hobi, God aling kere etongwo meri pring han hongwo i gule oletenangwo pamua. Rom 8:2-4

23 Homa Kraist gol na tere ol wai ol natongwo ha i olo i tibi ol na tekungure, Lokrehaman ha kene ol na tongure na tal nigidongwo ominia di pire moli ominirawa.24 Moli ominga ominga, Lo krehaman hanir si na tongure wine ominba, tal nigidongwo ol waminga pring pangwo i kri diole na tekimia. Emgi Kraist ure ol wai ol natongwo ha i, i tibi ol na tomia a i si waredoling bomingere, God hanere tal dimedire oma di na hamua. 25Omaga Kraist pirteremoli uminga bani Lo krehaman ha obilmol pai onaminga pire kene ol na tekimua.

God pir tere a i si wananga i tani ni akidinangure God nin kul engwo monanga ha

26Tekungure Kraist Yisas haya ulbe hanea na tomia dire pir tenga i pire, God wangaung mongere God nin kene ol ni tomua.27 Ni yalhobi Kraist pir tere nir binga iKraist ulbe hane a na tomia dire di wairenir binua. Bilere Kraist kina guman puleire u tani onua. Pire Kraist nin mongwomeri monua. 28 Ena Yuda ari mo, yol Grikimo, yal bina nir honagi yal mo, ari tibimo, yal mo, al mo, Kraist di waire ni kubongwo bani u tani pire kunung kunung

muru monua. 29 Molere Kraist gamahobomonangi, Ebraham gang para monua. Mo-nia, God Ebraham ni galni miki weni niteralua dire aling kere e tongwo meri niyalhobi para Ebraham gang monia u tibipire monua.

4Arihobi Kraist honagi ol tere God wang

aung monangwo ha1-5 Ena ha bol ega i memini yu pamia.

Wang hobi gir migi mongwo haung ganbaya, kun ya, irang talhan a nongwo i ebirsire ha te tomba, olo ikimua. Ikire emgiinangwo ipire boi honagi ol tere mongwomeri moli ongure krehaman te i omua.Ongwo ongwo ari mongure al i tere tal-han hobi para ha te tongwo ire kene oltomua. Tongwomeri nan ari hobi paramo-minia. Kraist olo hungwo gin iwe, ari paraweni gir mongwo meri momingere talhaninanua dire ha te tomba, olo ikungwo merimominua. Mole kwiana moya Lo kre-haman ha obil wine ole kene ominba, u wainamingahol i tibi ol na tekimua. Tekungwopamba, nomani si pir tekirere gogo wineole moli uminua. Moli uminga uminga,God wang u ari po ditongwo haung i terenin Wang bai nu si olungure agr ta kulemua. Kul engure gir i Lo krehaman hagogo wine ole mominga haung u tibi piremomua. Molere nan ari Lo krehaman hakene ol tere gogo wine ole mominga hobisigare kunama dire ulbe hane a na tere, talnigi dongwo ol waminga pring pangwo ninalgi i tobo God tomua. Tongure God nakul nerala yuwa dire na tol di ingure wangaung weni mominua. 6 Weni momingamaing nin han pa dinama dire God ninWang Kwiang bai nu sungure nan yonasina molere, “Nabe, nabe” dima di piremominua. 7 Ena God yu ol na tongwiwe,omaga boi honagi ol tere mongwo merita molkiminia, wang aung weni mominua.Momingere God talhan tau ha te na teraladungwo meri na tongure ire mominua.

Pol Galesia yalhobi mol pai wai om mo direpir oun dongwo ha

8 Ena hongebe ni ari hobi God momadi pirkinua. Pirkire kwia kumo ya, so galbala hulu yong ba ere pir tere maa e teremonua. 9 Monba omaga ni arihobi God

Page 268: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 4:10 265 Galesia 4:27moma di pinua. Di pingere God para nihanere kene ol ni temomua. Mongwo ipireni talongure Lo krehaman ha kumo gia galbala hulu yong ba engwo i, hon maa e teredoling bolala di pine? Ni arihobi tal yuol ware boi honagi ol mongwo meri yu olmolala di pino? Di pinga i paikimia gaigolkino? 10 Sabat haung kene olalua, habata kene olalua, kun oo ta kene olalua dipire molalga God na wai hanamua di pinia.11 Di pinga i paikimua. Yu ol wangiwe, nahanereYisas gol na tere olwai ol na tongwoha i di ni teiba, a i si ware doling bolkinia,i bangi olanga pamia hanere milna gulsungure talongwo ha i a i si wakine? dipiriwa.

12 Ena gamnahobo, Lo ana holo holo akidi na tekimia, Kraist gol na tongwo i obilaki di na tomia di pir tere doling bolgameribolkinia dire haini me moliwa. Homa hamaing nir si ni tega haung irai wa gol natere isime e na tekinirawa. 13 Homa nanibil ole mole Kraist ol wai ol na tongwoha maing nir si ni teiraya. 14 Tegarai nimobin hal wa na tere na aidolekinirawa.Kwia ensel mo Yisas nin unangwo pana galtenanga meri gal na tenirawa. Pana galna tengarai omaga u moi omo? 15 Homani milna pir na tenga i omin pole na ten-anga hanaminga pamba, pole na tenangapaikimua. 16 Omaga na ha maing kara gidire di ni tega i, kiani molgere di na teno?17Ena God ol wai ol na tere aki di na tongwou wai nanua dire ha maing ditega hol iaidole, yal tau ni kraun sire Lo krehamanha ana holo holo obil aki di na tenangwou wai nanua dungwo ha i, wine onana direyu ongure bol yare pir tenua. 18 Tenga ariha nir si ni tongwo hobi nigi domia tal yuol ni tongwo i na nigi de piriwa. Na nikina molkinaminga, yal tau ure milni pireha maing nir si ni tenangwo wai pamba,hol ta nana dire kraun sinangwo i nigidomua. 19 Ena gir hobo, agr gir kulala diregul ingwo meri na gul bir i moliwa. Igiwe,Kraist nin ol wangwomeri wanana dire gulhonagi ol ni te moliwa. 20 Ha maing hola i si ware hol ta honanga, ha nega diredi ni tekiralba, hol ta onia, na nomani sigogo dale ha i nega diremining bole ni tereni monga bani kina ereho mole a yo te niteralua di piriwa.

Al Hega Sera kina mongwo bani di bole diengwo ha

21 Ni ari Lo krehaman ha aki di na to-mua di pinga hobi, Lo kere pirkinua do.22 Lo krehaman ha ta yu pamia. Kwianamoya Ebraham eumbi weni al ta momba,boi honagi ongwo al ta ingwo i wang takul engure, eumbi wang ta kungure sutanikul emua. 23 Ena boi honagi ongwo al irekul engwiwe, ari memini pangwo meri kulemba, nin eumbi kul engwiwe, God wani niteralua dire aling kere e tongwo meri kulemua. 24Kul engwiwe, ha bangi biire dimiamemini sinali hol sutani pamia. Hol ta Godkrehaman ha aki di na tenangure u wainalua di pungwo hol dimia. Hol i ari dolingbole wangwo hobi gin tani u wai nala dipimba, Lo i haung taniga isusu olungwo iolere aki di tenangwo u wai nangwo holta dikimia, halabusi pangwo meri pai mo-mua. Mongwo hobi kwiang moya tani boihonagi ongwo al Hega momia. 25 God Loana holo holo Moses tongwo bani Yuda arihaang hamen hul Sainai haang emba, naha bangi biire diralia, hamen hul iwe, alHega gang yol Areb mongwo meri dimua.Hega iwe, memini yu pamia. Ganba blinghongebe Yerusalem ke pare wou u menaomua. Ongwo hobi Lo krehaman ha anaholo holo aki di na tenangure u wai naluadi wamua. Di wangwo hobi u wai nala dipimba, Lo i haung taniga isusu olungwo iolere ak di tenangwo u wai nangwo hol tadikimia halabusi pangwo meri pai momua.26 Momba nan God ol wai ol na tomia uwai naminua di piminga hobi halabusi paimolkiminia, boi honagi ongwo al Hega nankwianamoya tamolkimia, eumbiweni Seranan kwiana moya momua. Yerusalem honhamen bani i tibi ole monaminga ipireeumbi weni han dungwo i ha bangi biire diemua. 27 Di engwo ha i, eumbi al Sera, boihonagi ongwo al Hega kina al suri di boleha yu di emia.

“Ni al temini monga al i gir kule gulikiwa dire gala dinba, omaga gir mikiweni kulere milni panangure mo-nanua. Molere boi honagi ongwo al igir kul nenamba, ni miki weni kul newin sinanua.” Ais 54:1

Ha iwe, Ebraham al su ingwo i gangmaliminga hobi onaminga mere di tibi ol

Page 269: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 4:28 266 Galesia 5:16na tomua. 28 Ena gir hobo, God al Serawani ni teralua dire aling kere engwo meritongure kul engwo Aisak mongwo meri niarihobi monua. 29Monba, hamen haya arimemini pangwo meri kul engwo gir i, GodKwiang kul engwo hobi, i kura ol tere kiangpai tomua. Tongwo meri Lo ana holo holoobil wine olalga u wai nalua dungwo hobi,omaga nan Yisas pir tominga hobi ereyukiang pai na te momua.

30Yuongwiwe, hamaing buku talwa direbol eme? Yu dire bol emia.

“Boi honagi ongwo al gir kul engwo i,irang ganba ya oo dimin talhan i ha tetekinamia. Eumbi weni gir kul engwoi ha te tongure ingwo pamua. Yupangwiwe, boi honagi ongwo al irekul engwiwe, Lo ana holo holo obilwine olalga u wai nalua dungwo hobihan dimia, ha i aki di na tenangwopaikimia di piro.” Jen 21:10

31 Ena girhobo, ha maing buku yu di babol na tomia. Boi honagi ongwo al i kulengwomeri ta molkiminia, eumbi weni kulengwo meri mominue.

5Ni han holkungwo hobi amane monga meri

moli nanga ha1 Ena tal nigi dongwo ol waminga pring

ya dimia halabusi pangwo meri paminba,Kraist prina tobo nin algi God tongurenan sigare kule u wai ominua. Omingiwe,Lo krehaman ha aki di na tenangure uwai naminua di piminga hol i halabusipanaminia, aidolimno.

2 Ena na Pol molia, ha ta di ni teraliapiro. Ni yalhobi Lo krehaman ha wineolere gaun bol olena, Kraist aki di ni tekun-gure. 3 Yal tau Lo krehaman ha meminipangwo wine olere, gaung bol olungwohobi Lo para wine oli namba, taniga i bangiolangwiwe, Lo para weni isusu olangwopangwo ipire di ni teiwa. 4 Ni yalhobi Loana holo holo krehaman ha obil aki di natenangure sigare kule u wai nalga God nawai hanamua di pinga hobi, God ol wai olna tongwo i pire tekire Kraist mobin halwa tenua. 5 Tenba, nan yalhobi God olwai ol na tere sigare kul na tomia u wainaminga God amane moma di na hanamuadi pire kwimominua. Kwimomingiwe, God

Kwiang nan nimni monaminga pire yonawu bilere aki di na tongure kwi hane hanemominua. 6 Ena nan Kraist pir tomingahobi, gauna bol oliminga i ta mamio, tegauna bol olekiminga i ere tamamia. Kraisttal ol na tere sigare kul na tenangure u wainaminua di piminga i obil wai pamua.

7 Ena homa ni arihobi God obil ol waiol na tongure u wai naminua dungwo hai doling bole wanga wai pamua. Pangureomaga ara ure ha maing hol i si pera dini tongure aidole u kwalin ta one? 8 Godmole na molga hol i dolna bole wo dire dini tongwo yal i kwaling ta po di ni tongureono? Ta honia, yal ta hasu di ware kraunsungwopire onua. 9Homenakere pil obilgaonga bengwo meri iwe, yal i ha obilga dini yalhobi monga sina i olimba, ni yalhobipara weni bol yare guru di pi yal i keberingbani tabin sinua. 10 Sinba, na pirega Kraistni yalhobi kina haya gwa sinia, hon nomanisi kulu sire hol wai doling bonana di piriwa.Piriba, kraun sungure u hol ta onga yal i,haang pirikia, pring bir imia, emgi God hahol ol tenamua.

11 Ena gamnahobo, na Yuda ari meminipangwo meri wine ole gaun bol olo. Olek-inanga God ni wai hankinamua ditomna,na sire gale ol gogo dal na tekinamba,di tekiminia na sire gale ol gogo dal natomua. Yu ditenaminga Kraist gol na tomiau wai naminga ha i arihobi pirere nigi depirkinamba. 12 Yal tau ni kraun sungwohobi gaung obil bol olekinangwo, walgapara pole olimo.

13 Ena gamnahobo, God ni amane mon-gere Lo ni han holkinama dire ni gala dun-gure monia. Monba Lo isusu olanga donta omin hanere, nomani si pire gaun paratekio. 14God Lo krehamanhahobi para imudire memini tani yu pamia. “Ni yon milnini nin te inga meri arihobi para to.” Lev19:18

15 Ni arihobi dua hau hobi ongwo taliolkio. Dua hau hobi iwe, nin kura bole sinomua. Si nongwo meri ni ha maing pingaarihobi nin kura bole, bolbin dire tal gogoonanga olere u susu nanua.

God kwiang nomane goleng kina ni hanhonangure ol wananga ha

16 Homa ni gaun pir tere tal gogo olwanga i aidole God Kwiang yon wu bimia,

Page 270: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 5:17 267 Galesia 6:8tal wai olala di pinga meri olere wayo.17God Kwiang yon wu bimia tal wai olala dipinga i, gaun nomani tere warala di pingai, kina ni agi di holo holo engure ni sinamole kraun susu aulinua. 18 Aulinba, GodKwiang di ni tongwo hol i doling bonania.Bonanga, Lo ana holo holo krehaman hawine onanga pamua. Pangure Lo isusuolanba, God Kwiang doling bonga ipire Godyong ki e tongwo bani ta molkinania.

19-20 Nin gaun pir tere tal gogo ol wangaholi yu pamia. Yal al wou sinio, tal dalingsungwo hanere wai pir tenio, al ta hanereyon inaning girungure ebil dimo nere no-mani tenio, so gal bala hulu yong ba engwoi maa e tenio, kumoigi posin pir tenio,arihobi kiani pai tenio, kura bonio, arihobinigi de pir tenio, arihobi yon ki e tenio, yalta talhan a nongwo i na talna dinama dipinio, yon ereng mole tal gogo ol wanio,Nabin God tani momba, nin poing paingsire ebir sinia. 21 Te yal ta haang mo yuongwo hane nigi de pir tenio, nir bia nerespak onio, spak ole yal al ul keramo dire talmaing maing onia. Tal ol wanga hobi paraweni nigi domua. Nigi dongure ha homadi ni tega ha irai hon di ni teiwa. Ari talyu ol wangwo hobi iwe, God kene ol tekun-gure wai pire molkimua. 22-23 MolkimbaGod Kwiang yona wu bungwiwe, er milinghongwo meri honanga memini yu pamia.Yal ta tal wai ol ni tenam mo, tal nigidongwo ol ni tenam mo, i ta mamia direhaung haung yon milni tere monanio, teGod ol na tomia dire yon horega onanguremoli nanio, God haung haung kene ol natomia dire yon ura dinangure moli nanio,te ha maing hol wakinana dire tal oundongwo u kwaling pera dinamba, u wainala dire wara kere nanga nanga pi padinanio, te amane monanga mole tal nigidongwo maing maing pir po sire onangwoyal i di ba bol tere aki di tenanio, teamane dime dire monanio, omin haunggole monanio, homa biing panba, God ni-meng bongure nugung pire ura dinanio, tenin gaun pir tere yon inaning girungureebil dimo nekire moli nanua. Yu ole molinanga hobi iwe, Lo krehaman ha ta manadikimua. 24 Nan Yisas Kraist grang wineomingahobi homanangaunapir tere yal tagaung pir tekire, tal ta onamna di piminga

meri ol waminga i, Kraist er pera banigole tol di imia aidoliminua. 25 Ena GodKwiang mol pai hon na tomia aang molna tenangwo pamua. 26 Ni nin pinga hanamo yu nama di pirkio. Arihobi ha ditegereyong ering monama dire dikio. Talhan bira nenangwo, haang mo yu nangwo hanere,i na talna dinama dire nigi de pir tekio.

6Enan ta tal oun dongwo u au sinangwo aki

di tere gul para inanga ha1 Ena gamnahobo, ni yalhobi monga sina

i yal ta wabo sire tal nigi dongwo onamia.Onangworai hanere God Kwiang yon wubungwo hobi nomani si kulu sinama direhan gogo dal tekire, krehaman tere a yo tetere aki di to. Tere yal i tal nigi dongwoongwo meri olkirala dire, gaun kene olemolere, Seten kraun sinangwo pir tekio.2 Yal ta tal nigi dongwo olere pring u ausinangwo hanangarai, Kraist krehaman hapangwo meri wine ole aki di to. 3 Yal taha maing hol pangwo meri gobari ta wineolewakimba, nahamainghol gobariwaiwadi pinangwo yal i hasu du nomani siredinamua. 4 Ni ha maing hol pangwo meriwanangiwe, yal ta mobin hol unangwo ihanere na win si teiwa di pirkio. YisasGod ogolo weni pir tomia. Tongwo meritere Yisas kina kunung monanga, Yisas pirtere nimni molia, yal ta nimni molkinuadi pinanba, Yisas kina kunung molkiniayu di pinanga paikimua. 5 Ni yal tan taninin ol wanga maing au sinanga pamia, yalta ol wangwo i para imu dire au sinangapaikimia. Nin ol wanga i wai pam mo, nigidom mo, dire ebir si piro. 6 Yal ta God talwai ol na tongure uwai nanga hamaing nirsi ni tenangwo yal i talhan a nenanga hobiebir sire tau to.

7 Ena God nomani bir pamia hayani han po simia, ni God bal teiwa dipinanga, du nomani sinanua. Paba yangai paba sungwo penio, te omil yanga i omilhongure penua. Milingnin gumanghanereyanga meri penua. 8 Penga meri iwe, ninin gaun pir tere tal nigi dongwo meminipangwo meri wine ole nin pinga meri olwanga i miling nigi dongwo honangerei tibi ol ni tenangure gonanio, te yal taGod Kwiang yon wu binangure grang wine

Page 271: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Galesia 6:9 268 Galesia 6:18onangiwe, God memini wai pangwo merimiling honangere mol pai gobari ni ten-angure ire moli nanga nanua. Nanga ipiretal ol waga i kul si olia God hankimia balteiwa di pinga i, du nomani sire yu dipinua. 9 Yu onaminga pangwo ipire nanyalhobi awai honagi onaminga hol pangwoi siga wa tekire, nimni mole, oli omno.Oli omingere kul enangwo deginangwo gini, God tal wai ol na tenangure inamingapamua. 10 Inamingiwe, haung haung aripara weni awai honagi ol te momno. Yisasol wai ol na tomia di pir tere mongwo hobiawai honagi nega dere ol te momno.

Pol Kraist gol na tomia dire miling pangwoha

11 Girhobo, na ha ta ta na nan bolia.Bolga ana mining bir weni pamia hano.12 Yal tau hadagi dire gaung maini obil pirtongwo hobi gaun bol olana dire yulangbongwo i talongwo yulang bome? Yal-hobi Yuda memini pangwo meri wine olegauna bol olgere arihobi hanere kura tal-ime oun dongwo ta na tekinama di pireyulang bomua. Gaun bol olo dungwo ha i,Kraist er pera bani gongwo i mining aki ditekimua. Mining aki di toma Yuda ari kurabol tongure. 13 Tenamba, yalhobi Yudamemini pangwo meri wine olere, gaungbol olimba, krehaman ha ogolo weni wineolekimia tau isusu olimua. Gaun bani talol tenga i obil pir tenana dire gaun bololo di ni tomua. 14 Na iwe, yal ta pir teremolkiwa. Yulang hong yal Yisas Kraister pera bani gol pangwo i obil pir teremaa e te moliwa. Er pera bani gol natongwiwe, ganba bani memini pangwo i nahan holkimia a i si ware doling bolkiminua.15Te gauna bol olaminmo, olekinaminmo,i ta mamia. God si hon e na tenanguresigare kule u wai naminga tani obil pir teremonaminua. 16Naha nir si tega doling bolea i si wanga hobi yon ura dinangure hamenwai tangure God ni wai hangwo bani molinana di piriwa. Ni obil monana di pirkiwa.God kul engure grang wine onangwo hobipara weni monama di piriwa.

17 Ha taga yu pamia. Yal ta ol gogo dalna tekio. Na Yisas honagi ol tere molia,arihobi nigi de pir na tere na si yuwo yaolungwo gauna bani bining miki pamiahano.

18 Ena gamnahobo, pi tege eminga yalYisas Kraist pirari pare ol wai ol na tongwobani monana di piriwa. Para yu.

Page 272: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 1:1 269 Epesas 1:17

EpesasPol Epesas malgi hobi pasi bole tongwo

1 Na hana Pol molere Yisas Kraist grangwine olere aposel honagi olmoliwa. Aposelhonagi olgiwe, ari ta na bai nu sungure,olkia, God tani na honagi onama dire na bainu sungure oliwa. Ni ari God gamahobomonia, Yisas Kraist kene ol na tomia diregrang wine ole moli onga hobi pasi kerepinana dire bol ni teiwa. 2 Nabe God ire,te pi tege eminga yal Yisas Kraist ire dire,pirari pare to bir hole ol wai ol na tomia,ni ari hobi yon ure dinangure hamen waitangwo ni monga bani u tibi pire pai omo.

Kraist tal ongwo ipire God pirari pare nantal wai ol na tongwo ha

3 Ena pi tege eminga yal Yisas Kraistirang God momia pire wai pir tominua.Yamoni pir tekiminia. Kraist sigare kulna tomia u wai naminga pire hamen baniGod pirari pare talhan para weni ol wai olna tomia. 4 God ganba olo ol ekungure,God molere Kraist gol na tere ol wai ol natenangwo ipire nan amane mole tal dimedire ol wama di na harala dire na nu ke natere na pare emua.

Pol God nin maing Epesas arihobi itibi oltenama dire sirin bol tongwo ha

5 Ena God arihobi na milna ala pamiadire yong miling na tomia. Tere YisasKraist tal ol tenangure arihobi na wanaauna monama di pimua. Di pungwiwe,yamoni di pirkimia. God nin nomani sipungwo meri wara kere ol na terala dipimua. 6 Pungwo ipire God Wang iwe, Godmiling gul go simba, nan ari pir na tereyamoni pirari pare gol na tenama dire nusi olimua. Olungwo ipire nan arihobi Godtal ol na tongwo i wai pir tekinamno? Waiweni pire, God pirari pamua di piminia.7 Kraist gongwo i kraing mongwo gomo?Ta golkimia. Gongwo iwe, nan ari tal nigidongwo ol waminga pring ya dungwo i,Krait nin algi ya bole God tomia, God prinai wai simua di na tomua. 8 God pirari pareol wai ol na tongwo i, tal migi ta ol natekimia, tal bir weni ol na tomua. 9 Godhaung haung para weni kene ol hanere

nin nomani si pungwo meri Kraist gol natenama dire nu si olungwo i memini kul sipaikimia, God nin i tibi ol na tongure hanpo siminua. 10 Hongebe God tal yu olaladire nin nomani si pungwo ha i yu pamia.God nin wang ganba baniya ure honagi oliongwo haung hamen ganba talhan paraweni a yo te i ogere ogere, Kraist bring aholo sinama di pire omua.

11 Ena God talhan para weni olala dipungwo meri omua. Hongebe weni Godnin yu olala di pimia. Nan Yuda ari-hobi Kraist kina si daule monaminga pirenu ke na tomio, te God gamahobo mon-aminga pire nu ke na tomua. 12 Tomia pirehoma nan Yuda ari Kraist honagi keberinghongwo haung pir tominga hobi, KraistGodhaang ayuwoolungwo i piremaa e teremoli omno. Moli pire Kraist kina si daulemolere God gamahobo ol wangwo meri olwanaminga i, wiyol tau hanere Kraist pirtenangwo pamua.

13 Ena Kraist ol wai ol na tongwiwe, niwiyol hobi God aki di na tere sigare kul natenangure u wai nanua dungwo ha i, a i siware Kraist pir tenua. Tengere hongebeGod sigare kul ni teralua dire aling kereengwo meri irai, omaga nin Kwiang bai nusungure, ure ni wiyol hobi ni pare engure,God kul engwo monua. 14 God nan na pareere nu ke na tongwo taliwe, nin Kwiangna tomua. Na tongwiwe, yamoni ta natekimia. Sigare kul na teralua dire anakere emia, ere homa nin Kwiang na tomua.Tongure nan God kul engwomominga hobinibil nebona tal oun dongwo u na ausungure wa mominba, emgi God si hone na tere sigare kul na tenangure isinedinaminua. Yu onamingere ari wiyol hobiGod haang a yuwo, olamia dire wai piremomno.

15 Ni yalhobi pi tege eminga yal Yisasol wai ol na tomia u wai ominia dire pirtenio, te God grang wine ongwo hobi yonmilni tena dungwo na haya pire gun e niteiwa. 16E ni tere onga i na wai piriwa dire,God ha di te molga moliwa. Molere Godni yalhobi ni aki di ni tenama dire ha di temolga bani moliwa. 17 Te pi tege emingayal Yisas Kraist irang God bling meminihong yal momia, nin Kwiang yon wu bilereGod mongwo maing di ba bol ni tenangwo

Page 273: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 1:18 270 Epesas 2:12pir po sire, hang a yuwo olana dire ha dite moliwa. 18 Di tere sirin bol tegiwe, ninomani bir panangure God a kulang paini tenangwo hanana dire sirin bol teyo, teGod ha te ni teralga ire amane monanadungwo ha i, inana dire God sirin bol temoliwa. 19 Te God yulang bir weni nanYisas pir tominga hobi na tongure yonasina nabile au dungwo ha i pinana direGod sirin bol teiwa. 20 God yulang iwe,homa Kraist gongwo bani nin uling yun-gure airimio, te aki dire i pi nin mongwobani pire kina si daule mole kene ol natomua. 21 Tongure ari singaba ya, hamilha sungwo ya, gabman ya, kwia ya, enselya, ari mongwo yangwo hobi para weniYisas breng a holo simua. Te emgi ganbawai sinangwo haung ereyu a holo si temonangwomonamua. Monangure ari hobiYisas gumang tenamua. 22 Te God talhanpara weni ol engwiwe, Kraist i aling kwangsimua. Te Kraist talhan para weni hobangmonama dire ha maing a i si ware dolingbongwo hobi i tibi ol tonguremomua. 23Hamaing a i si ware doling bominga hobi iwe,ari nomani pangwomeri Kraistmongure tegaung hongwomeri nan arihobomominia.Te gaung bling memini nomani dimia.Dungwomeri nan yalhobi blingmemini yalKraist momua. Kraist nan nomani mong-wiwe, grang gumang ya, kebering alinghonagi olala dire nomani si pungwo meri,nan arihobi ol te mominua. Kraist iwe,ari talhan para weni hobang bling meminiwenimomua. Moleremoiring sina imolpaiolere yulang tomua. Yulang tekima, aritalhan para molpai oma yo tekungure.

2God nan ari gongwo meri mominga hobi

ulna yungure Kraist kina aire hon mominga ha1Homa ni yalhobi God grang wine olkire

tal nigi dongwo maing maing ol wangereGod pring han ole ni tongure, God momadi pirkire maa e tenga paikimua. Paikun-gure ganba bani memini pangwo yal tataling i holo ol nerala dire dagi dungwomeri di wanua. 2 Ware hamen ganba sinakwia nigi dongwo kene ongwo yal Setengrang wine onua. Onga yal iwe, Godgrang wine olkungwo hobi han holgi dimomua. Mongwo meri nan homa Seten

para na han holgi di momua. 3 Mongurenan Yuda wiyol para weni nomani si pireonamnadi pimingameri olwaminua. Waregauna tal pir tere ol waminio, te yonainaning girungure tal digan pir tere olwaminua. Yu ol wamingiwe, God ari paraweni yong ki e tongure mongwo meri moliominua. 4-5Tongwiwe, nan tal nigi dongwoolwaminia, God pring pamua di na tongureGod moma di pirkire maa e tenamingapaikimua. Paikungure God yong ki e natomba, Kraist gol na tere algi ya bomia,God hanere sigare kul na tongure u waiominue. Nan ol waminga ipire sigare kuleu wai omno? Ta hominia. God na haneremiling gul sungure yong miling na terepirari pare ol wai ol na tongwo ipire, sigarekule u wai ominua. 6 Pirere, Kraist nankina gwa sire u tani ominue. Omingiwe,God mole nan Kraist kina hamen bani pirekene onaminga pire sigare kul na tomua.7 Tongwiwe, tere God mole Kraist Yisasnan kina gwa sire u tani ominia dire, yongmiling na tere, pirari pare to bir hole asiribi sire ol wai ol na tongwo i, emgi aineaine paiwa dinangure ari para hanamadiresigare kul na tomua. 8 Ena ni yalhobi nintal dime dire ol wanga i ware sigare kuleu wai ono? Ta honua. God pirari pare olwai ol na tomia dire pir tengiwe, tere sigarekule u wai onua. Pir tenga i ni nin negadire honagi oli pire pir tekinia. God yamonipirari pare aki di ni tongure pir tenua. 9Pirtenga i, na nan nega dire honagi oli pire pirteiwa dire hani ayuwo olanga panamo? Tapaikinamia. 10 Nan ari iwe, God tani na olemia. Ol engwiwe, Kraist Yisas nan kinagwa sire u tani ominga i pire awai honagionama dire na ol emua. Awai honagi on-aminga i, God hongebe onama dire ari taupare engwo meri oli naminua.

Kraist ari tabin su i taning olungwo ha11 Ni wiyol Yuda memini pangwo meri

wine olkinga hobi, Yuda ari ni hanere gaunbol olekinga monua di ni tomua. Tere yal-hobi nin gauna bol olemina dimua. Dung-wiwe, gaung bani tani pir tere dimua. Dun-gure ni yalhobi homa ol wanga meri honnomani si piro. 12 Homa ol wanga irawe,Kraist ni kina nin nin monio, wiyol monio,God kul engwo ari mongwo sina i molkinio,God mole ni na kina u tani naminua dire

Page 274: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 2:13 271 Epesas 3:8aling kere engwo meri ani kere ekimio, nimolpai ongiwe, gogo moli onia, God momadi pirkinua. Pirkire emgi God ol wai ol niteralua dungwo i, irala dire kwi molkinua.13Molkinba, omagaKraist Yisas ni kina gwasire u tani onua. Homa ulubi weni monba,Kraist gol ni tere algi ya bongwo i bole niaule i mala ungure, God kina guman puleire u tani pire si daule monua. 14 Na Yudaari ni wiyol hobi kina kiana pare mominba,Kraist u sina i aire molere, mana gana direer we pera dungure, na Yuda ni wiyol hobikina u tani pire pana gale mominua. Homakiana pare u bobo sire mominba, Kraistgolere nin gaung i u gire olungure, u taniominua. 15 Lo ana holo holo taniga wineolkungwo i muru isusu olimia, pring birpangure God yong ki e tongure wamomba,Kraist mole Yuda ari wiyol hobi kina gwasigere u tani nama dire nin algi ya bomiau tani ominua. 16 Yuda ari wiyol hobi kinayona ki ere kiana pare mominba, Kraister pera bani golere algi ya bole yona auradi na tomia, u tani ominua. Te God ire,Yuda ari ire, wiyol hobi ire dire, kianapare gumana nin nin dungure mominba,Kraist gol na tere gumana pule na tongureu tani ominua. 17 Omingere, Kraist ureGod ol wai ol na tongure u tani namingaha maing pangwo i, di tibi ol na tomua.Tongwo ha i, ni wiyol God Lo krehaman haolo pirikinga hobi di tibi ol ni tomio, te niYuda ari God Lo krehaman ha pinga hobidi tibi ol ni tomua. 18 Tongure Kraist nanYuda ari wiyol hobi kina ol wai ol na tomiapire, nabe God nin Kwiang yona wu bilereGod na kina ha wai onaminga pire i tibiol na tongure God moma di pire ha wai oltominua.

Nan nir bil na tongure hana Kristen engwoiwe, nan God oo ke pangwo mominga ha

19 Ena yu ongwiwe, omaga ni wiyol hobiari gumang hon dongwo ganba banta yal tamolkinia. God nu ke tongwo hobi mongwosina i monia, God gamahobo weni monua.20 Monga ipire na ha bangi biire diraliapiro. God oo kengwo iwe, Kraist bringtorari dungwo meri mongure, aposel ya,hana togu yalhobi God grang pire di tibi oltongwo i pire daling torari dungwo merimomua. Mongure ni yalhobi oo dalingholo holo mugu hara ongwo meri monua.

21 Kraist bring torari dungwo meri mong-wiwe, molere oo i para weni aki di tongureoo au ya daling holo holo i nimni moledungwo meri monua. Oo i hon ainingereu bir weni nangure, God oo ke pangwoma-maki dinama dire Kraist iwe, bring toraridungwomerimolere aki di tomua. 22HomanaYuda ari hobi nanobilmuguhara ongwomeri mominba, omaga Kraist tal ol natongure ni nan Kraist kina gwa sire, utani omingere oo daling holo holo muguhara ongwo meri ni nan ereho mominua.Momingere God Kwiang nanmominga sinai gal pare mol pai omua.

3Pol ari wiyol tau mongwo bani pire ha

maing nir si tongwo ha1 Ena na Pol molia. Molere ni wiyol

monga hobi pire Kraist Yisas handire hal-abusi pai moliwa. Ni wiyol hobi God gama-hobomonua diga i, Yuda arihobi na nigi dehanere, wiyol tau kraung simia ha hol ol naterala dungure, halabusi pai moliwa. 2Godpirari pare aki di na tomia, ni wiyol hobisigare kule u wai nana dire honagi ol ni temolga hana pinua. 3 Wiyol tau Kraist pirtenangwo hobi God kul engwo monamuadungwo ha i memini kul si dimba, Godnin di tibi ol na tongure piriwa. Pirereha obilga dire pasi bol ni teiwa. 4 Tega ini wiyol hobi kere pirere, Kraist ol wai oltere sigare kul tenangwo wiyol tau u wainamua dungwo ha i, memini kul si engwoPol para pungwo pamia di pinanua. 5 Arihoma male moli ungwo hobi ha meminikul si pangwo i, God ha di tibi ol tekimua.Tekimba, omaga God Kwiang hana togu yalhobi ire, nan aposel hobi ire dire, di tibiol na tongure piminua. 6 Ha memini dikul si engwo i yu pamia. Kraist gole olwai ol ni tomia, God sigare kul ni tongwoi, Yuda ari ni wiyol hobi kina ire u waionua. Ongahobi Yuda ari kinaKraist gaungtaniga dimia, dungwo meri mole u tanionua. Ongere Kraist Yisas moli pire gol nitenangwo pire u wai nanua dire, God alingkere e tongwo meri omaga giu di pangwoire u wai onua.

7 Ena na ha maing honagi olgiwe, Godpirari pare nibil di na tere yulang nimnimongwo na tongwo ire ol moliwa. 8Molere

Page 275: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 3:9 272 Epesas 4:6God gamahobo mongwo sina i na digan yalbinamoliwa. Moliba, Godmolere Kraist pi-rari pare to bir hole a siribi sire ol wai ol natongwo ha maing wiyol hobi nir si tenamadire, yulang nimnimongwo na tongure, ireolga i wai piriwa. 9 Te ha memini di kul siengwo i, ari di tibi ol tegere pinama dire,God yulang nimni mongwo na tongure ireolga i wai piriwa. God iwe, talhan hobipara ol engwo hobang yal momua. 10Molehamen haya ha i di kul si ere moli ungwoungwo, omaga ha maing a i si ware, dolingbongwo hobimemini di tibi ol tere, nir si tei nama dire, u tibi umua. Umia yalhobi nirsi tenangure, ensel hobi ire, hamen keneongwo hobi ire dire, God ha maing meminipara pir po sinamua. Yuda ari wiyol hobikina, God nin gamnahobo monama dire, iku bomia mongwo hanere, wai pir tomua.11 God yu ongwiwe, pi tege eminga yalKraist Yisas bai nu sungure ure, gol na tereol wai ol na tomua. 12 Tongwo i pire, Godnin nomani si pungwomeri Kraist nan kinagwa siminio, te Kraist gol na tere sigarekul na tongwo i a i si waminia. Tal suomingiwe, God kina ha wai olere gai tagolkinaminua. 13 Na ni wiyol monga hobiGod gamahobo monua di waga i, ware guliwa. Iba, ni yalhobi hamaing a i si ware Godna pisolekinama dire oine holgi di molio.Monanga u wai nanga pire monanua.

Epesas arihobi Kraist milna pir na tongwomaing pir po sungwo ha

14 Ena God pirari pare to bir hole a siribisire ni wiyol hobi ni tegere u wai nanuadungwo i, wai pire hamen Nabe ha di temoliwa. 15 Hamen Nabe iwe, wiyol hamenganba bani moli ongwo hobi hana nin nine na tongure moli ominua. 16-17 Ena naGod yu sirin bol teya. God yulang bir wenipangwo i pire nin Kwiang bai nu sungureyulang nimni mongwo i ire ure, ni yalhobiyon wu binamia, nomani bir danangure sipapa sire nimni monanio, te Kraist talhanpara weni onangwo pamia dire pir tenga ipire, Kraist ni yon sina i mol pai oli namua.Te ha ta God yu sirin bol teya. Ari paraweni yon milni tenanga er tau dulung gi diya bole mama dungwo meri yon milni teretere monana dire God sirin bol te moliwa.18 Te ari God ha dungwo doling bole a i siwangwo hobi ni yalhobi kina, Kraist yong

miling na tongwo i, obil ta na toma dipirikinanio, bir weni hamen ganba, hobil,kuman, geral, bomai para weni ol na tomiadi pire, ni yalhobi para pir pa dinana direGod sirin bol te moliwa. 19 Kraist yongmiling na tongwo memini i ari gogo pirpa dikinangwo pamba, ni yalhobi gogo pirpa dinanio, te God mongwo bani talhansini sire pangwo i, nin Kwiang yon wubinangure, pir pa dinana dire God sirin bolteiwa.

20-21 Ena nan tal dime dire ole mol paiwai onaminga pire, nomani na tere a yote na tongwo yal God tal ol na tongwoiwe, tal ol na to dire nan sirin bol tere te,nomani si piminga i, a ime ole mo horakumia dire, Yisas Kraist pir tere ha maingpire mominga bani ol wai ol na tongwo i,kwiana moya te gang giring aine aine malesiru dinangwo bani pai wa dire, nima pirepai monamue. Para yu.

4Nan nir bil na tongure hana Kristen engwo

i, nan Kraist gaung mominga ha1 Na Kraist honagi ol tega i hanere nigi

de pir na tere na i halabusi olungure paimolia. Mole krehaman ha di ni teralia piro.God sigare kul ni tere a yo te ni tongwo holi, doling bole molio. 2 Molere ni arihobiomin haung gole yon ura dinangure, ninhani pinanga ya ime sinangure, tal gogo olni tenangwo mong ol tenanga pamba, tamamia di pire han uning si ole moli pio.Moli pi pi ole amane monanua. Yal ta taldigan ol wanangwo hanere isime e tekireu wai nangwo ipire yon milni tere a yo teto. 3God Kwiang ni yalhobi ni di ku bolere,nomani gwa si ni tongwo i mama dinamadire yon tani ere molio. 4 Molere Kraistgaung tani weniga dimia. Dungwo merini Kraist pir tenga hobi tabin tani monua.Te God Kwiang yon wu bungure mol paionga i ere para taniga monua. Te Godsigare kul na tenangure hamen hol nala dipinga i kwaling taniga dimua. 5 Iwe, YalKraist tanimomio, te Kraist nin algi ya boletal wai ol na tomia dire pir tominga i eretaniga dimio, te ha maing nir biminga i erepara taniga dimua. 6Dungure nan ari NabeGod tani weniga momia. Molere nan paraweni bina a holo sire na kene ol molere

Page 276: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 4:7 273 Epesas 4:28nan kwiana sina i molere dime diremol paiomua.

7 Ena Kraist nomani bir pamia. Pangwoi pirari pare ebir si na tongure, honagibling nin nin are han po sire ominua.8Omingiwe, hamaing buku ha ta yu pamia.

“Yal i mo yuwo ongwo haung iwe, arimiki weni halabusi pai mongwo hobiaule ire omio, te pirari pare ya moniganba arihobi tal wai ol tomua.” Sam68:18

9 Yal i mo yuwo ongwo ha i memini pirpo sino? Yal i homa ya ganba sina aliomua. 10 Ongwo yal i tani mo hamen banipire hamen ganba bani talhan pangwo ihobang mole kene ol tere kwiana sina imolere dime dire mol pai omua. 11 Ongwoyal i ganba ari hobi pirari pare yamonihonagi bleng wai ebir si tongure omua.Ongwiwe, ari tau bli kebe yal mole aposelhonagi omio, tau God hana togu honagiomio, tau homa God ol wai ol na tongwoha i ure di tibi ol na tomio, te tau pastoha maing pungwo hobi kene ole nir sitongwo honagi omua. 12 Nan ari God nuke na tongwo hobi Kraist yulang na terehonagi yu nibil di na tongure oli ominua.Pirere nan ari Kraist gaung mominga hobinimnimolemoli naminua. 13Moli naminganaminga, God Wang ol wai ol na tomia dipir tere yona tani ere monaminua. Molinaminga naminga Kraist tal nigi donwoolkire, tal dime dire ol wangwo meri wareari nomani pare monaminua. 14 Te nanmonamingiwe, gir mongwo meri molereha ta ha ta i gogo gogo pir tere ermining hotongwo meri tere teri kule wakinaminua.Wakire, ari tau kela kul tere tal maingmaing bal terala dire ongwo i hanere, yol epir tere doling bongwomeri bolkinaminua.15Nan ari hobi yona milna tere ha pangwomere di ba bol tenaminga pamua. Kraistnan yalhobi bina a holo simua. Sungurenan yalhobi Kraist gamahobo mominua.Mominga ipire Kraist pir tominga hobi imudire bina tani Kraist momua. 16 Mongurenan Kraist pir tominga hobi, Kraist gaungya, kebering aling hongwo meri mominua.Ena kebering aling gulung gaung parawenimama si daule dinangwo gaung si eba bolebir danamua. Danangwo meri nan Kraistgamahobo mominga hobi yona tani ere

awai honagi ol tere tere moli pire si ebabole bir dale tabin tani mole nimni mon-aminua.

Nir bil ni tongure hani Kristen engwo i holhon itibi ole wananga ha

17 Na Kraist grang ha pire krehamanha di ni teralia, piro. Ni arihobi God hamaing pirkinga haung nomani gogo sirewania. Wanga meri wakio. 18 God hamaing pirkungwo hobi nomani gogo sire olwamua. Ware nomani pamba, nomani waisi pirikire si bongwo ala i ya mol pamua.Pare du haure ware, er ho tomia hulukire momua. Molere ha maing piralga hapirkia di banta po dimua. Dire God molpai wai onaminga hol i tibi ol na tongwoi han po sikimua. 19 Sikire hongebe talnigi dongwo omia. Ole nigi de pire gin-tani nomani si kulu sire hon olkirala dipimba, tal nigi dongwo mone oli pi pi oleemgi hon olkirala di pire momba nimnimolkimua. Molkungwiwe, gai ta golkire yalal hobi yong inaning girungure bin hamilbole moli omua. 20Omba, ni yalhobi Kraistkrehaman ni tongwo i yal al hobi yonginaning girungure bin hamil bole wayo dini tomo? Ta di ni tekimua. 21Yisas nugungpirere, ha nir si ni tenangwo meri wineolere, a i si wananga, ere yu ol wakinangapamua. 22 Homa tal digan ol wanga i waipama di pire, hasu ole tal nigi dongwodon kengwo bani u nigi denga i, aidole,nomani si kulu sire hon olkirala di pirewayo. 23 Ware sigare kule nomani hon isi giu dire molio. 24 Nan ganba ari GodKwiang hon na kul engwo haung i, Godnin nomani pangwo meri ol e na tomia,nan God nomani si pungwo meri dolingbomno. Bonaminga mol pai wai weni i tibiole molere tal dime dire ole moli naminua.

25 Yu ongwo ipire hasu di wanga i pisole,ha pangwo obil diriyala ol pire pire mo-lio. Nan Kraist gamahobo mominga hobikunung kunung mominua. 26 Yal ta yon kie tenanga tere moli pire, tal nigi dongwoonanga pamua. Pangwo ipire honmilomare pudinangwo yon ki e tere i wakio.27 I wananga i Seten yon wu binangwopamia, i wakio. 28 Homena kuni nengahobi omaga ta hon nekinania. Mining bolomole honagi oli pire, nin homena i tibiole nenanua. Nere ari tau homena wa

Page 277: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 4:29 274 Epesas 5:20dunangwo hobi aki di tere tenanua. 29 Arihobi kina ha wai onanga haung ha yongi tekio. Ari wai pinangwo ha mone di to.Ditenanga yalhobi nomani si kulu sire hamaing a i si ware nimni monamua. 30 Niyalhobi tal gogo ta onanga God Kwiang nihanere miling gul sinangwo pamia olkio.God Kwiang yonawu bungwiwe, nan sigarekunaminga pire God nin Kwiang na terena nu kemua. 31 Ni yalhobi nigi nagi dipinanga i bona si wakio. Yon eringmole hahagu sire dikio. Yon ki bir ere kiang paremoli hoyo. Ha egere egere dire enin ta aime olala dire gaung ha sikio. Yon ki eraladi pirikio. 32 Ni arihobi ha ura panangwodire yon milni to. God iwe, Kraist gol natere ol wai ol na tongwo i pire God tal nigidongwo ol tenga prin wai simua dire kri diole ni tomua. Tongwo meri ni arihobi talgogo ol ni tenamba, pring wai simua dire iole to.

5Nan nabile au dungwo holi wanaminga ha

1 Ena ni yalhobi God kul engwo mo-nia, yali miling ala pania, God nin meminipangwo meri wine ol tere wayo. 2 Kraistyong miling na tere, gole algi ya bolesigare kul na tomia, God wai pir na tonguremominua. Momingiwe, nan God arihobikina yona milna tekinamno? Tenamingapamua.

3 Ena ni yalhobi God kul engwo monia.Mongiwe, yal al wou sire, tal daling sungwoolkinanga tal i ol ware, talhan hobi na talnamuru dinama dire yon inaning girungureol wananga panamo? Ta paikinamia. Talnigi dongwo hobi ha wai olkio. 4Ni yalhobiGod kul engwo monia, ha yong i tere hagogo du ha di tenanga wai panamo? Tapaikinamua. Paikinamia God ol wai ol natenga wai piriwa dire maa e tere tere molinanga pamua. 5 Yal ta al wou sire, taldaling sungwo olkinanga tali ole ware, yoninaning girungure ol wananga hobi, GodKraist kina ereho mongwo bani hamen talwai a nongwo i ha te ni tenangwo inano?Ta ikinanua. Yal al wou sire yon inaninggirungure ol wanga iwe, nin yon agal wun-gure gaun pir tere ol wanua.

6 Ena yal tau tal nigi dongwo maingmaing ol wanga yal ta hanere i tamamua

dinangwo i pir tere doling bolkio. Pir teredoling bole God grang wine ole wakinanga,God isime e ni tere guman bani nigi de nihan monangwo monamua. 7 Yu onangwoipire yal tau tal nigi dongwo maing maingol wanga ta mamua, yu di ni tenangwo iyol e pir tere pana galkio. 8 Hongebe niyalhobi tal nigi dongwo ol wanga hamensi bongwo meri monirawa. Moniraba,omaga Kraist kul engwo monia. MongereKraist ni aule i pi nin yulang nabilungwobani engure monua. Monga i pire nabileni tongwo hong yal Yisas Kraist meminipangwo meri wine ole wayo. 9Nabilungwobani wananga, ware ha pangwo meri dire,tal dime dire ole, tal wai mone ol waremolinanua. 10 Tal ta onanga God hanere waipinangwo tal i pir po sinanga pire olemolo.11 Si bongwo ala mongwo hobi tal digan olwangwo i hanere doling bole pir tekire itibi ol to. Tere nabilungwo hol i meminipangwo meri wine ole wanama dire i tibiol to. 12Yalhobi kul si mole tal nigi dongwool wangwo i ari tau hanere hawai onangwonigi domia gai pamua. 13 Kul si mole tal olwangwo i ha hol ole i tibi ol tongwo ari hobiparamaing han po simua. Han po sungwo ipara au dire nabilungwo pamua. 14Pangwoipire ul geral ta yu dimia.

“Ari gongwo meri mole ul pai mongahobi aire hon molo. Monanga Kraistyulang a nabile ni tenamua.” Ais 26:19

15 Ni yalhobi tal nigi dongwo olkirala dipire kene ole molio. Molere du nomanisikirere, nomani wai panangure pir po siremolio. 16 Arihobi tal gogo ol wangurehamen ki tangwo haung mominia nimnimole tal dime dire ole monania, nomani sigogo dale du haungwo meri molkio. 17Godhonagi na tongwo i han pa dire oli piremolio. 18 Nir wain miki nere spak ongwomeri olkio. Spak onanga i oli nanga, yonsinali kara nigi denangure ha maing wineole a i si wakinanga pamua. Yu pangwoipire God Kwiang yon wu bimia sipapa sirenimni mole molio. 19 Ni yalhobi u ku boleha wai onanga haung Godmaa e terala direyon horega onangure, pir hobo kul tere ulgeral dire, ha maing ul nin pinanga meriire dire, di to. 20 Ni yalhobi hamen haunghaung yal Yisas Kraist haang dal waire Godol wai ol na tenga wai piriwa dire ha di tere

Page 278: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 5:21 275 Epesas 6:9tere molio.

Yal al hobi mol pai onangwo ha21 Kraist haang a yuwo olingi olere, ha

maingpungwoarihobiwaimongwopamio,te kene ol na tongwo pamua di pir to.

22 Ni alhobi Kraist wai mongwo pamuadi pir tenga meri winimbi hobi ere parawai mongwo pamua di pir to. 23Ha maingpire a i si wanga hobi Kraist bining a holosire kene ol ni tongwo meri winimbi hobialhobi ere yu kene ol ni tomua. Nan hamaing pir tominga hobi, Kraist gamahobomominua. Momingere Kraist gole ulbehane a na tere nin algi God tomia nansigare kule u wai ominua. 24Nan Kraist hadungwo a i si ware doling bominga hobiKraist ha dungwo meri wine ol tenamingapamia. Tenaminga meri ni alhobi ereyuwinimbi pir tenga i pire winimbi nin yongmiling ni tomia ha dinangwo wine ol to.25 Kraist nin ha dungwo a i si ware dol-ing bominga hobi yong miling na tere golna tomia. Tongwo meri ni yalhobi eunbiyon milni tere kene ol to. 26 Kraist golna tongwiwe, nan arihobi na aule i piGod aling bani erala dire nu kengwo meribigi si na tere ha maing boling kul natomia pimingere nomani sinali au di natomua. 27 Kraist nin ha dungwo yol epir tominga hobi Kraist nin maulung baninomani wai panangure amane dime diremonamingere, tal nigi dongwo ol wamingapring paikinama dire gol na tere algi bigisi na tomua. 28 Kraist yu ol na tongwoipire ni yalhobi nin gaun pir tere keneonga meri eunbi hobi ereyu yon milni terekene ol to. 29 Yal ta nin gaung i nigi depir tere yong ki e tomo? Ta e tekimua.Tekirere homena wai dungwo tere kene oltomua. Ol tongwo meri nan Kraist gaunghongwo meri mominga hobi Kraist erepara yu kene ol na tomua. 30Nanmomingahobi iwe, Kraist gaung mominia, kunungkunung muru moli ominua. 31 Omingiwe,nan gauna yonamilna tere kene ol tomingameri, eunambi hobi ereyu yona milna terekene ol tenaminua. Tenaminga ipire hamaing buku ha ta yu di emia.

“Yal ta irang aang pisole eumbi kina sidaule u tani nangwo pamua.” Jen 2:24

32 Ha di engwo iwe, memini wai wenisinali pamua. Memini pangwo iwe, Kraistari yol e pir tongwo hobi kina mongwosina i pamua. 33 Yu obil ta paikimia. Nanari mominga sina i ere para pamua. Niyalhobi nin gaun, miling pir tenga merieunbi hobi miling pir tenanga pamio, te nialhobi winambi hobi kene ol na tomia dipire wine ol tenanga pamua.

6Gir migi irang aang hobi kina onangwo ha

1 Kumil ama hobo, ni girhobi nimainabin grang wine olio. God molere nimainabin ni kene onama dire nu ke tomia hadinangwo wine ol to. Tenanga wai pana-mua. 2 God Lo krehaman ha ana holo holoha ta yu di emia,

“Nimai nabin haang a yuwo ole aki dito.” Tenanga ha i tani God ani kere eni tere yu di emia,

3 “Nimai nabin haang a yuwo ole akidi tenanga, ganba bani wai moli piregobari mol pananga pamua.” Eks 20:12

4 Irang aang hobo, ni yal al hobi gir kulenga hobi yong ki e ni tekinama dire, Godkrehaman ha pangwo i nir si tengere uradire moli omo.

Honagi ari honagi kene ongwo yali kinaonangwo ha

5 Ni honagi arihobi honagi kene ol nitongwo yal i kul pir tere, Kraist yon waie tenga meri yali ereyu yon wai e terewine ol to. 6 Kene ongwo yali monangwobani na hanama hanama dire yong auradi tere honagi nega dire onanga taman.Molkinangwo haung i ere para honagi baninomani tere nega dire oli nanga pamua. Niarihobi Kraist honagi ol tere monia, Godkrehaman ha di ni tongwo i, wine ole negadinga meri ganba ari kene ol ni tongwo yali ereyu wine ol tere nega do. 7 Ari honagiol tenga i ari ol teya di pirkio. Yal Kraistnin honagi ol teya di piro. 8Honagi ongwoari ire, kene ongwo ari ire dire, honagi waiongwo i, pi tege eminga yal Kraist haneretobo ni tenangwo pamia piro.

9 Honagi kene ongwo hobo, honagiongwo hobi miling pir tere, honagi olki-nanga tal gogo ol ni tenamua dimiling kuletekio. Hamen bani kene ol na tongwo yalimolere ganba baniya honagi kene onga yal

Page 279: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Epesas 6:10 276 Epesas 6:24i ire, honagi ari hobi ire dire, ereho bininga holo sire kene ol ni tomia. Tere kunungkunung mona di hangwo pamia, ni ebirsinanga paikimia piro.

Nan nir bimingere hana Kristen engwo iwe,soldia mongwo meri monaminga ha

10 Ena na ha di wai si ni teralia piro.Ni yalhobi pi tege enga yal Kraist, kinasi daulanga, yulang bir weni ni tenan-gure egere gi dire molio. 11 Kuman kuladungwo meri God momia kuman kine nitomia, kiana Seten u pa dire kela kul nitenangwo ipire kwi hane molio. 12 Enanan yalhobi kiana kura bol tominga yaliwe, ari wo gauna miing algi pangwo talita paikimia kwia momua. Mongure nankiana kura bol tominga kwia Seten i, yu-lang ya, eming gaung para hankiminia.Kiana iwe, si bongwo hong yal momio, tehamen ganba tal nigi dongwomaingmaingpangwo i hobang bling memini momio, tekwia nigi dongwo para weni singaba taniSeten momua. 13 Mongwo i pire nan Godkuman kula na tongwo i nure ware, molinaminga kura talime u na au sinamba, wakerulu di manbi ole aire nimni monamingapamua. 14 Aire nimni mole ha maing a isi wanga iwe, kun gang a i si denga meridimua. Te tal dime dire ol wanga i aiyu-lang galsina wanga meri dimua. Dimia yalta er ni sinamba, aiyulang galsina wangameri dimua. Dimia yal ta er ni sinamba,aiyulang gal bani bonangure er wa keruludi manbi olanua. Olanga meri Seten ni unigi denana dire kraun sinamba, tal dimedire ol wanga ipire ha i nomani si pirtekinanua. 15 Ni ha maing dire ha urapangwo nir si tengiwe, keben daing wangameri dimua. Dimia keben daing wanangahol ulubi nanba, hulu bolkinania, keben gulsikinamua. Sikinangwo meri banta bantapire ha maing dire ha ura panangwo nirsi tenanga nigi de pirkinanua. 16 Te Godol wai ol na tomia dire yol e pir tengiwe,kuman kininga meri dimua. Dimia kumaniwe, kinanga kiani er ni sinamba, wa keruludi manbi olanua. Olanga meri Seten Godmolkimua dire kraun sinamba, God ol waiol na tomia di pir tenga i tere Seten ha ipir tekinanua. 17 God si hon e ni tonguresigare kungiwe, aiyulang mangal haunga

meri dimua. Dimia aiyulang maungal hau-nanga, kiani er ni sinamba, bining banibolkinanua. Bolkinanga meri Seten u nigidenana dire kraun sinamba, God si hon eni tongure sigare kunga i kule ha i yol epir tekinanua. Te ha maing buku kere, pirpo sire, di ba bol tengiwe, God Kwiang kulaanga meri dimua. Galsina kebin daing ya,kuman mangal kula ya han diminga hobi ai si wayo. 18Ware hamen haung haung Godaki di na to dire sirin bol tere tere molio.Mongere God Kwiang ha di ni tongwomereGod ha di tere tere molio. Molere kwimolere, ari yal al God kul engwo hobi aki ditenama dire God ha di te molio. 19Molerena ere para God aki di na tenangure Kraistgol na tere ol wai ol na tongwo ha i, GodKwiang di tibi ol na tomia, ari hobi kulungpirikire, boling kul teralga pire, Pol akidi to dire, God sirin bol te molio. 20 Naiwe, God na bai nu sungure ha nir si tewaga i arihobi nigi de pir na tere na ihalabusi olungure pai moliwa. Moliba, arihobi kulung pirikire, ha maing boling kulteralga pire, Pol aki di to dire, God sirin boltere molio.

Ha gumiling ta ya dungwo ha21Na enambi yonamilna tegere yal Yisas

honagi wai ol tongwo yal Tikikas na molpai olga maing pir po sinana dire di tibi olni tenamia. 22 Na yalhobi mol pai omingamaing pir po sinanio, te nima sire monanadire, yali bai nu si ni yalhobi monga banioliwa.

23 Nan nabe God ire, nan pi tege emingayal Yisas Kraist ire dire, pir tenanio, teyon ura dinangure monanio, te yon taniere monana di piriwa. 24 Ena gamnahobo,God pirari pare ol wai ol na tongwo banipi tege eminga yal Yisas Kraist yongmilingtongwo hobi monama di piriwa. Yongmiling tongwo iwe, wai ta sikinamia, ya temonangwo monamua. Para we.

Page 280: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilipai 1:1 277 Pilipai 1:20

Pol Pilipai malgi hobi pasibol tongwo

1 Ena Kraist Yisas grang wine onga hobiire, ha maing pungwo ari kene onga hobiire, awai honagi ol tenga hobi ire dire,Pilipai malgi monga hobi God kul engwomonua. Monga hobi pasi kere pinana dire,na Pol molia, Timoti han mongure bol niteiwa. Na yasuri Kraist Yisas honagi oltobilua. 2 Nan nabe God ire, nan pi tegeeminga yal Yisas Kraist ire dire, pirari pareol wai ol na tongwo bani monana di pi-bilio, te yon ura dinangure hamen tare audungwo bani monana di pibilua.

Pol God maa e tongwo ha3 Na ni yalhobi monga i pir ni tere tere,

haung haung God wai pir teiwa. 4 Tere naGod ha di tega haung nimonga hobi pire nayona horega ongure ni kene ol ni tenamadire God ha di teiwa. 5 Hongebe Yisas olwai ol na tongwo ha maing kebering holedi tega i, aki di na te i unga unga, omagaere para aki di na te monua. Monga ipire na yona horega ongure God ha di temoliwa. 6 God awai honagi ni onga banikebering hole oli nangwo nangwo, emgihamen ganba kul enangure Kraist Yisas upa dinangwo haung honagi ol wai si ni ten-angwo pama di piriwa. 7 Pirere ni yalhobina milna ala pania dire ha hobi di ni teiwa.Na halabusi pare God ol wai ol na tongwoha maing mining aki di molga i, God piraripare tal tau ni tongure ebir sire na tauaki di na tere na tenua. 8 Kraist Yisas ninmiling pir na tere tal ol na tomia milna gulsungure yona milna ni teiwa. Tega i, Godpungure ha pangwo kara diiwa. 9 Ena Godari kina yon milni tenga i ya te monangamonanio, talhan maing maing pangwo ihan po sinanio, te nomani si pire ebir singai si wai olana dire, God sirin bol te moliwa.10 Molgere ogolo nomani si pir kun olere,Kraist u pa dinangure galeng bolkinanio, teGod prin ni tongwo i hon ni tekinangureamane dime dire monanua. 11 MongereYisas Kraist tani tal wai ol ni tere yon wubinangure tal dime dire ol wananga i, ari

hobi hanere, God haang a yuwo olere, maae tenangwo pamua.

Pol i halabusi olungwo i ha maing honagionangwo pire yong wu bungwo ha

12 Ena yahuna hobo, na halabusi pageretal oun dongwo ol na tongwo hangiwe, Godha maing aki di tongure pai omia pir posinana dire di ni teiwa. 13 Tal oun dongwool na tongwo i hanere singaba Sisa oomalgisoldia er kwi nu mongwo hobi ire, yal tauire dire, na Kraist honagi ol tega ipire na ihalabusi olungure pai molga hamua. 14Naya molalga, Yisas pir tongwo hobi gai goleha maing nir si tekinamba, na halabusi paimolgere, ari miki Yisas yulang na tenamadi pire, kul pirikire nimni mole, God hamaing di tibi ol tomua.

15 Ena yal tau na Kraist ol wai ol natongwo maing di tibi ol teralga hana moyunangure singaba monua di na tenama dipimio, te yal tau ari tau ha dungwo i bolbindire, na nan ha diga i wai pama di pireKraist ol na tongwo maing di tibi ol tomio,te yal tau Kraist aki di na tomia dire hamaing wai wai pire di tibi ol tomua. 16 Hamaing wai wai pire di tibi ol tongwo hobiGod Pol bai nu sungure hamaing nir si tegai tere halabusi pai molia, yong miling natere ha maing di tibi ol tomua. 17 Tomba,yal tau bolbin dire nan hana moyu nama dipungwo hobi, na yong wai e na tekire, ningaung pir tere ha maing di tibi ol tomua.Tere na halabusi pai molga i pire na hahol hon oun dongwo ol na tenama direha maing di tibi ol tomua. 18 Tomia olna tenangwo i ta mamba, Kraist ol wai oltongwo maing di ba bongwo yalhobi yongwai ere di tibi ol tenam mo, nigi de pirtere di tibi ol tenam mo, i tamamia, diba bongwo i na milna go pangure wai pirteiwa.

Nahonmolga iwe, Kraist kina erehomoliwadungwo ha

19 Ena te molalga molalua. Ni God akidi na tenama dire sirin bol tenga ya, teYisas Kraist pir tega i, God Kwiang aki dina tenangwo, na halabusi pai molga i hahol ol wai si na tenam mo, tekinam mo, tamamiaGodnin si hon ena tenangwopamiadi piriwa. 20 Na tal ta ole gai golalga tal ita olkirala di piriwa. Te tal oun dongwo olna tomba, wai pire Kraist ol wai ol tongwo

Page 281: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilipai 1:21 278 Pilipai 2:10-11maing arihobi di ba bol terala di piriwa.Kraist haang ayuwo olere hongebe ha diba bolga meri omaga ereyu di ba bolaladi piriwa. Hon molal mo, golal mo, talol na tenangwo i arihobi hanere Kraisthaang ayuwo olama di pire moliwa. 21 Nahon molalga, tal ole molale? Kraist yonawu binangure nin honagi ol tere molalua.Te golalga, tal ole golale? Gole mol paiwai i tibi ole iralga pamua. 22 Pamba, naganba bani hon molalga, God honagi ol temolalua. Yu olalga i pire nomani su su simoliwa. 23 Na krauna su su auliwa. Nagole pi Kraist mongwo nalga meri piriwa.24 Piriba, ni ari hobi monga i pire na ganbabani ya molere aki di ni te molalga pamua.25 Molalga i wai pire ganba baniya ya mo-lala di piriwa. Molere ni yalhobi kina panagal ni tere, hamaing pinga i aki di ni tegerenimni mole yon horega onama di piriwa.26Yu olalga ipire u ni monga bani molalga,hanere, Kraist yal i kene ol tomia di nahanere Kraist Yisas demini ol tere maa etenanua.

Pilipai arihobi u tani pire kiang hobi kinabolbin dungwo ha

27 Ena na gonam mo, hon monam mo,dire ni yalhobi nomani su su sikio. Kraistol wai ol tongwo maing a i si ware yontani ere ni monga sina i aki di tere molio.Monanga ari hobi wai pir ni tenamua. Nimonga bani ural mo, hural mo, yu olalgai ta mamia. Ni yalhobi Kraist ol wai ol nitongwo maing a i si ware doling bole, yontani ere, nomani tani ere, aki di tere teremoli onua dinangwo wai pirala di piriwa.28Te ha maing pirikire kiang pai ni tongwohobi tal ta ol ni tenangure kul pirikinanadi piriwa. Kul pirikinanga, God yalhobiisusu ol tenamia. Tere, ni yalhobi si hone ni tenangure sigare kule u wai nangakiani hobi hanere ganulun dinamua. 29Godnomani ni tomia, Kraist gol na tere ol waiol na tomia di pinanio, te Kraist dolingbole gul inana dire God nomani si pungwomeri ire monua. 30Mongere homa na kuratalime oun dongwo u na au sungure moliuga meri, omaga ni yalhobi ereyu u ni ausinangure moli nanga pamua.

2Nan hana a ime olere enan tau yona milna

tenaminga ha1 Ena ni Kraist yon wu bungure moli

pire nimni mono? Mo Kraist milni pir nitongure yon ura dimo? Mo God Kwiangkina si daule molere, ha di yuwo ya ol pirepire mono? Mo ni monga hobi nin yonmilni tere miling pir tere mono? 2Nomanitani si pire, yon tani ere u tani pire monuadinangwo piralga wai pirala di piriwa.3 Piriba, ni yalhobi nin gaun pir yuwo ereware kulu waiya sikio. Tisa miki molere hanir si ni tenangworai, yal tau pi ha maingta doling bonangure, yal tau pi ha maingta doling bonangwo pamba, na ha maingdoling bolga i obil wai pama dire bolbindikio. Yon tani ere nin hani pinanga ya imesinangure ari tau haang a yuwo ole wayo.4 Nin gaun tani aki di tenanga ha pirikio.Yal tau gaung para aki di tenanga ha pirewayo.

Kraist nin haang a ime olimba, God ninhaang awala gangwo ha

5 Kraist Yisas nomani si pir ni tongwomeri ni ha maing pinga hobi ereyu nomanisi pir to. Kraist iwe, nomani yu si pimia.

6 Yal i God weni momba, God kinasi daule kunung kunung molga itamamia di pire nir honagi ari molehonagi ongwomeri doling bole omua.7 Olere u ari pire ari grang gumanghongwo meri homua. 8 God yali ari-hobi gol tenama dire ha di pa di tomia,nin haang a ime olere God grang wineolere moli pire gomua. Gongwiwe, erpera bani gole algi ya bomua. 9 Yuongure God wai hanere aki di mominibani yuwo omua. Pirere haang mohora kungure ari para weni haang yaime simua. 10-11 Simia Yisas haangyu e tongure hamen bani mongwohobi ire, maganba bani mongwo i ire,ganba manala pai mongwo hobi iredire, Yisas haang dale, kebering kule,Nabe God haang dal yuwo ere maa eterala dire, Yisas Kraist hamen ganbahong yal tani momua ditenamua.

Nan kewa dongwo meri molere arihobi audi tenaminga ha

Page 282: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilipai 2:12 279 Pilipai 3:412 Ena yahuna hobo, tal yu ongwo i pire,

na kina ereho mominga haung grana wineolere Yisas pir tenga meri omaga bantamolga haung i ere para yu ol molio. Mon-gere God si hon e ni tongure sigare kunga iGod ni aidolekinama di pire kulung pir teretal dime dire ole amane molio. 13 Ena Godyona wu bil mongwo bani momia. Mong-wiwe, yal i nin nomani si pungwomeri nanwine ole oli naminga pire yona wu bimia.14Bungwo ipire honagi oli nanga tolo ware,omin pege dire, yon ki ha dikio. 15 Dikiremonanga, God arihobi kina pring ni tek-inangure, nin wang aung weni mole wigisire monanua. Monanga, kewa dongwomeri monania, si bongwo alamongwo hobiau di tenangere God ha maing hol pangwoi han po sinamua. 16 Sinangure Kraist golna tere ol wai ol na tongure sigare kumingaha memini i, arihobi di tibi ol tengeredoling bomo. Bonangwo, Kraist hon u padinangwo haung na honagi nega dire ol nitega gauna gul ongwo i, tamamia di pire gaigolkirere ni onga wai pamua di ni teralua.17 Te God pir tenga i, God wai hanama diretobo na algi u mena nangure golalga waipire gun emoliwa. 18Molgameri ni yalhobiwai onua di na tere gun e tenanua.

Yal Timoti ol wangwo ha19 Ena pi tege eminga yal Yisas nomani

si pinangwo meri, yal Timoti bai nu sini monga bani olala di pire han moliwa.Olalgere ure ni mol pai onga i maing di tibiol na tenangure wai weni piralba. 20 YalTimoti na kina si daule mole nomani taniebilia. Ere na yasuri obil ni yalhobi hamaing pire u wai nana dire milni pir nitobilua. 21 Tobilba, ari tau Yisas Kraistonama di pungwo meri a i si ware wineolkimia, nin olala di pungwo mere ol warepir tomua. 22 Tomba, yal Timoti tal wai olemongwo maing pir po sinia. Yal i na kinairang wangmoma di hangwomolere, Yisasgol na tere ol wai ol na tongwo ha mainghonagi obilua. 23 Hani pai molia ha holol na tenangwo maing ogolo han po sire,yal Timoti bai nu si ni yalhobi monga baniolalua. 24 Olere pi tege eminga yal Yisasni monga bani uralga pire hol bala di natenamia. Di na tenangure na haung obilgamolere ni monga bani uralga mere piriwa.

Yal Epaprodaitas ol wangwo ha25Omaga iwe, nan yona yal Epaprodaitas

bai nu si ni monga bani olala di piriwa.Yal Epaprodaitas iwe, na kina si daule moleha maing handere kura bole ha di wagai yal i para mining aki dimua. Dungwoyal i homa bai nu si na molga bani olin-gere aki di na tere ni monga maing diba bol na tongwo piriwa. 26 Pirigere yali omaga ni ni harala urala dire wara ke-mua. Kemia yal i nibil omua dungwo pingai pire Epaprodaitas nin pir oun de imia.27 Yal i nibil ole kara gonangwo pamba,God yali miling pir tomia. Tere na erepara miling gul sinangwo paikinama diremiling pir na tomia golkimua. 28Golkire yamongure ere para nega dere yal i bai nu sini monga bani olalga mere piriwa. Olalgaunangwohaneremilni panangurenamilnagul sungwo i wai sinamua. 29 Unangwohanere wai pire milni panangure pana galto. Tere pi tege eminga yal Yisas eningta umua di pir to. 30 Ni yalhobi ulubiweni monia, aki di na tenanga paikimia.Paikimba, yal i aki di na terala dire, Kraisthonagi tongwo i pir tere, gonangwo gaungpir tekire, wai pire golala di omua. Omia yalEpaprodaitas tal ongwo meri ol wangwohobi ni monga bani unangwo hawai ol terehang awala galo.

3Yal tau Kraist pir tenangwo yali amane

dime dire monangwo ha1 Yona yalhobo, na ha di wai si ni teralia

piro. Pi tege eminga yal Yisas yon horegaonana dire tal wai ol ni tomo. Na Saptawantu, hahomabol ni tegameri omagahonwaipire aki di ni tere bol ni teiwa.

2Yal tau awi biingmongwomerimole talnigi dongwo ol wamia. Wangwo hobi uregaun bol olekinanga sigare kulkinangereGod ni wai hankinamia, bol olo di ni ten-angwo irai pir tekio. Gaun bol olanga gaungul obil inanga pamua. 3 Nan gauna bololaminga i tani pimingere moyu nanguresigare kumingere God wang aung mon-amno? Ta molkinaminia. God Kwiang taniyona wu bimia dire pir tere, Kraist Yisasgrang wine olere mol pai olere pir hobokul tenaminga pamia, gaung tani i pir hobokul tenangwo nigi domua. 4 Yalhobi hasu

Page 283: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilipai 3:5 280 Pilipai 4:1ha nir si tongwo meri na yu dinaminga nagauna bolkimno? Para bol oliminia. Yal taugaunabol ole sigare kule uwai ominga ipireGod wang aung mominua, dungwo hobi hapangwo dinangwo, na para sigare kule uwai pire Godwangmolkimno? Monamingapamba, hasu dimua. 5 Na hongebe nakul nongwo haung hamen haung ana holpai muru hol pai sui tai dire wai sunguregauna bol olimio, te yol Isrel yal Bensamingang molio, te Hibru algi moliwa. MolerePerisi yal mole Yudari krehaman ha paraweni wine ole moliwa. 6 Molere Yudarikrehaman ha nimni mole wine olere, Yisaspir tere ha maing pungwo hobi mongwobani pirere, sire gale ol gogo dal teiwa. Arihobi God Lo krehaman ha ana holo holoogolo wine oli ongwo meri na para wineoliwa. 7 Olga i God amane moma di nahanere tobo na tenama di piriba, omagaKraist obil aki di na tenangwo pamia direha homa pir tega i pisoliwa. 8 Ha homapir tega i obil pisolga taman. Ha paraweni miling ta paikimia, pi tege emingayal Kraist Yisas oli ongwo maing obil mil-ing pamia, pir po sirala dire nega dire olmoliwa. Kraist mongwo i pire ha milingpaikungwo ya, ganba talhan para pisoliwa.Pisoliga tali homena keru talwo dungwotali dima di piriwa. Pirere aidole, Kraistkina obil si daule molala dire oliwa. 9OlereKraist na kina u tani pire Lo krehamanha ana holo holo hon aki di na tekinamadire moliwa. Kraist tani aki di na tere olwai ol na tomia sigare kule u wai oiwa dipir tega i, God na hanere digan moliba,amane dime dire moma di na hamua. 10Hamiling paikungwo ganba talhan hobi pisoleKraist tani aki di na tenangwo pamia direpir teralio, Kraist gole hon airungwo yu-lang i iralio, Kraist gul ingwo i na parairalio, Kraist nomani si pire nin gaung pirtekire gongwo meri na ere yu golala direoliwa. 11 Golalgiwe, yali man wu engwobani aidole airungwo meri yu airala di pireKraist aki di na tenama dire pi tege eiwa.

Pol yulang bole bli si pi maka pa dungwo ha12 Ena omaga na amane dime diremolala

dire ha siwa. Siiba, emgi moli nalga nalgaamane dime dire molalga pamua. Kraistaki di na tomia, Kraist na monama direnomani si pungwo meri molala dire warakei oiwa. 13 Pire haya pi mala pa dio? Ta

dikiwa. Dikiba, hongebe tal digan ole molpai ol i uga i hon nomani si pirikia. Aidoletal dime dire ole molala dire gumana tegahol i bli sire nala di oiwa. 14 Kraist Godgrang wine ongwo meri oli naminga hol idaang bir weni dimia, Kraist ol wai ol natongwo i pire God nan mo wo dire gala dimomua. Mongwo i pire, nan wara kere mopi mongwo bani naminga pire ominua.

15 Ena nan ha maing ogolo piminga hobidaang i mo namna dire pi momno. U padiiwa dinga hobi hol ya dinangwo God i tibiol ni tenamua. 16U pa dinanga bani ami dimolala di pirikio. Ere wine ole mo pio.

17 Yona yalhobo, ni yalhobi na olga talidoling bole olio. Ha maing ditega i, a isi ware doling bongwo hobi kwi han molehol egerungwo meri hane egero. 18 Naha gobari di ni tei uga para pir pisolinia.Solinga ha i omaga na ni yalhobi handerehainingme are hon di ni teya piro. Arimikiweni mol pai ongwiwe, Kraist er pera banigol na tongwo i pir tekire mobing hal watere yong ki e tomua. 19 Tere hol nangwohol i endo de pangwo bani nangwo holdimia. Dungwo hol i ware nin yong gaungkulung pir tere ari mongwo maulung banigai gonangwo tal mone ol wamba, waregai golkimua. Golkire ganba tal i obilnomani si pir tomua. 20 Ena nan mol paiominga i ganba bani momna di piminba,God kene ol na tongure hamen bani molpai onamna di pire mominua. Hamenbani aki di na tenangwo yal Yisas Kraistunangwo i pire kwi ol mominua. 21 Yal iure nan ganba gauna i aidole Kraist ningaung hongwomeri gauna hon i sigiu di natenamua. Kraist talhan para weni breng aholo sungwo yulang haya imia, gauna honi si giu di na tenangure inaminga pangwoipire kwi ol mominua.

4Yalhobi yong tani ere nomani tani ere u tani

nangwo ha1 Ena yahuna hobo, ni yalhobi milna

ala pania yona milna ni teiwa. Tere niharala di pire moliwa. Molere na ha mainghonagi olga iwe, yal ta honagi ole homenai tibi olungwo meri na honagi olga i milingni yalhobi ni i tibi oliwa. Olere milna

Page 284: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilipai 4:2 281 Pilipai 4:23pamua. Yalhobo, pi tege eminga yal Yisasha dungwo i nimni mole a i si molo.

2 Al Yuodia, al Sintikiye, ni al suri kiangpare yon ki enga i, aidole ni pi tege engayal Yisas tani momia, yon tani ere panagale molo. 3 Enambiyo, alsuri ha di wai oltengere, yong tani ere monamia di to. Alsuri ha maing di te i oga haung aki di natongwo al momua. Mongure yal Klemenire, na kina honagi ereho ominga hobi iredire, mol pai gobari onangwo buku hamenbani dungwo i haang bol emua.

4 Pi tege enga yal Yisas pir tere dolingbonga iwe, haung haung milni pananguregun e tere molo. Ha i hon di ni terala,niyalhobi ere gun e tere molo. 5 SingabaYisas ni kina monia. Monga ipire ominyong ware mole ari hobi para weni milingpir tenanga, ari hobi hanere han awalaganamua. 6 Ena ni yalhobi kraun aulekire,homena ya, talhan tau kunung pir obil nato dire God sirin bol to. Sirin bol tenanga,tere talhan na tenga i, ire milna pangurewai piriwa dire God maa e to. 7 Maae tenanga God yon aura di ni tenanguremonanua. God aura di ni tongwiwe, pir posikinia. Sikinba, Kraist tal ol na tongwo ipir tere a i si wananga, God yon wu bilereaura di ni tenangwo nomani si pir po sirenimni monanua.

8 Ena yona yal hobo, na ha di wai si niteralia piro. Hamen ganba tal wai dungwohobi obil nomani to. Tal wai wa digiwe,yu pamia. Ha pangwo ya, nomani wai ya,tal dime dire ya, pege au kula pari wai ya,tal mama ya, hani u wai ongwo ya, hobiobil nomani to. 9 Na ha nir si ni tega ya,amane molga hanga meri ni ereyu dolingbole wine ole olemolio. Monanga yon auradi ni tongwo yal God u ni ni si daulanguremoli nanua.

Pilipai yalhobi tal tau pirari pare Pol tomia,Pol wai pungwo ha

10 Ena ni yalhobi hon aki di na teretobo na tenga i wai pire milna pangureKraist honagi ol tega i yona horega omua.Ni yalhobi tobo kenbe kenbe na tenanba,dikungwo haung ya moli pire omaga honani bangwo haung na tengere wai piriwa.11 Na tal ta wai sinangure wa dukiba, natalhan tau ana bani dinangwomo, te gin tatal ana bani dikinangwo i tamamia, na yona

ura dungure wai pire moliwa. 12 Talhanana bani dikungure wa duga haung nan pirpo sio, te ana bani dungwo haung ere parapir po siwa. Na miina ongwo haung mo,te menan golga haung mo, tal miki anabani dungwo haung mo, dikungwo haungmo, haung para weni yona ura dungurewai pire moliwa. 13 Hamen wai tangwohaungmo, hamenki tangwohaung i, Kraistyulang na tongure nimni mole moliwa.14 Diiba, kura talime u na molga bani naau sungwo haung na aidolalga pamba, nipir na tere aki di na tenga i wai pamua.15 Na hongebe Kraist gol na tere ol waiol na tongwo ha i, kebering hole nir sitere Masedonia probins aidole, pi ban tamolga haung, ni Pilipai malgi yal al hamaing pinga hobi obil aki di na tere tobona tenua. Tere pirari pare na tengere nanwama di nobilua. 16 Na ginta Tesalonaikamalgi molga haung ni yalhobi tobo aki dina tere na tenia. Tengiwe, gin taniga natekinia, haung haung na tenua. 17 Na galadire tobo na to diga na tekinia, ni yalhobinin pirari pare na tenga i, tal wai mereole na tenia, pring ya dimia. Dungwiwe,God yon wu bilere tal wai ni tenangureinanua. 18 Ni tobo na tenga i kunungpire na tekinia, pirari pare aki di na terena tenua. Tobo Epaprodaitas tenga i urena tongwo para kunung bemua. Tobo natengiwe, tau a biyame ere na tekinia, anenga meri kara na tenga God wai hamua.19 Hamia Kraist tal wai a nongwo i ginta wa dunanga haung, God mong pringni tenangwo inanga pamua. 20 Nan nabeGod haang a yuwo olimingere mo yu pimonangwo monamua. Para yu.

Ha gumiling tau ya dungwo ha21Kraist bining a holo sungure Godwang

aungmonga hobi na wai pir ni tere yahunodi ni teiwa. Na ena hobo kina erehomominga hobi ere para yahuno di ni to-mua. 22 God kul engwo baniya mongwohobi ere yu di ni tomua. Tau singaba Sisaoo malgi honagi ongwo hobi yulang boleyahuno di ni tomua. 23 Ena nan pi tegeeminga yal Yisas Kraist pirari pare ol waiol na tongwo i ni yalhobi monga bani paiomo.

Page 285: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 1:1 282 Kolosi 1:17

Pol Kolosi malgi hobi pasibol tongwo

1Na Polmolia. Molere Kraist Yisas grangwine olere aposel honagi ol moliwa. Arita na bai nu sungure olkiwa. God nin nahonagi onama dire na bai nu sungure olmoliwa. Molere nan enambi Timoti kinamobilua. 2 Molere, ni ari God gamahoboKolosi malgi mole, Kraist Yisas kene ol natomia dire, grang wine ole moli onga hobi,pasi kere pinana dire Timoti han mongurebol ni teiwa. Nan nabe God pirari pare tobir hole ol wai ol na tomia, te yon auradinangure hamen wai tangwo ni mongabani u tibi pire pai omo.

Kolosi arihobi pir tongwo maing God i tibiol tongwo ha

3 Ena na yasuri ni yalhobi monga maingha wai oli ungwo pirere wai piriwa direnabe God ire, nan pi tege eminga yal YisasKraist ire dire, ha di te mobilga mobilua.4 Ni yalhobi Kraist Yisas gol na tere ol waiol na tongwo ha i, a i si ware doling bonio,te ari God kul engwo hobi yon milni tenadungwo pirere, God wai piriwa di tobilua.5 Ena God ol wai ol na tongwo ha pangwoi ni monga bani u pa dungure, na akidinangwo pamia dire pir tenua. Tere, Godsigare kul ni tegere moli pi pi ole hamenbani u wai nanua dire ani kere e ni tongwotali God kwi han momia irala dire, Kraistpir tere ari hobi yon milni tenua. 6 Godpirari pare to bir hole ol wai ol na tongwoha i, nir si ni tongure piri pi pi ole sigarekule tal dime dire ol wanua. Wanga ha isiwa dire ganba ganba i pai pire, ari wiyolmiki weni aki di tongure sigare kule taldime dire ol wamua. 7 Wangwo ha iwe,Kraist na yonawubungwomeri yonamilnatobilga yal Epapras yongwubungureKraisthonagi ol te molere, hamaing nir si tomua.Tongwo iwe, na yasuri unaminga hol tadikimia, yal i maulung sire u ni mongabani ure ha maing di ni tongure pinua.8 Pire God Kwiang yon wu bungure ari yontani ere monga ha i Epapras boling kul natongure pibilua.

Kolosi arihobi pir tongwo i God ol nimnimoltenama dire, Pol God sirin bol tongwo ha.

9 Pibilga haung i, God aki di na tenamadire ha di te mobilga mobilga, omaga yadi te mobilua. Mobilgiwe, God ni yal-hobi onana di pungwo meri pir po sireoli nana dire, God sirin bol tobilua. To-bilgere God Kwiang yon wu binangure, niyalhobi nomani bir panangure ha maingmemini pangwo i pir po sinana dire sirinbol tobilua. 10 Sire yal Yisas nin ol wananadi pungwo meri ol wananga, God waihanamia. Ol ware tal dime dire para wenioli pire, God mongwo maing pir po siresire moli nanua. 11 Pire God yulang nimakiongwo ire, ha maing a i si ware nimnimole, tal oun dongwo u kwaling pera di-namba, wara keremoli nanga nanga, Kraistdoling bonga i, nimni monana di pibilua.12 Monangiwe, ni ganba ari nigi denia.Denba, God sigare kul ni tomia tere waimona di ni hamia. Hangwo ipire God kulere kene ol tere au di tongwo hobi ni arihobimole hamaing pinua. Pinga ipire, Godol na tenga i wai piriwa ditere yon horegaonangure gun e te molo. 13Homa Seten nihan homia si bongwo ala monua. Monga ipisole God ni aki di pi ol wai ol ni tongwobani olungure nin Wang yong miling terekene ol ni tongure monua. 14 God Wangiwe, gole algi ya bongwo i, nan ulbe hanea na tomua. Tere, tal nigi dongwo olwaminga God pring na tongwo i, kri di olena tomia, prina wai simua.

Kraist mole ol wangwo maing15 Ena God eming gaung ta dikimia, gu-

mang hankiminua. Hankiminba, Kraistiwe, u ari pire tal ol wangwo gung hangpirere haminga i, God gung hang pirehaminua. God ari talhan para weni olo olekungure Kraist homa weni momua. 16Yali molkima, talhan hobi para weni ol e padikungure. Weni kara momia, hamen ya,ganba ya, omena haminga tal ya, han-kiminga tal ya, kwia singaba hobi ire, arisingaba hobi ire, gabman kene ongwo hobiire dire, para weni Kraist hobang monamadire God nin pungwo meri i tibi ol tonguremoli omua. Moli ongwo hobi, Kraist ninhang ayuwo ole, grang wine onama direGod ol emua. 17 Talhan para weni olekungure Kraist homa momia. Molere

Page 286: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 1:18 283 Kolosi 2:8talhan para weni han uning si olere keneol tongure pai omua. Han uning si olerekene ol tekima yanangwo pamba. 18 Kraistiwe, ari nomani pangwo meri momia, nanKraist grang wine ole doling bominga hobigaung dungwo meri mominua. Momingahobi, yali bling memini hong yal mongurenan gamahobo mominua. Gole airungwohobi Kraist homa e tere airimia, nan dolingbonaminga airaminua. Ari ya, talhan paraweni pai ongwo hobi, Kraist tani mo horakumua. 19 God nin nomani si pungureWang wine ole, ola te imua. Ire IrangWang kina kunung kunung momua. 20Godari talhan para weni kiang pai tomba, Godmole, yalhobi nan kina gumana pule ireu tani naminia di pire nin Wang sina yalmole i tani ol na tenama dire bai nu siolimua. Olungure er pera bani gol na terealgi ya bole u sina i aire molere, managana dungure, hamen ya, ganba ya, aritalhan hobi God kina gumana pule ire utani ominua.

21Omingiwe, homani ari tal nigi dongwool ware nomani si pinga i nigi dongure Godni kina kiani pare monia. 22 Monba, Godnin Wang er pera bani gol ni tomia, Godni kina guman pule ire u tani onua. Ongai pire God ni ari hobi ni hanere, tal wai olni tere, tal dime dire ol ware na molga baniunama dire, pana gal ni tomua. 23 TongureKraist ol wai ol ni tere bling memini yalmongwo ha i, a i si ware doling bolkinanga,hol nimni mole wanano? Ta wakinania,hogal sinanga pamua. Ha iwe, na Pol niari hobi pinana dire, nega dire di tibi ol niteiwa. Tega ha i ganba ganba i siwa dire paiomua.

Pol Kolosi arihobi aki di tongwo ha24 Omaga na gul i molgiwe, ni yalhobi

milni pir ni tere gul ire, God gun e teiwa.Gauna gul igiwe, ari Kraist nin gamahobomonga hobi, Kraist milni pir ni tere gul in-gwo meri, na Kraist aki di tere iiwa. 25 Godna Pol nan onama dire nu ke na tongwomeri olere Kraist gamahobo monga hobiaki di ni teiwa. Tega honagi iwe, Kraistol wai ol na tongwo ha i boling kul temoliwa. 26Ha iwe, homa God i kul si ere arihobi di tibi ol tekimba, omaga ari God kulengwo mominga hobi di ba bol na tongurepiminua. 27 God yu nomani si pimia. Hawai weni di kul si engwo i, ari wiyol para

weni i tibi ol tenangure hanamua. Ha dikul si engwo i yu pamia. Kraist Kwiangyon sina momia pire God yulang ire amanemongwo meri moli nanua. 28 Yu ongwoipire Kraist tal ongwo maing ari para wenidi tibi ol tominua. Tere ari hobi Kraist kinasi daule mole tal dime dire ol wanangwo,aule i pi God mongwo bani olalgere, hamaing memini pir po sinama dire, ari hobikrehaman ha ditere, nir si teiwa. 29 Kraistnin yulang nimnimongwo i, aki di na tomiaire ha maing honagi nega dire ol ware hanir si teiwa.

2Yalhobi pir tongwo nimnimongure hasu ha

di wangwo i pir tekungwo ha1 Ni Kolosi malgi monga hobi ire, Leo-

disia malgi monga hobi ire, na gumanahankinga hobi ire dire, pir ni tere honaginega dire olga i, hana pinana dire di niteiwa. 2Ni yalhobi yon imaulung ware, yontani e tere, hamaing pir po sire, yal ta bal nitenangwo nomani su su sikire, nimni molemonana dire di ni teiwa. Tere God Kraistgole algi ya bole sigare kul ni tenangure uwai nanua di kul si engwo ha i pinana dire,di ni teiwa. 3 God kul si nomani si pungwoi, Kraist u tibi umia grang abirungure aritau pinua. 4 Pinga ipire ni yalhobi yal tauhasu di ware kraun sinangwo i bol yare pirtekinana dire di ni teiwa. Hasu di wangwoi wai pama di pinanba, pir tekio. 5 Na niyalhobi kina molkiba, aki di ni terala direnomani si pire di ni te moliwa. MolereKraist gol na tere ol wai ol na tongwo i, a i siware, nimnimonadungwopire, wai piriwa.

Nan pi Kraist si daulere nomani ha weniinaminga ha

6 Ena ni yalhobi Kraist Yisas na keneonama dire pir tenia, yal i kene ol ni ten-angure molo. 7Kraist bling dimani momia,ni yalhobi doining pu dungwomeri mongahobi Kraist kene ol na tomia di pir teremolo. Molere yal i bring torari dungwomeri mongure, ni yalhobi oo au dungwomeri monia, pi tege ere molo. MolereKraist gol na tere ol wai ol na tomia dire pirtenga i nimni monangure ha nir si ni tegameri, a i si ware doling bolo. Bolere God olna tenga wai piriwa dire, maa e tere molo.8 Molere yal tau ha boi di yanangwo ha

Page 287: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 2:9-10 284 Kolosi 2:23mo, hamen hair manangwo ha mo, kwianamoya krehaman ha miling paikungwo mo,kwia kumo ha di unangwo irai yol e pirtekio. Ha hobi iwe, Kraist krehaman ha iure dikimua. Yalhobi nin pungwo meri diwamua. 9-10Kraist u ari ongwo i, God kara umomua. Kraist tani aki di na tongwo pamiadire yol e pir tengiwe, mol pai yulang kara ipisolinua. Solingere, Kraist ha maing keneongwo ya, Lo kene ongwo ya, gabman keneongwo ya, hobi para weni imu dire brenga holo sire kene ol tomua. 11 Yal i tani pirtere pi si daule monga i, gaun bol ole nitongwo i han dikiminia, nomani sina i talnigi dongwo olala di pinga olkinana direKraist nomani ni tongwo i han diminua.Han diminga i, gaun bani tal nigi dongwool wanga prin ni han hongure Kraist guleole ni tongwo i han diminua. 12 Te Yudarimemini pangwo gaung bol olungwo meriomaga nir bil tomua. Nir bil ni tongwohaung iwe, tal nigi dongwo olala di pingai, Kraist gongwo meri haya gomia, goleretal nigi dongwo ol wanga pring pangwo iman wu emua. Engure God Kraist aki ditere uling yungure hon airungwomeri aireGod aki di na tomia, tal nigi dongwo honolkirala dire, a i si wanua. 13Homaolwangaiwe, tal nigi dongwo maing maing ol warenin nomani si pinga meri ol wanua. Waretal dime dire onanga paikimua. Paikimba,God si hon e ni tongure Kraist kina gwasire sigare kule nomani hon inua. Tal nigidongwo ol waminga God pring na tongwoi haya kri di ole na tomua. 14 God Lo isusuoliminia, oliminga gin tan tani buku bol ereprina pangwo i ha hol ol na tenamba, Kraistgol na tere algi ya bole God tomia hanerewai simua di na tomua. 15 Seten arihobital nigi dongwo ol wayo dire han hongwo iKraist er pera bani golere, han hongwo i sioulu di olere, Seten kwia kumo para weniwin si tere han hole, aule ire, ari mongwomaulung bani umua.

Nan Kraist gaung gongwo bani kina erehogominga ha

16 Ena yal tau ha maing di terala direunamia. Ure homena ta mai to, nir tamai to, erin haung ta maa e tere erinmolo, haba girenangwo maa e tere erinmolo, sabat haung maa e tere erin molodire, krehaman ha yu nir si ni tenamua.

17 Tere krehaman ha i wine olkinanga karau nigi denanua dire isime e ni tenangwo,tamamia di pire yol e pir tekio. Ha hobigobari ya di panangwo ha dikimia, guunghaung obilga hamingere wai sungwo meriha i haung obilga pimingere wai simua.Simba, Kraist algi ya bole ol wai ol natongwo yal i, weni kara mongure gumanghaminia ya mol panangwo panamua. 18Yaltau ure God kuu ha di na tomia singabamoliwa dinangwo mo, homena ya, al ya,tal ta mai to dinangwo mo, kwia enselgumana tenaminga wai pamua dinangwomo, dinangwo yal hobi ha maing murupiria, ni yalhobi pirikinua dire, gumangiger bol ni tenangworai, gai gole kul pirtekio. Yalhobi iwe, nin nomani si pungwomeri dire ari na hanama hanama dire, kluwaya ha di wamua. 19 Ware nan hobanabling memini yal Kraist nan nomani sipiminga meri mole ol wai ol na tomia direobil pir tominga ha i, yalhobi aidolimua.Nomani paikinangwo ana kebena gauna ipera dire honagi onamno? Ta olkinamingapamba, Kraist nomani si piminga merimomia, mole kene ol na tongure, keber-ing aling guling gorani han holgi dun-gure pi si daule mama weni dungwo meri,Kraist gamahobomominga hobi mominua.Momingiwe, Kraist gaung seba bole birdanangwo meri nan pir tominga i nimnimonaminua. Mole God nan ol wanama dipungwo meri, wine ole ol ware moli pire uwai naminua.

20 Ena Kraist algi ya bole gol ni tomia.Tongwo bani ni krehaman ha wine ole uwai nalua di pinga ha i para gomia. Omagaganba arihobi krehaman ha wine ongerehan holgi di ni tomia. Tomba, Kraist tanisigare kul na tenangwo pamia di pir ten-gere, krehaman ha ni han hongwo i guleole ni tomia sigare kule u kwaling tawanua.Wangiwe, hon ari krehaman ha pire olionga i talongwo one? Kraist gongwo banigolkinga mono? Gongarai monia talongwoari krehaman ha ta wine ole doling bone?21 Homena tal tau mai to, ne pirikio, akiodimia. 22Dungwoha i ari nin nomani si piredi ba bomia. 23 Homena tal tau para waidimia, nere are onanga pamua. Krehamanha hobi a i si wananga, gaun bolimbaniobil aki di ni tomia, wai pama di pinanba,

Page 288: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 3:1 285 Kolosi 3:17

nomani sinali ta aki di ni tekinamia, kara unigi denanua. Homena tal tamai tere enselmaa e tere tal ta olia, tal ta olkia, wi moliwadi pinanba, ta molkinua.

3God nan Kraist kina ereho ulna yungure

airiminga ha1 Ena ari krehaman ha wine ole ganba

tal ol wanga i, Kraist gongwo bani paragomia. God Kraist uling yungure airenomani mol pai hon ni tekimo? Tomia,hamen hol wananga memini pangwo i obilnomani si pir tere molo. Hamen bani iwe,Kraist God kina talhan para weni hobangmole ereho kene ol tomua. 2 Tomia pireni yalhobi hamen hol wananga meminipangwo i obil nomani si pir tere molo.Mole ari krehaman ha wine ole ganba talol wanga i nomani si pir tekio. 3 Gongwohobi ganba tali a i si wamo? Ta a i siwakimia. A i si wakungwo meri ni yalhobia i si wakio. Nomani mol pai hon irehamen memini pangwo ol wanga i, GodKraist kina mongwo bani ongere, ni hankul si olimua. Olungure ari hobi ni hamenhol wana di hankimua. 4 Ni nomani molpai hon onga i, bling memini Kraist tanimomua. Mole Kraist hon u pa dinangwohaung ni para u pa dire yulang nabilungwoi ni para ire unanua. Unangere ari parahanere ni hamen hul wana di hanamua.

Nan sigare kule u wai ominga ha5Ganba tal nigi dongwopir tere olwanga

i kara pisolo. Pisolo diga tal i, yu pamia.Wou sire, tal nigi weni dongwo olere, binhamil bolere, yal al tene hane ebil dimonere, talhan hobi na talna muru dinamadire yong inaning girungure ol wamua.Yong inaning girungure ol wangwo iwe,kumo gia so gal bala hulu pir tere, olwangwo meri wamua. 6 Ol wangwo hobiGod hanere yong ki e tere ha hol ol ten-angwopamua. 7Hongebeni yalhobi tal nigidongwo hobi obil pir tere ol wanua. WareGod ha hol ol tenangwo hobi mongwo sinai monua. 8 Monba, omaga yon ki bir erekiang pare moli hoyo. Yon ering mole hahagu sire dikio. Nigi nagi di pinanga i bonasi wakio. Gaung ha sire ha tiwi tekio. 9 Niarihobi hasu dire, bal tekio. Homa nomanigoling nigi dongwo singa i haya aidolinia.

10 Aidole sigare kule nomani hon i sigiudire wayo. Ware sigare kule nomani honi sigiu dire wananga i, God nin sigare kulni tomia wanua. God nin sigare kul ni tereninmongwomerimole wanana dire ni a yote momua. Molere God ninmongwomaingpir po sinana dire yon wu bilere i tibi ol nite momua. 11 Yu ol na tongwo iwe, Godnan arihobi na hanere, i Simbu momua,i Papua momua, i Yuda momua, i kraungpungwo momua, i kraung pirikungwo mo-mua, i memini pir po sungwo momua, imemini pir po sikungwo momua, singabamomua, yal binamomua, dire ebir sikimua.Sikimia Kraist nin kungwo monia, yon wubungure Kraist kina u tani pire pana galegale monua.

Nan ari yong miling tongwo meri wine oleyona milna tenaminga ha

12 Ena ni yalhobi God kul engwo mo-nia. God miling ala pania, nin wang aungmonana dire nu ke ni tomua. Tomia pirearihobi miling pir tere, omin haung gole,yon ura dinangure, yonmilni tere, nin hanipinanga ya ime sinangure, tal dime dire olwanga i, tal oun dongwo u kwaling pera di-nangworai, wara kere pi pi ole nimnimolio.13Arihobi aki di tere, ni yalhobimonga sinai tal nigi dongwo ol ni tenangworai, hanuning si olere, ol na tengarai pring pamba,i ole ni teiwa di to. Kraist ni tal gogo olwanga prin i ole ni tomia. Tongwo merini ere yal hobi i ole tenanga pamua. 14 Tearihobi para weni yonmilni tenanga Kraistgamahobo tani mole nimni monanua. Yonmilni tenanga, ni ha maing pir tenga hobisipapa sire bir danamua. 15 Ni nomani susu sire tal olale, di pinanga, Kraist yon auradi ni tere di ba bol ni tenangure ha mainghol nala di pinanga meri wayo. Ni Kraistgamahobo monga hobi yol taniga monanadire God yon aura di ni tere nu ke ni tomua.Tongwo ipire God haung haung ol na tengawai piriwa di tere tere molio. 16 Kraist hamaing di tibi olungwo pinga i, bona si erea i si wayo. Ware arihobi ha nir si teraladinanga, memini pangwo i wa dure pir posire ha nir si to. Tere God nin maa e tereyon milni terala dire ul sam ire, ul geralire, ha maing ul nin ha dire nomani tere dito. 17 Ena ni yalhobi ha dire tal ta olala dipinanga i, yulang hong yal Yisas haang dal

Page 289: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 3:18 286 Kolosi 4:13yuwo ere, nabe God ol na tenga wai piriwadi tere oli nanga pamua.

Yal al gir hobi kina ol wanangwo ha18 Ena al hobo, winimbi grang wine ole

molio. Monangiwe, ha maing pungwo arimemini pangwo meri wine ole moli nangapamua. 19 Yalhobo, ni yalhobi eunbi yonmilni tere, pana gale, tal gogo ol tekio.20Kumil ama hobo, ni gir hobi nimai nabingrang wine olo. Onanga, God ni wai hana-mua. 21 Irang aang hobo, ni gir kul nengahobi aki di tere, a yo te to. Kela kule,di miling kule tenanga, nigi de pire, hadinanga wine ol ni tekinamua.

Honagi hong yal honagi kene ongwo yal-hobi kina ol wanangwo ha

22-23 Honagi ol tenga hobo, ni keneongwo hobi honagi ha dinangwo wine olto. Kene ongwo yal i, ni hanangwo banina hanama hanama dire honagi nega direolere, ni hankinangwo bani omin pegehonagi olkio. Yu onangiwe, kene ongwoyal i honagi tani taman. Yal Yisas honagiol tenanga pamia, nomani i pi honagi banitani ere ol temolo. God obil nawai hanamadire honagi nega dire olo. Olere yonhoregaonangure honagi wine ole ol te molo. 24Olte monanga yal Kraist nin a nongwo ebirsire ha te ni tenangwo inanga pire nu keni tomua. Honagi hong yal Kraist tanimomua. 25Honagi nega dire ol tekire ominpege honagi onanga, nin ol tenanga meritobo ereyu ni tenangwo pamua. God aripara weni kunung kunungmoma di hamia,honagi ol tongwo meri tobo kunung piretenangwo pamua.

41 Honagi kene ongwo hobo, ni kene

ongwo yal God hamen bani mole kwi hanmomia. Mongwo i pire ni ari honagi ol nitongwo hobi tau nigi de hanere, tau waihankio. Kunung kunung momia di hanerehonagi kunung kunung ebir si to.

God ha di tere tere amane dime dire mo-nanga ha

2 Ena ni God ha di te monanga, gintani dire ya molkio. Haung haung di tereoine holgi di molo. Molere God ha ditenanga gran pera dire nomani te bantabanta olekio. Olekire God tani pir tere ol

wai ol na tengawai piriwa di tere teremolo.3Na Pol molga i pire God aki di na tenamadire sirin bol to. God ha maing ari nir siteralga pire God hol bala di na tenama diresirin bol to. Te Kraist gol na tere ol wai olna tongwo ha memini kul si pangwo i, ditibi ol teralga pire God sirin bol to. Te naKraist ol wai ol na tongwo ha i memini ditibi ol tega ipire halabusi pai moliwa. 4 Teha i nir si teralga ari hobi memini gintanipir po sinama dire God sirin bol to.

5 Kraist pir tekinangwo ari monangwobani pi monanga, molere tal wai ol to.Tenanga yal hobi yong ura dinangure hamaing boling kul tengere pirere u Kraistdoling bole memini pangwo i pinamua.6 Ni yalhobi ha wai panangwo mone direnugun baneng enangure ha ura panangwodo. Yal ta ha maing memini pirikire uresirin bonangworai, ni di tibi ol tenania, kwiol molo.

Pol Tikikas Onisimas kina bai nu si Kolosimalgi hobi olungwo ha

7 Nan enambi yona milna tegere yalYisas honagi wai ol tere ha maing di tibiolungwo yal Tikikas, ni pir po sinana direna molga maing di tibi ol ni tenamia. 8Nayalhobi mominga maing pir po sinanio, tenima sire monana dire yali bai nu si niyalhobi monga bani oliwa. Yal i tani ta bainu sikia. 9Ni gamna hobo ta na yona milnatominga yal Onisimas kina ereho bai nu sioliwa. Unangwo ure na ol waminga maingdi ba bol ni tenangure pirala dinanua.

Pol Kolosi arihobi yahuno mol dinio, ditongwo ha

10 Na halabusi ereho pai mobilga yalAristakas wai piriwa di ni tomua. YalBanabas yong yal Mak para wai piriwa dini tomua. Pasi ta haya bol ni teya, Makunangwo pana gal to. 11 Yosua Yastashaang su engwo yali ere wai piriwa di nitomua. Yasu i Yuda ari momia, God keneongwo bani di ba bominga honagi Yuda ariyasuri obil mining aki di na tomua. 12 Nigamnahobi Kraist Yisas honagi ol tongwoyal Epapras erewai piriwa di ni tomua. Yal ihaunghaungGod aki di ni tenangurenimnimole God ha dungwo i, memini para wenipir po sire wine onana dire, yulang boleGod sirin bol tomua. 13 Epapras iwe, ni

Page 290: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Kolosi 4:14 287 Kolosi 4:18Kolosi malgi hobi ire, Leodisia malgi hobiire, Hirapolis malgi hobi ire dire, honagi olni terala dire, yulang bongwo na haniwa.14 Dokta yona milna tominga yal Luk waipiriwa di ni tongure, te Yal Dimas ere parawai piriwa di ni tomua.

15 Ena Leodisia malgi ha maing pirmongwo hobi Pol pasi bole wai pir ni teyadimua di to. Al Nimpa Pol wai pir ni teyadimua di tere, al i oo kepangwo ala u kubole ha maing pungwo hobi para wai pirni tomua di to. 16 Ni Kolosi malgi mongahobi pasi i kere pinanga pirere, hon nu siLeodisia malgi ha maing pir mongwo hobito. Te Leodisia malgi pasi bol tega i honi unangure, ni Kolosi malgi arihobi kerepiro. 17Kere pire yal Akipas yu di to. “Ni yalYisas honagi ni tongwo inga i nimnimole olmolo.”

18 Na Pol molia. Mole ha mining bolengwo i, na nan bolga ana bining dimiahano. Na halabusi pai molga i pire nomanisi pir na to. God pirari pare ol wai ol natongwo i ni monga bani u tibi pire pai omo.

Page 291: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Tesalonaika 1:1 288 1 Tesalonaika 2:5

Pol Tesalonaika malgi hobipasi homa bole tongwo

1 Ena na Pol molia. Molgere Sailas ire,Timoti ire dire han mongure na Tesalon-aika malgi ke pare Yisas pir tere tabin tanimonga hobi kere pinana dire pasi bol niteiwa. Tegere, nan nabe God ire, pi tegeeminga yal Yisas Kraist ire dire, ol wai olni tere si hon e ni tongwo i pir tere yasurigamahobo monua. Monia God pirari pareol wai ol na tongwo te yon ura dinangurehamen tare au dungwo i ni monga bani utibi pire pai omo.

Tesalonaika arihobi Yisas pir tere tabin tanimole tal dime dire ol wangwo ha

2 Ena na God kina ha wai obilga haung niarihobi Yisas pir tere grang ha wine ongai wai pirere aki di ni tenama dire God hadi tere tere mominua. 3 Te Yisas ol wai olna tongwo ipire God honagi ol tere monio,te Yisas arihobi kina yon milni tere honaginega dire ol wanio, te nan hobana blingmemini yal Yisas Kraist gauna hon na teremol pai wai na tenangwo iralga pamia dipire a i si ware kwi monua. Monga ipireGod ha di tominga haung ni tal ol wangamaing nomani si pire di tominua.

4 Ena yahuna hobo, God yong miling nitomia. Tere yali nin wang aung monanadire ni pare emua. 5NaginaGodolwai ol natongwohamaing i ure di ni tominga i granaobil di ni tominga paikimia, God Kwiangyona wu bilere ol nimni mol na tongure hamaing di ni tominua. Yu ol na tongwo ipireha diminga i ha pangwo dimia di pire pirtenua. Te na gina aki di ni tenamna direol waminga i maing hanere pir po sinua.6 Singa i sire na gina tal ol waminga meridoling bole onua. Olere hobana Yisas olwangwo meri ol wanua. Ware ha maingpir tere wine onga i arihobi nigi de haneretal gogo ol ni tongure talime oun dongwou ni au simba, God kwiang yon wu bilereaura di ni tomia yonhorega ongure nomanisi gogo dalkinua. 7 Dalkire tal ol wanga iMasedonia Probins Akaia Probins ari Yisaspir tongwo hobi han pirere dolni bomua.Bongwo ipire God ni kul ere ni pare engwo

mona di haminua. 8 Te God ha maing ditibi olinga iwe, Masedonia Probins AkaiaProbins ari tau obil pirikimia, ari wiyolbanta banta ke pangwo hobi para pimua.Pungwo ipire, Yisas pir tere tal ol wangamaing hon boleng kul tekinaminga pamua.9 Ena homa ni monga bani ugere pana galna tere aki di na tenua. Tenga maingari para weni pirere di tibi ol na tomua.Tongwo i pana gal na tenga i, maing obildi tibi ol na tekimia, so gal bala hulu, giaongwo, kumoigi pangwo a i wanga i parapisole nomani si kulu sire mol pai hong yalGod tani pir tere wine ona dungwo piriwa.10 Pirigere tal nigi dongwo ol waminga i,God na sinamba, nin wang Yisas aki di naterala dire golere algi ya bomia, God ninuling yungure aire ere hamen bani omua.Pire hon siina di ya ime unangwo ipirekwi mona dungwo piriwa. Pirigere ni olwangamaing arihobi boleng kul na tongwopiria, na hon arihobi di tibi ol tenamingapaikimua.

2Pol Tesalonaika malgi honagi ol tongwo ha

1 Ena yahuna hobo, na homa ni mongabani uminia. Ure ha maing di tibi ol nitominga i, ni ari tau Yisas pir tekino? Pirtere nin han po sire a i si wanua. 2 HomaPilipaimalgimolere nimonga bani uminia.Ure mominga gin i, arihobi na sire galeol gogo dal na tomua dungwo pinirawa.Arihobi na sire gale ol gogo dal na tomba,ni monga bani ure hon na sire gale ol gogodal na tenama dire kul pirikire God nomanina tongurenimnimoleGodhamaingdi tibiol ni tominua. Ap 16:19-24; 17:1-9

3 Tominga ha i, a i si ware pir sina enua.Enga ha i kraun sire ha nigi dongwo tadi tibi olekiminio, te na wou sire tal gogool ware ha nir si ni tekiminio, te hasukera kule bal ni tekiminua. 4 Te ha nir sini tominga i, God ha maing dimia. Goddi tibi ol na tongwo pire di ni tominua.God na mominga maing han po sire nawai moma di hanere, nomani na tongureha i nir si ni tominua. Arihobi na waihanama dire ha nir si ni tekiminba, God nawai hanama dire ha maing di ni tominua.Tomingere God nin na nomani si piminga i,ebir sire han po simua. 5Na ha ura pangwo

Page 292: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Tesalonaika 2:6 289 1 Tesalonaika 3:3dire kraun sire yon a ura dimingere, pirtenana dire ta di ni tekiminua. Ni tal waia nenga hobi na tenana dire yona inaninggirungure ta dikiminua. Yu ominga i ninin maing para pir po sinio, te God parahamua. 6Na nan hana awala gamingere, niari wiyol para weni hana wangere, singabamonamna dire ta dikiminua. 7 Na gamnaaposel hobi Godhonagi ol tere hamaingnirsi ni tominga ipire, na hanaware tobo na todinaminba, ta dikiminua. Dikire na gina niyalhobi kina mole hamil ha sikiminia, aanghobi gir kene ongwo meri na gina miningbole omena haung gole molere kene ol nitominirawa. 8 Tere na gina yona milna nitere, God ol wai ol na tongwo ha di tibi olni tenamna dire wara keminua. Kere ni uwai nanga ipire ha nir si ni tominua. Na akidi ni te mole gonaminga i ta mamia, ni uwai nanua. 9 Gir hobo, na homa ha maingnir si ni tominga i, na gina hobi girungwotangwo God ha maing nir si ni tere nanyona honagi ole diminua. Na ha maingnir si ni tominga i, tobo na tekinana dire,nan yona honagi nega dire ole ire nominua.Nominga i ni para hanere pir po sinua.Singa i sire ha maing di ni tega ha pangwodima di pinua. 10 Ni Yisas pir tenga hobina gina tal digan ta olkiminia, God nomanisi pungwo meri wine ole tal dime dire olwaminga maing han po singere, te Godpara na hamua. 11 Irang gir hobi krehamantere a yo te tongwo mere na ni arihobi hamaing a i si ware, oine holgi di monanadire, krehaman ni tere a yo te ni tominua.12 God kene ol ni te molere, egin wai galni tomia, kene ol ware nin wangwo meriwanana dire krehaman ni tere a yo te nitominua.

Tesalonaika yalhobi tal oun dongwo u ausimba, tamamia dire hamaing a i si ware nimnimongwo ha

13 Ena na gina God ha maing di tibi olni tomingere, ari hang pangwo di wamadi pirikinia, God hang pangwo dimia dipire a i si wanua. Wanga ipire na ginahobi haung haung God ha di tominga gini, ni ha maing a i si ware ol wanga hani,God di tibi ol tere wai piminua di tere teremominua. Te God ol wai ol na tongwo hai pir tere monga hobi, nomani sinali ulgisire ul panamba, ha i yol e pingere si hon

e ni te momua. Mongure wine ole dolingbonua. 14 Ena girhobo, Yudia ganba Yudaarihobi enin tau Yisas pir tere ari tabintani mongwo hobi sire gale ol gogo daltomua. Tongwo meri ni eni hobi ni Yisasol wangwo meri ware pir tenga i, hanerenigi de pir ni tere, ni sire gale ol gogo dal nitomua. 15 Ena Yuda arihobi singaba Yisassi golere, God hana togu homa malungwohobi si gole dimia. Si gole nan na dolnai mena olungure uminua. Te ol wangwo iGod nigi de hamia. Hangure Yuda arihobiari paraweni kiang pai tere i kura ol tomua.16 Na gina wiyol tau mongwo bani piresigare kule u wai nangwo pire, ha maing ditibi ol tenamna dire ominba, Yuda arihobiwiyol hobi God sigare kul tekinamia, ha iditekio dire, hol pera di na tomua. Yu oliongwo ongwo omaga ongwo i, kara nigiweni domia pring bir pamia, God yong ki etongure gul ire ire mongure para haminua.

Pol yalhobi hon harala di pungwo ha17 Ena gir hobo, ni monga bani aidole ere

banta ominga i, pi mole haung obilga ni wadi pimingere milna gul simua. Simba, nanomani ni ni tere mominua. 18 Molere naPol nimonga bani urala di pire piremoliba,kwia nigi dongwo Seten kwaling pera di natomia, uralga paikimua. 19 Paikimba, emgihobanaYisas hon siina di unangwo, na ginahonagi omingere ni u wai onga i hanere,na honagi omingawai pamadi pireremilnapinamua. 20Te ni Yisas pir tere wine onga ina honagi omingawai pama di pire nomanisi pimingere yona horega omua.

3Yalhobi Yisas pir tongwo i nimni monama

dire, Timoti bai nu si olungwo ha1 Ena ni monga bani na yasu hobi un-

amna dire kwi ole ole mominba, unamingahol dikimia dire, nomani si gogo dalegamna hobo ta, yal Timoti, na yasuri baisi olaminua. 2 Yal Timoti iwe, God honagiyal mole Kraist ol wai ol na tongwo ha i ditibi olungwo yal momia. Ni yalhobi God hamaing a i si ware monga i, nimni monanadire, yal Timoti ni monga bani po dire bainu si olere, na yasuAtensmalgi yamobilua.3 Arihobi ni sire gale gul oun dongwo nitongwo i, ha maing hol aidolekinana dire,yal Timoti bai nu si olebilua. God nan na

Page 293: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Tesalonaika 3:4 290 1 Tesalonaika 4:12pare ere arihobi gul ni tenamua dimiraya.4 Na homa ni kina mole emgi arihobi nanha maing hol wanaminga hanere, nigi depire ni sire gale ol gogo dal ni tenamua digameri irai, omaga yu ol ni tongure hanua.5 Yu ongwo ipire na uning si molkiba, yalTimoti nu siga i, ni ha maing a i si wangamaing hanere, ure di tibi ol na tenangwopirala dire nu siwa. Te Seten ni kraunsinangwo bol yare ha maing hol aidolanga,na homa gul honagi ol ni tega i, ol ya malgiolga pamia di piralua.

Timoti pire ure yalhobi mol pai ongwomaing di tibi olungure Pol wai pungwo ha

6 Ena Timoti ni monga bani mole ure nital ol wanga maing di tibi ol na tongwowai piminua. Piminga ha i yu di na to-mia, “yalhobi God ha maing a i si warepir tenio, te ening hobi aki di tere yonmilni tenio, te na ni ni hanamna di pirewara ke mominga meri, ni gamna wai pirna tere na harala dire mona” dungurepiminua. 7 Pimingere yalhobi na sire galetal oun dongwo ol na tomia milna si waiole ayo tal onamne di piminba, tal ol wangamaing di tibi ol na tomia, tal oun dongwool na tongwo i tamama di pire kraunaaulekiminua. 8 Aulekiminga ha i meminiyu pamia, ni Yisas ol wai ol na tongwopamia dire a i si wakinanga, na nomanisi gogo dale gonaminga pamba, a i si wa-nia hon mominua. 9 Molere ni ol wangamaing pirere God wai piminua di tomingapamua. Ni tal wai ol wanga i na pimingereyona horega ongure, God ni arihobi talwai ol tenua di tominua. 10 Tere girungwotangwo ni monga bani urere, ha maing taupirikinga ha i, di tibi ol ni tenamna dire Godsirin bol tere tere mominua.

God Pol po di tenangwo Tesalonaika naladire God sirin bol te mongwo ha

11 Ena nabe God ire, hobana Yisas iredire, ni monga bani unaminga hol ta i tibiol na tere, na aule ire unama dire Godsirin bol tominua. 12 Na yona milna nitominga meri, ni ening hobi yon milni ereyu tengere u bir nama dire, God sirin boltominua. 13 Nangure pi tege eminga yalYisas ire, gamahobo ire dire ti hon u tibiunangwo haung, God maulung bani ha ta

paikimia, amane dire dire mona dire, Godsirin bol tominua.

4Tal dime dire ole wananga God wai

hanangwo ha1 Ena yahuna hobo, ha di wai si ni

tenamina piro. God ni wai hanama direkrehaman di ni tominga pinua. Pire homatauwine onba, omaga karawine onana direpi tege eminga yal Yisas hang dal wairedi ni tominua. 2 Tominga ha i, na nannomani si piminga meri pire ta dikiminia,hobana Yisas di na tongwo pire boling kulni tominga pinua. 3 God ni u wai pireamane monana di pimia. Wou sire waipama di pire ol wakinana di pimua. 4 Nial irala di pinanga yon inaning giranguregogo ikio. God arihobi kina ni yal al suri nawai hanama di pinanga ire kene olo. 5 AriGod pir tekungwo hobi al yong inaninggirungure al gogo gogo ingwo meri ikio.6Te ari enin tau hobi al ingwo i ni wou sirebal tekio. Tenanga pring bir weni panan-gure, God tobo nigi dongwo ni tenangureinanga pangwo ipire, awa di ni tomingapinua. 7 Yon inaning girungure ol wananadire ni pare ekimia, tal dime dire ol wananadire ni pare emua. 8 Krehaman ha i wineolkinanga ari mobin hal wa tenano? Tatekinania. God nin Kwiang ni tongwo yalitani mobin hal wa tenanga pamua.

9 Ena Yisas pir tongwo enin hobi yonmilni tenga maing God haya nin nomanisina i, i tibi ol ni tongure pinua. Pingaipire na ta hon pasi bol ni tekinaminua.10Masedonia Probins ari Yisas pir tongwohobi yon milni tenga i wai pamia. Pamba,yon milni kara te monanga monana dipiminua. 11 Ni yalhobi yon tani eyo. Ninhani panangwo a biyame ere yal ta olwanangwo maing ebir si tekio. Nin hanipanangwo i, a i si ware nin honagi olo,di ni tominga i hon di ni tominia wineole honagi olo. 12 Yu olere ari Yisas pirtekungwo hobi mongwo bani wananga tal-han tau na to dikinanio, te menan golki-nanio, te arihobi ni ari wai moma di hana-mua.

Gonaminba, Yisas hon u pa dire ulna yu-nangwo ha

Page 294: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Tesalonaika 4:13 291 1 Tesalonaika 5:1713 Ena yahuna hobo, ni ari tau Yisas

pir tere moli pire gongwo i, hanere no-mani susu sire, “ayo, Yisas haya humia,gongwo hobi airamo, airikinamo, tal on-ame?” di pire milni gul sungure Godpir tekungwo hobi gole airikiralga pamiadire gogo wangwo meri wakio. Airamingapamia di pire wayo. 14 Te Yisas gole honairungwo meri ari Yisas pir tere gongwohobi God uling yunangure ereyu airangwopamua. Aire Yisas kina ereho unangwopamua. 15 Ena bling memini yal ha ditibi ol tongwo meri di ni tenamina piro.Emgi Yisas hon unangwo haung, nan ariYisas pir tere hon mominga hobi homae tekinaminia, gongwo hobi aire homa ena tenamua. 16 Talhan para weni hobangyal Kraist hamen bani aidole ere ime un-amua. Ure gala erakere dinamua. Di-nangure ensel hobi kene ongwo singaba tagala bir dinamio, te God bu mugu bu di-namua. Dinangure ari homa Yisas pir teregongwo hobi homa airamua. 17 Airangurenan hon mominga hobi emgi aire kina utani pire Yisas mongwo hamen bani pirehanere kina moli naminga naminua. 18 Yuonaminga pangwo ipire, ni enin tau Yisaspir tongwohobi enin ta gongwo i, tamamiadi pire, nimni monama dire ha i di tibi oltere a ura di to.

5Kraist hon unangwo pire anon ole kwimon-

aminga ha1 Ena yahuna hobo, Yisas ti hon unamia.

Unangwo haung tal ta ta onangwo maingpara pir pisolinia, pasi bole hon nir si nitenaminga paikimua. 2 Hamen ganba kulenangwo haung arihobi pir po sikinangureyali unangwo nomani si gogo danamua.Danangwo haung i, girungwo sinamo yalta kuni nerala dire ungwo meri unamia,pir po sikinamua. 3 Ena arihobi hamenwai tamia wai pire mominua dinamba, taloun dongwo gintani u pa dinamua. Di-nangure agr gir kulala dire gul ingwo meriarihobi gul oun dongwo inamua. Ire te pibenangwo ai ta dikinamua. 4 Dikinamba,ni Yisas pir tenga hobi tal nigi dongwo olware si bongwo bani ta molkinia, unamiadire kwimonga ipire ganulun ta dikinanua.5Ni Yisas pir tenga hobi tal dime dire olere

ba bongwo bani wania, tal nigi dongwoolere si bongwo holi ta wakinua. 6 Talnigi dongwo ol wangwo hobi ul pai momia.Mongwo meri molkio. Hamen ganba kulenangwo pamia di pire kwi ole ole molio.7 Te tal nigi dongwo ole ul pai mongwohobi girungwo ul pamio, te bia nere spakongwo hobi girungwo spak omua. 8 Omba,nan tal dime dire ole ba bongwo holiwaminga hobi, spak olkire, Yisas tani ol waiol na tongwo pamia di pirere, God yonamilna tominga i, kuman mere dinangurekiana hobi na sinamba, wa kerulu di menaolaminua. Olere God tani aki di na ten-angwo pamia di pire kwi mominga i, aiyu-lang mangal hauminga meri dimia kianahobi bina bani sinamba, wa kerulu dimanbiolere nimni monaminua. Monaminga ipire ha i, a i si ware oli omino. 9 God yongki e na tongwo bani monaminga pire napare ekimia, pi tege eminga yal Yisas Kraistsi hon e na tenangure sigare kule u wainaminga ipire, God na pare emua. 10 YisasKraist gol na tere algi ya bole bina ole imia,Yisas u pa dinangwo haung gonamin mo,hon monaminga yali i tibi ole kina panagale gale moli naminua. 11 Naminga ipire,ni enin hobi tan tani hamaing hol wanamadire, yon milni tere a yo te tenga meri teretere molio.

Ha gumiling tau ya dungwo hon di tongwoha

12 Ena yahuna hobo, yal tau God hamaing nir si ni tere a yo te ni tere kene olni tongwo hobi hang a yuwo olo. 13 Olerehonagi ol ni tongwo i, nomani si pire yonmilni tere wai pir to. Tere enin hobi kinakura bolkirere pana gale molo. 14 Te omel-ing pege dire siga wangwo hobi krehamantere a yo te tenanio, te ha maing pimba,kul pirere nimni molkungwo hobi nimnimonama dire, krehaman tere a yo te ten-anio, te ha maing aidolala di pungwo hobiaki di tere a yo te to. Tere yu ol wanangwohobi Yisas wine onama dire, di gon gan oleha ura panangwo di tere nigi de pir tekio.15 Yal ta tal nigi dongwo ol ni tenangwoni hol pai hol pai dire ol tekio. Haunghaung ari para weni ha ura panangwo ditere tal wai ol to. 16 Ol tere, tal gogo olni tenangwo tamamia dire wai pire piremolo. 17 Molere girungwo tangwo God ha

Page 295: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Tesalonaika 5:18 292 1 Tesalonaika 5:28di tere teremolo. 18Molere tal oun dongwoni au sinam mo, nibil onan mo, ya monanmo, tamamia di pire God wai pir ni teiwadi tere tere molo. Ol ni tenangwo hobi,Kraist Yisas ol ware nimni mongwo meri,ni ereyu ol ware nimni monana dire God olni tere a yo te ni tenamia, God ol na tenga iwai pir ni teiwa di tere tere molo. 19 GodKwiang a yo te ni tere yon wu binangwoirai, siga wa tekirere, wine ol to. 20Tere aritauGodhamaingdi tibi ol ni tenangwo irai,piralga ha pirikia di banta po dire isime etekio. 21 Te ha maing di ni tenangwo mo,tal gumang hon dongwo ol ni tenangwo, haweni pam mo, hasu pam mo, dire, ebir sipiro. Pinanga ha weni panangwo ha i, a i siwayo. 22Tal nigi dongwo ol wangwomaingiwe, para weni aidolo.

23 Ena nan yona aura di na tongwo yalGod ni u wai nanga pire si hon e ni tomo.Te hobana bling memini yal Yisas Kraistu pa dinangwo irai gaun nomani kwianpara amane monana dire na gina God sirinbol tominua. 24 God ni ha maing a i siware Yisas doling bonanga, na kene ol niteralgere hogal ta sikinanua dungwo i hasuta dikimia, ol wai ol ni tenangure amanemonanua. 25 Ni arihobi God sirin bol ten-gere aki di na tenamia sirin bol to. 26Yisaspir tenga ari yal al hobi kulere, na ginayong miling ni tomua di to.

27 Ena pasi bominga i, Yisas pir tongwohobi para weni kere di tengere, arihobipinamia di tibi ol to. Tekinanga Yisas niaidolamue. 28Nan pi tege eminga yal YisasKraist pirari pare to bolo i ure pule a siribisi na tongwo i ni monga bani u tibi pire paiomo.

Page 296: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Tesalonaika 1:1 293 2 Tesalonaika 2:4

Pol Tesalonaika malgi hobipasi emgi bole tongwi.

1 Ena na Pol molia. Molgere Sailas ire,Timoti ire dire han mongure Tesalonaikamalgi ke pare Yisas pir tenga hobi kerepinana dire pasi bol ni teiwa. Tegere nannabe God ire, nan pi tege eminga yal YisasKraist ire dire ol wai ol ni tere si hon eni tongwo i pir tenua. 2 Tenia nabe Godire, yulang hong Yisas Kraist ire dire, piraripare a siribi sire ol wai ol na tongwo, te yonura dinangure hamen tare au dungwo i, nimonga bani u tibi pire pai omo.

Pol God Tesalonaika ari ol tenga wai piriwadire maa e tongwo ha

3 Ena yahuna hobo, God obil ol wai ol natomia dire a i si wanga i, sipapa sire u biromio, te yon milni tere u tani onga i, erepara sipapa sire u bir omua. Yu onga ipireTesalonaika arihobi ol wangwo wai pamuadire haung haung God maa e tenamingapamua. 4 Te ni ol wanga i, wiyol Kraistpir tere ari tabin mongwo hobi onga waipamua dire han awala gaminua. Gamingai, “ari hobi ni sire gale tal oun dongwo ol nitongure gul inba, Kraist pir tenga i nimnimongure bol haure oli onua,” di tominua.

God na ebir si wai weni olangwo ha5 Ena ol gogo dal ni tongure God hobang

si tekimia. Tekungwo i God tal gogo ol nitomo? Ta ol ni tekimia nin gamahobo mo-nana dire tal oun dongwo u ni au sungwoi aki di ni tomua. Tongure ni yalhobinimni mole u wai onia, pire God nin gama-hobo mongere kene ol ni te monamua.6Monangure tau ni sire gale ol gogo dal nitongwo hobi, God pring hon aina di ten-angwo gul bir inamua. Inangwiwe, nin ebirsi tenangwo i wai pamua. 7-8 Pangure Yu-lang Hong Yisas kwia ensel nona pangwohobi kina hamen bani aidole, endo bir ireunangwo haung, omaga ni nan gul ire iremominga hobi, erin mol gwi sire mon-aminga bani i tibi ol na tenamio, te Godtalhan para weni hobang moma di pirikirenan pi tege eminga yal, Yisas, gol na tereol wai ol na tomia di pire wine olkungwohobi, gul bir weni tenamua. 9 Gul bir weni

tenangwiwe, God kene ol tekirere yulangtekungure au dikungwo bani pi mole gulobil obil i monangwo bani monamua. 10 Tegul bir weni tenangwo haung iwe, nan pitege eminga yal Yisas pir tominga hobi, gu-mana tere maa e tenaminga pire unamia,nan wai pinamingere yalhobi gul tenamua.Tenangure na Yisas gol na tere ol wai ol natomua diminga ha i, yol e pir tenia, Yisasunangwo na ebina hobo monua dinangureguman tere maa e tenanua.

Tesalonaika arihobi God aki di tenama direPol sirin bol tongwo ha

11 Ena God yu ol tenangure ni yalhobiGod gamahobomonania, God ni pare erere,sigare kul ni tenangure u wai pire amanemonua di hanama dire, haung haung Godsirin bol tominua. Tomingere God yulangni tenangure, ni yalhobi amane molala dionga meri monangere te, God tani yulangna tomia dire, hamaing honagi onga i u birnama dire God sirin bol te mominua. 12Talyu onanga i, nan pi tege eminga yal Yisas tihon unangwo haung, God Kraist kina piraripare to bir hole a siribi si ni tomia, Yisasni hani awala ganangure, te ni yali haangawala gananua.

2Lo isusu olangwo yal nigi dongwo ta tal ol

wanangwo ha1 Ena yahuno hobo, pi tege eminga yal

Yisas Kraist ti hon unangwo, nan yalhobi piku bolere gumana tenaminga maing, di nitenaminia piro. 2Unangwo haung nomanisusu sikio. Yal tau “kwi monga yal iraiomaga unamua” dimia. Yal i nin nomanisi pire awa ha tani dire yu dim mo, hamaing di tibi ol tere dim mo, Pol pasi bolna tere dimua dim mo? 3 Yu dungwo i, nibal ni terala dire dimia. Na homa meminidi tibi ol ni tega haya pinia, ganulun direha pangwo dima dire yol e pir tekio. Homaari miki weni God talhan para weni hobangtanimole kene ol na tomia di pirikire, isimee tere nin gaung pir yuwo ere hasu hamaing nir si tere ol wanamio, te God grangha para weni isusu ol tongwo yal i u tibiunamia, emgi weni Kraist unamua. EnaGod isime e tere grangha isusu olangwoyalnigi dongwo iwe, God endo de pangwo banipo ditenangwo pamua. 4 Yal iwe, ganba

Page 297: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Tesalonaika 2:5 294 2 Tesalonaika 3:7arihobi tal tau maa e tongwo hobi hon etekinama dire mana di tere God kiang paitomia. Tere nin gaung pir yuwo ere, na nanhamen ganba singaba tani moliwa dire,God blingmining oo ala pimole na nanGodmolia ni arihobi maa e na to dinamua.

5 Ena na homa u ni monga bani mole,arihobi God isime e tenangure yal nigidongwo i, u tibi unamua di ni tega irai,nomani si pire kwi han molkino? 6ArihobiGod isime e tenangure yal nigi dongwoi u tibi unamba, tal ta hol si pera diredimua di ni tega para pir po siniraya. EmgiGod ba engwo haung u tibi unangwo gini, yal nigi dongwo i, i tibi olangwo parahanaminua. 7 Ena arihobi God talhan paraweni hobang tani mole kene ol na tomadi pirikire, isime e tere hasu ha maing diwangwo hobi tau omaga honagi kul si olwanangure arihobi ol wama di hankimua.Hankimba, God isime e tongwo yal nigidongwo i, kwaling pera ditongwo yal i, ai sitenangwo, yal nigi dongwo u tibi unamuadiga pinga irai unamia. 8 Unangure yalnigi dongwo i unamua. Unangure pi tegeeminga yal Yisas God yulang nabilungwoire ti hon unangwo haung, grang ha direyulang nabilungwo i sinangure yal nigidongwo i gonamua. 9 Gonamba, homagolkungwo haung yal nigi dongwo iwe,Seten yong wu bilere yulang tenangure,tal nimni mongwo maing maing olere, talgumang hon dongwo maing maing hasuol wanamua. 10 Ware ari endo de pangwobani nangwo hobi kraung sire kela kulte i nangure ha pangwo dima dire pirtenamua. Tere yalhobi God ha maing hapangwo dima di pire a i si wanangwo Godnin aki di inangwo pamba, a i si wakimiaendo de pangwo bani namua. 11 Nangwoipire kela kul tenangwo ha tau unangwoGod han uning si olere bai nu si olamia.Olangure arihobi ha pangwo dima di pirea i si wanamua. 12 Ware God ha maingha pangwo dima di pirkire tal nigi dongwoolga i wai pama dire ol wangwo hobi, Godyong ki e tere tobo nigi dongwo tenanguregul inamua.

13 Inamba, Yal Kraist yong miling nitomia, GodKwiangni yalhobi homa yonwubilere si hon e ni te mongure, te God hapangwo di engwo i pir tenia, sigare kule u

wai nana dire God ni pare emua. Engwoipire na God onga wai piminua dire maa etominua. 14 Ena pi tege eminga yal YisasKraist talhan para weni hobang mole keneonangwo haung ni yalhobi kina ereho keneonana dire, nan Kraist gol na tomua di nitominga ha i pir tenana wo dire God ni galadimua. 15 Dungwo ipire enambi hobo, naha maing nir si tere grana ha di ni tominmo, pasi bol ni tominga i, a i si ware nimnimolo.

16Enananpi tege eminga yal Yisas Kraistire, nan nabe God ire dire, yong miling natere pirari pare ol wai ol na tomia aki di nateralua dungwo ha i, a i sire hasu dikimuadi pire, yon imaulung ware nomani sususikiminua. 17 Sikiminga ipire Yisas KraistGod kina tal dime dire olere ha pangwo obildire yon nimni monangure monana direyon wu bilo dire God di tominua.

3Ni Tesalonaika yalhobi God na gina aki di

na tenama dire sirin bol to.1 Ena yahuna hobo, ha di wai si ni tenam-

ina piro. Ha maing di ni tominga gintanipir tere ha pangwo dinua dire awala gangameri, ari wiyol hobi hamaing di tenamingaere yu gintani pir tere ha pangwo dinuadire, ha i awala ganama dire God sirin bolto. 2 Te na gina hobi ha maing di te iomingere, ari tal digan ol wangwo hobipir tekire na han honamia. Holkinamadire God sirin bol tengere na kene ol natenamua.

3 Ena nan pi Kraist kina si daulamingahogal ta sikinaminia. Seten ni tal gogoonana dire kraun sinamba, ni nimni mo-nana dire Kraist kuman kine ni tenamua.4Kraist na gina yonawubungure ni yalhobital tau olo di ni tominga meri, wine ole olpisole sole oli nana di piminua. 5Kraist yonwubilere yulang ni tere, God yonmilni terenimni monana dire, a yo te ni tomo.

Ari para weni honagi olo ditongwo ha6 Ena yahuna hobo, pi tege eminga

yal Yisas Kraist haang pangwo meri wineonana dire, krehaman ha ditenamina piro.Yal ta ha diminga wine olkire, siga warehonagi olkinangwo yali pana gal tekio.7 Na yalhobi ni monga bani mole yonahonagi nega dire oli ominga meri olalga

Page 298: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Tesalonaika 3:8 295 2 Tesalonaika 3:18pamia di pinua. 8 Me heba na tongwohobi ya nenaminga na tomia dire neki-minia, tobo tere nominua. Nere ha mainghonagi ol ni tominga i, tobo na tenanadire olkiminia, girungwo tangwo nan yonahonagi olere, moni ire homena bring sirenominua. 9 Nere na ha maing honagi olni tominga i, tobo na to dinaminga pamba,na ominga mere ni ereyu yon honagi olwanana dire tobo na to di ni tekiminua.10 Tekirere homa na gina u ni monga banimole krehaman ha yu di ni tominiraya,“Yal tau yong honagi olkinangwo yal ihomena tekio.” 11 Yu diminga i talongwodima di pine? Ni monga sina i yal tauYisas omaga unamua dire kwi mole yonghonagi olkimia, yal tau honagi olere talhantau i tibi ole a nongwo i, hanere hawaiol wama dungwo pire diminua. 12 Yonghonagi olkire siga wangwo hobi, pi tegeeminga yal Yisas Kraist haangpangwo ipireyu ditominia, “Ami di mole yon honagi oleya nenana dire di ni tominua. 13 Yahunahobo, ni yalhobi arihobi awai ole homenatenga i, nigi de pirikire wine ole te molo.

14 Ena na ni siga wakire yon honagi olodire pasi bol ni tominga ha i, yal ta wineolkinangwo yal i gai gonama dire panagal tekio. 15 Diminga i kiani pai tenanadire dikiminia, enin ta monangwo ipire ayo te tengere nomani si kulu sinama dirediminua.

Ha gumiling tau ya dungwo ha16 Ena hamen wai tangure yona aura

dungwo hong yal Kraist, haung haung niyon aura di ni te monamue. Mole u ni sidaulangure kina ereho moli nanue. 17 Nanan Pol molia. Molere yahuna dire anapera dire bol ni teya ana bini hano. Hanereowo Pol nin bongwo pamia, yal ta hasu naPol moliwa dire bolkimia di pinana dire bolni teiwa. 18 Nan hobana bling memini yalYisas Kraist pirari pare ol wai ol na tongwoi ni monga bani pare pai omo.

Page 299: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 1:1 296 1 Timoti 1:17

1 Timoti1 Ena na Pol molia. Nan nabe God ire,

emgi ure aki di na tenama di pire pi tegeeminga yal Kraist Yisas ire dire, Kraist Yisasgamahobo aposel mole ha maing honagiolo di na tongure olmoliwa. 2Yal Timoti ye,homa yal tau hamaing nir si ni tongwopireyol e pir tengere ni na kina yona tani ebilgai, na wana monangwo meri monia.Pasi ikere pinana dire bol ni teiwa. Ena nan nabeGod ire, nan pi tege eminga yal Kraist Yisasire dire, pirari pare ol wai ol ni tere, milnipir ni tere ni God kina gumanpule ire u taninanga ipire yon aura di ni tomue.

Ari tau hasu ha maing nir si ni tenangwopir tekinanga ha

3 Homa na Masedonia probins nala dioga haung, Epesas malgi molo di ni tegaraihon di ni teya molo. Epesas malgi iwe,hasu ha maing hon i sina sina ure nir sitomia, mana dire hobang si to. 4 Yudarikwiang moya homa ainere ainere moliungwo maing omaga ha pore ongwo i, habolbin miki dire God pir tekinanga pamiapisolo dito. Kraist obil gol na tere ol waiol na tongwo ha i, obil pir tenaminga teremoli pire yona ura dinangure u wai nangahol taniga dimua dito. 5 Na krehamanha di tega i, ari hobi nomani su su sikirenomani wai panamio, te tal nigi dongwool waga prina wai simua di pinamio, teKraist taniga sigare kul na tomia di pina-mua. Pinangwo ipire ari hobi God kinayong miling tenama dire, krehaman haditeiwa. 6 Ha sui tai dire mibi dire bol egai, yalhobi aidolere ha diriyala ole bolbindirala dire ha ta nega dire nir si tomua.7 Tongwo yal i God Lo krehaman ha nir siterala di omba, nin ha di wangwo i meminipirikimio, te God Lo krehaman di engwo iere para memini pirikimua. Pirikimba, hamiki dun sire dimua.

8 Ena God Lo iwe, God memini pangwomeri wine onangwo wai pamia. Ari talnigi dongwo ol wangwo hobi haang pamia.Pangwo ipire yal ta ari tal nigi dongwool wangwo hobi hon olkinama dire GodLo krehaman ha ana holo holo di tibi oltongwo pama di piminua. 9-10 Te amane

mongwo hobi, tal dime dire ol wamia,Lo ana holo holo wine olo di tenangwopaikimua. Paikimba, Lo isusu ol tongwohobi ire, God memini pangwo meri wineolkungwo hobi ire, irang aang nin si goleari tau si gongwo hobi ire, yal al wou siwangwo hobi ire, yal enin ta i al parungwohobi ire, yal ta kuni tol di ire kul nerehobang tobo na tere yal i inanua dungwohobi ire, hasu di wangwo hobi ire, te hasui ha weni ala ole di wangwo hobi ire, Godgrangha pinangwohapirikire isime engwohobi ire dire, yalhobi God Lo ana holo holowine olo ditere nir si tenangwo pamua.11 Ena God grang ha iwe, Kraist gol na tereol wai ol na tongure u wai ominga ha iyulang hong yal God di tibi ol to di na tomiadi tibi ol teiwa.

Godmilna pir na tere ol na tengawai piriwadire Pol God maa e tongwo ha

12 Ena pi tege eminga yal Kraist Yisas nawai hanere na honagi onama dire nomanina tongure nimni mole honagi olga ipirewai pir teiwa. 13 Homa Kraist ol wai olna tomia di pirikire God gaung ha siregamahobi sire gale ol gogo dal teiwa. Teiba,na tal gogo ol waiya di pirikia Kraist gama-hobo ta molkiba, God milna pir na tere nasikimua. 14 Sikire God pirari pare tol birhole na tomia na Yisas doling bole yol e pirtere yonamilna temoliwa. 15Ha ta ha wenimere dimia a i si ware pir tomno. KraistYisas, nan tal nigi dongwo ol wamingahobi sigare kul teralga u wai nama direganba bania u tibi emia. Ari hobi tal nigidongwo obil ol wamba, na homa miki weniol ware digan moliwa. 16 Moliba, Godna nigi de hanangwo na sikimia talongwomilna pir na tome? Na nigi weni deiba,Kraist Yisas nin algi ya bole sigare kul natongure u wai oiya, ari hobi na hanereyal i nigi weni domiraba, Kraist ol wai oltongure u wai ongwo pamia di hanere, nanari para u wai ongwo meri namna direKraist Yisas pir tere doling bonamina dipinamia. Pinangwo hobi nomani wai ire,mol panangwo bani panamua. 17 God tal-han para weni hobangmomio, golkinamio,gumang hankiminio, kwia para a ime oltere God tani mo hora kumua. Kungwoipire haang awala gale, gumana te mon-aminga monaminue. Para yu.

Page 300: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 1:18 297 1 Timoti 3:3Timoti ha maing honagi nega dire ole tal

nigi dongwo a ime ol ni tenangwo pire kwi hanmolo ditongwo ha.

18 Ena Timoti gir waiye, ha tawine onanadire di ni teralia piro. Hamen haya yal tauTimoti God honagi nega dire onamua direawa ha dungwo meri na di ni teralia piro.Tal nigi dongwo hong yalhobi honagi negadire onamia, ni nimni mole hobang si tereha maing honagi olo. 19 Ni ha maing arihobi wine onama dire ha nir si tenga merininwine ole a i si wayo. Wakinanga yalhobihasu dinua dire God pir tekinamua. Aritau God ha maing dungwo pire ha pangwodima di pimba, a i si ware pir sina ekimua.Ekungwo i kire Yisas pir tongwo i, isusu oltomua. 20 Tongwo hobi Haimenias Alek-sanda gamahobi kina momua. Yasuri Godha yong i tongure Seten kene ongwo banimolo di tega mole, Seten gul oun dongwotenangure nomani si kulu sire God gaungha hon si tekinamua.

2God maa e terala dire u ku bonanga ha

1 Ni yalhobi u ku bonanga haung, Godha di tenanga kara mo hora kumia, ninin u wai nala dire di tenio, te ari hangpinga hobi God sigare kul tenangure u wainama dire, sirin bol tenio, te God ni arihobi ol wai ol tenga wai piriwa dire maa eto. 2 Tengere gabman kene ol na tongwohobi kene wai ol na tenangure, na ni taldime dire onga meri ol ware, amane moleyona ura dinangure hamen wai tangwona mominga bani u tibi namua dire, Godsirin bol to. 3 Yu wama dire God sirinbol tenanga, wai pamio, te sigare kul natongwo yal God ni wai hanamua. 4 Godiwe, ari parawenimiling pir tere, sigare kultegere u wai pire ha maing pir po sinamadi pimua. 5 God taniga momio, te ari mikiweni momba, sina yal taniga mole gumanapule na tomua. Tongwo yal i Kraist Yisasmomua. 6 Molere ari hobi para weni nigidongwo ol wangure han homba, i ole terebreng ol irala dire gole nin algi ya bomua.Bongwo i God haung bai ere ari hobi paraweni sigare kul tenamadire i tibi ol tongurehan po siminua. 7 God ari para weni u wainama dire na wiyol hobi ha maing nir sitere aposel honagi olo di na tongure God ol

wai ol na tongwo, te ninmomadi pinangwomaing di tibi ol te moliwa. Molga ha i hasuta dikia, weni kara diiwa.

8 Na ari wiyol oo hona hona i God kinaha wai ol te molo dire pasi bol ni teya, dito.Te ha maing pirala dire u ku bonanga, habolbin dikire ha wai panangwo dire amanemolio, di teiwa.

U ku bonanga gin i al hobi ol wanangwo ha9 Ena ha maing a i si wangwo al hobi

egin gobari weni gale panangwo paiki-nangwo akun ol mol mol ole, gwal mikiweni i gaung bani ere ha maing pinangwopaikimba, gaung bigi sire gal tani pirere hamaing pinangwo i, wai pamua, 10 Pangureal hobi God pir tongwo ipire awai honagiwai onangwo pamua. 11U ku bole hamaingdinanga haung al hobi ya sime mole hadinangwo i yol e pir monangwo pamua.12-13 God yal Adam ol erere emgi al Ibol emua. Engwo ipire yal homa momiaha maing nir si tenangwo pamba, al hobiemgi momia ha maing nir si tenangwopaikungwo ipire mana diiwa. 14 God AdamIb ol engwo i, Seten kraung sungure yalAdam pir tekimba, al Ib pir tere God Lo is-usu olimua. Olungwo ipire alhobi hamaingnir si tekio diremana diiwa. 15Ena al tanigahoma God Lo isusu olimba, al hobi Godtani aki di na tenangwo pamia, di pir tere,yong miling tere, nomani wai panangure,amane monangwo, gir kunangwo haungaki di tenangwo pamua.

3Ha maing pungwo ari kene ongwo hobi

krehaman ha1 Ha weni dima di piminga i, ha ta yu

pamia. Ni yal ta ha maing pungwo arikene olala di pinanga, kene wai olala dipinga meri onua. 2 Ha maing kene ongwoyal i galeng talime ta i tibi olekire amanemonamio, te eumbi tani obil monamio,du nomani paikinamio, nin gaung pir teregin tani nega dire ol wakinamio, nomaniwai panamio, ari gumang hanangwo han-kinangwo pana wai gal tenamio, ha maingnir si tenangwo nugung don kenamua.3 Kenangwo yal i nir bia miki nere spakol wakinamio, gintani yong ering molekura bolkinamba, omeling yong ware haura panangwo ditenamio, te moni obil

Page 301: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 3:4 298 1 Timoti 4:6nomani tere wakinamua. 4 Wakinangwoyali eumbi gir kungwo hobi kene wai oltenangure gir hobi yal i yong miling terewine ol tenangwo pamua. 5 Yal ta eumbigir kungwo hobi kene ol tere yong milingtekinangwo, hon tal olere ari hamaing pireGod pir tongwo hobi kene wai ol tename?Ta ol tekinangwo pamua. 6 Omaga no-mani si kulu sire God pir tenangwo hobiha maing pungwo hobi kene ol tenangwopaikimua. Kene ol tenamba, pir tongwoi nimni molkimia, Seten ongwo meri olware nin gaung pir yuwo ere, tal nigidongwo onangwo pring panangwo ipiremana di teiwa. 7 Te ha maing kene olaladi pinangwo yali, ari ha maing pirikungwohobi yali ol wangwomaing para pimia, yaliwai moma di pinangwo, ha maing pungwohobi kene ol tenangwo pamua. Te arihana hobi kene ongwo yali wai moma dihankinangwo, Seten gamahobo ha di meresi tenangwo pamua. Pangwo ipire Setenwabo si tenangure hogal sinangwo pamua.

Ha maing honagi aki di tongwo hobi olwanangwo ha

8 Ena ari hobi yal ta gung hang pire yalwai momua di hanangwo yal i, ha maingaki di tere honagi olo dito. Onangwoyal hobi hasu grang dirani sikinamio, nirbia nere spak olkinamio, ha maing honagiole moni irala dire ari hobi bal tekina-mua. 9 Tekinangwo hobi ha maing i tibiolungwo i pirere nomani susu sikire a isi ware pir sina enamua. 10 Homa yaltau ol wangwo maing i tibi ole hananga,wai panangwo hanere ha maing honagiolo di tenanua. 11 Tenanga yalhobi eumbihobi tal ol wangwo i wai panamio, arihobigaung ha si mena olekinamio, nir bia mikinekinamio, hasu bal tekire ha pangwo diretal dime dire onangwo pamua. 12 Ena hamaing aki di tere honagi onangwo yalhobial tani obil kene ole i wanangwo pamba,al su inangwo paikimua. Te yalhobi girkungwo hobi a yo te tere kene wai ol ten-angwo, ha maing honagi onamua. 13 Enaha maing aki di tongwo hobi honagi wai oltenangwo, ari hobi haang awala ganangureKraist Yisas pir tongwo maing di tibi olterala dire gai golkinangwo pamua.

God ha weni meri di tibi ol tongwo ha

14 Na pasi bol molga i molere, nimonga bani omaga ure ni harala di piriwa.15 Piriba, gintani huralga ni pasi kerehanere, God gamahobo ol wangwo maingpir po sinanua. God gamahobo iwe, molpai bling memini hong yal God tani dolingbomua. Bole God ha maing mining aki ditomua. 16 Ena God ha maing i tibi ol natongure piminga ha i, yal tau pirere ha imohora kulkimia, ha gogo dimua dinangwopaikimua. Paikungwo ipire ul dire ha ta yudi emia,

“Yal Yisas u ari ongure, God KwiangYisas God wang momia i tibi ol teraladire uling yungure airimia, ensel hobihamua. Hangure gol na tere ol wai olna tongwo maing ha i ari wiyol paraweni di tibi ol tongure pimia. Pirerea i si wangure, God nin Yisas aki dihamen bani omua.”

4Hasu ha nir si tongwo hobi ha di wanangwo

ha1 Ena God Kwiang awa ha yu dimia. Emgi

yal tau God ha maing pir tongwo i aidolekwia hasu kela kule di wanangwo i, pir terewine onamua. 2 Seten yong wu bungurehasu dungwo wai pire nega dire ol wamba,pring pangwo i nomani si pirikimua. Arihobi na hanere hasu dima di hankinamadire hasu dimua. 3 Dungwo hobi ha yu nirsi tenamia, ni u wai nala di pinanga, yaltemini mole al mai to, homena tau maito dinamua. Dinamba, homena para weniarihobi nenama dire God ol emia. Engwoipire God ha maing pir po sire Yisas pirtongwo hobi homena mai tongwo i neraladi pinangwo, God homena na tenga i waipiriwa di tere nenangwo pamua. 4 Godtalhan ol engwo para weni kwari pamianenana dire ol emia, mai tenanga paikimia,God maa e tere nenanga pamua. 5 God hadi engwo i ire, ni Godmaa e tenga i ire dire,God homena i uwai oma di hamia, nenangapamua.

Pol mole Timoti Kraist honagi wai ol toditongwo ha

6 Ena na ha maing pasi bol ni tega pirpo singa i, sire Kraist gamahobo di tibiol tenanga, Kraist Yisas honagi yal waimonanua. Te di tibi ol tenanga, Kraist ol

Page 302: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 4:7 299 1 Timoti 5:8wai ol na tongwo ha ire, God ha maing iredire, pir sina ere wine ole nimni monangapamua. 7 Pamba, yal al dimani hobi ninnomani si pire ha pore olwangwo i, ni uwainana dire dikimia, ha pangwo dima dire pirtekio. Godmemini pangwomeri wine olaladire oli nanga nanga, emgi nimni mona-nia. Monanga pangwo ipire wara kere olipo. 8 Ni gaun honagi onga paikimba, olionga onga emgi nimni monua. Monga iganba baniya mol pai onga i, gaun obil akidi ni tomia gonanga pamba, God meminipangwo meri wine ol tere wa monangagaun aki di ni tere emgi hamen bani molpai gobari ire monanga nomani ere akidi ni tenangwo ta golkinanua. 9 Ha digai ha weni kara pamia, ari para weni pirtere a i si wanangwo pamua. Ena God tagolkirere ya mol panangwo bani panamia.10 Panangwo yal i nan sigare kul na tomiau wai namna di pire, God memini pangwomeri nega dire ol waminua. God ari paraweni sigare kul terala di pimba, God tanisigare kul na tenangure u wai nalga pamiadi pir tongwo hobi obil sigare kul tomiau wai omua. Ongwo ipire God meminipangwomeri honagi oundongwonega direol waminua.

11 Timoti ye, ha bol ni tega i ari yal alhobi wine olo dire nir si to. 12 Ni yagalingmonia, tal dime dire ole wayo. Ole wakiretal nigi dongwo onanga, yalhobi hanere,gir momia, nomani ta paikimua di ni tereha nir si tenga i wine olkinamua. Olki-nangwo pangwo ipire ha di dinanga ha waipanangwo meri di warere, tal dime direobil ol warere, ari para weni yonmilni tere,God obil aki di na tenangwo pamia di pirtere al ama wou sikio. Yu ol wananga,ari hobi hanere, owo, yali ari pauni emesungwo meri monua di ni tere ha dinangawine ole, ni homa e tenanga meri yalhobidolni bonamua. 13 Na uralga pire kwi oleole moli onga haung i, ari maulung bani hamaing buku awala gale kere memini di tibiol tere, nir si to. 14 Te homa God hana toguyalhobi ire, ha maing kene ongwo hobi iredire, God Kwiang yon wu binangure hamaing honagi onana dire bini a tau si nitongwo God yulang ire honagi onga merisiga wakire ol molo. 15 Na ha bol egai, arihobi ni onga wai pamua di hanama

dire, wine ole honagi nomani tere ol waremolo. Monanga ha maing pinga i, nimnimonanua. 16Ni olwanga i gogoolwananga,ha maing honagi isusu ol tenanga ipire kwimolo. Te ha maing nir si tenanga i gogonir si tenanga, nigi denanga pangwo ipireogolo pir kun ole nir si to. Yu olere hamaing aidolekinanga u wai nanua. Nangani nin ta honania. Ari ha nir si tenga pirtongwo hobi para u wai namua.

5Ari yal al hobi u wai nama dire a yo te

tenanga ha1 Ena ni ari yal hobi a yo te terala di

onanga i olere, ha ering monangwo ditekio. Nabin tal ta onama di pire haminingbole di tenga meri ari yal hobi ere yu dito.Te yagaling gir hon malungwo hobi a yo teterala dinanga, ebin hobi ha ura pangwoditenga meri dito. 2 Te aralhobi a yo teterala dinanga, nin nimai ha mining boledi tenga meri dito. Te algaling ama hobi ayo te terala dinanga, nin keunumbi hobi haura pangwo di tengameri di terewou siraladire nomani si pirikio.

Ena al wiimbi gonangwo al werai hobi keneol tenangwo ha

3 Ena al werai hobi tan tani kene oltenangwo yal ta molkinangwo, ha maingpangwo hobi kene ol tenangwo pamua.4Pamba, wang aungya, gang tamonangwo,God grang wine olala di pire aang aingal werai monangwo i, kene ol tenangwopamua. Homa al werai wang aung ganghobi homena ke tere kene ol tomia. Emgialdimani monangwo haung, wang aunggang hobi mong kene ol tenangwo pa-mua. Tenangwo God wai hanamua. 5 Enaal werai kene ol tenangwo yal ta molk-inangwo alhobi God kene ol na tenamadi pire girungwo tangwo God sirin boltenamua. 6 Tenamba, al werai nin no-mani si pungwo meri wine ole tal nigidongwo ol wangwo alhobi hon momba,gongwo hobi nomani paikire God honagiol tekungwo meri al werai yu ol wamua.7 Ni al werai krehaman ha di ni tega meridito. Ditengere pinangwo ari hobi tal diganol wangwo al moma di tekinamua. 8 Teari Yisas pir tongwo hobi gamahobi paraweni aki di tere kene ol tekinangwo, Yisas

Page 303: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 5:9 300 1 Timoti 5:24mobing hal wa tenamua. Tere irang aang,yaung aing, wang aung gamahobi kene oltekinangwo, Godhamaing aidolamia ari hamaing pirikungwo hobi u nigi domba, yalikara u nigi weni denamua. DenangwomeriYisas pir tekungwo hobi yu ol ware u nigidongwomeri domo? Ta dekimba, yal i karau nigi weni denamua.

9 Ena ha maing hobi al werai keneol tenama dire hang bol eyo. Enangaaldimani weni mongwo hobi hang bolenanga, te al werai yal ta hon gal ekungwohobi obil hangbol eyo. Bol ere tobo tengereal i hamaing honagi onamua. 10Te al weraiamane mole awai honagi ongwo hobi obilhang bol eyo. Amanemongwo al werai iwe,tal yu ol wamia. Gir kungwo hobi kene oltomio, te ari yol banta ungwo i homenake tere pana gal tomio, te ari Yisas pirtongwo hobi aki di tomio, ari nu nibil ole,talime oun dongwo u au sungure nomanisusu sire mongwo hobi aki di tomio, awaihonagi wai pire ol wamua. Wangwo alwerai hobi obil hang bol ere kene ol to.11-12Tenanga pamba, algaleng alwerai hobiyal ta gal erala di pire Kraist mobing hal watere al werai mole ha maing honagi olaladire God di tibi ol tongwo i aidolungwo ipring pamia. 13 Pangure al werai han digahobi ya mone siga ware oo tabil tabil i kebeere wamia. Wangwo i nigi domba, tal tauol wangwo i nigi weni domia. Dongwotal i yu omia. Ari hobi gaung ha si menaolere, yal al ta hang pangure ol wangwotali hawai teri kule ol wamua. Ol ware hadikinangwo mere dire yal ta ol wangwo iha wai ol wamua. 14 Yu ol wangwo ipirealgaleng al werai hobi yal ta gal erere, girkul ere molere, oo malgi homena honagipara kene ol tenama di piriwa. Algalingal werai hobi yu onangwo, Kraist kiangpai tongwo hobi nan Kraist gamahobi di-gan moma di hanere ha di mere si natekinangwo pamua. 15 Ena al werai tauKraist hamainghol aidole, Setenhol dolingbongwo ipire ha i di ni teiwa. 16 Ena ariYisas pir tere doling bongwo hobi gama-hobo ta al werai monangwo, gamahobo inin kene ol tenangwo pamua. Yu onangwoha maing honagi kene ongwo hobi al weraii kene ol tekinamba, moni miki dikinamiahonagi bir pamia ol wanangure gamahobi

nin kene ol tenangwopamua. Pangwo ipireal werai gamahobo tamolkinangwo al i ninmonangure ha maing pungwo hobi kene oltenangwo pamua.

17 Ena ha maing kene ongwo tau hamaing honagi nega dire ol tere ari hobipinama dire ha maing nir si tongwo hobi,honagi wai oma di pire tobo tau bir tanitenangwo pamua. 18 Pangwo ipire hamaing buku hamining ta yu bol emia. “Bu-lamahau homena witi miling egerungwoi egere miling siru di ya manbi sungureering oulang obil i mena olimua. Olungwobulamahau i honagi ongwo i miling tau ne-nangwo pamia gumang bani han si ekio.”Diu 25:4

Te ha ta yu pamia, “Yal ta honagi ongwoi tobo inangwo pamua.” Luk10:7

Dungwo ipire ha maing honagi ongwohobi tobo to. 19Yal ta hamaing kene ongwoyal i tal nigi dongwo omua dire ha di meredi tenangwo, ha pangwo dimmo, hasu dimmo, gin tani pir tekio. Yal su mo, yalsui tai dire ha i mining aki dire grang utani nangwo ha pangwo dimia di pinangapamua. 20 Te ha maing kene ongwo yalta tal nigi dongwo onangwo, ari ha maingpungwo hobi gumang bani di tibi ol tere ayo te to. Tenanga kene ongwo tau hanereongwo meri ol na tenama dire kul pireolkinamua. 21God ire, Kraist Yisas ire, kwiaensel hobi ire dire, gumang bani mole nihonagi yu onana dire krehaman ni teiwa.Hamaing kene ongwo hobi a yo te terala dipinanga, yal tau miling pir tere han uningsi olere, tau kura ha di terala di pirikio.Ari hobi kunung kunung moma di hanerea yo te to. 22 Ena yal tau ha maing honagionama di pinanga gogo gogo breng a tausi tekio. Yal i maing homa hani ongereongere wai panangwo hanere breng a tausi tee ha maing honagi olo di tenangwopamua. Gogo gogo breng a tau sire i tibiolanga, yal i tal nigi onangwo pring ni kinaereho inanga pamua. Pangwo ipire galengbole tal gogo ol wakire amane molo.

23 Ena Timoti ye, ni haung haung yon gulsire nibil onga ipire, homena nenga haungnir wo tani nenga i pisole wain nir kinaereho no.

24 Ena yal tau tal nigi dongwo ol wangwoomaga haminga i, God ha hol ol tere ebir sitenama di piminio, te tau kul si ol wangwo

Page 304: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 5:25 301 1 Timoti 6:15hankiminga i emgi God ha hol ol tenangwohanaminua. 25 Te tal dime dire ol wangwohobi haya haminua. Haminba, te han-kiminga tali emgi i tibi olangwo han posinaminua.

6Han hongure honagi ol tongwo yalhobi ol

wangwo ha1 Ena han hongure tobo ikire honagi ya

mone olere Yisas pir tongwo hobi, honagikene ongwo hobi nigi de pir tekire wineonangwo pamua. Wine onangwo ari Yisaspir tekungwo hobi ha maing te God gaungha si tekinamua. 2 Kene ongwo hobiKraist gamahobo monangwo, han hongwohobi, enin ta momia honagi olo dinangwosiga wa teralua di pirikio. Kene ongwoyali na kina Kraist gamahobo mominia,yona milna tere honagi ereho nega dire oltenaminua di piro.

Moni bir irala dire nomani tongwo hobi ha3-4 Timoti ye, na ha maing bol ni tega

i arihobi di tibi ol tere nir si to. Yal taha maing tau i sina ure nir si tenangwomo, pi tege eminga yal Yisas Kraist hadungwo i paikimua dinangwo mo, Godmemini pangwo hol si pera di tenangwomo, yu di wanangwo hobi nin gaung piryuwo erere nomani paikinamua. Paikirerenomani nigi denangwo sire, ha bolbin direha ta memini yu pamua, ha ta memini yupamua dire, ha bolbinmonemone diwana-mua. Wanangure, enin tau hobi yong ki etere, poing paing sire gaung si tere, kiangholo holo i u nigi derala dire oma di hamua.5 Hanere nomani nigi denangwo sire hamaing pinangwoha pirikire dunomani sireha bolbin di wamua. Ware God honagi olteralga moni bir irere u wai nala di pimua.Pungwo i nigi domua.

6 Domba, yal tau God memini pangwomeri wine ole honagi ol tongwo hobi natalhan obilga a nega i kunung bemia uwai oiwa di pinangwo i miling panamua.7Nanyalhobi namine na kulmena olungwohaung bona gana para ire umin mo? Taire huminua. Ire humingameri gonamingahaung bona gana para ire namin mo? Iere ta ire honaminga pamua. 8 Pangwoipire homena ya, gal kul haung haungkunung benangwo ire nere monaminga i,

wai panamia obil nere monaminga pamua.9Pambayal tau yong inaning girungure tal-hanmiki weni a nerala di pungwo hobi haukwir engwo hankire homena nerala dire upa dimba, sungwo ganulun dungwo meri,yalhobi moni irala dire du nomani parenega dire oli namba, God gul tenangwo imonangwo bani monangwo pamua. 10 Teari taumoni irala dire nomani terewangwohobi galeng talime miki weni bol wamia.Ware moni irala dire yong inaning girun-gure God hamaing aidolimua. Aidolungwoi tal oun dongwo u au simia tal olale diresigin tan pire gul imua.

Timoti God honagi ol tenangwo maing ditibi ol tongwo ha

11 Ena Timoti ye, ni God gamahobo mo-nia, ari hobi tal gogo olere nomani terewangwomeri doling bolewakio. Wakire taldime dire ol warere, God memini pangwomeri wine olere, God tani aki di na ten-angwo pamia di pirere, ari hobi yon milnitere, omin haung gole, bol haure oli piremolo. 12 Ena yal tau kiang hobi isusu olterala dire kura nega dire hama bare boliomua. Ongwo meri kura bolkinanba, naGod honagi wai olgere, God sigare kul natongure u wai pire moli nalga nalia di pireGod honagi nega ol te molo. Homa God nisigare kule u wai pire amane monanua diemia ni arimongwomaulung bani yu dinia,“Na nomani si kulu sire Kraist gol na tereol wai ol na tomia dire pir tere a i si waiwa”dinia. 13Dinga ipire na Pol talhanparaweniblingmemini yal God ire, Kraist Yisas kiaboPontias Pailat kul pir tekire ha di tibi oltongwo yal ire dire, yasuri ha bolga hanmongure honagi ha yu di ni teralia piro.14 Ari Yisas pir tongwo hobi God ha mainghonagi ol to di ni tomia. Di ni tongwoha i, i bangi olekire wine olere ol te i po.Pirere pi tege eminga yal Yisas Kraist ti honunamia, ha maing honagi wai onua di natenama di pire ol te molo. 15 Emgi Godbai engwo haung werigi dinangwo Kraist upa dinamua. Dinangure haung bai engwoyal God iwe, amane mole talhan para wenihobang momio, te yulang bir pai tomia,hamen ganba ari singaba para weni a imeol tere yal i tani mo hora kumio, te keneongwohobi paraweni a ime ol tere yali tani

Page 305: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Timoti 6:16 302 1 Timoti 6:21mo hora kumua. 16 Kulere yal i tani homaweni momio, omaga momio, emgi ere paramoli nangwo pamua. Yal i mongwo baninabile au bir weni dimia, nan ari hobi tamala pire hanaminba, kunung paikimua.Ari para weni God gumang hankimio, emgiere para hankinangwo pamua. Yali nomanibir pamio, ari kene ol te monangwo mon-amia, hang awala ganaminga pamua. Hapangwo kara dimua.

Ari talhan miki a nongwo hobi olwanangwo ha

17 Ena ari talhan miki a nenangwo hobi,nin gaung pir yuwo ere wakio, dito. Talhanmiki a nenga i wai sinamia, talhan hobihon aki di ni tenangure sigare kule u wainanga paikimua dito. God obil pirari pareaki di ni tere sigare kul ni tenangure uwai nanga pamua dito. 18 Te moni bir anongwo hobi yu dito. Tal dime dire olerepirari pare tal tau ari talhan a nekungwohobi tenamio, te awai honagi ol te molo.19 Yu ol monangwo hamen bani tobo waiinangwo u bir namio, te nomani hon iremol panangwo bani panamua.

Timoti ha maing honagi onangwo ha20 Timoti ye, God ha maing kene olo di

ni tongwo meri ol te molo. Ari tau Godha maing aidole na nan nomani bir pamiadi pire nin nomani si pungwo ha i, nir sitere a i si wamia. Wangwo hobi ni panagal tekio. 21Wangwo hobi ha maing pir posiwa dimba, God arihobi sigare kul tongureu wai nangwo ha i pir tekimia, God si hon etekimua.

God pirari pare ol wai ol na tongwo i niyalhobi monga bani pai omo.

Page 306: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Timoti 1:1 303 2 Timoti 1:18

2 TimotiPol pasi emgi hon bole yal Timoti tongwo ha

1 Na Pol molia. Molgere Kraist Yisasna kina si daule mobilga ipire God nomanihon ni teralua dire ana kere erere, YisasKraist honagi ol to dire na pare emia aposelmole honagi ol te moliwa. 2 Timoti ye, nihomaYisas pir tekingahaungnahanir si nitega pir tenia, nabin tani molia yona milnani teiwa. Nan nabe God ire, nan pi tegeeminga yal Kraist Yisas ire dire, pirari pareol wai ol ni tere, milni pir ni tere, ni Godkina guman pule ire u tani nanga ipire yonaura di ni tomo.

Yisas nin algi ya bole ol wai ol na tongwo hamaing iwe, di tibi olala dire gai golkinanga ha

3 Na kwiana moya God honagi ol tewangwo i ware, kun emin nongwo merigogo ta olkiwa di pungwo meri, na erepara God honagi gogo ol te wakire, honagidime dire olia di piriwa. Pirere ni ol wangamaing nomani si pirere God Timoti aki ditenga i, wai piriwa dire girungwo tangwoGod maa e teiwa. 4 Ni na handere hainamenga i, milna pangure na ni hanere yonahorega onama di piriwa. 5 Ni aini al Loisire, nimai Yunis ire dire, Kraist gol na tereol wai ol na tomia u wai ominua di pire a isi wangwo meri, ni ere para yu di pirere ai si wana di piriwa. Di piriga i pire, milnapamua. 6 Pangwo ipire na homa bini bania tau si ni tegere ha maing honagi onanadire, God nomani ni tongwo i, ire ha mainghonagi ol te i nanga nega dere ol i nana direha i hon di tibi ol ni teiwa. 7Te God nomanini tongwo iwe, ari moma pama di pire kulpinaminga pire na tekimia, ha maing holnimni mole warere, ari hobi yona milnatere yona inaning girangure nan gauna pirtekinaminga pire, God Kwiang yona wubimua.

8 God Kwiang yon wu bungwo ipire pitege eminga yal Kraist ha maing ari hobidi tibi ol tenanga gai gole dikio. Te naKraist hang di tibi ol tega ipire halabusipaiya, gai gol na tekio. Tekirere ha maingdi tenanga ari hobi ni sire gale tal gogool ni tenamba, God Kwiang na yona wubimia di pire nimni mole, Kraist ol wai ol

na tongwo ha i, di tibi ol to. 9 Nan tal nigidongwo ol ware mominga bani, God na toldi ire sigare kul na tomia. Tere nan amanemonaminga pire, na pare emua. Erere aripara weni hanere yal tan tani wai moma dihanere, pare ekimia, yamoni miling pir natere pirari pare ebir sire nan na pare emua.Hamen ganba i tibi olekungwo haung Godmole Kraist Yisas nan yalhobi gol na tereaki di na tenama di pire pirari pare to birhole ol wai ol na tomua. 10Hamen haya olna tomba, omaga sigare kul na tongwo yalKraist Yisas u ari pire i tibi ol na tongure hapangwo dima di piminua. Nan yalhobi talnigi dongwo ol waminga prina bir pamia.Pangwo i tobo endo denaminia gul mon-aminga i monaminua. Monaminba, KraistYisas gol na tere prina pangwo i tobo ulbehani a na tere God tomia. Tere nomani honire mol panaminga bani panaminga maingi tibi ol na tongwo piminua.

11 Ena Kraist gol na tere ol wai ol natongwo hamaing di tibi ol tenama dire Godna pare emua. Engure aposel mole ha i nirsi te moliwa. 12 Molga ipire arihobi nigide pir na tere na i halabusi olungure gul imoliwa. Moliba gai ta golkiwa. Golkiga italongwo golkie? God aki di ni tere kene olni teralua di na tongwo i ha pangwo dimiadire, ha maing honagi ol te molere gai tagolkiwa. Golkire ol te i nalga God kene olna te monangure Kraist ti hon unangwohaung kul enangure, honagi wagu dinamadi piriwa. 13 Ha maing nir si ni tega i, pirsina ere a i si wayo. Ware ha pangwo dimiadi pirewine olo. Olere nanKraist Yisas kinau tani pire si daule mominga ipire, KraistYisas God grang ha a i si ware God arihobikina yong miling tongwo meri ni ereyu to.14God Kwiang ni yonwu bilmolere nomanini tere ha maing kene olo di ni tongwo i, ai sire kene olo.

15 Ena Esia ganba ari hobi na aidolimua.Piselas Hemosenis yasuri na aidolungwohang pinua. 16 Na halabusi pai moliba,Onesiporas haung miki weni gai golkire nayona aura di na tomia, God yali gamahobimiling pir tere aki di tomo. 17 Onesiporasiwe, Rom malgi u pa dungwo i dire Polmakena mome? dire ganulun dire na wadumua. Dure emgi na i tibi ole hamua.18 Hangwo ipire Kraist u pa dire ha hol

Page 307: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Timoti 2:1 304 2 Timoti 2:19ol tenangwo haung, God miling pir tereaki di tenama dire God sirin bol teiwa.Onesiporas na Epesas malgi molga haunggobari aki di na tongwo hanua.

2Timoti Kraist honagi wai ol tere yal nona

pangwo ta mongwo meri monanga ha1 Ena wana gir wai ye, Kraist Yisas pirari

pare to bir hole ol wai ol na tomia inga ipirenimni molo. 2 Na arihobi ha maing nir sitega pinga ha i, ari nomani wai pama dipinga hobi, ari tau nir si tenama dire di tibiol tengere, pire di tenangwo pinamua.

3 Ena ni Kraist honagi ol i nanga gulinanba, yal nona pangwo ta tamamia direkul pirikire wangwo meri wayo. 4Yal nonapangwo i kura bolalga singaba kene ongwoyali na wai hanama dire kura nomani terewangwo meri ni ha maing honagi keneongwo yal Kraist na wai hanama dire olwayo. 5 Te ari tal ta engwo irala direhoma ha di kunung olkire hama bare blisinangwo tal engwo i ta ikinamba, ha dikunung olere bli simia tal engwo i imua.Ingwomeri ni ha di kunung olere hamainghonagi oli po. 6 Te homena honagi ongwohobi ari para weni omba, yal ta nega direoli ongwo i pi pi olere homena homa aangdongure bule nongwo pamua. 7 Na habangi biire bol ega i, God yonwu binangurenin ebir si pire memini pir po sinanua.

8 Ena Yisas Kraist gole hon airimia Godmoma di pinanio, te ya singaba king Debitgang momia ari moma di pinanio, yuongwo i pire Kraist ol wai ol na tongwoha di tibi ol teya, nomani si pire piremolo. 9 Di tibi ol tega ipire gul irere,gabman lo isusu ole han hongure halabusipangwo meri pai moliwa. Molgere na hanhomba, God grang ha i han holkimia wadire pai namua. 10 Nangwo ipire na Godpare ongwo hobi Kraist Yisas sigare kultenangure u wai pire nomani hon ire Godkina mol panangwo bani panama dire guloun dongwo i moliwa. 11 Ha weni ta yu diemia,

“Kraist gongwo haung nan tal nigidongwo ol waminga pring pangwoi kina ereho gomia. Gongwo ipireKraist hon airungwo mere nan para

airere nomani hon ire yal i kina sidaule moli naminga naminue.

12 Na ha maing hol waminga i, tal oundongwo u na au sinamba, tamamiadire wara kere naminga naminga,Kraist talhan para weni kene ongwobani kina ereho mole kene onaminue.

Te Kraist mobina hal wa tenaminga yal inan ereyumobing hal wa na tenamue.

13 Nan tal ta onaminua dire Kraist di tibiol tominga meri olkinaminga pamba,Kraist tal ta olalua dire di tibi ol natongwo meri weni kara ol na ten-angwo pamue. Kraist amane hong yalmongwo ipire ha dungwo i weni karaonangwo pamua.”

Ha maing honagi ongure God wai hangwohobi hang bol engwo ha

14 Ena ha memini yu pamua, yu pa-mua dire bolbin dire kura bolkio dire, niKraist pir tongwo ari kene ol tenga hobinin ditengere pimo. Bolbin dinangwo, hapire mongwo hobi kraung susu aulangwopamua. Pangwo ipire bolbin dikio dito.God nin hanere nigi de pinamua. 15 Ni hamainghonagi onanga i, Godnawai hanamadire nega dire olo. Onanga God hanereisime e na tekinangwo gai golkirala direyulang bole olo. Olere ha maing meminiogolo weni di tibi ol to. 16 Gogo ha maingha kuria dungwo meri diriyala ol wangwohobi pir tekire mobin hal wa to. Yu olwangwo hobi arihobi God ha maing holwakinama dire si di banta olimua. 17 Olereha nir si tongwo iwe, hakubi dere gaungu nigi dongwo meri ari pir tongwo hobikara u nigi weni denamua. Denangwohan diga hobi gamahobo yal sutani Haime-nias Pailitas kina momua. 18 Mongwo ya-suri ha maing ha weni pangwo hol aidole“Nir biminga haung haya nomani hon ireairiminia, emgi gonaminga hon ta airiki-naminua” dire ha nir si tomua. Tongwoha i Yisas pir tongwo yal tau pirere kraungsusu aulimua. 19 Aulimba, God ha maingkwahulu bir weni nimni mongwo meridimia, yal tau anu sinamba, kunung paik-inamua. Dungwo ha maing i mining yubol emia, “God nin gamahobi haya han posimua.” Te ha ta mining yu bomia, “Yal taGod gamahobo moliwa dinangwo, tal nigidongwo ol wangwo i, aidolangwo pamua.”

Page 308: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Timoti 2:20 305 2 Timoti 3:10-1120 Ena taun malgi oo bir kengwo ala

i, mulusin bli nin nin miki weni dimua.Mulusin tau ganba mulusin dungure, tauer mulusin dungure, tau tobo bir bongwoaiyulang mulusin dimua. Tobo bir bongwomulusin i homena wai dungwo kemio te,ganba ya er mulusin i homena keuru obilala emua. Engwo meri ari ha maingpir mongwo hobi tau aiyulang mulusindungwo meri mole ha maing a i si ware taldime dire omio te, ganba mulusin dungwomeri mongwo hobi ha maing gogo gogopirere a i si wakire tal nigi dongwo ol wa-mua. 21Timoti ye, yal ta tal nigi dongwo olwangwo hol i aidolangwo, God amanemoletal dime dire olere hamaing honagi onamadire, nomani tere pare emua. 22 Yagalenghobi yong inaning girungure tal gogo olaladire nomani si pungwo meri ol wakio. Taldime dire olere, amane mole, ari para weniyon milni tere, yon tani eyo. Erere yal taamane molala dire God sirin bol tenangwoyali, kina ereho pana gale wayo. 23Nomanipaikungwo hobi ha maing pirala dire u kubongwo haung, du nomani sire ha bolbinmiki dimia. Dungwo i dire kiang paregumang nin nin dinangwo pamua. Pangwoipire ni bolbin dikio. 24 Ena Kraist honagiol tongwo hobi bolbin dikinangwo pamua.Dikire ari para weni miling pir tere u wainama dire ha ura panangwo dire ha maingnir si tenangwo pamua. 25 Tere, dingapaikimua dinangwo hobi bolbin dikinamia,mining bolo molere ha memini di tibi oltenangwo pamua. Mining bolo mole ditenangwo nin dinga paikimua dinangwohobi, nomani si kulu sire ha maing a i siwanama dire God hol i tibi ol tenam mo,nomani si pirikinia, mining bolo ha urapanangwo dito. 26 Ditenanga, Seten hanhongwo banimole Seten grangwine omba,nomani si kulu sire ha maing pinangwo,han si bil di oleGodhamaingholwanamua.

3Hamen ganba wai sinangwo haung mala

unangure tal maing nigi dongwo u tibiunangwo ha

1 Hamen ganbawai sinangwo haungmala unangure tal oun dongwo u tibi un-amia, nomani si pire kwi han molo. 2 Arihobi nin gaung miling pir tenamio, moni

miki irala dire yong inaning giramio, kurudi wanamio, nin gaung pir yuwo ere arina hanama hanama dire wanamio, ari taugaung ha si tenamio, irang aang hadagidi tenamio, arihobi tal wai ol tenangwohanere ni onga wai piriwa dikinamio, hamaing nigi de pir tenamua. 3Nin gamahobimiling pir tekinamio, pana gal tekinamio,gaung ha si mena olamio, gintani aire kurabonangwo ha di homa enamio, tal dimedire onangwo holi yong ki e tenamua. 4 Tearihobi nigi de pir tere si gonama direkiang hobi i tibi olamio, nan yalhobi yalwai mominua di pinamio, te God yongmiling tekire nin gaung pir tere yong inan-ing girangure wanamua. 5 Hasu dire hamaing piriwa di wanamba, miling paiki-namia God yona wu bima di pirikinamia.Pirikinangwo ipire yal i kina pana galehawai olekio. 6 Yu ol wangwo yal tauagr nomani paikungwo hobi wiimbi bantaongwo nin oo ke pangwo malgi pire hasuha maing nir si tongure, al hobi ha pangwodima dire pir tomua. Pir tongwo al hobiiwe, tal nigi dongwo ol waga pring bir wenipangwo pai dimia di pire, nomani si oundere yalhobi na hanama hanama dire olwamua. 7 Ware alhobi ha maing piraladire nega dire ol wamba, memini pangwoi ogolo weni pir po sikimua. 8 Hamenhaya Isip ganba Moses God grang ha ditibi olungure yal Yanis yal Yambris kinapiralga ha pirikia pisolo dire, hasu ha kuriamule i ware kiang pai tomua. Tongwomeriomaga ha maing di tibi ol tomba, homahan diga yal hobi piralga ha pirikiwa direhasu ha maing di tibi ol tomua. Tongwohobi nomani sala mala olere ha maing holwanangwo ha pirikimua. 9 Ena yalhobihasu ha maing honagi ol wamba, emgi aripara weni pirere hasu dima di pinamua.Homa Yanis Yambris kina hasu dungwopungwo meri dimia di pinamua.

Timoti God ha maing a i si wayo di tongwoha

10-11 Ena Timoti ye, homa na kina erehowabilga haung arihobi ha maing nir sitega pinirayo, ha maing honagi ol wagamaing hanirayo, God aki di na tenangurehamaing a i si ware pirala di olga hanirayo,ari hobi yona milna tere ha maing wineonama dire ura ura dire nir si tei oga

Page 309: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Timoti 3:12 306 2 Timoti 4:11hanirayo, ha maing honagi olga ipire taloun dongwo u na au simba, tamamia direnimni mole ol waga hanirayo, te ari na siregale ol gogo dal na tongwo hanirayo, te gulmiki weni iga hanirawa. Antiok malgi ire,Aikoniam malgi ire, Listra malgi ire dire,na sire gale tal oun weni dongwo ol natongwo hanirawa. Haniraba, God kumankine na tongure gul hobi ogolo ta u gaunabani ekimua. 12 Yal ta Kraist Yisas kinasi daule mole amane molala di pinangwoyal i, ya moni ta molkinamba, yal hobinigi de pir tere gul tenangwo ire ire molinangwo pamua. 13 Te yal digan hobi ire,hasu ari hana togu hobi ire dire, kara unigi denamia, dere ari hobi yalhobi baltenangure, te yalhobi arihobi bal tenamua.14Tenamba, Timoti ye, ni hamaing hawenimere nir si ni tongwo pinga ha i, pir sinaere a i si wanua. Te yal al ha nir si ni tongwohobi para gumang hanua. 15 Homa wenini gir migi monga haung, ha maing bukukere piri unga unga ari monia. Ha maingbuku iwe, nomani wai ni tongure KraistYisas gol na tere sigare kul na tongure uwai oiwa di piri unua. 16Ha maing buku hapara weni bol engwo yalhobi nin nomanisi pungwo meri ta bolkimia, God Kwiangyong wu bungure bol emua. Engure hamaing buku i ha weni mere pangwo i, pirpo sinaminga pire i tibi ol na tomio, tetal nigi dongwo ominga i, i tibi ol na terekura ha di na tomio, te hon olkinamingapire a yo te na tomio, tal dime dire olemol pai onaminga hol i tibi ol na tomua.17Tongwo ipire nan God honagi ol tomingahobi, ha maing honagi awai honagi paraweni onama dire, nibil di na tere sikul di natongure pir po sire ol waminua.

4Timoti hamaing ogolo di tibi ol to di tongwo

ha1 Emgi Kraist Yisas talhan para weni

kene ol te monangwo bani molala dire tihon urere, ari gongwo hobi hon mongwohobi kina ha hol ole ebir si tenangwo pa-mua. Tenangwo yal Kraist God kina nahan mongure wine onana dire ha i di niteralia piro. 2 God ha maing di tibi ol to.Tenanga yal tau pir tenamio, yal tau pirtekinangwo tamamia dire haung haung di

tibi ol te molo. Ha maing nimni mongwonir si tenanga ha i, ari hobi nomani sinalipire nomani si kulu sinama dire ha maingnir si to. Te yal tau tal gogo ol wangwoi, gai gole hon olkinama dire ha maingnir si to. Te yal tau nomani si pungwooun dongwo hobi miling panangure waipinama dire ha maing nir si to. Te nihaung haung ura ura dire wine ole ol terea yo te to. 3 Ha maing ha weni merepangwo i, ari hobi pir tekinamadi onangwohaung u tibi namia. Nangure arihobi ninyong inaning girungure tal gogo ol warenomani si pungwo meri wine onamio, tenin nomani si pungwokulangpangwomeriwine olala di pinamua. 4 Ha weni merepangwo i piralga ha pirikiwa dire isime etenamua. Terere yal al dimani ha pore olwangwo i, ha pangwo dima di pirere obilpirere a i si warala di pinamua. 5 Pinamba,ni nin ha i nomani si pir kun ole, ha maingnir si tenanga i, gul inan mo, ikinan mo,tamamia dire, Kraist gol na tere ol wai olna tongwo ha i nega dire ari hobi di tibi olte molo. Molere God honagi ol na to di nitongwo meri ol te molo.

Pol na si gonama di pire na honagi olerepara wai simua di tongwo ha

6 Ena na iwe, algi ya bole na sigonangwohaung molia. Golere ganba baniya aidoleere nalua. 7 Ena ha maing honagi olga iwagu dimua. God ha maing honagi olo dina tongwomeri, kara ol te pisolia, hon olki-ralga pamua. Ha maing ha weni pangwoi aidolekire, a i si waiwa. 8 Waga ipireGod tobo wai na tenangure iralga tobo yadimua. Dungwo tobo iwe, amane molalgatobo dimua. Ari para weni ha hol dime direongwo yal God, ari gongwo hon mongwohobi para, airangwohaung tobowai na ten-angwo iralga pamua. Na tani na tenangwopaikimia, ari wiyol Yisas yong miling tereYisas ure aki di na tenamia di pire kwi hanmongwo hobi, para tenangwo pamua.

Ha gumiling tau ya dungwo ha9 Ena Timoti ye, ni haya na molga bani

wo. 10 Yal Demas ganba tal irala dire naaidole Tesalonaika malgi omio, yal KresensGalesia ganba omio, te yal Taitas Dalmesiaprobins omua. 11 Yal Luk tani na kina mo-bilua. Mobilia, ni unanga, Mak ha maing

Page 310: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Timoti 4:12 307 2 Timoti 4:22honagi onamia a ire wo. 12 Na yal Tikikasbai nu si olgere Epesas malgi omua. 13 NaTroas malgi mole yal Kapas aki di eyo ditega gal i, enangwo i na tere wo. Te bukuta ega i ere para ire wo. Buku tau hau gangbani mining bongwo ega i ere i na to.

14 Aiyulang honagi ongwo yal Aleksandana ol gogo dal na tomia, tal ongwo i Godhanere pring tobo nigi dongwo tenangureinangwo pamua. 15 Yal iwe, na ha maingnir si tega i hasu dinua di na tere kiangpai na tomia. Tongwo meri ni ereyu ol nitenangwo pangwo ipire kwi han molo.

16 Ena homa Rom malgi ha hol ol natongwo bani yal ta na aki dikimia na nandi waiwa. Wagere yalhobi na aidolimua.Aidolungwo hobi tal ol na tongwo i Godpring tekio dire sirin bol teiwa. 17Na nan diwaiba, singaba Kraist na han mole nomanina tere aki di na tomua. Na tongwo ipirena ha maing para weni di tibi ol tegereari ha hol pungwo hobi para weni pimua.Pungure ari nigi dongwo hobi na siraladire omba, God na tol di imua. 18 KwiaSeten ya, ari nigi dongwo hobi na sinamba,God kuman kire na tenamia, na sikinamua.God kuman kine na tere na aki di pi ninkene ongwo hamen bani olamua. Olangwohobi God hang awala gal te monamingamonaminue. Para yu.

19Al Prisila yal Akwila ire, yal Onesiporasgamahobi ire dire, yahuno dito. 20Yal Eras-tas Korin malgi mol pamia, Tropimas nibilolere Mailitas malgi mol pamua. 21 Niminsire hair mu dinba onangwo haung malaumia haya wo.

Yal Yubyulas ire, yal Pudens ire, yalLainas ire, al Klodia ire, Yisas pir tere Rommongwo hobi ire dire, yahuno di ni tomua,dito, 22 Yisas Kraist ni yon wu bimo. Godpirari pare ol wai ol na tongwo i ni mongabani pai omo.

Page 311: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Taitas 1:1 308 Taitas 1:15-16

Pol pasi bole yal Taitastongwo

1 Ena na Pol molia. Molgere ari Godsigare kul terala dire pare engwo hobiKraist pir tere nimni monamio, te Godamane mongwomeri monangwo ha maingpir po sinama dire, Kraist Yisas na aposelmole ha maing honagi olo di na tongure oltemoliwa. 2Godhamaing iwe, nomani honire mol panangwo bani panamia di pinamadire i tibi ol na tomua. Tongwo yal Godiwe, hamen ganba olo ol ekungwo haungnomani hon iremol pananga bani pananuadire ana kere e na tongwo i hasu ta dikimia,ha weni kara na tenangwo inaminga pa-mua. 3Habang kul enangwo gin i ana kereengwo ha i, ari hobi di tibi ol teralga piresigare kul na tongwo yal God di na tomua.4 Taitas ye, ni na ha nir si ni tega piredoling bonga i na wana monangwo merimonia. Nan Nabe God ire, aki di na teresigare kul na tongwo yal Kraist Yisas iredire, pirari pare olwai ol ni tenamio, ni Godkina guman pule ire u tani nanga ipire yonaura di ni tomo.

Ha maing pungwo ari hobi kene ol ten-angwo yal tau i tibi ol tenanga ha

5 Ni na kina Krit ganba bani mobilgereoo tabil tabil i ha maing kene onangwotau i tibi olanio, te ari pir tongwo hobi hamaing hol doling bongwo paikungwo ipirea yo te tere yu olo, yu olkio di tenana diremolo di ni tere na ere wirawa. 6 Yal ta hamaing kene onama dire i tibi olanga yal i,homa mol pai ongwo haung i, kura galengtalime ta i tibi olekinamio, te al tani obil in-amio, gir kungwo hobi Kraist pir tongure,te irang aang ha dungwo pirikimua direha di mere di tekinamua. Yu onangwoyal i ha maing kene onama dire i tibi olo.7Olanga yal i Godhonagi yalmolere arihobikene ol tenamia, kura galeng talime i tibiolekinamio, nin gaung pir yuwo ere ari nahanama hanama dire ol wakinamio, yongering mole ha hagu sire dikinamio, nir biamiki nere spak olkinamio, yong ering molekura moni moni olkinamio, talhan mikiirala dire yong inaning girikinangwo yali ha maing pungwo ari kene onama dire

haang e to. 8 Tenanga yal i ari wiyol bantaunangwo pana gal tere ha wai di tenamio,nomani wai panangure tal dime dire moniol warala di pinamio, tal nigi dongwo olaladire yong inaning giramba, haung haungnimni mole olkirala di pinamio, amanemonamio, God memini pangwo meri wineonamio, nin uwai nangwopire a yo te tena-mua. 9 Te ha maing ha weni mere pangwonir si tongwo i, a i si ware wine onangwopamua. Olere ha i nir si tenangwo, nin a isi ware wine ongwo maing ari hobi hanerewine onamua. Onangure yal tau ha mainghasu pama di pire pir tekungwo hobi, warawara kere di te i nangwo nangwo yal taunomani si kulu sire pir po sinamua.

Krit ganba bani ha maing hasu di wangwoari miki mongwo ha

10 Ena ari hobi bal terala dire hamaing hasu di wangwo hobi miki momia.Mongwo hobi iwe, tau Yudari mole duhaure hasu hamaing di wamua. 11Wangwohobi tal gogo ol ware ha maing nir si teremoni inangwo nomani tere ol wamua.Ware ari oo tabil ta ta ha i nir si tenangwopaikimba, wara kere nir si tomia, ari hobipirere nomani susu simua. Yu ongwo ipireTaitas ye, hasu ha maing nir si tongwohobi hon nir si tekinama dire hobangsi to. 12 Ena homa yol Krit hana toguyal ta yu dimia, “Yol Krit arihobi hasudi ware, hau biing nomani ta paikirewangwomeri ware kara u nigi dere, honagionangwo ha pirikire siga wamba, homenaare are nomua.” 13 Dungwo i ha pangwodimua. Dungwo ipire hasu ha maingdi wangwo hobi Kraist memini pangwomeri wine ole yol e pir tenama dire, hondikio, dire kura ha di to. 14 Te yalhobiKristen nimni monama dire Yudari yalal dimani hobi ha pore ol tongwo ire,ha maing miling pangwo i pisolere ninkrehaman ha miling paikungwo homenamai to dungwo ha ire dire, aidolo dito.15-16 Amane monangwo hobi homena paraweni nenangwo tamamba, tal gogo ol wareKraist pir tekungwo hobi nomani hamasimia homena tau mai tere nenangwopamua. Tal gogo ol wangwo hobi iwe,God na kina si daule moliwa dimba, Godmongwo maing pir po sikimua. SikungureGod yalhobi kara u nigi doma di hangure,

Page 312: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Taitas 2:1 309 Taitas 3:3Lo para weni isusu olere awai honagionangwo paikimua.

2Yal al dimani u wai nama dire krehaman

tongwo ha1 Ena ari han diga hobi ha gogo nir si

tomba, ni ha nir si tenanga, ha maingmiling pangwo i nir si tenanga pamua.2 Pangwo ipire yal dimani nir bia nerespak olkinamio, te ol wangwo maing ari-hobi wai hanere hang awala ganama direol wanamio, ha oun dongwo ta panamba,ebir sinangwo wai weni sinamio, te Kraistogolo weni pir tenamio, te ari hobi paraweni yong miling tenamio, te ari hobi siregale tal oun dongwo ol tenamba, Kraist pirtongwo i gintani aidolekire nimni mona-mua. 3 Monangwo meri al dimani hobiGod memini pangwo meri wine olala dire,tal dime dire ol wanamua. Warere arihobigaung ha si mena olkinamio, te nir bianerala di pire yong inaning girikinamio,al galing hobi krehaman ha wai weni nirsi tenamua. 4-5 Tenangwo ha i yu dite-namia. Al galing hobi wiimbi gir kungwohobi yong miling tenamio, te nomani waipanangure yal wou sirala dire yong inan-ing girikinamio, tal nigi dongwo olala direyong inaning giramba, haung haung nimnimole olkirala di pinamio, honagi wai olehomena si gal nenamio, wiimbi wine oltenama dire al dimani hobi tal dime direol wangwo maing i tibi ol tere krehamantenamua. Tenangure alhobi ol wangwo ihanere ari hobi God ha maing ha digandima di hankinamua.

Yagaling u wai nama dire krehamantongwo ha

6 Yagaling hobi ereyu krehaman ha dito.Tal nigi dongwo olala dire yong inaninggiramba, haung haung nimni mole olkiraladi pire wayo dito. 7 Ni nin tal wai olereamane monanga yagaling hobi hanere nidolni bonamua. Ha nir si tenanga, arihobi wa gole i ha gon ala olama dire nir sitekinania, pir tere a i si wanama dire nir sito. 8 Tere ha wai dire ari hobi u wai namadire ha maing nir si to. Yu nir si tenangakiani hobi ha di mere si ni tekinamia gaigonamua.

Han hongure honagi ol tongwo hobi kre-haman tongwo ha

9 Ena han hongure honagi ol tongwohobi kene ongwo yali wine ol tere honagiwai olgere na wai hanama dire ol te mon-amia, hadagi di tekio dito. 10 Terere keneongwo yali talhan anongwo i kuni nekiodito. Kene ongwo yali pir hobo kul natenama di pire honagi wai ol to dito. Hanhongwo hobi yu ol wanangwo ari hobihanere God ire, pi tege eminga yal Yisas iredire, ha maing wai pama di hanamua.

Nan yalhobi amanemolere Kraist unangwokwi mominga ha

11 Ena ari para weni sigare kule uwai nama dire God pirari pare ol waiol na tongwo i Kraist nin u pa direol na tomua. 12 Ol na tongwo i, talnigi dongwo ol waminga i aidolaminio,ganba tal nigi dongwo inamna dire yonainaning girungwo i aidolaminio, tal nigidongwo onamna dire yona inaning gi-ramba, haung haung nimni mole olki-namna di pinaminio, ganba baniya amanemole tal dime dire onaminga pire kre-haman na tomua. 13 Tongure tal dime direol ware moli naminga naminga, nan Godu wai naminga pire sigare kul na tongwoyal Yisas Kraist yulang i tibi olangwohanaminga pire, kwi mominua. Mol-ere yal i aki di ni teralua dungwo i, hapangwo dimia di pire pir hobo kul teremolinaminua. 14Yal Yisas Kraist iwe, nin gaungpir tekire gol na tomio, nan yalhobi tal nigidongwo ol waminga na han hongwo i guleole na tomua. Tongwo ipire amane mon-aminio, yal i nin gamahobomonaminio, taldime dire wara kere oli naminue.

15 Na ha di ni tega i, arihobi nir si to.Tere ari hobi u wai nama dire, di gun ganole, si hon e tere, krehaman tere kura hadi to. Tenangere yol Krit arihobi isime e nitekinangwo pamua.

3Nan Kristen hobi tal dime ol wanaminga ha

1 Ena gabman ya, gabman honagi ongwohobi ha dinangwo wine ol terere, honagiwai ol to dire gamnahobi dito. 2 Te ar-ihobi gaung ha si tekio dito. Te bolbindikire, ari para weni yong ura dinama dire,ha ura panangwo dire dito. 3 Homa nan

Page 313: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Taitas 3:4-5 310 Taitas 3:15yalhobi ha maing pirikiminga haung dunomani pre omena pege diminio, te talgogo ol waminua. Ware tal nigi dongwoonamna dire yona inaning girungwo i, nahan hongure ol waminua. Ware u nigiweni dere ari hobi para nigi de pir tominua.Tere nan ari hobi yona ki e tomingere teyalhobi yong ki e na tomua. 4-5 Tomba,God yong miling na tere miling pir natongwo i, i tibi ol na tomua. Tere sigarekul na tongure u wai ominua. Nan yalhobiamane mole tal dime dire ol waminga ipiresigare kul na tekimia, God nin pirari paremiling gul sungure yamoni sigare kul natomua. Tongwiwe, bigi si na tongure GodKwiang yona wu bilere nomani hon na terehon na kul emia, mol pai hon ominua.6 Yisas Kraist aki di na tere sigare kul natomia God nin Kwiang nir kung sungwomeri na te momua. 7 Yisas Kraist yu olna tongwo ipire God nan amane momadi na hamua. Hangure mol pai gobarimoli naminga naminga ha te na tomia,inaminga pire kwi han mominua. 8 Hadungwo i ha pangwo kara dimua.

Ena krehaman ha di ni tega i, God pirtongwohobi amanemole awai honagi negadire oli nama dire haung haung nir si ten-anua. Tenangere awai honagi onangwoarihobi aki di tenangwo pamua. 9 Pamba,du nomani sire bolbin di wangwo i pir tek-inanio, te kwiangmoya haang dangwo i pirtekinanio, ha diriyala ole bolbin dinangwo ipir tekinanio, God Lo krehaman hameminiyu pamua, yu pamua dire bolbin dungwo ipir tekio. Pir tenanga aki di ni tekinangureu wai honanua. 10Ha maing pungwo yal taha nir si tenangwo, ari pungwo hobi poingpaing sire ebir si tenangwo yal i, haungsutani mana di tenanua. Ditenanga yali pirikinangwo, ha maing pirikinama diredoling i mena olo. 11Ari ha maing pungwopoing paing sire ebir si tongwo yal i kara unigi domio, te tal nigi dongwo ol wangwo iyal digan moma di hanua.

Krehaman ha tau ya dungwo ha12Na Atemas mo, Tikikas nu si ni monga

bani olalga u pa dinangwo irai, na niminsire mu dinba ongwo haung Nikapolismalgi mol paya, haya wo. 13 Te Lo meminipire keneongwoyal Sinas ire, yal Apolos ire

dire, bangi nala dire umia, nangwohomenatal tau wa dunangwo ipire aki di to. Ten-anga wa dukinamua. 14 Nan gamnahoboKrit malgi mongwo hobi awai honagi olere,talhan a nekungwo hobi aki di tere teremolio dito. Molerehonagi nomani tere sigawakimue.

15 Na kina ereho mominga hobi yahunodi ni tomua. TeKraist pir tongwoari ni kinamonga hobi Pol ni sirin bomua dito.

God pirari pare ol wai ol na tongwo i, niyalhobi monga bani pai omo.

Page 314: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilimon 1 311 Pilimon 22

PilimonPol pasi bole yal Pilimon tongwo.

1 Na Pol molia. Molere Kraist Yisaspir tega i pire, na i halabusi olungure paimoliwa. Enambi Kraist ha maing honagiolga meri ongwo yal Pilimon pasi bol ter-ala dire bolgere gamnahobo ta Timoti hanmomua. 2Ari Pilimon oo ke pangwo ala hamaing pirala dire u ku bongwo hobi kerepinama dire bolgere, Kraist pir tongwo alApia ire, Kraist kiang hobi i manbi olerenimni mongwo yal Akipas ire dire, kerepinama dire bol teiwa. 3Nan Nabe God ire,nan pi tege eminga yal Yisas Kraist ire dire,pirari pare olwai ol na tomia nimonga banipai namio, te hamenwai tanangure yonuradinamue.

Pilimon singaba Kraist yong miling tongwoha

4 Pilimon, na God ha di tega haung nimonga maing ya, te ol wanga maing no-mani si pire God maa e teiwa. 5 Talongwomaa e teye? Ni God gamahobo aki ditere yon milni tena dungwo pirio, te pitege eminga yal Yisas hang pirere a i siwana dungwo pire God maa e teiwa. 6 Ninan Kraist pir tominga i, wama dire ai si waminga i, Kraist nan kina si daulemonamingamemini pangwo i, ogolo pir posinamna dire God sirin bol teiwa. 7 EnambiPilimon ye, ni Kraist pir tongwo hobi yonmilni tenga i, God gamahobo para weniaura di tenia, na pirere yona horega omua.

Pilimon, ni honagi onama dire han hongayal Onisimas unangwo wai pir tenanga ha

8 Ena ari hobi miling pir tere ol wangamaing pirere, yona horega ongwo ipire,ni kulni pirkire Kraist hang dal waire kre-haman di ni teralga pamua. 9 Pamba, yonamilna ni tega ipire obil sirin bol ni teralia,na Pol molere haya bi dimani eya. ErereKraist Yisas honagi ol tega i pire, halabusipai molia ha obilga sirin bol ni teralua.10 Krehaman ha di ni teralga pamba, di nitekiralia, obil sirin bol ni teralua. Ni honagionama dire han honga yal Onisimas iwe,tal gogo ol ni tere te omba, na halabusi paimolgere, yali Kraist gol na tere ol wai ol

na tongwo ha di tibi ol tega pire, nomanisi kulu sire pir tomia, na wana moma dipiria. 11 Homa ni Onisimas honagi waiolkimia digan moma di pinba, omaga yalini nan honagi aki di na tenangwo pamua.12 Omaga yali nu si ni monga olgere umia.Ungwiwe, na nomani yal i tegere umua.13 Umba, na Kraist ha maing di tibi olgaipire halabusi pai molia, ni aki di na ten-anga meri yal i na kina molgere aki dina tenama di piria. 14 Piriba, yal i nakina ereho molala dire a girin dikiwa. Ninin hani pamia, ni kina ereho monama dipinanga i, molabilga pamua. Molkinama dipinanga, molkirabilua.

15 Ena Onisimas haung obliga ni niaidolimba, yamoni ni aidolekimia, namolga bani ure Kraist pir tomia nikina gobari moli nanga pangwo ipire niaidolimua. 16 Homa yali honagi ol natenama dire han honba, omaga yali hanhonga meri obil ya molkinamia, ni kinaKraist gamahobo tani monanua. Yali milnaala pamia yona milna teiya. Omaga yalihonagi ol ni tenamio, te Kraist gamahobomongwo ipire ni milni ala pamia yon milnitenanga pamua.

17 Ena na yahuna ta moma di pinanga,na uralga pana gal na tenanga meri yal ipana gal to. 18 Yali tal gogo ol ni tongwopring ya dungwo i, yal i inangwo merina na tengere iralue. Te yali tal ta pringpanangwo na ulbe hane e tere ni teralue.19Na nan ulbe hane a ni teralua dire bolgaana bini hano. Na homa Kraist gol na tereol wai ol na tongwo ha i, nir si ni tegapire Kristen monia. Monga iwe, ni nin golna to di ni teralga pamba, di ni tekiralia.20 Enambiye, ni Kraist nomani si pir tereOnisimas unangwo pana gal to. Ni na kinaKraist gamahobo mominia, ha di ni tegai wine olo. Olanga na wai pire maa e niteralua.

21 Na pasi bolere sirin bol ni tega merionana di piriwa. Sirin bolga meri obilonana di pirikiba, tau ol hobo kunana dipiriwa. 22 Te ni yalhobi Pol halabusi aidolemena unama di pire God sirin bol tengameri God pirere, po di na tenangwo nimonga bani urala di piria, na paralga bol taakun ol ere molo.

Pol arihobi yahuno ditongwo ha

Page 315: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Pilimon 23 312 Pilimon 2523 Yal Epapras Kraist Yisas ha maing di

tongwo ipire na kina halabusi ereho paimobilua. Mobilga yali yahuno di ni tomua.24 Tongwo meri na gamnahobo yal Makire, Aristakas ire, Luk ire dire, ha mainghonagi ole mena ke pare mongwo hobipara yahuno di ni tomua. 25 Nan pi tegeeminga yal Yisas Kraist pirari pare to birhole na tongwo i, ni yalhobo monga banipai omo. Para we.

Page 316: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 1:1 313 Hibru 2:2

Pasi bole yol Hibru arihobitongwo

God ha nin wang di na tongwo ha1 Ena hongebe God nan kwiana moya

malungwo hobi ha maing tau di tomua.God ha di tongwo hol miki weni pamia,te God ha di tongwo haung miki weniditongure hana togu yalhobi pirere nankwiana moya di tibi ol tomua. 2 Gin ta Godyalhobi ku ha di tomio, gin ta ya moni haditongure pimua. Pirere emgi ari hon honmalungwo hobi di te umua. Ungwo, ungwoomaga ganba kul engwo mominga haungi, God nin wang yong wu bungure ure hamaing para weni di ba bol na tomua. Dina tongwo yal iwe, God yulang tongure,ire ganba talhan para weni ol emua. Olengwo yal i, talhan para weni hobangmonama dire God i tibi ol tongure momua.3 Mongwo yal iwe, irang God talhan paraweni ol wai ol na tongwo meri yal i ereyuol wai na tomio, te God gung hang mamapangure tal dime dire ol wangwomeri, yaliere yu ol wamio, te yal i ha dungure aritalhan para weni wine olere pai omua. Hadikinangwo, wine ole paikinamba, dimiawine ole pai omua. Ongure hobang molekene ol tomua. Tongure ari yal al hobi talnigi dongwo ol wangwo pring pai tongwoi, yal i nin ire gul bir ire gol tere algi yabongure pring wai simia. Sungure yali ninpi God mongwo bani pire God kina si daulemomua.

God nin wang ensel hobi a ime ol tongwo ha4 Mongwo yal i tal ol wangwo hang i

kara moyu omua. Te kwia ensel hobi talol wangwo hang piminba, God wang tal olwangwo hang kara moyu ongwo piminua.5 Piminga ipire God kwia ensel hobi nawana monua dire yu di tekimia, nin wangobil di tomua. Di tongwo ha i God yu dimia,

“Ni na wana monia, kenba, ni i tibioliwa,” Sam 2:7

dire honyudimia, “Yali irangnamolalio,te na wana yal i monamua.” 2Sam7:14

6 Dire God wang homini ganba baniya itibi olungwo

ipire yu dimia, “Na kwia ensel hobi wanai maa e to.” Diu 32:43; Sam97:7

7 Ditere ensel mongwo hobi pire Godyu dimia, “Kwia ensel hobi God honagi oltongwo i u hamen hair ongwo meri omio,te hamen yong anigi ongwo meri omua.”Sam 104:4

8 Dimba God wang i yu ditomia, “O God,ni kene onga i wai ta sikinamia, oli nangananua. Ni kene onga i gogo ta olkinia,amane dime dire ol te monua. 9Molere tal-ime tal nigi dongwo ol wangwo maing nigide hanio, te amane dime dire ol wangwomaing wai hanere yon milni tenua. Yuonga ipire ni hobang God ni hanere milnipanana dire aki di ni tomua. Tongure nieni hobi miling pamba, ni aki di ni tongwoi milni kara pamua.” Sam 45:6,7

10 Dire God wang ha ta yu di tomia,“Hamen ganba, talhan para weni ol engwoi kwia ensel hobi han momba, ni nin muruol enga pamua. 11 Ol enga hobi emgi waisinamba, ni ya mol pananga pananua. Olenga hobi gal u goling ere migir sungwomeri sinamua. 12 Te gal apalapo pere en-gwo meri hamen ganba yu pere engurepol kule u hon namba, ni pol kulkinio, tegolkinia, ya mol pananga pananua.” Sam102:25-27

13DireGod kwia ensel hobi yuditekimba,ninwang yu di tomia, “Na kene olga bani nikina kene ol mobilgere, kiani hobi i u tabinsiralgere egere kura pai olanua.” Sam 110:1

14 Dungwo meri God nin wang oltenamba, God kwia ensel hobi grana wineole honagi ol na tenana po di tere nu siolimua. Olere God ari pare ega hobi sigarekule u wai namua dungwo ipire kwia enselarihobi aki di te momua.

2God nan na i holo ole ingwo iwe, honagi bir

weni ol na tongwo ha1 Ena God kwia ensel nan arihobi ha

di na tenama dire nu si olekimba, Godnin wang nu si olungure ha di na tomua.Tongwo ipire ha i a i si ware yol e pirtenaminga pamua. Yol e pir tekinamingaha i aidole nigi de pir tere krigi si naminga,naminga pi ulubi monaminua. Mole hai kara aidoliminia sigare kule u wai tahonaminua. 2 Ena homa God grang hakwia ensel hobi di tongure i ha pangwo

Page 317: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 2:3 314 Hibru 3:3dimia, ari hobi yol e pir tere wine olkimia,pring tobo nigi dongwo tongure gul birimua. 3 Yu ongwo ipire omaga God grangha nin wang di tibi ol na tere ol wai ol natomia nan yol e pir tere wine olkinaminga,God tal ol na tename? Gul bir weni natenangwo pamua. God na sigare kungureu wai ominga ha iwe, Yisas Kraist di tibi oltongure pir tongwo hobi ha i aki di tere dina tomua. 4 Tongure God para aki di teretal gumang hon dongwomaingmaing ol naterere, nan tau na ebir sire nin Kwiang nantal ol wanama di pungwo meri na tongureire ol waminua.

Yisas nan bina a holo sire na tol di ingwo ha5 Ena God hon na kene onangwo haung

u tibi nangwo ha nir si ni tegiwe, Godkwia ensel hobi kene ol molo di tenamo?Ta ditekinamua. Nin wang kene olo ditenangwo pamua. 6 Tenangwo ipire yal taawa ha yu di emia, “Ari mongwo maingtal wa di pire miling pir tene? Te ariwo mongwo hobi, talwa di pire yon milnitene? 7 Tengiwe, haung obilga God niarihobi hang a ime ol tere kwia ensel hanga yu ol tenua. Tenba, omaga arihobi hangawala gale a yuwo ol tenua. 8Terere talhanpara weni i pi arihobi kebering bani engerebring a holo sire kene ol te momua.” Sam8:4-6

Mongwo ipire tal ta yamoni nin bangibo sire dinangwo paikimua. Te omaganan arihobi talhan para weni bring a holosire kene ol tominga maing hamino? Tahankiminua. 9Hankiminba, God nin wangyal Yisas haung obilga hang a ime ol terekwia ensel hobi hang a ime ol tekungwohaminua. Haminba, yal Yisas u ari piregomua. Gongwo i ya moni ta golkimiaGod yulang nimnimongwo tongure nan arital nigi dongwo ol waminga pring pai natongwo i, tol di ire gol na tomua. Tongwoipire God yal Yisas hang awala gale a yuwool tomua. 10 Ena talhan para weni hobangyal God wang aung miki weni auli pi sigarekul tegere u wai pire hamen bani nangwoipire bling memini weni yal Yisas Godhonagi ongwo meri ol wai sinama dire gultongure imua. Ire arihobi aki di tonguresigare kumua. 11 Kungwo i wai pangurepiminua. Piminga ipire amane monamadire a yo te tongwo yal i ari ingwo hobi kina

blingmemini taniga Godmomua. Mongwoipire Yisas “yalhobi na gamina hobo mo-mua” dire gai ta golkimua. 12 Golkirere yudimia, “God na ni han ebina hobi dal tibiol tere ha maing pir tongwo hobi mongwosina i ni maa e ni teralua.” Sam 22:22

13 Dire hon yu dimia, “Na God tanionangwo pamia dire pi tege ere pir ter-alua.” Ais8:17

Dire hon yu dimia, “Na molia hano.Molga baniwe, God ari na wana auna pareere i na tongwo hobi kina ereho mobilua.”Ais8:18

Yisas nan aki di na terala dire u ari ongwoha

14 Dungure wang aung hobi ari wo mo-mia. Mongwomeri Yisas ereyu u ari pirere,golere, gongwo hong yal Seten isusu olterala dire gomua. 15 Golere ari gongwohol i nangwo ha pirikire kul pungwo hobigol tere aki di tomia kul ta pirikinamua.16 Te Yisas gol tere aki di tongwo iwe,ensel hobi aki di tekimia, yal Ebrahamganghobi sigare kule u wai nangwo ipire obilaki di tomua. 17 Tongwo ipire God ari olengwo maing Yisas ereyu ol tongure u ariomua. Pirere ari hobi miling pir tere ningaung pir tekire, yakel dire gol tere, ari talnigi dongwo ol wangwo i piring tobo gulinangwo pamba, Yisas nin gul muru imua.Ire Yisas tal yu ongwo iwe, God honagi oltomua. 18 Seten Yisas kraung simba, Yisaspir tekimia, nan ari hobi krauna sinangwohaung aki di na tenangure pir tekinamingapamua.

3Moses hang a ime ole Yisas tal ongwo hang

mo hora kungwo ha1 Ena Kristen enambi hobo, ni hamen

banimol pai onana dire God gala dimia, urepir tenua. Pir tenga hobi, Yisas pirari paregol na tere ol wai ol na tongwo i nomani sipir to. Tenanga yal Yisas iwe, nan yalhobigol na tere sigare kul na tenama dire Godnu si olimua. 2Homa yal Moses molere yolIsrel ari God pir tongwo hobi honagi ol terekene wai ol tongwo meri omaga Yisas Godgrang ha wine ole ereyu ol tomua. 3 Enaoo wai weni kengwo i ari hobi hanere hangguruwamba, oo kengwo yal iwe, hang guruwangure kara moyu omua. Oo wai kengwo

Page 318: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 3:4 315 Hibru 4:4hanere hang guru wangwo meri yal Mosesereyu hang guru wamba, oo kengwo yali hang guru wangure kara moyu ongwomeri yal Yisas hang ereyu karamoyuomua.4 Oo para weni ari aleng pera dire kengwodimua. Dimba, talhan para weni ol engwoyal God tani momia. 5 Yal Moses hanatogu yal mole God grang wine olere, talemgi u tibi nangwo ipire yalhobi awa ha ditomua. 6Di tongwo yal i God hana togu yalmomba, Kraist God wang weni molere Godoo kengwo i kene ol te momua. Nan ariGod aki di na tenangwo pamia dire haunghaung yol e pir tere monaminga hobi Godoo kengwo i monaminua. Monaminga iKraist kene ol na tenamua.

Omaga grangha ogolo pirerewine olere erinmol goi sire monangwo ha

7 Ena God Kwiang di na tomia, pinamna,“Kenba God ha di ni tenangwo pirere pi-ralga ha pirikia di banta po dire kraun agi dire nona paikio. 8 Homa Isrel arihobiganba po engwo bani mole God ha dungwopiralga ha pirikiwa dire nona pangwomeripaikio. 9 Tal nigi dongwo ol na tongwoi ara ol na tome? Ni kwian moya Isrelari hobi ol na tomua. Tongwo ai makenamole ol na tome? Me erin poti yia na olwai ol tega hamba, na siral mo, sikiral mo,yalhobi suang i harala dire tal nigi dongwool na tere pir na tekimua. 10 Tekungwoipire na Isrel arihobi gul oundongwo teiwa.Tere yu diteya, ‘Isrel arihobi haung haungnomani na na tekimia, na memini pangwomeri wine olkimua.’ 11Dire nigi de pir tereyu diteya, ‘Isrel arihobi hamen tare yongura dinangure mol gwi sire monamingabani ta pi hankinamua.’ ” Sam 95:7-11

Isrel ari God grang wine olkungwo i aidolenan God grang wine onaminga ha

12 Na enahobo, ni God nomani si pirtekirere, nona pare, God mongwo naladi pinanba, tal nigi dongwo olere kwalinpere dire u kwalin ta nanga pangwo ipirenin kwi han molo. 13 Tal nigi dongwool wangwo maing ha boi di yanangwo hapir tekinamina dire ni yalhobi ginangwotanangwo mana girin di tere God pir tengai a i si ware molo. 14 God pir tominga i, ai wa mole naminga naminga kul enangwo

haung u tibi nangwo gin i, nan hobanaKraist gamahobo weni monaminua.

15 Ena hamaing buku yu di emia, “KenbaGod ha di ni tenangwo pire arihobi Godha dungwo pinaminga ha pirikiminua direnona pangwo meri paikio. Isrel arihobi pirtekungwo meri pir tekio.” Sam 95:7,8

16 God ha dungwo arihobi pinaminga hapirikiminuadire nonapamuadungwo i, arahan dime? Yol Isrel arihobi Isip ganba banimongure yal Moses auli ire ongwo hobihan dimua. 17 Te God me erin poti yiatal oun dongwo ol tomua dungwo hobi ereara han dime? Isrel ari tal nigi dongwool warere ganba po engwo bani moli piregole, ari yone ya bangi bangi dungwo i handimua. 18-19 Ari tau God na kene olgereyong ura dinangwo bani pire erin mol gwisire molkinamua dungwo i, ara han dime?God grang ha wine olkungwo hobi handimua. Dungwo ipire God tal wai ol natenangwo paikimua di pimia hanere, Godkene olgere yong ura dinangwo maing pirpo sikinamia, erin mol goi sire molkinamadi haminua.

4Ari God kul engwo hobi erin i tibi olemol goi

sire monangwo ha1 Ena God erin mol goi sire yon ura

dinangwo monanua dire ana kere engwoha i ya di pamia, nan yalhobi yumonaminadire nimni mole momino. Nimni molemolkinaminga God na aidolala dire ebir sina tenangwo pamua. 2 Te God ol wai ol natongwo ha maing i Isrel arihobi di tongurepungwo meri nan para piminua. Yalhobipimba, yol e pir tekimia ha i yalhobi akidi tekimua. 3 Ena nan God ol wai ol natongwo pamia dire yol e pir tominga hobi,erin mol goi sire yona ura dinangwo baninaminga pamua. Pangure, God Isrel arihobi ol wangwo maing pirere yu dimia,

“Na yalhobi yona ki e teya, erin molgoi sire yona ura dinangwo bani ta pihankinamua.” Sam 95:11

Dungwo iwe, God hamen ganba ol ewai sungwo haung ya momba, mole ha yudimia.

4 Ena God hamen ganba talhan ol engwoi hamen haung ana hol pai muru hol paitaniga ol e mole ana sina ta i ya momua.

Page 319: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 4:5 316 Hibru 5:5

Mongwo haung i pirere ha maing buku yudi emia, “Haung i God honagi ol wai sireerin momua.” Jen 2:2

5 Dire ha ta yu pamia, “Erin mol goisire yona ura diga bani ta pi molkinamua.”6 Ena God ol wai ol na tongwo ha maingi homa pungwo hobi ogolo pir sina ere ai si wakimia, God erin mol goi sire yongura dinangwo bani ta pi hankimua. Han-kungwo ipire ari tau pi hanangwo pamua.7 Pangwo ipire God hamen haung ta baemua. Engwo haung i hamen haya “kenbawa” dimia. Dungure moli ungwo ungwome erinmiki weni wai sungure God Kwiangsingaba Debit yong wu bungure ha yu diemia, “Kenba God ha dinangwo pirere sigawa tekio.” Sam 95:7,8

8 Ena homa yal Yosua Isrel arihobi aule ipi God erin mol goi sungwo bani olunguremonangwo, talongwoGod erin honmol goisinamua dime? Yal Yosua Isrel arihobi aulei pi God erin mol goi sungwo bani olekimiaha i di emua. 9 Engwo ha i ya dimia. Godhonagi ana hol pai muru hol pai taniga olwai sire ana sina ta i ya momia. Mongwomeri God kul engwo hobi ereyu ya mo-nangwo bani pire kara ha te ire monangwopamua. 10 Ena God honagi ol wai sire erinmongwomeri, arihobi ereyuolwai si pisoleGod yong ura dungwo bani pire mol goisire monangwo pamua. 11 Pangwo ipirenan yalhobi God yong ura dinangwo baninaminua dire wara kere pi pi ole pi padimino. Nanwara kere honaminga Isrel arihoma malungwo hobi God grang ha wineolkire God yong ura dungwo bani pi han-kungwomeri nan ereyu God grang ha wineolkinaminga pi hankinaminga pamua.

12 Ena God ha di engwo i nimni kimongwo dimia, ha i ari mongwo banihonagi nega weni dire ol tomua. Tongwoha i di baina holo holo nungwo er bolgo dal imba, ha i ari nomani kwiang sinaweni nangwo pamio, te yong miling sinaweni nangwo pamue. Nangure ari nomanisi pungwo meri ebir sire i tibi ol tomua.13God talhan para weni hobang momia, talta kul si enangure God hankinamo? Godnomani bir pamia, haya hanangwo pamua.Hanere te nan ari tal ol waminga maingere para hamia, di tibi ol tekinamina dipinaminba, tenaminga pamia, pire ebir sina tenamua.

Yisas iwe, het pris mongure nan sigare kuleu wai ominga ha

14 Ena God tani onangwo pamia direyol e pir tominga i a i si ware momno.Monaminga iwe, God wang yal singabaYisas het pris honagi ongwo memini yupamia, nin gol na tere algi ya bolere homae na tere ere pi God mongwo hamen baniomua. Ongwo ha i yol e pir tere momno.15 Ena homa u ari pire algi ya bolere gol natongwo yal Yisas iwe, talime nigi dongwoolo dire krauna sungwo i ire, te ari gaunagul iminga i ire dire, para ire han pisolimia,nan tal hobi u gauna bani enangwo gin iwe,aki di na tenangwo pamua. Ena yali parahan pisolimba, tal nigi dongwo ol wakimiakraung simio, te gul obil imua. 16 IngureGod pirari pare ol wai ol na tongure nanGod kina gumana pule ire u tani ominia,God kulung pirikirere ha wai ol tomingerekrauna sinammo, kela kul na tenammo, taloun dongwo u na au sinangwo i, milna pirna tere aki di na tenangwo pamua.

5Yisas het pris mongwo iwe, mole nan na tol

di ingwo ha1 Ena arihobi God kina guma pule ire u

tani nama dire kun sipi sipi algi ya bolereGod tongwo yal het pris momua. Momiayal ta het pris honagi ol molo di tongwoyalhobi ari tau tal nigi dongwo ol wangwopring kri di olala dire God hau si ke tomua.Tongure God arihobi kina gumang pule ireu tani omua. 2-3Ena arihobi tal nigi dongwool wangwo meri het pris mongwo yal iganba ari momia ere para yu ol wamua.Wangwo ipire nin pring pangwo i u wainala di pire God homa hau si ke tomia,tere emgi ari tau pring pangwo i u wainamna dire kun sipi sipi ire ungure God sike tomua. Yu ongwo ipire het pris hau si ketongwo yal i arihobi tal nigi dongwo ongwoi hanere, na ari molia para yu ol waiwadi pire iling gul sungure kura ha ditekirekrehaman tere a yo te tomua. 4 Tongwoyal i nin nomani si pire honagi olkimia,God yal Eron i tibi ol tongwo meri i tibiol tongure mole honagi omua. 5 Ongwomeri yal singaba Kraist nin nomani si pirehonagi olkimia, God nin het pris honagi

Page 320: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 5:6 317 Hibru 6:12

onama dire pare engure omua. Pare engwoyal God Kraist yu ditomia,

“Ni na wana monia, kenba ni i tibioliwa.” Sam 2:7

6 Dire ha ta para yu di emia, “Ni yalMelkisedek het pris honagi ongwo aibingni maulung sire ol monanga monanua.”Sam 110:4

7 Ena Yisas ganba bani u ari pire Godaki di na tenangwo pamia di pire hai meregala erakere dire God hong ditere ha waiol te momua. Molere God tal ol na teraladungwo i nima nama di pimia, hong ditongwo i God pir po simua. 8 Ena Yisasiwe, Godwangmomba, irangGodnin grangha wine onama dire God Yisas gul tomua.9 Tongure amane weni momia, ari Yisaswine ol tongwo hobi hobang tani Yisasmo-mia, arihobi pi yal imongwo bani beremolinangwonamua. 10TeGodYisas hanere, hetpris Melkisedek mongwo aibing maulungsire moma di hanere di tibi ol tomua.

Nan gir du nomani pare mongwo merimolkinaminga ha

11 Ena yal Melkisedek tal ol wangwomaing memini miki weni di tibi ol nitenaminba, ni yalhobi pir tere nimni molk-inua. 12 Ni yalhobi God ha maing sikul diwa moniraya, omaga tisa mole ha nir sitenanba, molkinia ha kulang pangwo obildi ni tegere pinua. Ha maing oun dongwoi olo pirikinia, ha kulang pangwo obil nirsi ni teralga pamua. 13 Ha maing oundongwo pirikungwo hobi gir migi mongwomerimomia hamaingmemini pir po sikire,te ebir si tekinamua. 14 Tekinamba, arimole hamaingmemini pir po sungwo hobinomani bir pangure tal nigi dongwo olwangwo hol i, tal dime dire ol wangwo holi kina, ebir sire pir kun olungwo pamua.

6Nan yulang bole pir tenaminga ha

1 Ena yu di ni tega ipire singaba Kraistol wai ol na tongwo maing kulang pangwohaya pirere nimini molkino? Monia omagamemini oun dongwo nir si ni teralia piro.2 Tal nigi dongwo ol wanga irai hon olki-rala di pire nomani si kulu singa mainghaya pir pisolinio, te God tani aki di natenangwo pamia di pinga maing ereyu pirpisolinio, te nir bil ni tongwo maing ere

pir pisolinio, te yal tau gaung bani areGod Kwiang ire, kene ongwo hol i waraladi pinga maing ere pir pisolinio, te arigongwo hobi uling yunangure airangwomaing ereyu pinio, te God ari para weniha hol ol tere ebir sinangwo maing ereyupir pisolinua. Solinga ipire na ha hon nirsi ni tekiralua. 3 Tekigere God aki di natenangwo ha maing memini oun dongwonir si ni teralua. 4Ena ni ari tau God pir teredoling bonga hobi, God kene ongwo holwanga i, aidole ere kwalin ta nanga, honnomani si kulu sire, God pir tenanga hol tadinamo? Ta dikinamia. Homa ni God tal olna tongwomaing pir po sinio, te God piraripare tal wai ol na tongwo i ere inio, te Godkwiang ere inua. 5 Te God ha di na tongwoi pir tengere nomani sina i wai dimio, teGod haung hon u tibi nangwo kene ol nitenangwo meri omaga haya ol ni tonguremol pai onua. 6 Onba God ha maing holwanga i hon aidolania, olanga i God wanger pera bani hon si engere ari hobi Yisashan gogo dal tenamua. Tenangwo ipireni nomani si kulu sire God hon doling bo-nanga panamo? Paikinamua. 7 Ena niminsungure ganba bani bemia. Bengure ganbahong yal homena yangwo i, ganba homenabol wai olungure God wai hanere ganba iawai ol tomua. 8Tomba, ganba tau homenabol wai olekire tul obil bonangwo God nigide hanamia, ganba i endo gal olamua. Yalta ha maing a i si wakire God mobing halwa tenangwo yal i ganba homena bol waiolkire tul bongwo meri momia God endoganangwo pamua. 9 Ena yu diiba, ni yal-hobi ha maing a i si ware God mobin halwa tekinga haniwa. Hanigere God ni sigarekul ni tomia ni yalhobi tal tau dime direol wana di haniwa. 10 Ena ni tal ol wangamaing gogo ebir si ni tenangwo paikimia,God nin hankun ole ebir sinangwo pamua.Ni yalhobi God yon milni tenga i tere Kris-ten ari hobi aki di te monua. Monga i Godhanere ni aidolekinamua. 11Ni yalhobi Godsigare kul na tenangure u wai nalua direwara kere moli ongere kul enangwo haunguwerigi dinama di piriwa. 12Pirigere omenpege dinangure erin molkinania, te tal oundongwoukwalingpera dinamba, wara kerenangwo nangwo pi pa dinangure, God talwai ol teralua dire, aleng kere e tongwo

Page 321: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 6:13 318 Hibru 7:9-10hobi ol wangwo meri ereyu ol wayo.

God ana kere e na tongwo i ha pangwodimia dire a i si wanaminga ha

13 Ena God tal wai ol ni teralua dire yalEbraham aleng kere emia. Engwo ha ikumo nolo u na holo dikimia, God nin u naholo dire na haweni kara dia ni teralua direyu dimia, 14 “Na awai ol ni tegere galni honmiki weni wenimale siru diremonania, anikere e ni teiwa.” Jen 22:17

15Dungure Ebrahamomeling pege dikireGod ha pangwo dimia na tenangwo pamiadi pire kwi hane hane moli pire God alengkere e tongwo meri i tibi ol tongure imua.16 Ena arihobi ha bolbin dire ha weni karadiiwa dinangwo God u na honangwo ha tapaikinamua di pire dinangwo pamua. 17 TeGod na nomani si kulu sikiralgere ana keree tega hobi pinama dire aleng kere engwoi ere ha di yulang bol tomua. 18 Ena Godaleng kere ere God u na honamua dungwoha su i, God hon nomani si kulu sire ha abiyame ere ha ta hon dikinamia, ha i nimapire ya di pamua. Pangwo ipire yalhobiGod na sigare kunangwo u wai naminuadi piminga hobi gai ta golkinaminia, pirnomani sina i ere a i si ware monaminua.19 Monaminua dire God ana kere e natongwo ha i pimingere yona ura dinangureha i mo pi God mongwo mala i omia pun-gure ya di panamua. 20 Panangwo meriYisas homa e na tere na yalhobi hana daltibi ol terala dire Godmongwomala i omua.Ongwo ipire Melkisedek het pris honagiongwo tali Yisas aibing maulung sire hetpris honagi ol monangwo monamua.

7Melkisedek iwe, het pris bir weni mongwo

ha(Jen 14)

1 Ena yal Melkisedek iwe, Selem oo aibir malgi singaba kingmole kene ol tomua.Tere ari hobi God kina guma pule ire utani nama dire kun sipi sipi algi ya bolereGod tongwo yal het pris momua. Momiakwiana moya yal Ebraham singaba kingtau kina kura bolere si gol wai sire erememini nala di umba, Melkisedek u bangipa dungure hamua. 2Hangure MelkisedekEbraham kuria si tongure Ebraham kurabole wu tal ingwo hobi kerere ebir sire anaholo holo tani tani i ku bole Melkisedek

tomua. Tongwo yal Melkisedek hang en-gwo iwe, memini yu pamia, “Tal dime direol wangwo hong yal king momio, te Selemmalgi singaba molere yong ura dungwohong yal king momua.” 3Mongwo yal i hamaing buku Melkisedek irang aang yaungta monangwo hang dal tibi ol ekimio, tekul engwo ya, gonangwo haung ere ditibi ol ekimua. Ekungwo ipire God wangYisas hamen haya momia, emgi weni molinangwo meri Melkisedek ereyu mongwopamua. Te Homa Melkisedek kun sipisipi algi ya bole bling mining oo kene olepris honagi ol momia, emgi ere para olinamua. 4 Ena yal Melkisedek yal bina kul-taing moma di pino? Molkimia singaba birweni momua. Mongwo ipire nan kwianamoya Ebraham kura bol ware wu tal ingwohobi kerere ebir sire ana holo holo tanitani i ku bole Melkisedek tomua. 5 Tesingaba Libai gang hobi tau pris honagi olmomua. Mongure Lo krehaman ha, Isrelari hobi talhan ana holo holo a nongwo i,ebir sire tani tani i ku bole Libai ari taupris honagi ongwo hobi to dimia. Dungwomeri Isrel arihobi wine ole tongure Libaigang pris honagi ongwo hobi imua. In-gwo hobi ire, tongwo hobi ire dire, yaungtani yal Ebraham momba, nin wa ma direimua. 6 Ena Ebraham gang Melkisedekmonangwo dimba molkimia, kwiana moyaEbraham talhan a nongwo hobi ebir sireana holo holo tani tani i ku boleMelkisedektomua. Tere mongure God ni galni mikiweni male siru dinamua dire aleng keree tongwo meri Melkisedek yu e tekimba,Ebraham talhan a nongwo i Melkisedektomia. Tongure Melkisedek Ebraham kuriasi tomua. 7 Tongwo ipire Ebraham singabamomba, God mole Melkisedek singaba birweni moma di hamua. 8 Ena yol Libai prishonagi ole tobo ingwo hobi ari wo momiagonangwo pamba, Melkisedek tobo ingwoyal i hon mol panangwo panamua dire hamaing buku ha yu di emia. 9-10 Engwoipire Ebraham Melkisedek tobo tongwo igang yol Libai hobi Melkisedek tekimba, erkene para imua. Ingure Melkisedek tomadi hamua. Yol Libai nin tobo para imba,Melkisedek toma di hamua.

Pris ta hon ure, pris homa mongwo aibingmaulung sungwo ha

Page 322: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 7:11 319 Hibru 8:111 Ena yol Libai gang hobi obil pris

honagi olere God Lo krehaman ha Isrelari hobi tomua. Tongure yol Libai ganghobi pris honagi olere krehaman ha ditere honagi su i kunung panangwo, yal taure pris honagi olere krehaman hon ditek-inangwo pamba, ta ure yal Melkisedek aib-ingmaulung sire honagi omua. Ongwo yal iyal Eron aibing maulung ta sikimua. 12 Enahoma yal Eron gang pris honagi ongwohobi krehaman ta a i wamba, omaga yalta ure pris honagi omia krehaman ha honu tibi umua. 13 Ungure Melkisedek aibingmaulung sire pris honagi ongwo yal Kraistyal Libai gang ta molkimia, yal Yuda gangmomua. Momba, yal Yuda gang kun sipisipi algi ya bole pris honagi omua dire hamaing buku yu di ekimua. 14Ekungwomerisingaba Kraist yol Yuda yal momba, yalMoses Yuda ari hobi yal ta pris honagi olekun sipi sipi algi ya bonama dikimua.

Yisas Melkisedek het pris mongwo merimole nan aki di na tongwo ha

15EnaMelkisedek pris honagi olwangwomeri yal ta ol wangwo i maing na hadire bol ega i, krehaman ha sanesi ol-ere yal Libai gang obil pris honagi ona-mua di tibi ol ere para sanesi ongwo hamining aki di tere memini i tibi olimua.16 Olungure hon ungwo yal Kraist iwe,yal Libai gang hobi obil pris honagi on-amua dungwo krehaman ha i wine olepris honagi olkimia, ari sigare kule molpanangwo bani panangwo yulang ire urepris honagi omua. 17 Ongwo ipire God hayu di emia, “Ni Melkisedek aibingmaulungsire pris honagi oli nanga nanua.” Sam110:4

18 Dungwo ipire pris honagi krehamanha homa dungwo i arihobi aki di tenan-gure God kina u tani namba, ha i nimnimolkimia aidolimua. 19AidolungureMosesLo krehaman ha arihobi aki di tenan-gure u wai weni namba, kunung bekimua.Bekimba, God nan kina u tani namingahol i omaga u tibi umia, pir tere dolingbomno. 20 Te God Yisas pris honagi olodire di yulang bomua. Bomba, arihobiLibai gang pris honagi onama dire di yu-lang bol tekimua. 21 Tekimba, God Yisaspris honagi onama dire God di yulang boltomua. Tongwo ha i yu di emia,

God mole, “Ni pris honagi ol monangamonanua dire ha di yulang bol tepisolimia, hon nomani si kulu sire hata dikinamua.” Sam 110:4

22Yu ongwo ipire Yisasmole God arihobikina guma pule ire u tani namua dungwoha i mo omia, pris homa mongwo hobi hadungwo i ya ime simua.

23 Ena pris homa mongwo hobi tanigamonangwo gonangwo wai sinamia ara aib-ing maulung siname? Miki mongure honhon aibing maulung sire honagi oli omua.24 Yu omba, omaga Yisas tani momia, tagolkire pris honagi ol monangwo monan-gure, te yal ta aibing maulung sikinamua.25 Sikinangure Yisas mole God ari tau aki ditenama dire hong di tere tere moli nangwonamua. Nangwo ipire ari tau God mongwobani nala di ongwo hobi Yisas mongwobani nangure aki di tere sigare kul tenan-gure God kina u tani nangwo pamua.

Yisas het pris mongwo i mole nan aki di natongwo ha

26 Ena Yisas yu ongwo ipire nan u wainaminga pire Yisas aki di na tenangwopamua. Tenangwo yal i talime tal digan taolkimba, amane dime dire momia. Molehamen ganba ari a ime ol tere yal i karamo kene kungure yal i hang kara mo mibiweni pire hamen bani mongwo hobi a imeol tomua. 27 Tongure ari homa pris honagiol ware ari enin tau hobi kina nin tal nigidongwo ol wangwo pring wai sinama direkinbe kinbe sipi sipi algi ya boleGod tomua.Tomba, Yisas ari hobi tal nigi dongwo olwangwo pring wai sinama dire nin golealgi ya bole haung taniga obil God tongwoi para wai simua. 28 Ena krehaman hahoma dungwo i ari tau nimni molkimba,het pris honagi onamua dungure ol mo-mua. Momba, emgi God ha di yulang bolenin wang tal ol tongure ure amane wenimongwo ipire, het pris honagi oli nangwonamua.

8Yisas hamen bani molere pris honagi dime

dire ol mongwo ha1 Ena ha bol e ni tega i memini yu pamia,

Yisas gole nin algi ya bolere het pris honagiongure ari pir tongwo hobi tal nigi dongwool wangwo pring i God kli di olimia, nan

Page 323: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 8:2 320 Hibru 9:3sigare kule God kina gumana pule ire u taniominua. Ol na tongwo yal i ganba baniyamolkimia, ere hamen bani pire God kinasi daule mole yasuri kina ereho kene olna tomua. 2 Tongwo yal Yisas iwe, pi aribling mining oo kengwo bani pris honagiolkimia, God nin hamen bani oo kengwoi pris honagi ol momua. 3 Ena het prishonagi ongwo hobi honagi olo dungwoipire kun algi ya bole God hau si ke tere taltau para tomua. Tongwo meri nan singabaYisas het pris honagi ongwo i ole tal taere para God tongwo pamua. 4 Pangureyal i ganba bani ya monangwo pris honagiolkinamia, pris honagi ongwo arihobi paramole Yudari krehaman ha kerere nin no-mani si pungwo meri pris honagi ol mo-mua. 5 Ena hamen bani bling mining ooala pris honagi ongwo i honagi weni karaomba, hamen bani pris honagi ongwomeriganba baniya si ainere pris honagi omua.Ongwo meri hamen haya God hamen banipris honagi onangwo maing yal Moses ditibi ol tongure Moses arihobi di tibi oltomia pire pris honagi olmomua. Mongureyal Moses bling mining gal oo kerala diongwo gin i God yu ditomia, “Ni hamen hulbani onga haungha di ni tegameriwine oleoo keyo.” Eks 25:40

6 Dungwo meri oo kere het pris honagiongwo i wai pamba, Yisas het pris honagiongwo i wai weni pamua. Pangure Godarihobi kina u tani nala dire aleng keree tomia, Moses sina yal mole arihobi Godkina i tani ol tongwo i wai pamba, te Godarihobi kina u tani nala dire aleng kere etomia, Yisas sina yal mole God ari kina itani ole gumang pule tongwo i wai wenipamua.

Gwahon sina tongwo imoyu pire homa sinatongwo i a ime ol tongwo ha

7 Ena homa sina yal mole arihobi Godkina u tani nalua dire aleng kere e tongwoha i kunung panangwo yal ta hon sinayalmolkinangwopamba, kunungpaikimia.Yisas ure sina yal mole God arihobi kinai tani ol tomua. 8 Tongwo ipire God kulengwo hobi tal nigi dongwo ol wamia nigide hanere ha yu dimia,

Na yol Isrel yol Yuda hobi kina hongumana pule ire u tani nabilga haungemgi u werigi dinamua. 9 Homa

kwiang moya hobi na kina u taninaminua dire aleng kere ega merihon ta ekiralua. Homa aleng kereega haung i yalhobi Isip halabusi paimomba, na aule ire pi banta oligeremomua. Mole na aleng kere ega i,aidole tal digan nin nomani si pungwomeri ol ware pir tomia. Pir tongwoipire na han gogo dal oliwa.” dire Godyu dimua. 10Dire hon ainere yu dimia,“Emgi na Isrel arihobi tal ol teralgaipire aleng kere eralia piro, Homa kre-haman ha hulu bani bol egere kererepimba, omaga krehaman ha yalhobiditegere pir i pi nomani sina erere pirpo sinamio, te na yalhobi yong sina iha i bol ere kene ol tegere a i si wana-mua. Wanangure na yalhobi hobangmolgere te yal alhobi na kul ega mon-amua. 11 Yu olalga ipire yasingabahobi yal bina kultaing hobi kina naguna hana pir tere a i si wanamia,yalta ening hobo Yisas ol wai ol natongwo ha i hon nibil di tekinangwopamua. 12 Te yalhobi tal nigi dongwool wangwo pring pangwo i na milingpir tere pirari pare i ole teralio, te talnigi dongwo ol wangwo pring ya dimadi pirikiralua,” dire God yu dimua. Jer31:31-34

13 Ena God tal hon ol teralua dire alengkere engwo ipire homa di tongwo ha i hayabi emia, aidole ha hon aleng kere e tongwoi nimni momia a i si wanamua.

9Pris homamongwohobi hau algi ya bongwo

ha(Eks 25, Ek 26, Eks 30)

1 Ena homa God krehaman ha Isrel ari-hobi di tongwo i, God yong miling tongwohobi pir tere maa e tongwo maing di tibi oltomio, te ha maing oo ganba bani kengwomaing ereyu di tibi ol tomua. 2 Tongwooo i Isrel arihobi kerala dire gal oo kemua.Kere honagrang banta ere te werang tabanta emua. Engwo honagrang mala iarihobi ai wai hang emia tal digan ta alai dikimua. Dikungure, kewa gal ere boltebol kul emua. Engwo bolimbani Godhomena breti tongwo i bol bani enguredimua. 3 Dungure werang ta gal hol eremugu bol werang simua. Sungwo werang

Page 324: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 9:4 321 Hibru 9:14

i ai wai weni dimia tal digan ta ala hona-mua dire mana dimua. 4 Dungwo ala ibol tebol ta dimia. Bol kungwo i hulu nolhang gol ire bol kumua. Kungwo bolbanii yal ta er nirin ta kunu wai ungwo iregirungwo tangwo gale God te mongwobanimomua. Te yalhobi hulu nol gol ire kesita ol emua. Engwo kesi bani God nin Isrelarihobi awa ha mining bol emua. Engwokesi ala i botol mugu ta emua. Engwo botoli yalhobi hulu nol i galere ol emua. Engwobotol i homena ta hang, mana, mugu wareemua. Hamen haya Isrel arihobi ganbapo engwo bani pire menang gongure Godnin homena tongwo nongwo i mana wadiminua. Diminga homena i tau botol alawa emua. Engure te yal Eron goliba angurei haya gomba, hon doining pu dire bongwogoliba i ire kesi ala ere dimio, te hamenhaya God krehaman ha hulu mining bolengwo hulu su para kesi ala emua. 5 Enakesi bolimbani arihobi tal nigi dongwo olwangwo pring pangwo i, God tobo teraladire hau algi ya bomua. Bongure Godhanere miling gul sungure pring kri di oletomua. Te kesi bol kul engwo i hulu nol golire ensel mongwo meri, yong sutani binaholo holo i bai emua. Engure hong sualagale mongure sina weni hau algi ya boleGod tongwo ai dimua. Dungure gal oo i hatau pamba, omaga hon di ni teralga merepirikiwa. 6 Ena arihobi ha maing gal ookere talhan diga hobi ala emua. EngureGod honagi ol tongwo ari pris hobi werangta hona i mole, arihobi tal nigi dongwo olwangwo i, kinbe kinbe God hau si ke teretere momba, werang ta wai ala i homua.7Homba, me erin tan tani bai engwo haungmala ungwo gin i, haung tani tani obil hetpris singaba i ala omua. Pire yali arihobikina tal nigi dongwo ol ware pirikungwopring pai tongwo i, God tobo terala direhau algi ire bol bani bole God tomua. 8 Enagal oo kere tal ol wangwo ha diga hobihoma God nin Kwiang di tibi ol tongwomeri wine ole ongwo han diiwa. Digaha i wine ol monaminga ya di panangwoirai, God mongwo bani pire ha di teraladi nalga hol pera dikinangure hol hon utibi hunangwo pamba, pera dimia, hol honhaya u tibi ungure nan para pirere hanerediminua. 9 Ena homa God gal oo kere tal

ol wangwo i memini yu pamia, Yisas olo upa dikungwohaung emgimilingweni u tibinangwo i pire bolimbani tei kule ol wamua.Ol wangwomeri yalhobi pring pangwo Godkri di olama dire God tal tau tere hau sike tomba, ari nomani yong sina i u wainangwo mere paikimua. 10 Paikungure taltau God tongwo i, homena mai tomio, nirmai tomio, nir tau bigi simua. Sirere olwangwo hobi gaung bolimbani obil aki ditomia ganba tal dimua. Dungwo ha i homawai pamba, omaga God ari sigare kunamadire krehaman ha hon i tibi olimia ha homaaidolangwo pamua.

Kraist nin algi ya bongwo ha11 Dimba omaga singaba Kraist sina yal

mole God arihobi kina gumang pule ireu tani nama dire het pris honagi omua.Olere ganba ari bling mining oo kengwoala i pire algi ya bolkimia, hamen ookengwo bani pire algi ya bolere God to-mua. 12 Tongwo algi iwe, pris honagiole kun meme ya, bilimahau sire algi yabongwo tali ta bolkimia, singaba KraistGod mongwo bani pire haung tani weniganin algi ya bongure nan arihobi tal nigidongwo ol waminga pring pangwo i, Godnigi de pir na tere tal oun dongwo honol na tekinamia pring kara wai sinanguresigare kule amane moli naminga naminua.13 Ena homa kun meme ya, bilimahau algiarihobi ya bongure bilimahau giring al kunsi gangwo de ulgi engure ire arihobi biltomua. Tomba, krehaman ha dungwomeriyalhobi nomani yong sina i u wai homia,gaung bani obil aki di tomua. Tomba gaungnigi dere hama sikimia, nomani sina obilnigi domua. 14 Domba singaba Kraist talyu ol na tekimia nan gauna obil aki di natekimba, nin algi ya bolere, nomani yonasina i kara aki di na tongure nan sigare kuleu wai ominua. Ena mol panangwo banipanangwo hong yal i nin Kwiang Kraistyulang tongure nin algi ya bolere God to-mua. Tongwo yali amane momia, nin algiya bongure God wai hanere sigare kul natomia. Tongwo ipire homa nan yalhobi uwai naminga pire tal tau yu onaminga Godwai hanangure u wai naminua di wamingai, aidole omaga Kraist obil gol na tere ol waiol na tomia u wai ominua di pir tominia,God tani honagi ol tenaminua.

Page 325: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 9:15 322 Hibru 10:2Kraist algi iwe, gwa hon sina tongwo i, u

nima ongwo ha15 Ena hamen haya God arihobi kre-

haman ha yu ditomia, “Ni yalhobi kre-haman ha i para weni wine onanga u wainanua” di tomia. Tomba arihobi a i siware nimni molkimia, tal nigi dongwo olwangwo pring pangwo i God ulbe hane atekimua. Tekungwo ipire Kraist ungureGod krehaman ha hon arihobi di tomua. Ditongwo ha i arihobi u wai nama dire Kraistsina yal mole nin gol tere algi ya bolerearihobi ulbe hane a tomua. Tongure aria i si wanana wo dire gala dungwo hobia i si wanangwo, God homa aleng kere etongwo meri ol wai ol tenangure u waipire moli naminua. 16 Ena yal ta golala dimolere na bona gana a nega hobi ebir sireari tau terala di pungwo hobi hang dal tibiolimua. Olimba yali golkire ya monangwotal a nongwo i yalhobi ta ikinangwo pamio,te ha di tongwo i u nima honangwo pa-mua. 17 Pamba, yal i weni kara gonangwoha di tongwo i u nima nangure inangwopamua. 18 Pangwo ipire God krehaman hahoma di tongwo i hau algi ya bolkima, unima honamba, ya bomia u nima omua.19 Ongure homa God krehaman ha paraweni Moses di te pisolungure Moses pirerearihobi di tibi ol tomua. Tere meme ya,bilimahau giring sirere, algi nir kina i taniolere gal sulere tabilai sire, krehaman habuku bani bil tere arihobi para bil tomua.20 Tere yu dimia, “Algi ya bolga i Godkrehaman ha wine olo di na tongwo akidi tomua. Tongure algi ya bolkiralga wineolkinanga pamua. 21 Direre algi tau ireregal oo kengwo bani bil tere, te oo ala muluhau tal tau Godmaa e tongwo bani dungwohobi bil tomua. 22 Ena Isrel arihobi homatalhan a nongwohobi uwai namadire gogota ol wakimia, hau algi ya bongure u waioma di pimua. Di pire God krehaman hadungwo i, wine olere hau algi ya boleretalhan hobi u wai oma di pimua. Pimba,arihobi tal nigi dongwo ol wangwo pringpai tongwo i, i ole na tenama di pire tagogo ol wakimia, God onangwo u wai nalgapamia di pire arihobi hau algi ya bomua.23 Homa hau algi ya bongwo wai pamba,Kraist algi ya bonangwo i pire bolimbanitei kule ol wamua. Ware ari ganba tal hobi

u wai nangwo ipire hau algi ya bongureganba tal u wai omua. Hau algi ya bongwoi Kraist algi ya bongwo i kina, kunung ku-nung dimba, Kraist algi ya bongwo i nimnimole kara mo hora kumua. 24 Ena Isrel arihobi homa ganba bani gal oo kengwo alai pire God na wai hanama dire hau algi yabomua. Bongwo i hamen bani onangwoipire yalhobi bolimbani tei kule ol wamua.Wamba, Kraist God arihobi kina guma puleire u tani nama dire ganba gal oo kengwoala i pire algi ya bolkimia. God mongwobani pire God yong ki e na tongwo i waisinama dire Kraist nin algi ya bolere nanaki di to di tere hona God dal tere tere moliomua. 25Ongwo i homa singaba hetpris galoo kengwo wai ala i me erin tan tani haualgi ya bole bole omua. Ongwo meri Kraistyu ta olkimua. 26Ongwomeri onangwoGodari ol engwohaungKraist golere algi ya boliunangwo unangwo omaga ere algi ya bolmonangwo pamba, yu ta olkimia, haungwerigi dungwo mominga haung i, Kraisthaung tani weni gole, tal nigi dongwo olwaminga pring pai na tongwo i, God tobotomua. 27 Gongwo meri arihobi haungtaniga obil gongure, God arihobi nin olwangwo maing ebir sire ha hol ol tomua.28 Arihobi haung taniga obil gongwo meri,nan tal nigi dongwo ol waminga pringpangwo i, ulbe hane a na tere God toboterala dire, Kraist haung taniga obil golerealgi ya bomua. Bolere moli omia, emgiti hon u pa dinangwo tal nigi dongwo olwaminga pring pangwo i, hon gol na terealgi ya bolala dire ta hunamia, na kwimominga hobi aki di i nala dire unangwopamua.

10Homa hau algi ya bongwo i pring wai

sikungwo ha1 Ena hamen haya Isrel ari hobi mole

God na kina u tani naminua dire krehamanha wine ongwo i, me erin tan tani Godmongwo bani pire hau algi ya bole boleomia. Omba, nomani yong sina ala i uwai ta homua. Hongwo iwe, tal emgiu tibi pire miling panangwo ipire homame erin tan tani hau algi ya bongwo ibolimbani obil tei kule ol wamua. 2 Olwangwo i, God ari kul engwo hobi u wai

Page 326: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 10:3 323 Hibru 10:22nangwo panangwo haung tani weniga algiya bonangwo pamba, mone mone algi yabole bole omua. Ongwo iwe, arihobi tanigi dongwo ol wangwo pring haya waisinangwo tal nigi dongwo ol wangwo pringGod i ole na tenama di pirikinamba, yanomani si pire pire momua. 3 Momba,me erin tan tani algi ya bongwo i, haneretal nigi dongwo ol wangwo i nomani sipire pire momua. 4 Mongwo ipire kunbilimahau, meme, algi ya bole God tongwoi, nomani yong sina i u wai homia, Godarihobi kina guma pule ire u tani nangwopaikimua. 5Paikungwo ipire Kraist u ganbabaniyamongwo gin i, mole God yu ditomia,

“Ni arihobi yon ki e tenga i wai sinamadire, tal tau ni tere hau algi ya bongwoi paikimua. Paikimba, ni na ari gaunaol e na tenga i, arihobi yon ki e tengai wai sinama dire, na nan algi ya

bolalga ni wai hanere pring pangwo i,i ole tenanga pamua. 6 Pangwo ipirehau algi ya bolere hau homena tauendo bani gal ni tegere prina wai sina-mua di pungwo i ni wai hankinua.7 Ena yal God ye, ni honagi yu olo dina tenga meri ganba bani ure olala dipiriwa. Piriga ha i homa ni hana toguyal ta awa ha di engwo na wine oleolgere nima namua.” Sam 40:6-8

8 Ena Kraist ha yu di engwo i meminiyu pamia, “God ye, ni arihobi yon ki etenga i, wai sinama dire hau algi ya bolerehau homena endo bani gal ni tongwo i niwai hankinua,” dimua. 9 Ol wangwo ha i,krehaman ha wine olere ol wamua. EnaKraist ha hon ainere yu dimia, “Yal Godye, ni honagi olo di na tenga meri na nigran wine ole olala di piriwa.” Dungwoha i talwa di pire dime? Arihobi homa talol wangwo wai simia, emgi tal hon ungwoi kara u nima pire pai monama dire, hayu dimua. 10 Tal hon umua dungwo i,Yisas Kraist ure God grang wine olere, Godarihobi yong ki e tongwo i, wai sinangureGod kina gumang pule ire u tani nama direhaung tani weniga gole ulbe hane a na tereGod tomua. Tongwo i pire wai hanere nayalhobi u wai oma di hamua.

Kraist nin algi ya bongwo iwe, pring waisungwo ha

11 Ena pris hobi God yong ki e na to-mia wai sinangure, God kina u tani naladire, haung haung hau algi ya bole boleomua. Omba, nan arihobi tal nigi dongwool waminga pring pai na tongwo i wai siki-nangwo pamua. 12 Pamba, Kraist mole nanarihobi tal nigi dongwo ol waminga prinapangwo i wai sinama dire, haung tani golna tere nin algi ya bolere pi God mongwobani kina si daule mole kina ereho kene olna tomua. 13 Te i nangwo nangwo kianghobi God isusu ol tenamua. 14 Tenangureyal i haung taniga gol na tongure ari tausigare kule u wai pire moli nangwo namua.15 Nangwo ha i God Kwiang aki di tere yudimia,

16 “Hamen haung kul enangwo gin i naarihobi hol wai wanangwo ipire hahon di tibi ol teralua. Teralga ha iyu pamia, Na krehaman ha para weniyalhobi pir po sire bona siwanamio, tena ha digameriwine olemoli namua.”Jer 31:33

17 Dire hon yu dimia, “Yalhobi tal nigidongwo ol wangwo maing hon nomani sipirikiralua” dire, talhan para weni hobangyal i ha yu di emua. Jer 31:34

18 Ena tal nigi dongwo olwamingamaingGod hon nomani si pirikiralua dungwoipire hau algi hon ya bonaminga paikimua.

Ni pir tere a i si wananga Godmongwomalaweni nanga ha

19 Ena enambi hobo, God ha ditenaminga pire mana dimba, Yisas gol natere hol bala di na tomia, Godhaditenamnadi pinaminga haung kul pirikimino. 20Godha di tenaminga hol hon bala dimia. Ha ditenaminga grana oun dekinamia. Homahetpris arihobi ha maing gal oo wai alaongwo i gal hol engwo meri Kraist ningol na tomia God ha di tenaminga pamua.21 Pangwo i God yong ki e na tongwo ipireyal ta golere nin algi ya bomia. Ya bole keneol na tomua. Tongwo yal i Yisas momia.22 Mongwo ipire nan God kina ha waionaminga, Yisas gol na tongwo ipire kulta pirikinaminua. God homa yong ki e natongure pring pai na tongwo i, Yisas hayagolere tobo tongure wai simia, nan sigarekul na tongure God tal oun dungwo hon olna tekinangwo pamua. Nan gauna nir waibigi siminga meri, nomani yona sina pring

Page 327: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 10:23 324 Hibru 10:39

pai na tongwo i, Yisas nin algi bigi si olena tomua. Tongwo ipire God mongwo baninaminga kul ta pirikinaminua. 23 Ena Godha ditongwo i hasu ta dikimia, ha pangwokara dimua. Dire awa ha di engwo meri itibi ol tomua. Tongwo meri God ni u wainanua di na tere aleng kere e na tomiai tibi ol na tenangwo pamia di pire a i siware momino. 24Molere nan enahobi awaihonagi olere yong tani ere monama direa yo te tomino. 25 Te Yisas pir tongwo ariu ku bongwo haung ari tau nigi de pire uku bolkimia. Yu ongwo meri olkio. Haunghaung u ku bole God doling bonga i, nimnimonamina dire a yo te tere ha diria ol pirepire molo. Monanga i mole Kraist u padinangwo haung kul emia di hanere ninnimni monanga pire ha di wama te molio.

God wang iwe, nan mobina hal wa tek-inaminga ha

26 Nan Kraist ol wai ol na tongwo mainghaya pir po sire mominia, emgi mobina halwa tere tal nigi dongwo onaminga pringpanangwo wai sinama dire Kraist algi honya bonangwo hol ta dikimua. 27 Dikungwoipire God yong ki e na tere tal oun dongwool na tenamia kul pire pire monaminua. TeGod kiang pai tere doling bolkungwo hobiGod nigi de pir tere endo bir galere isusuol tenamua. 28 Ena God krehaman ha yalMoses di tongwo ha i wine olkungwo hobiyal sumo, sui tai dire ha hol bani ha dimeresi tenangwo ipire, ha hol pungwo hobimiling gul sikungure gintani si gomua. Diu17:6

29 Si gongwo ha i oun domba, yal taKraist nin algi ya bolere sigare kul tongureu wai ongwo yal i, God wang hon mobinghal wa tere, te algi ya bongwo i isime etere, te God Kwiang pirari pare ol tongwoi brum bai tenangwo God tal ol tename?Krehaman ha wine olkungwo hobi si goletal oun dongwo ol tomba, yal i tal ounweni dongwo ol tenangure gul bir inangwopamua. 30 Pangwo ipire God hamen hayaha di engwo i piminia. Piminga yal i yudimia, “Yal ta mobing hal wa na tenangwoi na mong pring tere tal oun dongwo olteralgere gul inamua.” Diu 32:35

Dire hon yu dimia, “God nin gamahobiyol e pir tere doling bongwo maing ebir si

tere ha hol ol tenangwo pamua.” Diu32:36;Sam135:14

31Ena yal God ta golkimia yamol pangwobani pamua. Pangwo ipire nan ol wamingamaing ebir si na tenangwoganulun dire kulbir piminua.

Nan Yisas pir tominga i a i si ware nimnimonaminga ha

32 Ena homa God ol wai ol na tongwo hai yol e pir tenga i pege au damba, arihobinigi de pire tal gogo ol ni tomua. Tomba, hai aidolekinia, God nomani hon ni tongurenimni monia. Monga i pire hon nomanisi pir to. 33 Te yu onga ipire nigi de pirni tere ari maulung bani ol gogo dal nitere guma iger bole wa gol ni tomio, hayong i ni tere ni simua. Simba, yal tauere yu ol tongwo i hanere, kul pirikire,na para na sinama di pire pi hol sinua.34Te Yisas pir tongwo ari enin tau halabusipangwo i hanere, milni gul sungure aki ditenua. Tengere yal tau Kraist doling bongai, hanere yong ki e ni tongwo hobi talhana nenga tau kuni imba, pring na to dikirehan uning si olinua. Olinga i olere, natobo wai tau hamen bani dimia, iralga ya dipanangwo bani panamia di pire kuni ingwoi, tamamia di pire aidolinua. 35 Pinga ipiretal oun dongwo u ni au sinangwo irai tamamia di pire, God ol wai ol na tomia direa i si wanga i aidolekio. Aidolekinanga Godaki di ni tere tal wai weni ol ni tenangureinanga pamua. 36 Ena God honagi olo dini tongwo meri nega dire oli nanga, Godtal wai ol ni teralua dire aleng kere engwomeri ni tenangure inanga pamua. 37 Inangaipire hamen haya God yu di emia,

“Haung obilga monangere siina direu pa dinangwo yal i mining boleta hunamia, gintani u pa dinamua.38 Dinangwo nan tal nigi dongwo olwaminga pring pangwo i, God toldi ire amane dime dire moma di nahamia, yal i tal ol na tongwo ha i yole pir tere moli nanga nanua. Nanba,yol e pir tenga i, a i si wakinanga na niwai hankiralua.” Hab 2:3-4

39 Dimba, God ol wai ol na tongwo i, ai si wakungure isusu ol tongwo yalhobi olwangwo meri ol wakiminia, God ol wai olna tongwo i, a i si ware sigare kule moliominua.

Page 328: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 11:1 325 Hibru 11:12

11Nan Yisas pir tere a i si wanaminga i mem-

ini pangwo ha1 Ena God nin wang Yisas kina ol wai ol

na te i nangwo pamia dire nan yol e pirtominga i, memini pir po sin mo? Siki-nanga na di tibi ol ni teralia piro. Godtal ta ol na teralua dungwo ha i omaga itibi ol na tenangwo hankiminba, emgi utibi unamia di pire nomani susu sikiminia,kwi hane hane moli uminua. Umingai tal omena haminga tali unangwo pirekwi molkiminia, omena hankiminga taliunangwo hanaminga ipire, kwi mominua.2Ari homa malungwo hobi God nin tal waiol na tere aki di na tenangwopamia dire pirtomia, pir tongwo hobi digan momba, pirtongwo i God hanere tal dime dire ol wamadi hamua.

3 Ena hamen haya God hamen ganba olengwo i tal tau omena haminga tal hobi ireta ol ekimia, yamoni grang pera dungureu tibi umua. Ungure omaga hamen ganbadungwo haminua. Haminba, maing pirpo sikiminia, homa God nin grang peradungure u tibi uma di piminua.

Ebel ire, Inok ire, Noa ire dire, God pir tereol wangwo ha

4 Ena kwiang moya Adam wang sutanikul engure wang homini Kenmomia, wangemgi Ebel momua. Ena yal Ebel iwe, Godtani aki di na tomia di pire, tal ta Godtomua. Tongure abimbi Ken God tani aki dina tomia di pirekire tal ta gogo God tomua.Tomba, Ken tongwo i God pir tekungwo ihanere God wai hankimia, te Ebel tongwoi God pir tongwo i wai hanere, Ebel diganmomba, God tal dime dire ol wama dihamua. Hangure Ebel haya gomua. Gomba,God pir tere tal ol wangwo i hon mongwoyal hang dangwo meri daminua. Jen 4:3-10

5 Te Adam gang ta yal Inok iwe, Godtani aki di na tenangwo pamia dire pirtomia, yal i hon mongwo haung Godwai hanere aki di hamen bani onguregolkimua. Gonangwo arihobi yone har-ala dire wa dumba, hankimua. Inok honmongwo haung God wai hama dire yal tabuku bol emua. Jen 5:4

6 Ena yal ta mole God momio, te Godha dungwo ha weni kara dimio, aki di nateralua dungwo i, ere para aki di tenangwo

pamia dire pir tekungwohobi Godwai han-kimua. Hankungwo ipire yal ta God kina hadi yuwo ya ol pire pire molala di pungwoyal i, God momio, na wa duralga God nawai hanere hamen tobo wai na tenangwopamia di pinangwo, God ha di tenangurepinangwo pamua. 7 Ena hamen haya yalNoa momia. Mongwo gin i God awa ha diretal ta ganba bani ol teralua di tongwo hai Noa hankimba, nomani su su sikire ha wokara dimia di pimua. Pire nin gamahobi akidi terala dire sipi bai emua. Engure nir sirenimin bir sire nir mo mibi omua. Ongurearihobi hanere Noa ongwo wai pamia nanol waminga nigi domua di pungure, nirsi gol wai simua. Simba, Noa gamahobikina golkimia, yal Noa God tal ta olaluadungwo i ha pangwo dimia di pir tomiaGod wai hanere, Noa ganba ari momba, taldime dire ol wanangure na wana moma dihamua. Jen 6:13-22

Ebraham God pir tere ol wangwo ha(Jen 12:1-5; 18:11-14)

8 Ena hamen haya God yal Ebraham yuditomia, “Ooni malgi aidole na ganba honni teralga bani pirere mol pai onanua.”Dungwo ha i Ebraham hasu dima dipirikimia ha weni kara dimia di pirenangwo bani pir po sikimba, God grangha wine ole pi ganba han dungwo banimomua. 9 Molere God ganba i ni teraluadungwo i, ha wo kara dimua di pimua.Pirere wiyol ta ganba bani pire ganba hongkina ereho momua. Momba ganba ta yanekimua. Nekire wang Aisak yaung Yekopkina gal oo obil ke pare momua. Molipire ganba ta ya nekimba, God ni teraluadungwo i, ha pangwo dimia di pire, a isi ware kwi han momua. 10 Moli pire yalEbraham ganba ya nekia dire nomani sigogo dalkimia, God hamen bani oo malgibir ta ke na tenangure moli nalga naluadi pire kwi han momua. 11 Molere eumbiSera kina bi dimani emia gir kul nenangwopaikimba, Sera God ol na tenangure girkulalga pamia di pir tongwo i, God hanerenomani tongure gir kumua. God girkunanua dire aleng kere e tongwo i u nimanamua di pir tere momia, gir i kul emua.12 Engwo ipire Isrel arihobi kwiang moyataniga molere bi dimani emba, wang kulnomia gangmiki weni malere kulmoma ya,

Page 329: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 11:13 326 Hibru 11:28te maker miki weni dungwo meri momia,ari ta kere kun olekimua. Jen 22:7

13 Ena ari tau hang dalga hobi God talta ol ni teralua dire aleng kere e tongwotali hankire gomua. Gomba, hon mongwohaung God tenangwo tali omeling han-kimia, nin mongwo bani u engure hayapimua. Pire arihobi yu ditomia, “Naganba baniya mol pai ominga i, ari yolopire mongwo tali mominia, ari ol dungwomole bangi bangi pare pare wangwo meriwaminua. Ware ganba baniya haung obilgamolere, oonamanahon ta hamenbani i tibiol na tenangwo ipire kwi han mominua.”14 Dungwo yalhobi nin oong maning wenikara hamen bani dimia irala dire wa dumomua. 15 Ena Ebraham irang ganba yanongwo i, Ebraham gang hobi irala dipinangwo, siina di memini nangwo pamba,irala di pirikimua. 16Pirikungwo iwe, ai waiweni ta hamen bani irala di pungwo i waipiremiling panguremomua. Mongure Godoo ai wai akun ole ni teralua dungwo ipireyalhobi God nan hobana momua dungwoi God gai gol tekire na wana auna wenimoma dimua.

17-18 Ena homa God ni wani Aisak aibinamaulung sinangure galni miki weni malesiru dinamua dire aleng kere e tongwo ha iEbraham pir tomia, God hanere pir tongwoi, nimni monam mo, molkinam mo, suangi harala dire nin wang Aisak algi ya bolena to ditomua. Ditongwo ha i Ebrahamwana siralga galna miki malekinama direnomani su su sikimia, nin wang Aisak hanhol i pire sire algi ya bolala dire omua. Jen22:1-14

19Pire yu nomani si pimia,Wana i siralgatamamia, gonamba, God nin uling yunan-gurewana airangwohaunggalnamikiwenimalama di pimua. Pungwo i pire na wanasi golala di oliba, God mana dungure hanolega ari gole hon airungwo meri moma dihamua.

Aisak ire, Yekop ire, Yosep ire dire, God pirtere ol wangwo ha

(Jen 27:27-29, 39-40; Jen 48:15-16; Jen 50:24-25)

20 Ena yal Aisak molere, God wana suriol wai ol tenangwo pamia di pire, wangsu Yekop Iso kina emgi God tal ta ni tena-mua dire awa ditomua. Ditere God hapangwo kara dimia onangwo pamua di

pire, nomani susu sikimua. 21 Ena yalYekop yaldimani mole golala di omia, Godtal ol na teralua dire aleng kere engwo i, unima nama dire Yekop nomani susu sikire,yol e pir tomua. Tere Yosep wang su Godol wai ol ni tenamua di tere, goliba areikwi bole God maa e tomua. 22 Ena yalYosep God ganba wai galna hobi tenangwopamia di pir tere moli pire golala di olere,awa ha yu ditomia, “Isrel arihobi Isip ganbai aidole God ganba hon tenangwo baninanua. Nanga na gauna yone er ba hauire pi ganba hon ni tenangwo bani man wueyo,” ditomua.

Moses God pir tere ol wangwo ha(Eks 2, Eks 12)

23 Ena Moses irang aang suri kul ereregir i wai moma di hamua. Hangure singabaPero Isrel gir hobi si gol wai sinamuadungwo i, kul pirekire God kene ol natenangwo pamia di pire gir i haba sui taidire i kul si wamua. 24 Wangure Mosesgir migi mongure Isip singaba Pero aung ipi kulere “na wana momua” dire kene oliwamba, Moses bir dale ari mole, God Isrelarihobi ganba hon tenangure Isip ganbaaidole nangwo ha i, a i si ware Isip singabaaung wana monama di pungwo i Mosesmolkiralua di tomua. 25 Ditere, Pero aungnamine mongwo meri momia, wang mo-lalga tal wai weni ol na tenamba, tenangwotali haung obilga ire milna panangwo go-lalia, hamen bani ta holalga pamia di pireaidolimia. Aidolere na gamna Isrel ariGod kul engwo hobi singaba Pero tal oundongwo ol tongure gul bir ire ire momia,mongwo bani na para pire iralua di pimia.26 Pirere homa Pero aung namine momiaemgi Isip singaba bir molere talhan mikiweni a nerala di pimba, hamen bani God talwai ol na tenangwo iralga pamia di pire Isiptalhan i aidolimua. Aidolere Kraist emgiu tibi pire Isrel arihobi aki di tenangwopamia di pire gul para irala dire omua.27 Pirere God aki di na tenangwo pamia dipire Isip singaba i, yong ki ere na sinamadire kul pire tekimua. Tekirere Isip ganbaaidole ere banta omua. Pire God gumanghankimba, nin u engure God aleng kereengwo ha i, nima namia di pire, a i si ware,pir tere, nimnimolemomua. 28Molere GodIsip wang homini sinamba, na Isrel wana

Page 330: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 11:29 327 Hibru 12:1homini hobi sikinama dire hau algi oo hoiribani ya bomua. Bongure wang homini sigonangwo ensel i God bai nu si olimia urehona hoiri bani wa dure algi bangwo i Isreloo dimia dire aidolimia. Aidolungwo i Godwai pir tere me erin tan tani Isrel arihobierin monama dire haung bai tere Pasobahang emua.

Isrel ari miki weni God pir tongwo ha29 Ena Isrel arihobi God aki di na tere

ganba hon na tenangwo pamia dire, Isipganba aidole ere pire nir digan hang Nolkwalin pera dimba,Moses Isrel arihobi auleire mala ungure nir i sala di u holo holoomia, maker bani ere hoibi omua. OngureIsip arihobi doling bol imala pire iri si hoibinala di omba, u sina weni ongure nir uterewa sire si gol wai simua. Eks 14:21-31

30 Ena Isrel arihobi God Yeriko malgi natenangwo pamia di pire God grang ha wineole hulu u sungwo bina i hamen haungana hol pai muru hol pai sutani wabo direwamua. Wangurehulu u sungwo i nin si guidire yamua. Jos 6:12-21

31 Yamba, pasendia al digan ta Rehab,God aki di na tenangure golkiralga pamuadi pimia. Ena Isrel yal sutani kul si pireYeriko malgi harala dire ongure Yerikoyalhobi Isrel yal su umua dire sirala direwa dumua. Dumba, al Rehab yasuri auleire nin oo kepangwo ala pire kul si emua.Engure arihobi wa dungwohankimia. Han-kungure Isrel arihobi ureYerikomalgi ari sigomba, al Rehab han uning si olungure yamomua. Jos 2:1-21; 6:21-25

32 Ena ari tau God ol wai ol na ten-angwo pamia di pungwo hobi hang boleiwa. Eiya tau ere hon bol eralo? Er-alga ha miki weni bol eralga pangwo ipirepisoliwa. Yal Gidion ire, Berek ire, Samsonire, Yepta ire, Debit ire, Samyuel ire, Godhana togu yalhobi ire dire, molere, God olwai ol na tenangwo pamia di pire momua.33Mongwo hobi God pir tongwo ipire kianghobi kura bole isusu ol tomio, te ganbabanta banta kene ol tere ha hol ol tere ebirsi wai ol tomio, God tal ol ni teralua direaleng kere engwo ha i pimio, te ari tauyalhobi pia si awi nona pangwo hang Laionmongwo bani olimba, God grang a kubusungure, ta si nekimua. 34 Te ari tau endobir gale God pir tongwo yal tau pia si ala

olimba, endo si goberungure dekimio, aritau di kula bonama dire simba, bolkimio,te nimni molkire megine momba, God no-mani tongure yalhobi nimni momio, te taukiang hobi kina kura bolere yalhobi sireisusu ol tongure te omua. 35 Ena al hobiwang tau gomba, God si hon e tongureairangwo pamia di pungwo ipire airungureal hobi hon hamua. Te ari tau yalhobihan holere, ni God pir tenga i aidolangaere mena nanua dire sire gale ol gogo daltomba, yalhobi God aidolalga hamen banimol pai hon ikiralga pamia dire, a i si waregul bir imua. 36Te yal tau God pir tongwo iarihobi nigi de pir tere gaung ha sire gumaiger bole wa gol tere, kuba sirere, alengholo holo i han sen ire hol erere, halabusipayo di tomua. 37 Te arihobi yal tau hulukuba simio, te di so ire sina bire keulusimio, te tau di baina sire si gomua. Teyaltau God pir tongwo hobi gal wo a nekirehau gang kula sire kirau pimua. Pirere nirhomena wa dure talhan a nekimia, arihobisire gale ol gogo weni dal tongure gul birweni imua. 38 Ire mongwo hobi, arihobinigi de pir tere na oona mana pisole bantapo ditomia. Ditongure oo ai ta dikimia,dimingul ware, ganba po engwo bani ware,hulu grang pare, man grang pare paremoliomua. 39 Moli ongwo hobi God haneresingaba moma di hamba, arihobi i kul-taing pare ol tomua. Tomba, yalhobi mohora kulere ganba arihobi a ime ol tomua.Tongwo han diga hobi God tani aki di natenangwo pamia di pungwo i, God hanerewai pir tomua. Tomba, yalhobi God taltani teralua dire aleng kere e tongwo tali olotongure ikimua. 40 Ikire kwi moli ongwotamangure gomua. Gongure nan emgimoliominga hobi God ol wai ol na tongure uwai omina di haminua. Hamingere God yunomani si pimia, Ari homa malungwo hobiomaga malungwo hobi kina u wai namuadire, aleng kere e tega i ereho u wai namadi pimua.

12Nan Yisas wangwo meri ware doleng

bonaminga ha1 Ena ari homa tal ongwo han diga hobi

God tani aki di na tomia di pir tere mo-mua. Mongwo hobi miki momia. Mongwo

Page 331: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 12:2 328 Hibru 12:16ipire nan yalhobi tal nomani si pire olwanamine? God tani aki di na tomiadire nomani si pir tere tal dime dire olwanaminga, tal digan bona si ere pir terea i waminga hobi aidolaminua. Te talnigi dongwo ol ware ware mominga i karaaidolimino. Aidolimingere God tal wai olni teralua dimia nan inaminga pire God holpangwo i nega dire doling bol i pire imino.2 Ena Yisas tani gol na tere algi nan binasimia, God nan amane moma di na hamua.Hangure Yisas nan hobana bling meminitani momia, u wai naminga ipire omagaemgi para aki di na tei nangwo nama dipire piremominua. Ena Yisas ganba baniyawangwo haung i ware, emgi ari sigare kulterere nan milna panamia, er pera banigolalga tamama di pimua. Di pire golerehon aire, ere God mongwo bani pire sidaule mole kina ereho talhan para wenikene ol na tomua.

God nu nibil gauna gul na tongwo iwe, ayote na terala dire ol na tongwo ha

3 Ena yal Yisas ganba baniya ol wangurearihobi nigi de hanere ol gogo dal tomba,Yisas tamamia dire nimni mole momua.Mongwo meri ni tal oun dongwo u ni ausinangwo irai tamamia dire nimni molemolio. 4 Mongere Yisas arihobi tal nigidongwo olkinama diremoli ongure arihobital oun weni dongwo ol tere si gomua. Sigongwo meri ereyu ni si golkimia. Yisasol wangwo meri ware doling bolkinia yamonua. Monga i mole God hol pangwoi, gintani aidolala di pinia talongwo yu dipine? 5 God kul engwo hobi omeling pegedikire God hol pangwo i a i si wanama direha maing buku yu di emia,

“Na wana auna hobo, tal nigi dongwoonga i, hon olkire nimni monana dire,gul ni tere a yo te ni teralia nigi depirikire yon imaulung wayo. 6 Godmiling ala panga hobi tal nigi dongwoonga i, hon olkinana dire gul ni tomio,te kul engwo hobi u wai nana dire nisire gale a yo te ni te monamua.” Pro3:11-12

7 Ena ganba baniya yal al hobi girkungwo i, miling pirere galeng bolkirenimni monama dire sire gale a yo te tomia.Tongwo meri God kul engwo ni arihobimonia, milni pirere ni sire gale a yo te ni

te momia, nigi de pirikire yon imaulungwayo. 8 Ena God arihobi galeng bolkinamadire sire gale a yo te tongwo meri, ni siregale a yo te ni tekinangwo God kul engwomolkinania, pasendia girmonangere nabinta molkinamua. 9 Te ganba ari nabe ho-bimilna pirere galeng bolkinama dire nasire gale a yo te na tomia, wai pire gumanatere ha dungwo meri wine ol tominua.Tominga meri hamen nabe gumana terewine ol tekinamino? Tenaminga pamua.Nan yalhobi nomani kwiana God nin keneol na te monamia, mole galeng bolkinamadire na sire gale a yo te na tomua. Tomiawine ole momino. Monaminga mol paiwai i tibi ole ire moli naminga naminua.10 Ena homa gir migi mominga haung nabehobi nomani bir paikimba, haung obilganin nomani si pungwo meri krehaman natere na sire gale yo te na tomua. Tomba,God nomani bir pamia haung haung galengbolkire nimni monama dire, na sire galea yo te na tei ongure, nimni mole Godamane dime dire mongwo meri mol teremoli naminua. 11 Te God ni sire gale a yote ni tongwo gin i gul bir ire wai pirikinba,ha dungwo meri wine ole tal dime dire olware ware, moli pire yon ura dungure waipinua.

Nan nimni mole aire monaminga ha12 Pinga ipire God ni sire gale a yo te

ni tongure tal oun dongwo ni au simia,sungwo i nimni mole tal dime dire ol war-alga pire, ol na tomia di pire wara kere olipiremolio. 13MoleGodhol pangwo i dolingbongere tal nigi dongwo u kwalin peradinangwo irai, nimni molkungwo hobi pirtekinama dire a yo te tengere nimni moleGod hol pangwo i, a i si ware doling bona-mua.

14 Ena arihobi para weni yong ura di-nangure monangwo ipire awai honagi oltei pio. Pirere tal dime dire ol waraladire wara kere oli pio. Yu olkinanga Godhankinanua. 15 Te God pirari pare ol wai olna tongwo i, yal ta ikire sigare kulkinangwoi nigi domia, kene wai ol tengere ire sigarekunamua. Ol tekinanga yal taniga tal nigidongwo ol wanangwo i, ni arihobi hanerewai pama di pire, ol i nanga ni ari karau nigi weni denanua. Denanga pangwoipire olkinama dire kwi han molio. 16 Te

Page 332: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 12:17 329 Hibru 13:2hamen haya yal Aisak wang homini Isomole God tal wai ol na tenangwo pamia dipire momia. Momba, hamen haung tanigamena gole ebering yudi tomia, “Ni homenake na tenanga God tal wai ol na tenangwoi, na ya molgere ni inanua.” Dungwo yali ha gogo dire God mobing hal wa tomua.Tongwo meri ni tekirala di pire kwi hanmolio. 17 Ena emgi yal Iso God tal na teraladire ana kere enga i, omaga na to dimba,haya ebina teiraya di pire hai mere momia,mole God emgi na tenanua dimba, God sigawa tere tekimua. Tekungwo ipire God taltana tenangwo irala dipire yal Iso nomani sikulu sinamba, haya ebering tomia inangwohol ta dikimua.

God nan kina gumana pule ire u tani namadire, Kraist u ari ongwo ha

18 Ena hamen haya Isrel arihobi God kre-haman ha pir po sirala dire Sainai hamenhul dimani bani pire momua. Molerehamen hul i omeling hamia, hamen hulendo bir dongure hamen hul dimani banisi bongure hamen hair mu dinba omua.19 Ongure bu mugu bu dungure God hadungure, arihobi kul pire kraung agi direha hon di na tekio dimua. 20Ha di tongwoi yu dimia, “Yal ta mo, hau ta hamen huldimani bani unangwo irai hulu sire si golo,”dungwo pamua. Eks 19:12-13

Dungwo i arihobi pirere kul pimua.21 Pire hamen hul minibani tal ongwo ihanere miling si giri gomua. Gongure yalMoses ereyu ganulun dire, “namilna si girigoliwa” dimua. Diu 9:19

22 Ena yalhobi God krehaman ha pi-rala dire pi Sainai hamen hul dimani piretal ongwo i hanere miling si giri gomua.Gomba, ni Kraist gamahobo monia, Sainaihamen hul ongwo tali ta honia, hamen hulSaion te hamen oo ai Yerusalem, hon iwe,God mol pai omia. Ongwo bani krehamanpirala dire onua. Onga bani God honagiongwo ensel tausen tausen miki weni mol-ere gal wai pirere egin gamua. 23 Gangureari homa God gamahobo mole pir tomia,hamen buku ta God yalhobi hang bol emua.Engwo yali ari para weni ha hol ol tere ebirsinamua. Sinangure ari homa God amanedime dire moma di hangwo hobi mongwobani onua. 24 Pirere Yisas mongwo baniereyu onua. Yisas iwe, sina yal mole God

nan kina gumana pule inaminga ipire, itani ol na tomua. Tere gol na tere algi yabongwo iwe, tal nigi ol dongwo wamingapring pangwo i wai sinama dire tobo ku-nung God tomua. Homa yal Ken ebering,Ebel si gongure Ebel gongwo algi iwemongso dimba, Yisas gongwo algi iwe, mong sodungwo meri dikimia, algi i ya bole Godtongure ni tal nigi dongwo ol wanga toboGod tenanga meri tongure wai simua.

Nan tal dime dire ole wanaminga ha25 Ena God ha di na tongwo i, a i si

ware aidolkirala di pire kwi han molio.Homa God ha di ganba baniya olungurepir tekungwo hobi God isusu ol tomua.Tongure omaga God ha di hamen baniolimia. Olungwo ha i pir tekinaminga talol na tename? Homa pir tekungwo hobigul tere isusu ol tomba, omaga pir tek-inaminga hobi gul bir weni na tere karaisusu ol na tenangwo pamua. 26 HomaGod ha dungwo i ememe omba, omaga Godana kere e na tere yu dimia, “Homa ha ditega haung i ganba baniya ememe ol teiba,emgi ha hon di teralga haung i hamenhaung tani weniga diralgere ganba baniyaobil ememe olkinamba, hamen ganba paraweni onamua.” Heg 2:6

27 Ena, hamen haung tani weniga hamenganba ememe onamua dungwo i meminiyu pamia, hamen ganba omena haminga iwai sinangwo ipire dimua. Dimba, tal tawai sikinangwo tali ememe ol tekinangureho tekinamua. 28Yu ongwo ipire God keneol na tongwo i ta ho tekimia ya di panamua.Panangwo ipire God tani hobang momiadi pire maa e tere, grang ha wine oli pirehonagi nin onama di pungwo meri ol tereyali tani kulung pir tomino. 29 Te Godyal kultaing ta molkimia, endo bir ganguretalhan para weni de wai sungwo meri Godtalhan para weni hobang momia, isusuol terala di pinangwo i para ol tenangwopamua. Pangwo ipire yal i obil kuling pirtomino.

13Nan enan tau yona milna tenaminga ha

1 Ena gir hobo, Kraist gamahobo mongai, yon milni tere tere molio. 2 Ari yoltau ni oon malgi unangwo i para pana galto. Homa ari wiyol guma hon dongwo tau

Page 333: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 13:3 330 Hibru 13:21umia dire pana gal tomia, ungwo yal i Godhonagi ari ensel momba, kene ol tongwoyal i ensel momia di hankimua. 3Ena Kraistgamahobo tau hani pamia nomani si pirto. Yal tau halabusi pangwo i na paga meripamia di pire aki di to. Te yal tau gaung gulingwo iwe, na igameri imia di pire aki di to.4 Ena yal al kina ire u tani ongwo i meminiwai pamua. Pangwo ipire yal al wou si wareere po di tongwo i nigi kara domia, God hahol oun dongwo ol tenangwo pamua. 5 Temoni tobo bir irala dire nomani tere wakio.Omaga tal ta a nenga hobi para a neya direobil nomani tere molo. Yu onanga God niaidolekiralia kene ol ni te molalgamolalua,dimia. Dungwo i nan pimingere nimanangure moni tobo nomani tere wakio.6 God nin kene ol na teralua dungwo ipirenan yu nomani si pinaminia, “God haunghaung aki di na te momia, yalta na sinammo, tal gogo ol na tenam mo, dire kul tapirikimino.” Sam 118:6

Nan ha maing kene ongwo ari homamongwo meri mole wanaminga ha

7 Ena homa yal tau ni monga bani ureGod ha maing nir si ni tomia. Tongure hai ni monga bani pai wa dungure moli piregongwo i, nomani si pir tere doling bolo.8 Bonanga nan hobana Yisas Kraist homaha maing nir si ni tongwo hobi kene oleaki di tongwo meri ni doling bonanga niereyu aki di ni te monangwo monamua.9Monangwo ipire yal ta ni monga bani ure,“na ha maing hon ire uga” di ni teraluadinangwo irai, yol ere pir tekio. God ol waiol na tongwo ha homa pinga i, a i si waremolo. Yal tau Lo krehaman ha wine olgereGod wai hanama dire homena tau mai terehomena tau no dimua. Dimba, homenanenanga i gaun obil aki di ni tenamia no-mani aki di ni tekinamua. Tau mai tere taunenanga i para wai pamba, God ol wai ol natongwo i wai weni pamua.

Yisas algi ya bongwo i God wai hangwo ha10 Ena homa Isrel arihobi God na wai

hanama dire gal ha maing oo ala bol banihau algi ya bomua. Bolere miing taunekimia. Nekungwo meri nan Kraist pirtominga hobi, Kraist mole God yong kie na tekinama dire, gol na tere nin algiya bongure miin nekiminua. Yu ongwoipire hau algi ya bongwo hobi Kraist pir

tenangwo algi ya bolkinamba, pir tekimiaalgi ya bole bole omia. Ongwo ipire yalhobiGod kina u tani ta homia, gumang nin nindungure momua. 11 Ena hetpris ari tal nigidongwo ol wangwo pring wai sinama direhau ire gal oo ala i pire algi ya bolere hauire oo malgi maini pire endo gangwo dewai simua. 12Sungwomeri arihobi Yisas oomalgi u daningmena holi aule ire pire sun-gure, Yisas arihobi u wai nama dire, gul iregol tere algi ya bomua. 13Bongwo ipire nanyalhobi Isrel ari memini pangwomeri wineolkinaminia. Isrel arihobi Kraist gumaiger bol tongwo meri nan bol na tenamba,tamamia dire gai golkire Kraist hol pangwoi doling bonaminua. 14 Bonaminga i Isreloo malgi hobi guma iger bole siga wa natenangwo i tamamia hamen bani oo ai honi tibi ol na tenangwo ipire kwi mominua.15 Ena Yisas tal wai ol na tongwo ipire nanyalhobi Godmong tenaminga tal ta kunungbekinamia, ni ol na tenga wai piminua ditere tere moli naminua. 16 Ena ari paraweni awai honagi ol tere, talhan a nengai yal ta talhan a nekinangwo yali ebir siretau to. Tenanga God hanere wai pir nitenamua.

17 Ena hamaing kene ole nir si ni tongwohobi aki di ni terala dire haung haung nikwi han momua. Mongwo ipire gumantere wine ol to. Te kene ol ni tongwo hobihonagi wai onam mo, onangwo i, Kraistnin hang pamia, emgi ebir si tenangwopamua. Te wine onanga iwe, guman yaureonanga paikimia wai pire onanga, kene olni tongwo hobi yalhobi miling panamua.Milingpanangure a yo te ni tenangwouwainanua.

God ha di tenanga ari enin tau aki di teresirin bol tenanga ha

18 Ena na yalhobi tal nigi dongwo olkireamane molala di piminga i pire ni God akidi na tenama dire ha sirin bol to. 19 Terena ni monga bani uralga pire God haunghaung sirin bol te molo. 20 Ena God tanital ol na tongure yona ura dimio, te Godtani uling yungure hobana Yisas airimua.Airungwo ipire yal i nin kene ol na terere,te God ha di ere moli ongwo ha i di tibi olna tere, nan yalhobi uwai naminga pire golna tere algi ya bomua. 21Bongwo ipire Godwai pirere, grang wine onanga ipire kwian

Page 334: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Hibru 13:22 331 Hibru 13:25yon wu bungure onana dire God sirin bolteiwa. Te Yisas Kraist gamahobo monga ipire, God tal ol ni tenangure ol wanangaGod wai hanama dire ereyu God sirin bolteiwa. Te Yisas Kraist hang nima pire paimonangwo monamue. I ha weni pamue.

Ha gumiling tau ya dungwo ha22 Ena girhobo, na mana girin di ni tega i

nigi de pirikio. Nahamiki di ni tekia, obilgadire pasi bol ni teiwa. 23 Ni pir po sinanadire ebina Timoti halabusi pangwo yali eremena pire namolga bani umia, yali na kinani monga bani urabila di pibilua. 24 Tekene ol ni tongwo hobi ire, ari Kraist pirtongwo hobi ire dire, monangwo hananga,pasi bole yahuno di ni tomua di to. Teyol Itali ari tau na molga bani ungwo hobiyahuno di ni tomua. 25 God pirari pare olwai ol na tongwo i ni monga bani pai omo.Para yu.

Page 335: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 1:1 332 Yems 1:18

Yal Jems pasi bol tongwodimia

1 Ena wiyol para weni God gamahobomolere, ganba banta banta ke pai ongahobi, na yahuno di ni teya. God ire, nanhobana Yisas Kraist ire dire, honagi ol tegayal Yems moliwa.

Tal oun dongwo u ni au sinangwo i nimnimonana dire ol ni tenangwo ha

2 Enambi hobo, tal oun dongwo maingmaing u ni au sinangwo, tamamia direwai pire molo. 3 Kraist pir tere pi tegeenga i, nimni mon mo, molkin mo, suangi harala dire ol ni tenamia, tamamia direbol haure oli nanga nanga nimnimonanua.Monanga ipire wai pire molo. 4 Tal oundongwo maing maing u ni au sinangwoirai, tamamia dire bol haure oli nanga, arinomani bir pare mongwo meri mole talnigi dongwo taniga wabo si na tekinamadire kwi hanere amane mol i pio.

Yal ta nomani bir paikinangwoGod sirin boltere inangwo ha

5 Ena amane mole tal dime dire olala dipinanba, maing pir po sikinanga, God ditibi ol na to dire sirin bol to. Tenanga,God pirari pare to bir hole ari para wenitomia, kura ha di ni tekinamia, ni tal dimedire onanga maing di tibi ol ni tenamia,pir po sinanua. 6 Sinanba, God sirin boltenanga haung, nomani susu sinanga pir nitekinamia, nomani susu sikire God tani akidi na tenangwo pamia di pire sirin bol to.God sirin bol tere nomani susu sinanga, ermining hair sire teri kungwomeri kunania.7-8 Kunanga iwe, kuru dungwo yal mona-nia, nomani tani sikinia, God na tenangwopamia di pinanga paikimia, ni tekinangwopamua.

Tal a nekungwo hobi ire, miki weni anongwo hobi ire dire, ol wanangwo ha.

9 Ena Kraist gamahobo tal a nekungwoyal ta, God sigare kul na tere aki di natenangure uwai naminua di pinangwo irai,gun ere monangwo pamua. 10 Te Kraistgamahobo talhan miki a nongwo yal tamonangwo, er kuung sire uli di yare bilyangwo meri talhan anongwo i bil yare

wai sinangwo gun ere monangwo pamua.Talongwo gun ere moname? Er kuungsire gobari dikimba, ari dongwo uli di yarewai sungwo meri, talhan miki a nongwo i,ganba bani egin tomia wai sinamua. 11 Enaari mo sina ure nega dere dongure, erkuung sungwo i meginere uli di yamua.Yangwo meri, talhan miki a nongwo yal tabisnisi oli pire ol kuung gare sikinamba,bangi si hala sire gonamua.

Yal ta tal oun dongwo suang i harala dire uau sinangwo ha

12 Yal ta tal oun dongwo suang i haraladire, u au sinangure nimni monangwomil-ing panamua. Talongwo miling paname?Nimni mongwo ipire miling panamia, ariyong miling God tongwo hobi God no-mani hon ni teralua dire aling kere engwomeri tenangure inangwo pamua. 13 Te yalta tal oun dongwo u au sinangure nimnimolkire, God hol aidole, hogal sinangwoyal i sire God na krauna simua di tenangwopaikimia. Yal ta tal nigi dongwo olo direGod kraung sinangwo paikimio, te God talnigi dongwo olo dire yal ta kraung sikina-mua. 14 Nan yal tan tani krauna sinangwohaung, na nan nomani si piminga wai pan-gure tal nigi dongwo onamna di pimingai, krauna simua. 15 Sungure yona inaninggirimia tal nigi dongwo ominua. Omin-gere nan gonama dire God pring na tomia,gonaminua. Gonaminga ipire God nankrauna sikimia, nan yona inaning girun-gure tal nigi dongwo ol waminua.

16 Enambi hobo, ni nin nomani si pingai, kela kul ni tenangwo ha pangwo dimadire bol yakio. God na krauna simia talnigi dongwo oliwa dire bol yakio. 17 Talwai para weni ganba bani ire nere aremonga i, God pirari pare ya moni ni to-mia, tal nigi dongwo onana dire kraunsikimua. Ya moni ni tongwo yal God iwe,ari haba kulmona au di ni tongwo hobi ole ni tere hobang momia. Molere au dina tongwo hobi haung ta u terewa sire audi na tekimba, God haung haung au di natomua. 18 Tere ha pangwo maing i tibiol na tomia pirere nomani hon ire sigarekuminua. Kumingere talhan ol engwo hobinan homa e tere mo hora kuminua.

Page 336: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 1:19 333 Yems 2:11Ha maing pinaminga pamba, a i si ware

doling bonaminga wai pangwo ha19 Ena yahuna hobo, ni yalhobi ha maing

haung haung pirala di onanga pamba,homa ha i a i si ware emgi di tibi ol tenangapamua. Te ha maing di tibi ol tenanga, hamaing kura ha dire di tenanga paikimua.20Hamaing kura ha dire di tenanga, God hamaing aki di tekinania, ari pungwo hobi taldime dire ole uwai honamua. 21Honangwoipire nin nomani si pinga i, wai pama dipire tal nigi dongwo onga i, aidolo. Aidoleha dinga mo yu ongwo i paikimia, God ninha maing ni nomani sina engwo ipire pirsina ere a i si wayo. Wananga ha i, nomanisi hon e ni tere sigare kul ni tenangwou wai nanga pamua. 22 Pangwo ipire hamaing kraun obil pinanga paikimia, kraunobil pinanga nin kela kul ni tomia, ha i pirsina ere wine olo. 23-24 Ha maing kraunobil pinanga ninimni gumang hanere ubanta pire “Ayo na gumana talmere dime?”di pungwo meri, ha maing i memini pirsina ekirere, “Memini talmere pame?” dipinanua. 25 Pinanba, yon inaning girun-gure ni han hongwo i ha maing krehamanha i ole ni tenamia pir sina ere wine olinanio, te yamoni kraun obil pire nomani sipir tekinanga, tal ol wananga i, God kene olni tere aki di ni tere sigare kul ni tenangwopamua.

26 Ena yal ta ha maing piriyo, ha maingnir homena neyo, haung tau u ku boleha maing piriwa di pin mo? Pinba, grankene olkinanga, nin nomani kela kul ni ten-angwo pir tenania, u wai honanua. 27 Nannabe God ha maing a i si ware amanemole tal dime dire onangwohobi yu onamadi pimia. Irang aang gongwo gir muamongwo hobi ire, al werai mongwo hobiire dire, tal oun dongwo u au sinangwoirai nan aki di tere kene ol tomno. Teta ereyu pamia. Ganba tal nigi dongwohobi olalga nomani hama sinamia olkiraladi pire wayo.

2Singaba yal bina kina ebir si tekire yon

milni tenanga ha1 Ena yahuna hobo, pi tege eminga yal

Yisas Kraist iwe, yulang hong mole Godmoma di pinga hobi, ari hobi gumang

hanere, ebir si tere tau isime e tere, tauhaang a yuwo olinga paikimua. 2 Talhanmiki weni a nongwo yal ta gal kul waidungwo pirere, namba gal bani si erereha maing oo ala nangwo hananio, te yalbina yal ta gal kul nigi denangwo pirere hamaing oo ala nangwo hananua. 3 Haneregal wai pinangwo yal i, singaba umia direbol gumang bani ami do ditenanio, te yalbina ungwo i hanere, aire molo, manbi amido, di tenanga, ha sutani dinga i paikimua.4Yu di tenanga iwe, ni yalhobi nin nomanisi pinga meri, yal tau yon milni tere, yaltau yon milni tekire ebir si tenanua. Ten-anga iwe, ara nomani bir ni tere ebir sodi ni tongwo sine? Ni nin pinga meri ebirsikino? Singa i paikimua. Gaung bani obilhania, nomani sinali hankinba, ebir singa ini u nigi denua. 5-7 Enambi hobo, ni piro.Ari wiyol moli ongwo sina i yal bina taumongwo hanga iwe, God hanere hamen talmiki weni irere, God sigare kul na tenamadi pungwo i, si papa sire u bir nama direGod pare emua. Engwo yal bina hobi, Godyongmiling tongwo ipire, God kene ongwobani pire ha te inama dire God aleng keree tomua. Tomba, ni yalhobi yal bina hobiyon milni tekire isime e tenua. Ara ni siregale tal gogo ol ni tere ha hol ol ni tome?Talhan miki a nongwo hobi ol ni tomua.Tongwo ipire ni yalhobi talongwoganba arisingaba hobi hang a yuwo ol tere, yal binahobi hang a ime ol tene? Tenga paikimia.Talhan miki a nongwo hobi Yisas Kraisthang dal yuwo ere nir bil ni tongwo yal i,gaung ha si tekimo? Si tomia, talongwoyalhobi hang a yuwo oline?

8-9 Ena yal singaba hang a yuwo olingai, God krehaman ha ta, ni nin gaun yonmilni tenga meri arihobi to dire miningbol engwo i, wine oliwa dinga i wai dinba,arihobi gaungmaini hanere tau yal singabamomia tau yal binamomua dire ebir si tereisime e tenga i, tal nigi dongwo onia. Ongaipire Lo isusu ol tenia pring inga pamua.10 Ena God Lo krehaman ha ana holo holodimba, taniga isusu ol tenanga, Lo paraweni isusu olanga pamua. 11 Pangwo iwe,God yu di emia, “Yal al wou sikio.” Direha ta ereyu di emia, “Yal ta si golkio.”Dungwo ipire ni al ta wou sikinanba, yalta si gonanga, God Lo isusu ol tenanua.

Page 337: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 2:12 334 Yems 3:112 U wai nana dire Kraist krehaman ha dini tongwo i, wine onan mo, olkinan mo,ebir si ni tenangwo pangwo ipire omagawine ole moli pio. 13 Te ni yal tau isimee tere miling pir tekinanga, God ha hol oltenangwo bani, miling pir ni tekinamua.Te ari hobi miling pir tenangwo yali, hahol onangwo haung, ni ha ta paikimua ditenangure miling panamua.

Kraist pir teiwa dungwo hobi tal dime direolkinangwo, hasu di wanangwo ha

14 Ena yahuna hobo, yal ta Kraist sigarekul na tomia, uwai oiya di piriwa dinangwoyal i, tal dime dire olkire gogo wanangwo,God hanere hasu di wama di hanamia.Hanere aki di tenamo? Aki di tekinamia,aidolangwo pamua. 15 Ni gamnahobi yalal ta gal kul mo nir homena wa dunamua.16 Dunangure ni hanere, “God kene ol nitomo. Gal wayo. Homena no,” di tenanba,aki di tekinanga, nir homena ya gal kulma dinangwo iname? Tal gogo ol tenania,pring inanga pamua. 17 Pangwo meri niyalhobi Kraist sigare kul tomia u wai oiyadi pinba, tal dime dire olkire tal gogo olwanga i, ware Kraist sigare kul na tomia uwai oiya di pinga i paikimia, nigi denia, prinya di pamua. 18 Pamba, yal ta yu dinamia,“Yal ta, Kraist sigare kul na tomia uwai oiyadi pimio, te yal ta tal dime dire ol wamua.”Dimba, Kraist sigare kul na tomia u waioiya di pungwo yal i, tal dime dire onangwohanere ha pangwo dima di piralia, te taldime dire ol wakinangwo, talongwo Kraistpir toma di pirale? Pir tekima di piralgapamua. 19 Mo hora kungwo yal God tanimoma di pino? Owo para wai dinia. Dingameri Seten kwia nigi dongwo para yu dipirere God kuling pir tomua. Tomba, Godgrang ha wine olkimio, te tal dime direol wakimua. Wakungwo ipire God Setenwai moma di hankimua. 20 Ni nomanipaikire du haunua do. Kraist pir tenba, taldime dire olkinanga, pir tenga i u talwonamua. Nangwo ipire ha maing hon di tibiol ni teralo? Ol ni teralia piro. 21 Kwianamoya Ebraham God kina gumang pule ireu tani pire mongure God Ebraham hanerewai moma di hangwo i, talongwo di hame?God pir tongwo i hanere wai moma di hammo, tal dime dire ongwo i God hanere waimoma di hame? God grang ha wine olere

nin wang Aisak algi ya bole God teraladire ongwo i, tal dime dire omia, God waihangwo pamua di pirikino? Jen 22:1-14

22 Ebraham ongwo ha bol engwo i, mem-ini pir po sikino? Ebraham God tani sigarekul na tenangwo pamia dire pir tongwo iire te, God grang ha wine olere tal dimedire ol wangwo i ire dire, Ebraham aki ditomio, te EbrahamGod grang hawine oleretal dime dire ol wangwo i, God pir tongwomaing i tibi ol tomua. 23 Tongwo maing hamaing buku yu di emia,

“Ebraham God tani sigare kul na ten-angwo pamia di pir tongure Godhanere tal dime dire ol ware amanemoma di hamua.” Jen 15:6

Hangwo i hanere, God Ebraham na gam-nahobo momua di na tomua. Tongwo ha iEbraham nin wang Aisak algi ya bole Godterala di ongwo i, memini yu pamua. 24Yuongwo iwe, yal ta Godpir tongwo i, God obilhanere wai moma di hankimia, God grangwine olere tal dimeolwangwo i hanereGodari wai moma di hamua.

25Yuongwomeri Yudari kura bolala direyal sutani nu si olungure u malgi mongureari sirala di omba, yal wou si wangwo alRehep kene ol tere hol kwaling ta erepoditongure omua. Yu ongwo ipire al Rehepyal wou si ware digan momba, yasuri akidi tongwo i God hanere al wai moma dihamua. 26 Ari kwiang banta ongwo gaungobil dungwo i, ari wo molkimia, yone obilpamua. Pangwo meri ari God sigare kulna tomia u wai oiya di pungwo hobi Godgrang wine olere tal dime dire olkinangwo,kwiang banta omia yone pai dungwo merimomua. Molere God pir teya di pimba, pirtekimua. Jos 2:1-21

3Nan grabena kene ole ha gogo dikinaminga

ha1 Ena yahuna hobo, ari Kraist pir tongwo

hobi ol wangwo maing God hanere, Kraistgrang wine olere tal dime dire om mo,olkim mo, ha hol ol tenamua. Tenamba,ha maing tisa mole ha nir si tongwo hobiol wanangwo maing God hanere, yal i ninha maing a i si ware wine om mo, olkimmo, olkinangwo hobi ha hol bir ol tere guloun dungwo tenangure inangwo pamua.

Page 338: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 3:2 335 Yems 4:2Pangwo ipire ni yalhobi miki weni tisa hamaing nir si tenanga paikimua. 2 Nanyalhobi haung tau tal gogo ol waminua.Waminba, yal ta haung taniweniga ha gogodikinangwo yal i, nomani bir pangwo molenin u wai nangwo pire yong inaning girik-inangure gaung kene ol tenangwo pamua.3Ena kun ausi grang ala aiyulang bli migigaire han hol emia. Ere au sungwo yal i ibolimbani mole u holo nala di pungwo i, ai holo olimio, te u holo nala di pungwo i,a i holo olimua. Olungwo iwe, gumang blimigiga i ausi kene ol tongure wine ole wa-mua. 4 Te sipi nir bani wangwo hanga i, talbir weni dimia, hamen hair mu dinba oleanu simba,mobing hol i pul sungwomigigata dungure, sipi kene ongwo yali u holoholo nala di pungwo i, pul si tongwo holiwine ole omua. 5 Bli migiga kun ausi keneol tomio, te pul migiga dimba sipi kene oltongwo meri, nan grabena migiga dimba,ha diminga i aki di na tere honagi bir weniomua. Te mena airing gul ta endo migigaganba, de bir weni ongwo hanua. 6 Hangameri grabin iwe, endo dongwo meri dimia.Grabin migiga dimba, ha obilga dinga i, sidina dire u bir weni ongwo hanua. Pirereni nomani gaun para weni ol gogo dal nitongure u nigi denua. Grabin ha digandinanga, kara u nigi denanua. Kwia nigidongwo Singaba Seten endo gangwo merikraung sire ha obilga yal ta grabeling baniengure ha dimba, arihobi pirere u nigiwenidomua. 7 Ari hobi dua hau biing, hahoba,nir hau paraweni i kulere kene oli wangureyuri ha pimua. 8Pimba, arihobi nin grabel-ing kene ol tongwo paikimia. Ari grabenaiwe, kene onamna di piminba, wine ol natekimua. Tekire ari si golala dire ha digannan grana bani mena umua. 9 Grabenatani nabe God maa e tominio, enan tauGod ninmolgamerimonama dire ol engwohobi ha yong i tominua. 10 Te grana tanidungwo bani, maa e tere tere, ha yong itere tere diminua. Gamnahobo, nan yu diwaminga i nigi domia tal onamne? 11 Enanir oleng yangwo bani, nir gu kengwo donkengwo kina ereho yangwo hankiminua.12 Gamnahobo, er kwasulu bongwo baniswit muli homo? Ta holkimua. Er switmuli bongwo bani kwasulu miling ere taholkungwo haminua. Te pil gangwo nir

yangwo bani nir don kengwo nenamingapaikimua. Paikungwo meri nan grana tanidinba, ha maa e tere ha yong i tere di-naminga paikimua.

God nomani wai na tongure pire haneominga ha

13 Ena ni yalhobi monga bani yal aratalhan maing pir po sire nomani bir pane?Pananga yal i, amane mole tal dime direol ware nin gaun pir yuwo ekinanga pa-mua. Ekinanga arihobi ni hanere ni no-mani bir pare talhan maing pir po sinia dihanamua. 14 Hanamba, yal ta hang moyuongwo i hanere na hana moyu nangwopamba, yali hang moyu omia dire nigi depinanga, ni nomani bir ta paikinia hasu diwanua. 15Nigi de pinanga nomani si pingai, God nomani ni tekimia, Seten yon wubungure ganba ari nomani si pungwo meripinua. 16Yal ta hang moyu nangwo yal taunigi de hanere kiang pai tenangwo bani,hana moyu nama di pire tal gogo maingmaing ol ware kara u nigi weni denamua.17 Denamba God yong wu bilere nomanitenangwo yal i, nomani wai pinamio, haura panangwo denamio, ari para weni waimoma di hanere pana gal tenamio, te aripara weni miling pir tere awai honagi oltenamio, ari hobi u wai nama dire tal dimedire ol tenamio, ari hobi tau digan momio,tau wai momio, dire ebir si tekinamio,te kul si mole tal digan ole, ari mongwobani tal wai ole dikinamua. 18 Nan ari-hobi homena miling yare aang denangwobulaminua. Bulaminga meri ganba arihobi ha ura panangwo dire kuku anangwo,ari para weni yong tani ere hamen waitanangwo u tibi nangure monaminua.

4Yal ta ganba tal nomani tongwo yaliwe, God

kiang mongwo ha1 Ena ni yalhobi bolbin dire kura bolala

di onga i, tal memini pangwo one? Ni ningaun pir yuwo ere yon inaning girunguretal ta irala di pinio, tal ta irala di pinga ipire nomani susu sire kura bolala di onua.2Ongiwe, yamoni olkinia, ganba tal ta iraladi pinba, ikinga i nigi de pire yal ta si golaladi onua. Ganba tal ta irala dire yon inaninggirimba, girungwo tali ikinga i pire bolbindire kura bonua. Bonga i aidole God sirin

Page 339: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 4:3 336 Yems 5:5bolgere na tenama di pinanga pamba, sirinbol tekinua. 3 Gin ta God tal ta na to diresirin bol tenba, God arihobi kina aki diterala dire sirin bolkinia, ni nin gaun pirtere sirin bonga i, God pir ni tekungureikinua. 4 Al ta wiimbi pir tekirere yal wousirala di pungwo meri mole yu ol wanua.Ware ganba tal nomani si pir tenga i, Godkiani pai tenia pirikino? Te ganba arimemini pangwomeriwine olala di pungwohobi God kiang momua. 5 Mongwo ipireGod hamaing bukuha ta di engwo i yamonidi ekimia, pir tenana dire yu di emia, “Talnigi dongwo irala dire nomani si pire yonainaning girungwo i, girikinama dire Godna nomani kuman kine na tomua.” Godnomani kuman kine na tere kene ol natongwo i, yona inaning girungwo i a imeol tomia, ganba tal nigi dongwo nomanitekiminua. 6 Tekiminga ipire ha maingbuku ha ta yu di emia, “Godmole ha maingsingaba moliwa di pungwo hobi a ime olterala dimio, te ha maing yal bina moliwadi pungwo hobi aki di tere ol wai ol teraladimua.” Pro 3:34

7 Ena God yu ol terala dungwo ipire ningaun pir yuwo enga i aidole, God grang hawine ol to. Kwia nigi dongwo singaba Setenni kraun sirala di onangwo mana dire pirtekinanga Seten te namua. 8Ni pi God tegeeyo. Enanga, God u ni ni si daulangure kinaereho pana galemonanua. Tal nigi dongwool wanga i aidolo. Nomani susu sire taldigan pir tenga hobi pege au kula pari waimolala di pire tal digan hon pir tekio. 9 Talnigi dongwo ol wanga i, nigi de pir teremilni gul sinangure hai meyo. Tal nigidongwo ol ware milni pangure gun engai, aidole miling gul sinangure hai meyo.10 Mere na nan hana a ime ol terala direwine onanga God ni hani awala ganamua.

Ni ari hobi isime e tere gaung ha si menaolekinanga ha

11 Ena yahuna hobo, ni ha maing ootabil monga hobi enin ta isime e terala diregaung ha si mena olekio. Yal ta enin taugaung ha si mena ole ebir si tenangwo yali,God Lo ha i hasu pama di pire nigi de pirtomua. God Lo ha nigi de pir tenanga, Lowine olkinia, ha i miling paikima di pirea ime ol tere ebir si tenua. 12 Tenba Godtani Lo i tibi ol na tere kene ol tomia, yal i

nin na ebir sire tau sigare kul na tere aki dina tenamio, tau isusu ol tenangwo pamua.Pangwo ipire ni ara molia di pire enin tauhobi isime e tere ha di mere si tene?

Nan God grang ha si ole kuru di waki-naminga ha

13 Ena kenba mo, ongi oo taun bantapire me erin taniga mole bisnisi honagi olemoni bir irala di pinia. Pinba na diralgapiro. 14 Ongi ni mol pai onanga maingpir po sikinia. Kwahawa migiga kengwohanba, gintani u susu ongure hanga banihon ta dikimua. Dikungwo meri ni molpai onga i ereyu haung obilga molere waisinania, talongwo na ongi yu olalua direnomani si pine? Ongi ya monanmo, gonanmo, ni nin pir po sikinua. 15 Sikinga ipire yu dinanga pamia, “God na yu onamadi pinangwo olalga pamio, te olkinamadi pinangwo olkiralga pamua” di tenangapamua. 16 Pamba, ni yalhobi nin gaun piryuwo ere na nan olalga pamua dinba, dingai nigi domua. 17 Dongwo ipire yal ta uwai nalga pamia awai honagi yu olalua dipinamba, pinangwo meri yu olkinangwotal nigi dongwo onamia, God pring ten-angwo pamua.

5Ari talhan miki weni a nongwo hobi ol

wanangwo ha1 Ena ni ari talhan miki weni a nenga

hobi ha di ni teralga piro. Tal oun dongwou ni au sinamia, milni gul sinangure ayamaya dire hai meyo. 2 Talhan a nengahobi, bil yare kunung unamio, te gal kulwai dungwoanenga i siminmale haunena-mua. 3Moni miling bir a nenga i, mambolsire wai sinamua. Sinangwo ipire ni moninomani tenga i, ha hol ol ni tenangwohaung, ha di mere si ni tere, moni bir iraladi pire yon inaning girungwo i, endo gaundongwo meri yon sina i dongure u nigidenua. 4 Te ari honagi ol ni tongwo hobipe tenanga kunung bengwo meri tekinua.Tekinga ipire honagi ol ni tongwo hobiha di mere si ni tere siga wa ni tomiapiro. Ha di mere si ni tere siga wa nitongwo i, talhan para weni hong yal Godpara hamua. 5 Hangure ni ganba bani molpai onga i, tal ta wa dukinia, miki weni anenga kunung bengure monua. Mongiwe,

Page 340: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yems 5:6 337 Yems 5:19-20kun homena miki tenga nere gaung yaurekulung bongure si ke nengameri, ni talhanmiki ire a nere nere moli onga hobi Godni sinamua. 6 Amane mole tal dime direol wangwo hobi ha hol ol tere ebir si waiol tekinia, yal hobi ni ha hol ol na tereebir singa paikimuadinamba, yamoni simemongure si gonua.

Nan ha maing hol wanaminga Kraist olohumia tamamia dire wara kene oli namingaKraist u pa dinangwo ha

7 Talhan miki a nongwo hobi Godsinangwo pangwo ipire, God na han uningsi olekungwo pamia di pire kwi han molo.Yal ta homena yare gin tani bulikimia, kwihane moli ongwo ongwo nimin yare aridere homena i aki di tongwo aang dongurebulimua. Bulungwomeri Kraist olo humba,tamamia dire kwi hanemoli nanga nanga upa dinamua. 8 Dinangwo ipire olo hungwomonga haung i, nomani si gogo dalkio.Unangwo haungmala umia di pire kwi hanmolo.

9 Yahuna hobo, ni enin tau hobi ha dimere si tekio. Ha hol ol na tenangwoyal God a non ole momia, nin unangwoure ha hol ole ebir si na tenangwo pa-mua. 10 God hana togu homa mongwohobi God hang dale di na tomia nomani sipiro. Yalhobi kura talime oun dongwo uau simba, ha maing honagi aidolekire warakere oli omua. Ongwo meri nan para olinaminga pamua. 11 Ongwo ipire yalhobimiling pangure gun ema di piminua. YalYob ol wangwomaing nomani si piro. Kuratalime gul oun dongwo u au simba, Godhobana momia ol na tongwo i, nin hangpamia di pungwo i, aidolekire a i si wamua.Wangwo ipire God ol tongwo maing parapinua. Pingiwe, God arihobi u wai namadire miling gul sungure miling pir tomua.

12 Ena yahuna hobo, ni tal ta olalua direyal ta aleng kere enanga, hamen ganbatal ta di bole ha di yulang boliwa dikio.Olalua dinanga, onanga pamio, olkiraluadinanga meri olkinanga pamua. Olaluadire olkinanio, te olkiralua dire onanga,God nigi de pire gul ni tenangwo inangapamua.

Amane monangwo yal ta God sirin bo-nangwo pir tenangwo ha

13 Ni monga sina i yal ta kura talime u niau sungwo i, nomani si gogo dalkire God akidi na tenangwo pamia dire, God sirin bolto. Te yal ta miling pangure mongwo yal i,God maa e terala dire ul geral di to. 14 Teyal ta nibil ongwo i ha maing kene ongwoyalhobi u ku bole nibil ongwo yal i, Kraistawai ol na tenangwo pamia di pinama direGod sirin bol tere wel gaung bani bil to.15 Ha maing kene ongwo hobi God awaiol tenama dire pir tongwo maing hanereGod si hon e tenangure u wai namua.Tal nigi dongwo olkinangwo ta manamba,onangwo pring nibil ol tenangwo i awai oltenamio, te tal nigi dongwo pring pangwoi kri di ole tenangwo pamua. 16 Pangwoipire tal nigi dongwo onanga, i kul siraladi pirikio. Ha maing ari enin tau di tibiol to. Tenanga ni yasuri u wai nala direGod sirin bol to. Tere amane mole negadire God sirin bol tenanga God gin tani akidi ni tenamua. 17 Homa weni God hanatogu yal Ilaiya nanganba arimomingamerimomua. Molere God onangwo pamia di pirtere, nega direGodniminna tekio dire sirinbol te mongwo mongwo, God pir tomia meerin sui tai dire ire, haba sikis mun iredire, nimin sikimua. 18 Sikungure yal Ilaiyanimin so dire God hon sirin bol tongurenimin yare homena bol wai olungure neremomua. 1 King 18,19

Yal ta hamaing hol aidolangwo hanere honwanama dire aki di tenaminga ha

19-20 Ena yahuna hobo, ni monga sina iyal ta ha maing aidole yamoni monangwo,ha maing hon wine onama dire aki di ten-anga wine onangwo, aki di tenanga yal i,nomani homa ingwo i gonamba, God talnigi dongwo ongwo pring bir pangwo i, kridi ole tenangwo nomani ingwo i, golkina-mua.

Page 341: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 1:1 338 1 Pita 1:17

Yal Pita pasi homa boltongwo dimia

1 Ena na Pita molia. Molere Yisas Kraistgrang ha di tibi ol tenama dire na bai nu siolungure aposel honagi ol moliwa. Molereni God gamahobo nin oon malgi aidole piganba uling holo holo, Pontas ire, Galesiaire, Kapadosia dire, Esia ire, Bitinia ire dire,probins moli onga hobi, kere pinana dire,pasi bol ni teiwa. 2HongebeNabeGodYisasKraist grang wine ongere yali algi ya bolebigi si ni tenamia, a i si ware grang ha wineonana dire nin ni pare emua. Engure GodKwiang amane mole u wai nanga pire, yonwu bilere a yo te ni te momia, Yisas Kraistgrang wine ole moli onua. Onga hobi Godpirari pare to bir hole a siribi si na tongwoi, ingere yon ura dinangure ni monga banipai omo.

Mol pai wai weni na terala dire a non olengwo inaminga ipire nan kwi hanmominga ha

3 Pi tege eminga yal Yisas Kraist, irangGod mole nan nabe mole dimia maa etomino. Nabe God iwe, nan milna pirna tere, Yisas Kraist gongwo bani ulingyungure airimia, God sigare kul na tongurenomani hon ire mominua. Mominga i, Godkene ol na te i nangwo nangwo emgi u wainaminga pire kwi han mominua. 4MolereGod nin gamahobo to bir hole tal wai oltenangwo u wai nangwo i, God haya hanpisolimia, nan yalhobi u wai namna di pirekwi han mominua. Naminga God kene olna tenamia kara naminua. 5 Namingerehamen ganba kul enangwo haung, kara uwai namingamaingGod i tibi olamia di piremominga hobi, God kene ol na te momianaminga pama di piminua.

6 Omaga kura talime tal oun dongwo uni au sinamia milni gul sinamba, ganba kulenangwo haung God to bir hole tal wai olni tenangwo inanga pangwo ipire gun eremolo. 7Te Kraist aki di na tenangwo pamiadire pir tenga i nimni mon mo, molkinmo, suang i harala dire kura talime taloun dongwo u ni au sinamia. Aiyulanggol nimni mom mo, molkim mo, haraladire endo gamia. Gangwo tal i emgi waisinamia. Sinangwomeri ni Kraist pir tenga

i wai ta sikinamba, a i si ware moli nangananga nimni monanua. Monanga ipireaiyulang endo gangwo meri ni kura talimeoun dongwo ni au simua. Simba, nimnimonanga, Yisas Kraist hobang tani momiahon u pa dire i tibi olangwo haung, Godmaa e ni tere yulang ni tere hani awalaganamua. 8 Yal i gumang hankinba, yonmilni tenio, te gumang hankinba, aki dina tenangwo pamia di pir tenua. Tengaipire yon horega ongure God gun e tenua.Tenga maing grang bani di tibi ol tenangapaikimua. 9 Paikimba, God sigare kul nitomia u wai oiya di pinga i, nomani honire u wai onia yon horega ongure milingpanua.

10 God sigare kul ni tomia u wai ongaha i, homa God hana togu yalhobi, meminipir po sirala dire wa dumua. Dure meminii tibi olere God ol wai ol ni tenangwosigare kunanua dire awa ha di tibi olimua.11 Olungwo ha i, nima nangwo tal haungname? dire wa dumio, te tal ol tename?dire wa dumua. Dungwo i, Kraist Kwiangbai nu sungure yongwubilere Kraist gul iregolere, hon aire talhan para weni hobangmole kene ol tenangwo maing di tibi oltomua. 12 God mole “Ni hana togu hobihonagi ol na tenga ni nin aki dikinia, emgiari hon malungwo hobi aki di tenua,” diredi tibi ol ni tongwo pinua. Pinga ha i kwiaensel hobi memini pir po sirala di pimua.

God nan yalhobi amane monaminga pirewayo di na tongwo ha

13 Ena ni tal dime dire onanga no-mani tere kwi han molo. Molere. YisasKraist ti hon u pa dinangwo ol wai natenangwo pamia di pire nomani tani eremolo. 14Molere God grang wine ole molo.Homa nomani paikinga haung yon inaninggirungure tal gogo ol wanua. Wanga merihon ol wakio. 15 Amane mongwo yal Godna gamna hobo mole amane monana wodimia, amane mole wayo. 16Wananga ipireha maing buku God yu di emia, “Na amanemole tal dime dire ol waga ipire ni yalhobiereyu amane mole tal dime dire ol wayo.”Lev 11:44-45

God tobo bir weni nan bina sungwo ha17 Ena ni God ha ditenga haung “Nabe”

dinia. Dinga yal i ari hobi para wenital dime dire ol wanam mo, tal gogo ol

Page 342: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 1:18 339 1 Pita 2:7wanangwo nin maing hanere ha hol ol tereebir si tenangwo pamua. Pangwo ipire ninoon malgi aidole pi ganba uling holo holomongahobi Godhang awala gale galemolo.18 Kwiang moya krehaman ha pire mongahaung i tal gogo ol wanua. Wanga i nigidomba, u wai nana dire God bini sire tobotongwohang para pinua. Pinga tobo imoniwai sinangwo tali ta tekimia. 19 Kraist ninalgi ya bole tobo tomua. Kraist iwe, kun sipisipi giring gaung bining paikungwo merimole tal gogo ongwo pring ta paikimua.20 God hamen ganba ol ekungwo haungKraist algi ya bolere nin bina sinama direGod pare emua. Engwo yali kul engwomominga haung uwai nana dire u pa dimiai tibi ol na tongwo haminua. 21 Hamingayal i gomba, God nin uling yungure airimiahobana momia i tibi olungwo ipire, Godtani ulna yunangure airaminga pamia dipir tominua. Tominga ipire God tani keneol na temonangwomonamia di pire pi tegeeminua.

God gamahobo enan tau hobi yona milnatenaminga ha

22 Ena omaga ha maing ha weni meriwine onga i ole amane mole tal dime direole nomani hon ire monua. Molere hamaing a i si wangwo ari enan tau hobiyon milni tenua. Tenga i tere nomani tereyon milni tere molo. 23 God ha maingbuku ha di engwo i, nomani bir pamia yadi panangwo panangwo ipire kere pireresigare kule u wai onia, hon ni kul emua.Ni kul engwo yali ta golkinamia ya molpanangwo panamua. 24 Panangwo ipire hamaing buku God ha yu di emia,

“Ari hobi para weni kul airing dungwomeri momua. Kul airing hon direkuung simba, gole uli di yangwomeri,ari hobi ereyu gole yulang pangwo iwai sinamua.

25 Sinamba, God ha di engwo i wai tasikinamia ya di panangwo bani pana-mua.” Ais40:6-8

Pangwo ha i Kraist gol na tere ol wai olna tomua dungwo pinga ha i han dimua.

2Pi tege eminga yal Kraist hulu bir ya di

pangwo meri ha dungwo i ya di pare sigare kulna tenangwo ha

1 Ena ha maing dungwo pinia tal nigidongwo ol wanga i pisolo. Pisolanga hobibal tenio, tal ta olalua dinba, dinga meriwine ole olkinio, yal ta hang awala gangwohanere nigi de pir tenio, ari hobi gaungha sinio, tal yu ol wanga hobi aidolo.2 Aidolere gir hon kul nongwo aang amingne ole molala di pungwo meri, ha maingmiling pangwo ha i pir olemonanga, nimnimole God tal ta inana dire akun ol engwotali ire God kina monanua. 3 Monanga hamaing buku yu di emia, “God miling pir nitongwo i para hanua.” Sam 34:8

4 Te ari hobi torari ta hanere mebindamua dire aidolimba, God torari i hayapare emia wai hanere ire torari si emua.Engwo torari di bolga i, Kraist momia.Mongwobani ni yalhobi u tege eyo. Enangabring torari dungwo meri Kraist momia,ni arihobi au daling dungwo meri monua.Mongiwe, Kraist ni arihobi kina ha maingoo mama dungwo meri, ni Kraist pir tengahobi kina tabin tani mole mama weni mo-nanua. 5 Te Kraist bring torari dungwomeri momio, te ni pir tenga hobi oo audaling dungwo meri monia, God Kwiang niyonwu binangure Kraist ni yalhobi kina blimining oo tani dungwo meri monanio, tegal bala hulu hong yal mole ari hobi nimnimonama dire hau algi ya bongwo meri,ni yalhobi ari para weni God sigare kultenangure u wai nama dire, God sirin boltere tal nigi dongwo ongwo i mai tere, taldime dire obil olere, nin nomani kara Godte uning sire maa e tere molo. MonangaYisas Kraist gol ni tere algi ya bongwo ipireGod ni wai hanamua. 6 Yu ongwo ipire hamaing buku yu di emia,

“Na bring torari wai weni pare eiwa. Egatorari i, na kene olga bani Saion sierere ha maing oo keralua. Keralgatorari i sigare kul na tomia u wai oiyadi pire pi tege enga hobi, emgi pirariguman hole guman meginekinanua.”Ais 28:16

7 Bring torari wai weni pare eiwa, dibolga i Kraist momia. Mongwo yali pitege enaminga hobi aki di na tenamia, uwai naminga pamia di pire maa e tominua.Tominba, Kraist gol na tenama dire Godpare engwo yal noma di pirkungwo hobi hamaing buku ha ta yu di bomia.

Page 343: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 2:8 340 1 Pita 2:24“Bring torari mebin damua dire ari hobi

aidolungwo torari iwe, emgi mo horakule torari para weni a ime ol tomua.”Sam 118:22

8 Te ha maing buku ha ta yu di emia,“Bring torari iwe, ari hobi torari si ema

di hankungwo hobi gogo pire wabosinangure hogal sinamua.” Ais 8:14

Talongwo hogal siname? Kraist nin golna tere sigare kul na tomia di pirkungwohobi gogo gogo wa i pire hogal simua.Hogal sungwiwe, God hogal sinama direnomani si pungwo meri hogal simua.

Nan yalhobi God gamahobo weni momingaha

9 Ena ni yalhobi God na gamna hobomonana dire nu ke ni tongure monio, teari u wai nama dire hau algi ya bole Godtongwo yal mongwo meri ni ereyu monia.Mole ari hobi u wai nama dire God sirin boltere ha maing kene ole arihobi di tibi ol temonua. Mole God honagi ol tenga i, Godgamahobi aki di tenua. Tengere Kraist algini bini simia, God wang aung mole amanemonua. Monga hobi God to bir hole ol waiol ni tongwo i di tibi ol tenana dire Godni pare emua. Pare engwo yal God iwe, niari hobi tal gogo ol ware si bongwo banimonba, na auwaiweni di ni teralga baniwodire God gala dungure ure monua. 10HomaGod gamahobo molkinba, omaga monua.Te homa God milni pir ni tongwo maingpir po sikinba, milni pir ni tere ol wai ol nitongwo ire monua.

God na han homia honagi ol tere molinaminga ha

11 Enambi hobo, ganba baniya ari yolomonia, oon weni God mongwo bani dimia.Dungwo ipire na grana wine onana dire dini teralia piro. Gaung tali pir yuwo ereyon inaning girangure wakio. Wananganomani sina i kura bonangure u wai tahonanua. 12 Ni tal dime dire ol wananga,ari hamaing pirikungwo hobi, hanere haniawala ganamua. Ganangwo ipire God arihobi ha hol ol tenangwo haung, ha di meresi ni tekinamia God maa e tenangwo pa-mua.

13-14 Ena Kraist gabman krehaman hawine ongwo ipire ni yalhobi gabman kre-haman ha wine ol to. Gabman namba wankene ongwo yali wine ol tere, te gabman

honagi ol tongwo yal i wine ol to. Gab-man honagi ol te mongwo hobi Lo isusuol tongwo hobi gul terere, te wine ongwohobi onga wai pamua diterala dire honagiol momua. 15 God ni honagi onana direyu nomani si pimia, “Ni tal dime dire olwananga, tal gogo ol wangwo hobi hanereha gogo dire ha di mere si ni tenangwopaikimua. 16 Lo ni han holkungure monba,God grang ha tani wine onanga, gabmanha isusu olinga i kul si ere God ha obilwine olalga pamia gabman ha wine olalgapaikimua dinanga paikimia. 17God gabmankina ereho Lo dungwo i wine onanga pa-mua. Ni ari para weni pana gal tere nigide pir tekio. Kraist pir tongwo ari enintau hobi yon milni to. God nigi de pir nitekinama dire kulung pir to. Te gabmannamba wan kene ongwo yal i, hang awalagalo.

Kraist gul ingwomeri inanga tamamia direwananga ha

18 Ni han hongure honagi ya moni oltenga hobi, kene ol ni tongwo hobi wineolere nigi de pir tekio. Te kene ongwo yalwai mongwo hobi wine onanga wai pamba,yal digan mongwo hobi wine ol tenangaere wai pamua. 19Kura talime oun dongwoni au sungure gul inga i, God na tongwopamia di pire molere nimni monanga, Godhanere aki di ni tenangwo wai pinangapamua. 20 Ena ni tal nigi dongwo oleregul inanga, pring panangwo i inania, ninin hani pamia God aki di ni tekinangwopamua. Pamba, tal nigi dongwo olkireretal dime dire ol ware gul inanba, nigi depire nugun be dikinanga, God aki di nitenangwo wai pinanua. 21 Kraist tal nigidongwo dolkimia gul inangwo paikimba,golere ni bini sirala dire gul bir weni imia.Ingwo i ni arihobi na dolna bonana dire holhoma e ni tomua. Tongwo ipire God molegul ingwo hol i wa molio di ni tomua. 22YalKraist tal nigi dongwo taniga olkimio, tehasu ta dikimua. Ais 53:9

23Dikimba, ari hobi gaung ha si tongwo igaung hamong si tekimio, gul tongwo hobina hon mong ni teralua dikimua. Dikire,amane mongwo yal God iwe, emgi ulbehane a na tere ha hol ol tenama dire Kraistyu di pimua. 24Nan yalhobi tal nigi dongwool waminga pring pangwo i gul inaminga

Page 344: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 2:25 341 1 Pita 3:16meri, Kraist ire er pera bani gol pamua. Yuongwo ipire nan yalhobi tal nigi dongwohon olkinaminia, amanemole tal dime direol wanaminua. Ari hobi Kraist sungure gulingwo ipire nan u wai ominua. 25 Homani yalhobi kun sipi sipi hol hankire gogogogo wa i ongwo meri onba, omaga kunhong yal ma dungwo meri kene ole sigarekul ni tenangwo nomani hon inanga hongyal Kraist ni yalhobi gala dimia nugungpirenomani si kulu sire doling bonua.

3Wiimbi eumbi hobi ol wanangwo krehaman

ha1 Ena ari hobang grang ha wine ongwo

meri, ni alhobi winimbi hobani momia hadinangwo wine olo. Wine onanga winimbiGod hamaing pirikimia, ni ha ta dikinanba,ol wananga maing winimbi han po sirewai pire nomani si kulu sire ha maing pirtenamua. 2 Pir tenangwo i ya moni pirtekinamba, ni eumbi hobi tal dime direol wananga i hanere God ha maing pirtenamua. 3Ni eumbi hobi al wai monanga,egin wai gale ari na hanama hanama direol wananga ni wai hanangwo paikimia, taldime dire ol wananga al wai mona di nihanangwopamua. Eginwai ganga han digai yu gania. Bini eme egin gal tenio, te besimiki weni tolinio, gal apalapo arikri wenipire ari na hanama hanama dire wanua.Wanga i paikimua. 4Paikimba, omin haunggole amane mole tal dime dire ol wananga,nomani sina i u wai nangwo pire egin yugal tenania God ni wai hanamua. 5 Homaamane mole tal dime dire ol wangwo alhobi God memini pangwo meri wine olewimbi aki di tomua. 6 Tongwo al ta alSera momia. Al Sera iwe, wimbi Ebrahamha dungwo wine ole, na nabe moma dipimua. Pirere wine ongwo meri ni alhobital dime dire ol ware, winimbi tal gogo ol nitenamba, kul pirikire wine ole monanga, alSera gang hobomonanua. 7Niwimbi hobo,ni eunbi kinamol pai onanga, eunbi i gaungmebin damia kene wai ol to. Ni yal al suri,God nomani hon ni tomia inga ipire eunbikene ol to. Yu ole wa monanga, God ha ditenanga gintani pir ni tenangwo pamua.

Nan yalhobi yona tani ere moli naminga ha

8 Ena ni yalhobi pana gal tere yon taniere, ari enin hobi para weni miling pir to.Tere ari paraweni yonmilni tere nin gaungpir yuwo ere yal wai moliwa di pirikio.9 Yal ta tal gogo ol ni tenangwo ni mongol terala di pirikio. Te yal ta ha yong ini tenangwo ni ha yong mong i terala dipirikio. Pirikire God aki di tenama diresirin bol to. God nomani hon ni tongwoipire aki di ni teralua dire ani kere e nitomia, ha gogo di ni tongwo hobi nigi depir tekire God aki di tenama dire sirin bolto. 10Yu onanga pire ha maing buku ha yudi emia,

“Yal ta mol pai olalio, te tal wai i tibiole harala di pinangwo yal i ha yong itekire, hasu di tekinangwo hanangwopamua.

11Tal nigi dongwo olwangwohol i aidoleGod memini pangwo meri wine oletal dime dire ol wanamio, te yong uradinangure amane molala di pire warakere ol i namua.

12 God memini pangwo meri wine oleamane mole tal dime dire ol wangwohobi, han molere, God sirin bongwo ipir te mole aki di te momua. Momba,tal nigi dongwo ol wangwo hobi Godyalhobi mobing hal wa tere yong ki etere gul tenangwo pamua.” Sam34:12-16

Ni yalhobi God memini pangwo meri wineolere tal dime dire ol wananga i ware gul inangaha

13 Ena ni yalhobi ari hobi aki di teraladire tal dime dire wara kere oli nanga, kuratalime ni tenangwo hobi God han uning siolam mo? Ta olekinamia, gul tenangwopamua. 14 Pamba, God memini pangwomeri, wine ole tal dime dire onanga ole gulinanga, ta mamia di pire, gul ni tenangwoyalhobi kul pir tere ganulun dikire, milnipanangwo molo. God kene ol ni te momianomani susu sikio. Ais 8:12

15 Molere Kraist tani hobana momia dipir tere hang awala gal to. Te God Kraistkina ol wai ol ni tongwo maing pire a i siwanga i yal ta sirin bol ni tenamia, di tibiol terala dire kwi han molo. Monanga imole ha ura panangwo dire di tibi ol to.16 Tere Kraist memini pangwo meri wineolere amane molala dire tal nigi dongwoolkio. Olkinanga yal ta ni gaung ha sire

Page 345: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 3:17 342 1 Pita 4:12nigi de pir ni tenangwo yal i, amanemongamaing hanere gai gonamua. 17 God gulinana dire nomani si pinangwo meri, taldime dire olere gul inanga wai pamba, tenin tal nigi dongwo ol ware gul inanga ninhani pangwo inanua.

Ni tal nigi dongwo ol wanga pring pangwoi Kraist kri di olala dire gol ni tongwo ha

18 Ena ni tal nigi dongwo ol wanga pringpangwo i, Kraist kri di olala dire haungtani weniga gol ni tomia, hon ta gol nitekinamua. Yal Kraist iwe, God meminipangwo meri kara wine ongwo yal mo-mia ni yalhobi digan monba, God ni kinaguman pule ire u tani nana dire gol nitomua. Tongwo yal i gaung gomba, kwiangta golkimia pol kule ya momua. 19 Molepi kwia nigi dongwo halabusi pai mongwobani pire ni kwia hobi ari hobi tal nigidongwo ol wanama dire kraung si wangereol ware pring pamba, na gol tega wai simia,ni kwia hobi gul inanga pamua di tereomua. 20 Ena hamen haya God ari paraweni si gonama di pire yal Noa sipi bangwohaung ari miki weni God mobing hal watongure yal al ana hol pai muru hol paisui tai dire obil sipi ala mongure nir akidi tongure golkimua. 21 Nir aki di tongwoi, ha di bole diralga piro. Ni nir bil nitongwo haung, tal nigi dongwo onga i, Godbigi si ni tomua. Nir bil ni tongwo maing,gaun gama engwo i obil bigi simba, YisasKraist gol ni tere airungwo i, nomani honni tere sigare kul ni tongure u wai pire talnigi dongwo hon olkirala di pire wanua.Wangere nir binga haung, Kraist algi bigi sina toma di pinga meri, God hanere bigi sini tomua. 22 Tongure Kraist aire pi hamenbani pire God kina si daule mole, enselhobi ire, hamen ganba ari singaba ire dire,hobang mole kene ol tomua.

4Nan ha maing hol wanaminga gul in-

aminga ha1 Ena Kraist gaung gul ingwo meri na

iralga ta mamia di pire wara kere oli pio.Inanga yali tal nigi dongwo hon olkinangapangwo ipire kul pirikio. 2 Gul inga ipireomaga monga haung i, God nin ol wananadi pungwo meri ware, tal nigi dongwo

olala di pire yon inaning girangwo i pirtekio. 3 Homa haung gobari weni hanaya mongwo hobi ol wangwo meri ware pirtenia. Pir tenga i, memini yu pamia, yalal moni moni wou sinio, te al wou siraladire yon inaning girimio, te spak ol wanio,homena ire, nir bia ire dire,mikiweni ne godalinio, te talhan tau yong bai enga i, Godmoma di pire guman tere hau algi ya bolemaa e tenua. 4Yu olwanga i parawai simia,hana ya mongwo hobi hon onana direkraun simba, ni nona panga haung yalhobiganulun dire nigi de pire gaun ha simua.5 Simba, God ari gongwo honmongwo hobikina ha hol ol tere ebir sinamia, ni kraunsungwo hobi tal ol wangwo maing God ditibi ol tenangwo pamua. 6 Pangwo ipireKraist gol na tere pring pangwo i, bigi sina tongwo ha i, homa gongwo hobi honmongwo haung, God yalhobi mongwo banipire, ari momia ha hol ire gaung gonangwopamba, nomani God kwia mongwo merimonama dire di tibi ol tomua.

Kraist gamahobo God to bir hole na tongwoi ire ol wanangwo ha

7 God ganba bani honagi ol na tongwoi pa dinangwo haung mala umia. Ungwoipire God sirin bol te molala di pire du no-mani paikire nomani si pir tere tere molo.8 Monanga wai pamba, ari hobi yon milnitenanga, tal gogo ol ni tenangwo, tamamiadi pinanga wai weni pamua. 9 Yisas gama-hobo ta unangwo ni kina pana gale mo-nanga, tolo ware omin pege dire yon ki haditekio. 10Ni yal tan tani God honagi onanadire pirari pare nomani wai ni tongwo ingai gogo gogo wakire, enin hobi u wai namadire honagi ol to. 11 Ha maing di tibi oltenana dire nomani tongwo inga hobi, Godnin ha di tibi ol to. Te tau awai honagionana dire God nomani tongwo inga hobi,Yisas Kraist ol wai ol tomia ari hobi Godhang awala ganama dire wara kere awaihonagi ol te i pio. Te Kraist iwe, nomaniire yulang ire dire, ya di panangwo banipanangwohobangmomia. Haweni pamua.

Kraist gul ingwo i nan para wama direinaminga ha

12 Enambi hobo, Kraist pir tenga i ninimni mon mo, molkin mo, suang i haraladire tal oun weni dongwo u ni au sunguregul bir inia, tal olale dire nomani si gogo

Page 346: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 4:13 343 1 Pita 5:12dalkio. 13 Ol ni tongwo iwe, Kraist gulingwo meri wa ma dire inia, tamamia diregun ere molo. Monanga Kraist talhan paraweni hobangmongwomaing i tibi olangwohaung, yon horega onangure wai pire gunenanua. 14Ni Kraist gamahobomonga ipireyal ta nigi de pir ni tere gaun ha sinangwogun ere molo. God Kwiang ni yon wubilkinangwo gaun ha si ni tekinamba, gaunha si ni tomia God Kwiang yon wu bungwoipire gun ere molo. 15 Ni yal ta ari si gonmo, kuni nenmo, gabman Lo isusu olinmo,yal ta hang pangure a nere ol wangwo talihawai teri kule ol wan mo, ol wanga i waregul inga i nin hani pamia gai gonanga pa-mua. 16Panba, ni Kraist gamahobomonga imole gul inanga tamamia dire gai ta golkio.Golkire ni Kraist hang dal aire e ni tomiaGod maa e to.

17 Ena God ari talhan para weni ebir sitere ha hol ol tenangwo haung, mala umia,God gamahobo mominga hobi homa ol natenangwo pamua. Pamba, Kraist gol natere ol wai ol tongwoha pir tekungwohobi,emgi tal tane ol tename? Ounweni dongwool tenangwo pamua. 18 Pangwo ipire hamaing buku yu di emia,

“Amane mole tal dime dire ol wangwohobi God sigare kul tere aki di ten-angwo oun domia, tal nigi dongwo olware God memini pangwo meri wineolkungwo hobi tal oname?” Pro 11:31

19 Yu ongwo ipire gul ingwo hobi Godnin nomani si pungwo meri inangwo, yal-hobi nigi de pire nomani gogo sikinangwopamua. God nin na ere aki di ni teraluadire ana kere engwo meri nima nama dipinangwo pamua.

5Ha maing kene onga hobi, God gamahobi

kene ol tenanga ha1 Ena na ha maing kene ongwo yal ta

molere Kraist gul ire gongwo i omenahanere, ti hon ure ari talhan para wenihobangmongwomaing i tibi olangwo i nanpara wa ma di inaminua. Inaminga ipirena kene ongwo yal ta molia ni kene ongahobi, ha di ni teralia piro. 2 God ha maingari tabin ta kene onana dire ni tongwomerikene ol to. Tenanga siga ware nigi de pireol tekio. Wai pire ol to. Ol tenanga honagi

iwe, tobo obil nomani tere olkio. Honaginomani tere olo. 3 Na nan nomani pamiayalhobi nomani ta paikima di pire kene oltekio. Yalhobi na dolna bonama di pirekene ol to. 4 Tenanga kene ominga hobihobana tani Kraist u pa dinangwo, nomanihon ni tenangwo ire Kraist kene ongwomeri wama dire ole ya mol pananga banipananua.

Nan hana pinaminga ya ime sinangure no-mani ogolo si pir kun olaminga ha

5 Ena ni yagaling hobi ha mibi diga merihondiralia ari hobi ha dinangwowine ol to.Tenanga pire ha maing buku yu di emia.

“God ari nin gaung pir yuwo engwo hobikiang pai tomba, nin hani pinanga yaime sinangwo hobi God ol wai ol nitenamua.” Pro 3:34

Di engwo ipire ni yalhobi nin hanipinanga ya ime simo. Sinangure ari eninhobi honagi ol to. 6 God nimni mongwoipire ni yalhobi nin olala dire nomani sipinga i aidole, God tani wine ol to. TenangaGod bai engwo haung werigi dinangwo gini ni hani awala ganamua. 7God milni pir nitomia nomani gogo sire tal olale di pingai, God di tibi ol tenanga aki di ni tenangwopamua.

8 Ena awi biing laion hau ta si neraladire wa dungwo meri kwia nigi dongwosingaba Seten ni yalhobi kraun sire isusuol ni terala dire ni wa dumia, isusu olna tekinama di pire nimni mole kwi hanmolo. 9 Kraist pir tongwo ari wiyol paraweni ganba banta banta moli ongwo hobikura talime gul inga meri para para imua.Yu ongwo ipire ni yalhobi Seten kraunasikinama dire nimnimolio. 10Haung obilgagul ire monanga, pirari pare ol wai ol natongwo hong yal God, Kraist ni kina sidaule mol pananga panana dire ol wai olni tomia tere awai ol ni tenangwo karau wai nanio, te aki di ni tongure nimnimonanio, te yon wu binangure nima piremonanua. 11 Monanga ipire God talhanpara weni kene ongwo i ya ol te monangwomonamua. Ha weni pamua.

Ha gumiling tau ya dungwo ha12 Ena na ha obilga digere Silbenes pasi

bol emia. Silbenes iwe, na kina yona taniere pana galga yal momua. Ena God ol waiol na tongwo maing pinga i, ha pangwo

Page 347: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Pita 5:13 344 1 Pita 5:14dima di pire ha i aki di tere di ni teya pirsina ere a i si wayo.

13 Ena Rom oo malgi tal nigi dongwobani yal tau God ni pare engwo meri pareengure Kraist pir tere tabin tani mongwohobi yahuno di ni tomua. Tongwo merina wana Mak ereyu yahuno di ni tomua.14 Ni yalhobi hol bangi wananga enin tauunangwokule kewadire yon tani ere hawaipanangwo di to.

Ni Kraist gamahobomonga hobi yon uradinangure hamen wai tangwo ni mongabani u tibi pire pai omo. Para yu.

Page 348: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Pita 1:1 345 2 Pita 1:21

Yal Pita pasi emgi boltongwo dimia.

1 Na Saimon Pita molia. Molere YisasKraist honagi ol na to dire na bai nu siolungure aposel honagi ol te moliwa. YalYisas Kraist iwe, God momua. Mongwo yali aki di na tenangwo u wai naminga pamiadi pire pi tege eminua. Eminga yali amanemole tal dime dire ol na tongwo ipire, nanyalhobi pir tenaminga pire nomani na tereyona wu bimua. Bungure pir tere a i siwaminua. Waminga meri yal tau YisasKraist pir tere a i si wanga hobi kere pinanadire pasi bol ni teiwa. 2 God ire, hobanaYisas ire dire, ol wai ol na tongwo maingpara pir po singa ipire, God pirari pare tobir hole a siribi si na tongwo i, ingere yonura dinangure ni monga bani pai omo.

Nan yalhobi God nin gamahobo mon-aminga pire na pare engwo ha

3 God yulang na tere nomani na tomua.Tongwo ipire Kraist amane mole talhanpara weni hobang mongwo i, han parawama di inaminga ire Godmemini pangwomeri wine ole wanaminga pamua. 4 Kraistamanemole talhan para weni hobangmol-ere, nomani hon ire moli nanga nanuadire ana kere e na tongwo ipire nan yal-hobi God ol wangwo meri warere, ganbaari hobi tal nigi dongwo olala dire yonginaning girungwo meri ta girikinaminua.5 Yu ongwo ipire ni yalhobi nega direol ware Kraist pir tere ol wanga i, waipamba, tal dime dire para olo. Olangawai pamba, God ol wangwo maing parapir po sirala dire duyo. 6 Dunanga waipamba, nin gaung aki di terala dire olwakio. Wakinanga wai pamba, tal oundongwo u ni au sinangwo ta mamia direnimni mole molo. Monanga wai pamba,God ol wangwo meri doling bole wayo.7Wananga wai pamba, ari Yisas pir tongwoenin hobi pana gal tere ari hobi para yonmilni to. 8 Yu ol wananga u bir nangwopi tege eminga yal Kraist nin ol wangwomaing pirere ol wangwo meri ol wananua.Ware tal dime dire miki weni ol wananga

pamua. 9 Pamba yu ol wakinanga, omel-ing gi dungwo yal wangwo meri warere,nomani paikungwo yal wangwo meri waretal nigi dongwo ol wangwo prin pangwoi, Kraist algi haya bigi si ni tomba, ni bigisi na toma di pirikinua. 10 Gamnahobo,God ni na wana auna monana wo dire nipare emia, ni yalhobi ha maing hol negadire wayo. Wananga ha maing hol audire dinamia ogolo hanere hogal ta siki-nanua. 11 Sikinanga pi tege eminga yalhobana Yisas Kraist kene ongwo bani piremol pananga pamua. 12 Pananga ha i hapangwo dima dire pir tere a i si wanba, honnomani si pinana dire si hon e ni temoliwa.13 Molere na golalga di ni tekiralba, honmolia haung haung ha i a si wanana diresi hon e ni te moliwa. 14 Molere pi tegeeminga yal Yisas Kraist ni gonanua direhoma awa di na tongwo meri omaga nimanangure golala di piriwa. 15 Golere erenalga, ha i hon nomani si pirkinana direhaung haung di ni te moliwa.

Na gina hobi Kraist yulang nabalungwo itibi olungure haminga ha

16 Ena na yawo ha pore ol ware awaha di engwo meri ta di ni tekiba, pi tegeeminga yal Yisas Kraist u pa dinangwomaing ha weni pamia pir tenana dire di niteiwa. Tega ha iwe, Yisas Kraist gaung polkule nabalungwo haniga meri di tibi ol niteiwa. 17 Ena homa Yisas Kraist na ginakina hamen hul mominga haung, irangGod wang Yisas yulang bir tere hang awalagalere hamen bani ha ta Yisas yu ditomia,“Yali namilna ala pamia, wanawenimomiawai pir teiwa.” Mat 17:5

18 Hamen bani ha di ime olungwo i nagina hobi God pare engwo hamen hul imolere piminua.

19 Pirere di tibi ol ni tominga ha i obil pirtere a i si wananga pamba, wakire Godhanatogu homa malungwo hobi ha di engwoha i mining aki di tomua. Tongwo i kewagale si bongwo ala enga au dongwo meriha i para au di na tomua. Te i nangurehamen tangwo kewa au di na tekungwomeri, Yisas u pa dinangwo haung nin au dina tenangwo pamia, ha i au di na tekina-mua. 20 Ha maing buku awa ha di engwomemini pangwo i, yal ta kerere nin pir posikinamua. 21 Tal ongwo pir po sikiname?

Page 349: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Pita 2:1 346 2 Pita 2:16Homa hana togu yal awa ha di engwo hobinin pungwo meri pire ta dikimia. GodKwiang yong wu bungure ha di tibi olimua.Olungwo meri nan God Kwiang yona wubinangure ha maing buku memini pangwoi pir po sinaminua.

2Hasuhamainghana toguyalhobi talmaing

nigi dongwo i tibi olangwo ha1 Ena homa Yudari mongwo bani hasu

ha maing hana togu yal tau u tibi umua.Ungwo meri omaga ni monga bani ereyu utibi unamia kwi han molo. Unangwo yal-hobi unigi denanadire hasuhamaingnir siterere sigare kul na tongure u wai namingayal i hang iwe nigi de pir tere isime etenamia. Tere yalhobi nin u nigi wenidenamia. Dere ususu namua. 2 Namba,nin tal nigi dongwo olala di pungwo meriol wamia, ha maing pungwo yal tau pirtere doling bonamua. Bonangwo ipire hamaing pirikungwo hobi hanere ha mainghol pangwo i isime e tenamua. 3 Hasu hamaing hana togu yalhobi moni miki iraladire yong inaning girere hasu ha pore olwanamua. Wanamba, ha hol ole isusu oltenangwo yal God iwe, isusu ol terala direa non ole han momua. 4 Ena homa enseltau tal nigi dongwo ongwo hobi God hanuning si olekimia, han sire endo de pangwobani olungure maul si bongwo ala i moliomia, emgi God ha hol onangwo haung itibi olangure gul ire moli nangwo pamua.5 Te hamen haya yal Noa gamahobi kinamongwo haung, ari hobi tal nigi dongwomaing maing ol ware u nigi weni domia,God nigi de hanere nir bai nu si olungureure ari si gol wai simua. Simba Noa arihobi tal dime dire ole u wai nama dire hanir si tomua. Tongwo yal Noa i gamahoboana hol pai muru hol pai sutani kina yamoma dimua. 6 Te Sodom Gomora malgihobi tal nigi dongwo ol wangwo i, God nigide pir tere endo bir gangure de wai simua.Sungwo i ari hobi hanere kul pire tal nigidongwo olkire nomani si kulu sinama direyu ol tomua. 7 Tomba, amane mongwo yalLot ari hobi tal nigi dongwo ol wangwo i,hanere miling gul sungure tal olale direnomani si gogo damia, God aki di mena ol-ungure ta golkimua. 8 Amane mongwo yal

Lot iwe, Sodom Gomoro oomalgi sina wenike pai mole ari hobi tal nigi dongwo olereha gogo di wangwo i, girungwo tangwopirere ganulun diremiling gul sungure hanmomua. 9 God yal Lot aki di tongwo ipireari amane mongwo hobi tal oun dongwo uau simba, God nin aki di tomua. Tonguretal nigi dongwo ol wangwo hobi God ninhanere gul oun dongwo tomia, ire ire molinangwo nangwo, ha hol onangwo haungi tibi olamua. 10 Olere tal oun dongwo oltenamba, ari tau nin gaung pir tere tal nigidongwo olala di pimio, al wou sirala di pire,God grang ha pir tekimio, tekungwo hobigul oun dongwo birweni tenangwo pamua.

Ena hasu ha maing nir si tongwo hobikru di ware nin nomani si pungwo meri,ol ware kwia ensel hobi kulung pir tekiregaung ha si tomua. 11 Tomba kwia en-sel hobi nimni weni mole hasu ha nir sitongwo hobi win si tomua. Tomba en-sel hobi hasu ha nir si tongwo hobi Godmaulung bani gauna ha sima dire ha dimere si tekimua. 12 Tekimba hasu ha nirsi tongwo hobi nin gaung pir tere yonginaning girungwo meri obil wine ole wa-mua. Ware kun nomani paikungwo arihanere sirala di ongwo meri, God yalhobisinangwo pamua. Yalhobi iwe, ensel hobiire, ha maing ire dire isime e tomia arihau biing sungwo meri yalhobi sinangwopamua. 13 Yalhobi nin gaung pir tere yonginaning girungure tal nigi dongwo maingmaing ol warere nin gaung isusu ol tomua.Te yalhobi hamen tangwohaung nin gaungpir tere yong inaning girungwo meri obilwine ole wamua. Ol wangwo i ni kina hamaing homena tani nere monga i, diganmolia dire gai gonangwo pamba, golkimua.14Golkire pasendia al ama hobi obil hanereebil dimo nomua. Nere tal nigi dongwo tauolkungwo tali hon olala di pimua. Pirereha maing hol hogal sinangwo bani arihobi kraung sire aule ire omua. Pirereyal tau talhan a nongwo i na talna murudinama dire nomani tomua. Tongwo hobiGod yong ki e tongwo bani mol pai omua.15OlereGodhamainghol aidole hol ta gogowa i omua. Ongwo i yal Beo wang Belamol wangwo meri wamua. Yal Belam iwe,na tal nigi dongwo olalga moni bir irala dipimua. 16 Pirere tal nigi dongwo ongwo i,

Page 350: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Pita 2:17 347 2 Pita 3:9kun donki nomani paikirere ha dikimba, hadire “Belamye, ni tal nigi dongwo onga inigi domua” Nam 22:28-35

dire kura ha di tomua. Tongwo ipirehana togu yal Belam ganulun dire tal nigidongwo ongwo i gin tani pisolimua.

17 Ena hasu ha maing nir si tongwo hobiiwe, ha nir si tongwo i, nir oling dainungwonekiminga meri, yalhobi ha nir si tongwo ipir tenaminga aki di na tekinangwo pamio,te kwahowa hamen hair ure a ire u holoholo ongwo meri momia. Mole ha maing ai sikimia, ha ta ha ta gogo gogo doling bolepir tomia, God yalhobi aki di ire pia si sibongwo ala i olangure monangwo pamua.18 Yalhobi ha nir si tongwo haung, hasu iha weni ala olere ha nir si tomia nugungdon kemia ari hobi ha weni dima di pire pirtomua. Pir tongwo hobi hasu di wangwobani pisolala di pimba, hasu ha maing nirsi tongure pirere doling bomua. 19 Hasuha maing nir si tongwo hobi yong inaninggirungwo i han hongure wine ol tomba, hanir si tongwo pungwo hobi, “Ni ha i pirtenanga, tal nigi dongwo onga i aidole isineta dikinanua,” di tomua. Tomba tal nigidongwo olala di pungwo i obil han hongurewa momua. 20 Ena yal ta hobana pi tegeeminga yal Yisas Kraist olwai ol na tomia dipir tenangwo, ganba ari tal nigi dongwo olwangure han hongwo i, gule ole tenangureisine dinamua. Dinamba, tal nigi dongwohon onangwo i han honangure kara unigi weni denamia. Homa nigi domba,hon onangwo i kara u nigi weni denamua.21 Homa ha maing pirikungwo haung gulinangwo kulang pamba, ha maing pirerea i si ware emgi nomani si kulu sire Godgrang ha aidolangwo gul oun weni dongwotenamia inangwo pamua. 22 Yu onangwoipire kun awi tal ongwo bani di bole yudi emia, “Awi mebil sulere nin nomio, tekun ganba hongwo ala i pire gaung ganbabimba, yal ta bigi si tenangwo kun i gin-tani ganba ali pire hon ganba binangwopamua.” Pro 26:11

Yu ongwo meri yalhobi tal nigi dongwohoma ol ware aidolimba, hon mena pire olware u nigi domua.

3Kraist unamua dungwo i ha weni kara

dungwo ha1 Enambi hobo, pasi bolga i, namba tu

pasi bol ni teiwa. Pasi su bol ni tega i, taldime dire onana dire a yo te ni tere bol niteya nomani si pire pire molo. 2 Hamenhaya God hana togu hobi ha di engwo iire, te hobana pi tege eminga yal grangha aposel hobi di ni tongwo ha ire dire,nomani si pire pire monana dire pasi bol niteiwa, 3Ha ta yu pamia, Ha maing di tibi olte i nangwo nangwo wai sinangwo haung,yal tau ure nin gaung pir tere yong inaninggirungwo i han homia. Hongwo hobi niYisas pir tenga hobi gaun ha sire wa gol nitenamua. 4 Tere yu di ni tenamia. “Kraistti hon uralua dimba, makena mome? Mo-nangwo haya hungwo timawe. Kwianamoya unama dire mongwo hobi haya go-mia, moli uminga uminga omagamominia,talhan hobi hamen haya God ol engwo nindungwo bani dimia hon pol kunangwo yalKraist olo humua.” 5 Dungwo hobi iwe,hamen haya weni God hamen ganba u tibipo dungure u tibi umia. Ungwiwe, nir aki ditongure ganba u tibi umua. 6 Ungwo meriemgi nir ganba bolimbani ure ari parawenisi gol wai simua. 7 Simba, hamen ganbaomaga dungwo haminga i, emgi endo birdenama dire God nin hobang momia keneol tomua. Tomia, emgi endo do dinangwopara denangwo pamua. Endo do dinangwohaung u mala unangwo, ari God mobinghal wa tongwo hobi ha hol ol tere isusu oltenangwo pamua. Pamba, pir tekimua.

8 Enambi hobo, me erin wan tausen yiai, God haung kenba tani dima di pimio,te kenba tani mominga i, God hanere wantausen yia dima di pimia, Kraist olo u padikima di pire ni yalhobi nomani si gogodalkio. Bai engwo haung u werigi di-nangwo gintani unangwo pamua. 9 Kraistti hon uralua dire ana kere e na tongwoi gintani humia, mining mining bole umadi pimua. Pungwo meri ni yalhobi yudi pirikio. God ganba endo deralua direana kere engwo i, ari para weni isusu oltekinamio, te tal nigi dongwo ol wangwo iaidole nomani si kulu sinama dire kwi hanmomia, ganba endo denamua dire ana kereengwo i emgi nima nangwo pamua.

Hamen ganba omaga dungwo hanga i waisinangwo ha

Page 351: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Pita 3:10 348 2 Pita 3:1810 Ena yal ta kuni nerala dire ungwo

hankire mole ganulun dinga meri Kraistti hon unangwo pamua. Unangwo gini, masiki sungwo gin tani sigala dungwomeri hamen gintani wai sinamua. Ari habakulmoma gintani endo dere ususu namua.Nangure ganba baniya ari talhan ongwohanga tali para de ulgi enamua. 11 Yuonangwo pangwo ipire ni yalhobi tal nigidongwo ol wanan mo, tal dime dire olwanane? Tal dime dire ol ware Godmeminipangwo meri wine onanga pamua. 12OlereGod talhan paraweni kene onangwo haungomaga u tibi olangwo pamia di pire awaihonagi nega dire oli pio. God bai engwohaung i u tibi nangwo gin i, hamen banital dungwo haminga hobi endo de ulgienamua. 13Enamba hamen ganba hon i tibiolalua dire ana kere engwo ipire kwi hanmominua.

Kraist unangwo pangwo ipire nan anon olekwi monaminga ha

14 Enambi hobo, God bai engwo haung utibi unama di pire kwi hane hanemoli ongai, tal nigi dongwo olkirala di pire God kinagumana pule ire u tani nabila dire honaginega dire ol te i pire molo. 15 Molere Godni u wai nana dire nin bai engwo haung itibi olekimia dire yol e pir to. God nomanibir yal Pol tongure na ha diga meri Polereyu dire pasi bol ni tomua. 16 Tongwoiwe, God tal onangwo ha i ere para di tibiolungwopinua. Pinba, Pol pasi bongwo i hatau memini oun domia, ari yal tau nomanipaikungwo hobi ha i memini yu pamua, yupamua dire gogo gogo nir si tomua. Tereha maing buku ban tau kere gogo gogo nirsi tomua. Tongwo ipire nin nomani isusuol tomia. Tongwo yali u nigi domua.

17 Yahuna hobo, na ha diga i ni hayapir pisolinia. God krehaman ha wineolkungwo yal tau ure hasu ha maing nirsi ni tenamia yol e pir tekirala dire kwihan molo. Monanga ha maing hol ogoloweni wanga bani hogal ta sikinanua. 18 Tenan hobana pi tege eminga yal Yisas Kraistpirari pare olwai ol na tongwomaing ogolopir po sirala dire oli pio. Yal Kraist hangawala gal te monangwo bani monamue.Para yu.

Page 352: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 1:1 349 1 Yon 2:10

Yon homa pasi bongwodimia

Nomani hon inaminga ha1 Ena hamen ganba ol ekungwo haung

God grang yal Yisas Kraist hamen hayamo-mua. Momba, u ari ongwo haung na nangumang hanere, ha dungwo pirere gaungare diminua. Nan sigare kule u wai namadire Yisas Kraist nomani hon na tere ol waiol na tongwo ha i nin boling kul na tomua.Tongwo yali ol wangwo maing pinana direpasi bol ni tominua. 2 Mol panamingabani panaminga hong yal Yisas Kraist u tibiungwo haminua. Haminga i hanere NabeGod mongwo bani pisolere u tibi uma dihaminua. Hanere ni yalhobi pinana dire ditibi ol ni tominua. 3 Nan Nabe God WangYisas Kraist kina ha di yuwo ya ol pire piremominga meri monana dire di tibi ol nitominua. 4 Ni kre pinanga nan kina erehomilna panama dire pasi bol ni tominua.

God amane mole wangwo meri wanamingaha

5 Ena God Wang ha di na tongwo pireboling kul ni tominga ha i yu pamia.God amane mole nabile au dungwo hongyal momia, mongwo bani ta si bolkimia,tal nigi dongwo ta olkimio, pring tapaikimio, nomani hama sungwo meri tamolkimua. 6 Molkungwo ipire nan yal-hobi God kina ha di yuwo ya ol pirepire mominua dinaminga, si bongwo alamole tal nigi dongwo ol wanaminga, hasudire ol wanaminia, God kina ta molki-naminua. 7 Molkinaminba, God nabile audungwo bani wangwo tali wanaminga, arienin tau ha di yuwo ya ole yona milnatere wanaminio, te nan tal nigi dongwool waminga prina pangwo i, God wangYisas algi ulbe hane a na tere God to-mia, prina wai simia nan amane dime diremoma di na hamua. 8 Ena nan tal nigidongwo ta ol wakiminia prina ta paikimuadinaminga, God ha pangwo weni dungwoi nan a i si wakinaminia, kela kule nan olwaminga maing kul sire hasu dinaminua.9 Dinaminba, tal nigi dongwo ol wamingai para weni God di tibi ol tenaminga, God

amane momia nan tal ol waminga prinai kri di ole na tere, nomani nigi dongwosiminga i ere para i ole na tenangwo pa-mua. 10 Te nan tal nigi dongwo olkiminuadinaminga, God ha dungwo i, i hasu paredinaminia. Dire God ha dungwo i, a i siware pir sina ekinaminua.

2Kraist aki di na tongwo hong yal mongwo

ha1 Ena wana auna hobo, tal nigi dongwo

olkinana dire ha i bole ni teiwa. Teiba,yal ta tal nigi dongwo onangarai, amanemongwo yal Yisas Kraist mole, ni paunibli bolala dire God sirin bol tenamua.2 Tenangwo yali nan tal nigi dongwo olwaminga prina i Kraist golere ulbe hane ana tomia, God hanere kri di ole na tomua.Kraist gol na tongwiwe, nan ari taniga golna tekimba, ganba ari para weni tal nigidongwo ol wangwo pring pangwo i gol tereulbe hane a tomua.

3Nan God krehaman ha wine onaminga,yali haang para pinaminga pamua dipinaminia. 4 Pinaminba, yal ta Godhaang piriwa di warere, krehaman hawine olkinangwo, hasu di ware ha milingpangwo i pir sina ekinamua. 5 Ekinamba,yal ta God grang wine onangwo yal iwe,yong miling God kara te giri gol inangwopamua. Tal ole God na kina si daule moliadi pinane? 6Yal ta na God kina si daule moldia dinanga yali, Yisas Kraist ol wangwomeri ol wananga pamua. Pangwo ipire Godkina molga pamia di pinanua.

Yal ta ari hobi yong miling tenangwo yaliGod amane mongwo meri monangwo ha

7 Enambi hobo, krehaman ha bol ega i hahon ta dikimia. Hamen haya pinga ha iraidimua. 8 Dimba, pinga ha i, hon nomanisi pinana dire si ainere bol ni teiwa. Sibongwo hol i wai si omia, au dungwo holiomaga u tibi pire pai namua. Nangwo ipireKraist ol wangwo ire, ni ari ol wanga iredire, ari hobi hanere pinga ha irai karamiling pamua di pinamua.

9 Ena yal ta au dungwo bani wa moliwadinamba, ha maing pungwo ari enin tayong ki e tenangwo, hasu dire si bongwo aliya momua. 10 Te yal ta ha maing pungwoari enin hobi yong miling tongwo yali,

Page 353: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 2:11 350 1 Yon 2:29nabile au dungwo bani wa momua. Mong-wiwe, yal ta wabo si tenangure tal nigidongwo onangwo paikimua. 11 Paikimba,yal ta ha maing pungwo ari enin ta yongki e tongwiwe, engwo yali si bongwo ali wamomua. Molere si bongwo ala momia, holhankun olekire gogo wamua.

12 Na wana auna hobo, Kraist ol wai olna tongwo ipirere tal nigi dongwo olwangaprin i haya kri di ole ni tomua. Yu ongwoipirere, ha i mining bol ni teiwa. 13Te iranghobo, ni Yisas Kraist hamen haya mongwoyali haang pir po sinua. Singa ipire ha imining bol ni teiwa. Te yagaling hobo, niyalhobi kwia nigi dongwo singaba Seten aime ol tenua. Tenga ipire ha i mining bolni teiwa. 14 Ena gir migi hobo, ni girhobihamen Nabe haang pinua. Pinga i hanereha i bol ni teiwa. Te irang hobo, ni YisasKraist hamen bani mole moli ungwo yal ihaang pir po sinua. Singa i hanere ha i bolni teiwa. Te yagaling hobo, ni yalhobi Godha i, a i si ware pir sina ere nimni molena,Seten a ime ol tenua. Tenga i hanere ha idire bol ni teiwa.

Nan ganba bani talhan nomani tek-inaminga ha

15 Ena ganba bani talhan don pangwoi pinanga mo yu nangure nomani terewakio. Ganba bani talhan nomani terewananga, ware nabe God yon milni tek-inanga pamua. 16 Ganba bani talhan wadiga i yu pamia. Ta gaun tal hanere yonginaning gire miling piregi dimio, ta, al amata hanere ebil dimo nere omeling kwimesimio, te ta nin talhan a nongwo hobi obilpir tomua. Ha diga hobi nabe Godmongwobani ta ya ime humia, ganba bani ninmemini pangwo u tibi omua. 17 Ganba ya,ganba bani memini pangwo ebil dimo nereol wangwo i wai sinamua. Sinamba, ari Godgrang wine ongwo hobi wai ta sikinamia,ya mol panangwo panamua.

Kraist kiang haya u tibi ongwo ha18 Ena wana auna hobo, ganba kul

enangwo habang u mala umua. UmiaKraist kiang bir u tibi unamua dungwopingarai, Kraist kiang miki weni haya upisolungwo haminia, kul enangwo habangu werigi dima, di piriwa. 19 Kraist kiangungwo hobi iwe, homa nan Kraist pir teremominga sina i momba, aidole nin nomani

si pungwo meri ol ware wine ole u kwalingta omua. Yalhobi tani Kraist pir tenangwonan gamna hobo mominga sina i ya mo-nangwo pamua. Pamba, aidole u kwalingta omia nan gamna hobimolkungwopamiadire han po siminua. 20 Yu omiba, KraistGod Kwiang ni yalhobi monga bani yonwu bimia, ha pangwo maing kara pir posinua. 21 Ha pangwo maing kara pir posikinanga ha i mining bol ni tekiralba, pirpo singa i pire ha i mining bol ni teiwa.Ha pangwo maing bani iwe, hasu ta i tibiolekungwo i pire ha ta mining bol ni teiwa.22Hasu hong yal arawe? Yisas iwe, singabaKraist molkimua dungwo yali hasu hongyal momua. Mongwo yali Kraist kiangmomua. Mole Irang God Wang kina erehomobing hal wa tomua. 23 Ena yal tau WangYisas sigare kul na tongwo yal molkimuadire mobing hal wa tongwiwe, Wang tanita wa tekimia Irang God kina erehomobinghal wa tomua. Te ari tau Wang pir teredoling bonangwo hobi Wang tani taman.Irang God para pir tere doling bonamua.

Ha weni pangwo i God Kwiang di tibi ol natongwo ha

24 Yu ongwo ipire ni yalhobi ha homaweni pinga i para pinia, pir sina ere a isi wayo. Ha homa pinga ha i pir sinaere a i si ware wine onanga, Irang GodWang Kraist kina u ni si daulangure mo-nanga pamua. 25 Kraist nan ari hobi molpananga bani pananua dire ana kere e natongwo i ya pai momua. 26 Yal tau kelakule bal ni terala di ongwo i hanere, pirtekinana dire awa ha dire mining bol niteiwa. 27 Yal tau yu ol wamba, Kraist ninKwiang ni yalhobi monga bani yon wubungure kina ereho monua. Kraist Kwiangyon wu binangwiwe, yal ta ha nir si nitenangwo paikimba, Kraist Kwiang nin nirsi ni tenangwo talhan maing para wenipir po sinanga pamua. Kwiang i hasu tadikimia ha weni kara dimua. Dungwo i pireKwiang di ni tongwo ha i wine ole a i siwarena, pi Kraist tege ere u tani pire molo.

28 Ena wana gamna hobo, ni pi Kraistbani tege ere u tani pire molo. Monanga,Kraist hon siina di umemini unangwo gin i,gai gole kul simolala di pirikinanga pamua.29Kraist omeling haung gole amanemomia

Page 354: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 3:1 351 1 Yon 3:20di pinia. Pinga ipire yal tau amanemole taldime dire ol wanangwo yal i God kul engwomonamua.

3Nan yalhobi God kul engwo mominga ha

1 Ena Nabe God yong miling kara natomia dire nomani si piro. Yong miling birweni na tomia tere ari miing algi bani ainena kul emba, God nin kul ega moma di nahamua. Hangwo i nan na hangwo pamua.Ganba ari ha maing pirikungwo hobi Godmaing pir po sinangwo, na maing ere parapir po sinamba, God maing pirikimia, namaing para pir po sikimua. 2 Ena enambihobo, omaga God kul engwo mominba,emgi tal mere ole moli naminga i pir posikiminua. 3 Sikiminba, Kraist hon u tibiunangwo gin i, yal i mongwo maing hanpo sire mongwo meri monaminia. Mon-aminga ha i a i si wanaminga hobi, Kraistpege au kula pari wai mongwo meri mon-aminga pire nega dire moli ominua. 4 Enatal nigi dongwo ongwo maing iwe, yupamia. God Lo krehaman ha isusu ol-ungwo pamua. Pangwo ipire yal ta talnigi dongwo onangwo God Lo krehamanha isusu olangwo pamua 5 Ari hobi tal nigidongwo ol wangwo God pring tongwo i,Kraist tol di igere arihobi u wai nama direu tibi umua. U tibi ungwo yal Kraist iwe,nin tal nigi dongwo ta olkungure pring tapaikimua. 6 Paikungwo i pire ari Kraist hadungwo doling bole a i si wangwo hobi talnigi dongwo ole ole wakimua. Wakimba,yal tau tal nigi dongwo ole olewangwo yali,Kraist ta i tibi ol hankire, tal ol na tongwomaing ere pir po simimua.

7 Ena girhobo, yal ta tal nigi dongwo olwanangwo tamamua dire, ha nir si tere yalta bal ni tenangwo pangwo ipire kwi hanmolo. Yal ta tal dime dire ol wangwo yali,Kraist omeling haung gole amanemongwomeri momua. 8 Momba, Seten hongebetal nigi dongwo kebering hole hol homa etomua. Tongwo ipire tal nigi dongwo ol wamongwo hobi, kwia nigi dongwo singabaSeten kul engwo momua. God Wang Kraistiwe, Seten honagi ongwo i isusu ol teraladire u tibi umua.

9 Ena God gama hobo mongwo hobiGod nin kul engure tal nigi dongwo ol

wakimua. Wakungwo hobi God irang mo-mia. Mongwo imole yongwu bungwo ipiretal nigi dongwo ol wanangwo paikimua.10 God kul engwo hobi ol wangwo mem-ini ta pangure Seten kul engwo hobi olwangwo memini ta pamua. Yal tau taldime dire ol wakire enin hobi yong mil-ing tekungwo hobi, God kul engwo tamolkimua.

Ari ha maing pungwo hobi yon milni ten-anga ha

11 Ena ha maing hongebe pinga ha iraiyu pamia. Ni enin tau hobi yon milni todungwo pinirawa. 12 Kwiana moya Adamwang homini Ken ol wangwo tali olkimno.Yal iwe, Seten kul engwo momia, eberimbinin si gomua. Talongwo Ken eberimbi ninsi gome? Ken nin tal digan ol wangwoi ware eberimbi tal dime dire ol wangwohanere nigi de pir tere si gomua. 13 Yupangwo ipire ganba memini pangwo dol-ing bongwo hobi yong ki e ni tenangwopamia, ni yalhobi ganulun dikio. 14Nan hamaing pungwo ari enan hobi yona milnatominia pire Kraist pir tekire gongwo holiaidole, Kraist pir tere mol pai oli namingabani naminga holi waminua. Waminbanan ari hobi yal ta enin tau yong milingtekinaminga, gonangwo holi wa mominua.15 Enan ta yona ki e tenaminga, sigongwomeri mole wamonaminua. Si gongwo hobimol pai inangwo i mol pai oli nangwo baninangwo ta ikinaminga pamia pire yona kiekimno. 16 Yona milna tenaminga maingyu pamia. Kraist nin gaung pir tekiregole, ulbe hane a na tomua. Tongwo merinan enan hobi aki di tere u wai nangwopire gauna pir tekire oli omno. 17 Yal tamoni bir pai tenangure talhan bir a ne-nangwo yal i mole, enin ta homena tal-han wa dunangwo, han gogo dale warere,na God yona milna teiwa dinangwo hapangwo dinamo? 18 Ta dikinamia. Wanaauna hobo, nan arihobi yona milna terewanamingiwe, grana bani obil dinamna dipirikimno. Yona milna tenaminga, aki ditere awai honagi ol te i naminga pamua.19 Te i ominga iwe, ha miling pangwo i, ai si wamna di piminua. Piminga ipire piGod gumang bani mole nomani ta ta si oundekire nimnemolemonaminua. 20Nomanita ta i si oun denaminga i, God nomani si

Page 355: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 3:21 352 1 Yon 4:16piminga a ime ol na tere yona sina maingyal God nin muru han po simua. 21 Enayona yalhobo, nan nomani ta ta si oun dek-inaminga i, God gumang bani mole yonaimaulung ware nimni mole monaminua.22Molere God grang ha wine olere, yali waipinama dire ol waminia, tal ta inamna diresirin bominga tali na tomua. 23 God grangha iwe, yu pamia. Nin Wang Yisas Kraisthaang pir sina ere doling bonaminio, te arihobi yona milna tenaminua. Ha iwe, Kraistgrang ha para di na tomua. 24Nan ari yal taGod grang ha wine ole doling bonamingaGod pana gal na tongure, nan God ere panagal te i ominua. Tal ongure God yona wubima di pimne? God Kwiang na tongureiminga i tani yona wu bima di piminua.

4God Kwiang kwia nigi dongwo kina ol

wanangwo ha1 Ena enambi hobo, omaga yal tau God

hana togu yal moliwa di wangwo hobi tauhasu di wamua. Ware God Kwiang yonawu bungure diiwa dinamba, God Kwiangtongure dim mo, nin nomani si pungwomeri pire dim mo, dire, ni yalhobi suangi hano. 2 God Kwiang tongure dim mo,dikimmo, tal yu onangwomaing hananua.Yal ta Yisas Kraist ya ganba bani ure u ariomua dinangwo yal i, God Kwiang yongwu bungure dimia di pinanua. 3 Pinanba,yal tau Yisas ya ganba bani ure u ari ho-mua dinangwo yal i, God Kwiang yong wubilkungure dimia di pinanua. Yu dinangwoyal i Kraist Kiang pai tongwo yali yongwu bungure di wanamua. Homa KraistKiang pai tongure yal i ure ha yu dina-mua dungwo pinga meri irai, omaga ganbabani u tibi pire di wangwo pinua. 4 Ayena wana auna hobo, ni yalhobi God kulengwo monia. Molere hasu ari hana toguu tibi pire di wangwo hobi, ni ha dingamo yu ongure, yalhobi ha dungwo i ya imesimua. God Kwiang ni yon wu bungwoyali mo horo kule kwia nigi dongwo Setenganba ari yong wu bungwo i a ime ol to-mua. 5 Hasu hana togu arihobi iwe, ganbamemini pangwo meri i tibi olungure arihobi ganba bani don pangwo i, obil dolingbolala dire pir tomua. 6 Tomba, nan Godkul engwo mominia. Mominga ipire God

haang pire wangwo hobi obil pir na tomua.Tomba, God haang pirikungwo hobi pirna tekimua. Tekungwo ipire yal tau GodKwiang yong wu bungure dim mo, kwianigi dongwo Seten yong wu bungure dimmo, ha suri memini wa dure pinaminua.

God ari yong miling tongwo hong yalmongwo ha

7 Enambi hobo, God ari hobi yongmilingtomia. Tongwo i nan tenaminga hol homae na tomia di pire ari hobi yona milnatere tere moli naminga pamua. Ari yongmiling tongwo hobi God kul engwomomia,molere God haang i pire a i si wamua.8 Wamba, ari ha maing pungwo enin tauyong miling tekungwo hobi God momadi pirekimua. Yona milna tenaminga ihobang bling memini tani God momiayong miling tekungwo hobi God moma dipirekimua. 9 God yong miling na tongwomaing i tibi ol na tongwiwe, yu pamia. Yali wang tani wenigamomba, nan sigare kuleuwai namadire, nu si olungure, ganba baniumua. 10 Yong miling tongwo maing yupamia. Nan ari God yona milna tomingapaikimba, God nan ari yong miling na tere,nan tal nigi dongwo ol waminga prina natongwo i, kri di olama dire nin Wang nu siolungure ulbe hane a na tere prina kri diole na tomua.

11 Enambi hobo, God yong miling yu natongwo ipire nan ha maing pungwo enanhobi yonamilna teremoli naminga pamua.12 Yal ta God gumang hankimba, nan enanhobi yona milna tenamingiwe, God kinaereho mol pai omingere, yong miling natongwo i, na te giri gol inangwo pamua.Pangwo ipire ari hobi God mongwo mainghan po sinangwo pamua.

13 Ena nan pi tege ere God kina erehomol pai ominga i tal ole pinamne? Godnin Kwiang yona wu bungure nan piyal i tege erere moli ominga pamia dipinaminua. 14 Pinamingere, Irang ganbaari hobi sigare kule u wai nama dire, Wangnu simia ungwo i hanere, ari hobi bolingkul tominua. 15 Ena yal ta Yisas God Wangmomua dire di tibi ol tenangwo yali, Godyal i yong wu binangure, yal i pi God tegeere monangwo pamua. 16 Pangwo ipireGod yong miling na tongwo i hanere pir posiminua.

Page 356: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 4:17 353 1 Yon 5:14Ena yong miling tongwo maing hobang

bling memini weni God tani momua.Mongwo ipire ari yong miling te wangwoyali, pi God tege engure, te God u yaliyong wu bimia kina si daule moli omua.17 Omaga nan ganba baniya mol paiomingiwe, Kraist mol pai ongwo meriominua. Ominga ipire, God ari paraweni ha hol bir ol tenangwo gin i, gaigolkinaminga pire, God yong miling natongwo i, na te giri gol inangwo molinaminga pamua. 18 Naminga ipire Godkulung pirekinaminua. God yong milingkara na te giri gol imia, na God kulungpire waminga i, i ole na tomua. Kul pirewaminga i, God na sire gauna gul natenangwo pire God kulung pire waminua.Waminba, God yong miling kara na te girigol inangwo pamia kulung pir tekiinua.19 Ena God homa yong miling na tomianan ari hobi yona milna tominua. 20 Yal tamole, “Na God yona milna teiwa,” dire, yalta yong ki e tenangwo, yali hasu dungwoyal momia. God yong miling tekimua.Yal i ari ta gumang hanere yong milingtekima, yali God ereyu gumang hankireyongmiling tekungure. 21Kraist krehamanha i ungwo ha i yu pamia. Yal ta Godyongmiling tenangwo, ari hobi ereyu yongmiling tenamua dimirawa.

5Nan Yisas pir tere doling bominga hobi

ganba tal nomani tekinaminga ha1 Ena yal ta yal Yisas ungwo i, God

honagi yal Kraistmomuadire pir tenangwoyali, God kul engwo monamua. Monang-wona, Irang God yong miling tenangwohobi irang tani taman, wang Yisas parayong miling tenangwo pamua. 2 NanGod kul engwo mominga hobi, tal olemonaminga yo tenama di pimne? Godyona milna tere, grang ha i wine on-aminga, God kul engwo monaminua. 3NanGod yona milna tenaminga memini yupamia. God grang ha i wine ole mon-aminua. Monaminga ha i oun ta dekina-mua. 4God kul engwo mongwo hobi ganbamemini pangwo i haya aidolimia, hon no-mani si pir tekimua. Tekungwo ipire Godgrang hawine onangwo oun ta dekinamua.Ganba memini pangwo i aidolaminga tal

irere nimni mole aidolamne? Kraist ninonangwo kunung pamia di pir tenamingaganba memini pangwo i aidolaminga pa-mua. 5 Ara nimni mole ganba meminipangwo i aidolame? Yisas God wang mo-mia dire pir tenangwo yal i tani ganbamemini pangwo i aidolangwo pamua.

God nin Wang onangwo maing di tibi ol-ungwo ha

6 Ena Yisas Kraist iwe, ganba baniya uari ongwo yal momia, Mole nir binangwomaing i tibi ol tere, golere nin algi aulungbai haumua. Nir tani ta ire humia, niralgi tal suri ereho ire umua. Ungwo hai God Kwiang ha pangwo hong yal i, ha inin mining aki dire di tibi ol na tongwopiminua 7Piminga ha i sui tai dire pangurei tibi olimua. 8 God Kwiang ire, nir ire,algi ire dire, ha sui tai dire i memini u taniomia mining aki dimua. 9 Nan ari hobimining aki dungwo i ha pangwo dima direpir tominua. Tominba, God ha i mining akidungwo i kara mo horo kumua. Kungwoipire pir tenaminga pamua. Godmining akidungwiwe, Wang tal ongwo i, i tibi ol na to-mua. 10Tongwo ipire God Wang tani ol waiol na tongwo pamia dire pir sina enaminga,nomani gogo sikinaminia, ha pangwo dimadi pire nomani si pir tenaminua. Ena yalta God ha dungwo i ha pangwo dima dipirkinangwo yali, Godmole naWana ol waiol tongwo yal momua dungwo ha i yol epir tekinamia, God hasu dima di pinamua.11 God ha i mining aki di na tongwo i yupamia. God mol pai gobari na te giri golinangnwo mol pai onaminga i, hong yalGod Wang tani momua. 12 Mongwo ipire,yal ta God Wang na hobana momia dire pitege enangwo yali, mol pai gobari na tegiri gol inamua diminga i, inangwo pamua.Pamba, yal tau God Wang hobana momiadire pi tege ekinangwo yali, ta ikinangwopamua.

Nan nomani hon ire mol pai gobari in-aminga ha

13 Ena na ha i mining bol ni tegiwe, GodWang haang pir tenga hobi mol pai gobarina te giri gol inangwomol panaminga banipanaminua di pinana dire bol ni teiwa.14 God na terala di pinangwo tali, nansirin bol tenaminga na tenangwo pamia di

Page 357: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

1 Yon 5:15 354 1 Yon 5:21pire God sirin bol tere gai ta golkire netenangwo ire yona imaulung wanamingapamua. 15 Nan God sirin bol tenamingahaung i, God para weni pir na tenamiadi pire sirin bonaminga tali na tenangwoinaminga pamua.

16 Ena yal ta ha maing pungwo ari eninta endo de pangwo bani honangwo tali onangwo i hanere, God yali si hon etenangure u wai nama dire God sirin boltenangwo God yu ol tenangwo inangwopamua. Tal nigi dongwo ongwo maingsutani pamia. Ta onangwo endo de pangwobani nangwo pamio, te ta onangwo endode pangwo bani honangwo pamua. Yupangwo ipire ta onangwo endo de pangwobani nangwo tal i onangwo God sirin bolto ta dikia, dinanga God pir ni tekinamua.17 Tal nigi dongwo ol waminga para wenipring pamba, tal ta ominga i pring birweni pamia, endo de pangwo bani namingapamua.

18 God kul engwo hobi tal nigi dongwomoni ol wakimia. God Wang kene oltongure kiang Seten u gaung akinangwopamia, yalhobi tal nigi dongwo ol waki-nangwo mere piminua.

19 Ena nan ari hobi God kungwo mom-inba, ganba ari Yisas pir tekungwo hobikiang Seten kungwo moma di piminua.

20 Ena God Wang haya u tibi umia di pi-minia. Uremaing i tibi olungureGodhaangpir po siminua. Sire mol pai omingiwe,hobana God momio, te God Wang YisasKraist momua. God iwe, hasu kwia tamolkimia, God weni kara momia. Te Godnomani hon na tere mol pai gobari na tegiri gol inamua diga i, maing di tibi ol niteiwa. 21 Gamna hobo, hasu kwia wa diga ipir tekire mobin hal wa to.

Page 358: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

2 Yon 1 355 2 Yon 13

Yon pasi namba tu bongwoha

1 Ena na ha maing pungwo ari tabin taukene ol tega yal Yon molere pasi bol teiwa.Tega pasi i, God ni pare engure Esia probinsha maing pinga ari tabin tau monga hobi,kere pinana dire pasi bol ni teiwa. Niyalhobi na milna ala pania yona milna niteiwa. Tega i na tani taman. Ari tau Godha weni mere pangwo i, a i si wangwo hobiereyu yong miling ni tomua. 2 Ha maingha weni mere pangwo i pir sina eminia, yadi panangwo panangwo ipire yona milnani tominua. 3 Ena hamen nabe God ire,wangYisas Kraist ire dire,milna pir na tere,pirari pare ol wai ol na tere, yona aura dina tenamia. Yu onangwo ipire ha wenidungwo i, a i si ware ari hobi yona milnatomno.

Nan yalhobi yona milna tenamna dire olwanaminga ha

4 Ena nabe God molere ha weni merepangwo i, a i wayo dungwo meri, ni gamnahobo tau a i si wangwo na hanere milnapamua. 5 Ha maing pungwo ari oo tabilmonga hobi yon milni to dire sirin bolni teiya. Tega i, krehaman ha hon tadikimia, homa di na tongwo haya pinia,wine onanga pamua. 6 Yon milni ten-anga God krehaman ha homa pinga i wineonanga pamua. God krehaman ha paraweni wine onanga ari hobi yon milni ten-anga pamua.

Kraist ha di na tongwo i, a i si wanamingaha

7 Ena hasu ha maing di wangwo hobiganba banta banta wamia. Wangwo hobiYisas Kraist u ari homua dire ha nir sitomua. Tongwo yalhobi arihobi bal tereKraist kiang pai tomua. 8 Tere ni yalhobini banangwo i pir tekirala di pire kwi hanmolo. Pir tenanga na hamaing hol wananadire honagi nega dire ol ni tega i, aidole ukwalin ta nanga pamua. Kwaling ta holaladire kwi han molo. 9 Ena yal ta Kraist hamaing nin ha kina, i tani ole wai pamuadinangwo, God yali kina u tani pire yongwu bilkimua. Bilkimba, yal ta Kraist hamaing obil pir sina ere a i si wanangwo yali,

nabe God wang Kraist kina yal i yong wubungure mol pai omua. 10 Ena ha nir sitenangwo tisa ta ni monga bani ure Kraistha maing di tibi olekinangwo, yahuno ditere pana gal tekio. 11Yahuna di tere panagal tenanga yali, tal gogo ol wamia pringinangwomeri ni kina ereho inanga pamua.Pangwo ipire pana gal tekio, di ni teiwa.12 Ena na ha miki weni dire pasi bol niteralba, bolalga ha pirikiwa. Na ni mongabani ure ni hanere kina ha wai olere milnago panama di piriwa. 13 Ena God pareengure pir tongwo oo tabil na momingabaniya mongwo hobi yahuno di ni tomua.

Page 359: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

3 Yon 1 356 3 Yon 14

Yon pasi namba tri bongwoha

1 Ena yal Gaiasiye, ha maing pungwoari tabin tau kene ol tega yal Yon molia.Molere yonamilna ni tere pasi bol ni teiwa.2 Enambiye, nomani au dima di pire waimonangere hamen wai tangwo ni mongabani u tibi nama dire God sirin bol temoliwa. 3 Ha maing ha weni pangwo i, ai si wana di piriga meri a i si wania, yaltau hanere namolga bani ure boling kul natongwo pirere wai pire milna pamua. 4Nawana hobi ha maing ha weni pangwo i, a isi ware wine ona dungwo na pirere milnago pamua.

Yal Gaias ha maing honagi wai ongwo ha5 Enambiye, Kraist pir tongwo ari tau

wiyol gumang hon dongwo momba, nipana gal tere a wai ol tenga i wai wenipamua. 6 Tenga yalhobiwe, nan ha maingpiminga ari oo tabil tani mominga hobimauna bani, “Yal Gaias yong miling natomua”, dungwo piminua. 7Yalhobi Kraisthang pirere hol bangi warere ha maing ditibi ol terewiyol hobi tobo na to ditekimua.8Ditekungwo ipire hamaing honagi onamadire nan yalhobi tobo tere aki di tomno.Tenaminga yalhobi u na tege enangureha maing honagi kina ereho oli namingapamua.

Yal Daiotrepis tal gogo ol wangwo ha9 Ena na ha maing pungwo ari tabin

ni kina ereho monga hobi pasi bol teiba,yal Daiotrepis singaba molia di pire na hadiga i, yol e pir tekimua. 10 Na ni mongabani uralga, yal i ha kene sire ha yong ina tongwo maing di tibi ol teralua. Yaliyu obil ol wakimia, ha maing pungwo arigamahobo tau mongwo hobi ni ke pangamalgi umba, pana gal tekimio, te ari taupana gal terala di ongwo i, yali mana ditomua.

Yal Demetrias tal wai ongwo ha11 Enambiye, yal tau tal nigi dongwo

ongwo meri doling bole olkio. Te tal dimedire ongwo meri doling bole olo. OnangaGod gamahobo monania, te ari tal nigidongwo ongwo hobi God hobana moma di

pirkimua. 12Ari paraweni yal Demetrias taldime dire ol wama dire hang awala gamua.Gangwo meri God Kwiang ere hang awalagamua. Gangure na ere yali hang awalagalia. Galere ha diga i ha weni kara digapinua. 13 Na ha miki weni dire pasi bolni teralga pamua. 14 Pamba bol ni tekia,uralga ure ni kina hawai olabilua. Ni yonura dinangure gamna hobi yahuno di nitomua. Ni gamnahobi yal tan tani Yon nisirin bomua di to.

Page 360: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yut 1 357 Yut 15

YutYal Yul bongwo dimia1 Ena na Yut molia. Molere Yisas Kraist

honagi ol te moliwa. Na iwe, Yems eber-ing moliwa. God molere ganba ari hobina wana auna monana wo dungure dolingbonga hobi, ha i kere pinana dire pasi bolni teiwa. Ni yalhobi iwe, nabe God yongmiling ni tongwo monio, Yisas Kraist keneol ni tongwo monua. 2 Ena God milni pir nitere yon aura di ni tomia, God ari hobi kinayon milni tenga i, u bir pire pai omo.

Hasu hamaing hana togu yalhobi Kraist hamaing kiang pai tenangwo ha.

3 Enambi hobo, God sigare kul na tereol wai ol na tongwo ire mominga ha i,boling kul ni terala di piriba, hon nomanisi kulu sire, God ha maing di tibi ol natongwo i, ha weni mere pama di pire ai si ware nimni monana dire pasi bol niteralga pamua. 4Godmemini pangwomeriwine olkungwo ari tau Kraist gamahobomominga sina i ure kul si momba, moma dihankinua. Hankinga yalhobi unamua direhamen haya ha maing buku, God yalhobiha hol ol tenangure gul inamua dire awa hadire bol ni tongwo kere pinua. Yalhobi Godpirari pare olwai ol na tongwomemini i kulsi ere nin pungwomeri di tibi olimua. Olerehobana tani Yisas Kraist hobana molkimuadire mobing hal wa tomua. 5 Tongwo ha ipara pir po sinba, na hon nomani si pinanadire hon di ni teralia piro. Homa Isrelari hobi Isip ganba halabusi pare singabaPero honagi ol tomua. Tongure God Isrelari hobi aki di tere aule ire mena omua.Omba, Isrel ari tau God aki di na tomia dipir tekungwo hobi si gol wai simua. 6 Tehoma tau nin honagi onama dire tongwobani aidole, ensel ta onama dire i tibi oltongwo bani pire omia, God nigi de hanere,emgi ha hol ol terala dire han sire pia sisi bongwo ala i olimia. Olere emgi gultenangure inangwo pamia di piro. 7 TeSodom malgi ya, Gomoro malgi ya, oomalgi tau mala dungwo hobi, ensel tau talnigi dongwo ol wangwo meri ol ware wousire yong inaning girungure yal al hobibin hamil bol wamua. Wangwo ipire endo

dongwo bani mol pai oli omia, emgi molpanangwo panamua. Panangwo ipire nantal nigi dongwo olkinaminga pire i tibi olna tomua. Jen 19

8 Yu ongwo meri ari tau ku haniga Godtal nigi dongwo olo di na tomua dire, arigumang hankungwo hobi ungure banginu pare wou sirala dire omua. OlereGod hobana ta molkimia di pire isime etere kwia ensel hobi gaung ha si tomua.9 Tongwo meri kwia ensel hobi Maikelsingaba bir weni momba, ensel hobi gaungha si tenangwo paikimua. Kwia enselMaikel iwe, Seten kina Moses yone iraladire bolbin dimia. Dimba Maikel Setengaung ha si tekimia, God kura ha di nitenamua dire ha yu obil di tomua. 10 Ditomba, yal digan han diga hobi ha maingtau memini pirikungwo ha i, gaung ha sitomua. Te hau biing nin gaung pir terenomani si pire ol wangwo meri yalhobi olwamua. Wangwo i ware kara u nigi wenidomua. 11 Dongwo hobi gul bir inangwopamue. Yal KenGodmobing halwa tongwomeri tomio, te yal Belam moni bir iraliahasu dirala di ongwomeri omio, te Yal KoraGod grang ha ta mama di pire God isime etongwo meri tomua. Tongwo ipire God yalKora isusu ol tongwo meri yu ol tenamua.Jen 4:1-8; Nam26; Nam16

12 Ni gamna hobo u ku bole yon tanierala dire homena nenga haung, tal gogool wangwo hobi gai gonangwo pamba,golkirere nongwo i nigi domua. Dongurenin gaung pir tere yong obil aki di tomua.Tongwo yalhobi iwe, hamen hair ure kwa-hawa a i holo holo olungure ganba aki ditere nimin si tekungwo meri momua. Teer miling honangwo haung holkimia dirediire olungwo meri momua. Molere no-mani ta paikimua. 13Paikungure ari gai go-nangwo tal imoni olwamba, nin gai golkireol wamio, te kulmoma hamen bani u holoholo wangwo meri momua. Mongwo yal-hobi God si bongwo ala monama dire pareemua.

Yalhobi tobo nigi dongwo tenangure gulinangwo ha

14 Yalhobi yu ongwo ipire, Adam gangaine aine kul engwo gang ta sikis Enokmolere hamen haya awa ha yu di emia,“God ensel tausen tausen miki weni ya imeunamia, hano. 15 Ure ari para weni ha hol

Page 361: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Yut 16 358 Yut 25ol tenamio, God memini pangwo i wineolkire tal nigi dongwo ongwo hobi, tal nigidongwo ongwo pring pangwo ipire God gultenangwo pamio, te God mobing hal watongwohobi, God gaungha si tongwopringpangwo ipire, God gul tenangure inangwopamua.” 16Yalhobi yu mone dimia, “Na talnigi dongwo olala di pirikiba, yalhobi olodire krauna simia na gul na tekire kraunasungwohobi obil to” dimba, yal tau olo direkraung sikimia, nin yong inanging girun-gure tal nigi dongwo omua. Olere nin hangawala galere, arihobi talhan a nongwo hobiirala dire kraung simua.

Ni yalhobi Kraist pir tere a i si wananga ha17 Ena yahuna hobo, pi tege eminga

yal Yisas Kraist honagi ol tongwo aposelhobi ha di ni tongwo i pirere hon no-mani si piro. 18 Aposel hobi yu dimia,“Ha maing di tibi ol te i nangwo nangwoemgi wai sinangwo haung, yal tau ure niYisas pir tenga hobi gaun ha sire wa golni tenamio, te God memini pangwo meriwine olkire nin gaungpir tere yong inaninggirangwomeri wine ole ol wanamua.” 19Olwanangwoyalhobi hamaingpire tabin tanimongwo hobi poing paing si tenamio, GodKwiang yong wu bilkinamio, nin gaungobil pir tenamua. 20 Tenamba, na enambihobo, haung haung ha maing ha weni meripangwo i, boling kul pire nimnimolala direa i si wayo. God ha di tenanga, God Kwiangyon wu binangure di tenanga pamua. 21 Pitege eminga yal Yisas Kraist miling pir natere nomani hon na tomia, mol pai wai iremol panaminga panaminga ipire, God yongmiling na tomia di pire molo.

22-23 Ni yal tau God aki di na tenam mo,tekinam mo, dire nomani su su sungwohobi, God aki di tenangure nimni monamadire ha ura panangwo di to. Tere tal nigidongwo ongwo hobi miling pir tenangapamba, tal nigi dongwo ongwo i nigi de pirto.

God onga wai piriwa dire maa e tenanga ha24 God iwe, ha maing hol wanga i, hogal

sikinanga ipire kene ol ni tomio, te niaule i pi nin gumang bani erere amanemole pring paikima di ni hanangwo mil-ing pinangure wai pinamua. 25 Pinangwoipire Yisas Kraist gol na tere sigare kul na

tomia pire God aki di na tongwo pangwe.Pangwo ipire hang awala ganaminio, te yalitani hobana mole talhan para weni keneol tenamio, te emgi ere para oli nangwonamue. Para yu.

Page 362: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 1:1 359 Rebelesen 1:17

God nin ha Yon ditongureRebelesen bol emia

1 Ena na Yon molia. Tal emgi i tibiolangwo maing God Yisas Kraist dito-mia. Ditongure Yisas doling bominga hobipinaminga pire Yisas ensel nu si olunguredi na tongwo meri bol eiwa. 2 Ega ha iwe,God grang wine ole u pa dinangwo ha ire,Yisas Kraist mining aki dungwo ha ire dire,ha weni u pa dinangwo hananga pire boleiwa.

3 Ena God ha weni kara yu olalua dimiaonangwo pirere awa ha di na tongwo bolega i, omaga nima namia, ari tau ha ikerere a i si ware monangwo hobi milingpanangure yong ura dinamua.

YonYisas pir tongwo ari oo tabil ana hol paimuru hol pai sutani pasi bol tongwo ha

4 Na Yon molia. Molere Esia ganba Yisaspir tere doling bole oo tabil ana hol paimuru hol pai sutani ke pare monga hobi naha i mining bole ni teiwa. God hamen hayamongwo, te omaga momio, te emgi molinangwohong yali Kwiang kene ol na tomia,nan mominga bani tal wai pirari pare olna tenamia, te hamen wai tanangure yonura dinamue. Dinangwo ha i Kwiang obilol na tekimba, Yisas Kraist para ol na to-mua. 5 Tongwo yal Yisas Kraist iwe, Godha dungwo mining aki dungwo hong yalmomio, te ari gole airungwo hobi hol homae tomio, te ganba ari singaba hobi singababir weni momua. Molere nan milna pir natere, tal nigi dongwo ol waminba, gol natere nin algi bina sire tal nigi dongwo olwaminga prina kri di ole na tomua. 6 Terenin irang God honagi ol tere God airhobikina di gon gan onama dire sina yal mon-amingapire olwai ol na tongurenan ari tibimomna di piminua. Ol wai ol na tongwoyaliwe, haang a yuwo ol te monamingamonaminio, te yali kene ol na te i nangwonamua. Ha weni. 7Piro. Yal Yisas kwahawabolimbani mole unangure ari wiyol paraweni omeling hanamua. Hanangure kiangpai tere si gongwo hobi ere para hanamua.Te ari wiyol para omeling hanangwo hobital nigi dongwo ol waminga prina kri di olena tekimia tal onamne? di pire nin dini

me sire hai min bile menamue. Ena talmaing yu u tibi namua diga i ha pangwokara diiwa. Ha weni. 8 “Hamen haya talhanpara weni kebering hole ol engwo yal Godna molio, te emgi wai sinangwo hobang naere para moliwa,” dire talhan breng a holosungwo yal God ha yu dimua. Dungwo yaliwe, homa mongwo, te omaga momio, teemgi unangwo yal momua. Mongwo yal inimni mole yulang bir pamua.

YonAriWangweni u tibi engure hangwoha9 Ena na hana yal Yon ni gamna hobo

molia. Molere Yisas ol wai ol na tomia,ni nan gul irere, God kene ongwo sina imolere, tal oun dongwo u na au simba,nimni mole kwi ole ole mominua. Yumominga i mole yahuna huna mominua.Ena na God ha maing ditere Yisas tal ol natongwo mining aki diga i, arihobi nigi depir na tere na i halabusi olungure na ganbaailan ta haang Patmosmole waiwa. 10WareSarebir haung ta God Kwiang ure yona wubunguremobina holi ha ta bu dungwomeridire gala dungwo piriwa. Piriga ha i yudimia, “Tal i tibi ol ni teralga hanangameri buku bani bol eyo. Bol ere ha maingpungwo ari oo tabil ana hol pai muru holpai sutanimongwo bani nu si olo. 11Olangatabil i haang Epesas ya, Simena, Pegamamya, Tayataira, Sadis ya, Piladelpia, Leodisiaya, ari oo tabil yu momia ha i miningbole to,” di na tomua. 12 Tongure nasi kulu sire hanigere aiyulang nol kewaana hol pai muru hol pai sutani ganguredongwo haniwa. 13 Dongwo sina i yal tamomia. Mongwo yal iwe, ari wang wenimongwo tali mongwo haniwa. Hanigeregalsina arikri weni ware kun gang nol waiweni walaing sina i domua. 14 Dongwo yali breng te breng eme kwahawa pege audangwo meri dale dimio, te omeling endobalang sungwo meri dimio, 15 te aiyulangta nabaling sire au dungwo meri keberingholo holo i yu dimio, te ha dungwo nu-gung piriga nir sungwo bol pen dungwomeri dungwo piriwa. 16 Te aling wenihol i kulmoma ana hol pai muru hol paisutani dongwo hanio, te grang bani dikuwa piragi holo holo nungwo grabelingpene ole dungwo grang bani mena ungwohanio, te grang gumang bani ari sungwoomena bolgi dungwo meri dimua. 17 Ena

Page 363: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 1:18 360 Rebelesen 2:13yu ongure na hanere, gumana hol ya parekara golia di pire pai moliwa. Moliba, yalialing weni hol i gauna bani are yu di natomia, “Ni kul pirikio. Na hamen hayate emgi weni hobang yal Na irai moliwa.18 Molere na golga haniraba aire ari honya mol panangwo bani panangwo hong yalNa molio, te gonangwo man wu enangwohaung hobang yal Na moliwa. 19 Molgaipire, Na tal omaga i tibi olga hanga i, teemgi i tibi olalga hananga i, para bukubani bol eyo. 20 Ana weni hol i kulmomaana hol pai muru hol pai sutani dongwohanga i, memini yu pamia, Yisas pir tere ootabil tabilmoli ongwohobi singaba tan tanimongwo hanua. Te kewa ana hol pai muruhol pai sutani dongwo hanga i, memini yupamia, Yisas pir tongwo ari oo tabil yumongwo hanua,” di na tomua.

2Epesas malgi ari Yisas pir tere tabin tani

mongwo hobi di tongwo ha1 U tibi engwo yal i ha ta ainere yu di na

tomia, “Ha ta di ni teralia. Diralga meri nipasi bolere Epesas malgi ha maing pungwoari kene ongwo yal ensel i to. Na kulmomaana hol pai muru hol pai sutani are galgadongwo hanga yal irai molio, te kewa anahol pai muru hol pai sutani dongwo hangayal irai Na moliwa. 2 Molere ni Epesas talonga maing na para ni han pisoliwa. Niyalhobi honagi nega de onga hanio, tewarakere oli pire nimni monga hanio, te talnigi dongwo ongwo hobi yonmilni tekingahaniwa. Te yal tau ure God na nu sungureaposel moliwa dungwo hobi hasu dim mo,dire, tal ol wangwo i maing hanere, pir posire hasu dimia di pinua. 3 Na hana a isi wanga i, ari hobi hanere nigi de pir nitere tal oun dongwo ol ni tomba, ni yalhobitamamia dire nimni mole kwi ole ole molionga haniwa. 4 Haniba homa yon milnikara na teniraba, omaga obilga na tenua.5 Homa yon milni kara na tengarai omagaobilga na tenga i, hon nomani si kulu sirehoma na tenga meri irai yu na to. Yonmilni kara na tekinanga na ni monga baniure kewa gal ni tega i nan tol di iralgapamua. 6 Pamba ni tal ta onga wai pangwomaing di tibi ol ni teralia piro. Nikolasgamahobo tal digan ongwo yona ki e tega

meri ni ere para e tenua. 7 Ari nomani birpamia God Kwiang na yona wu bungure hamaing oo tabil tabil ha di tongwomeri pirea i si wayo. Tal nigi dongwo ure a ime olni tenamba, nimni monanga hobi na keneolga bani mole er miling kulga i, nere tagolkire ya mol pananga bani pananua.

Semena malgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi di tongwo ha

8Ena na diralgameri ni pasi bole Semenahamaing pungwo ari kene ongwo yal enseli to. Na homamolga te emgi ere moli nalgayal molia. Homa na golgarai si hon ere airemolia ha di ni teralia piro. 9Ni monga banigaleng talime oun dongwo ni au sungwohanio, te yal bina talhan a nekire mongwomerimonga haniba, yumonga hobi hamenbani God ol wai ol ni tenangure tal mikiweni a nenanga pamua. Ari tau na Yuda yalmoliwa di wamba, Yuda weni ta molkimiahasu dire Seten gamahobo mole di wamua.Di wangwo hobi gaun ha si ni tongwohaniwa. 10 Gul inanga pangwo ipire kulpirikio. Na awa tani di ni teralia piro. Setenure ari tau yong wu binangure ni gaminahobi tau ni haning sire Yisas pir tenga inimni mon mo, molkin mo, suang i haraladire ol gogo dal ni tenamua. Tenangwoiwe, hamen haung gobari ol ni tekinamba,ana holo holo obil gul inanua. Na hana ai si wa molere gonanga, na mol pai honni tegere ire mol pananga bani pananadire yu ol ni teralua. 11 Ari kraung kunemia God Kwiang ha maing pungwo arimongwo sina ha di tibi ol tenangure pimo.Tal nigi dongwo ure a ime ol ni terala dionamba, nimni monanga hobi emgi ha holbir onangwo haung endo dongwo bani tahonanga pamua.

Pegamammalgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi di tongwo ha

12 Ena na ha diralga meri ni pasi bolePegamam ha maing pungwo ari keneongwo yal ensel i to. Tere yu di to. Na dikuwa pilagi holo holo nungwo angwo yalNa molia. 13 Ari Seten hang a i si waredoling bongwo bani monba, na hana a i siwaremolere na di kurulu dimena olekinua.Olekingere yal Antipas iwe, na ha digamining aki dungwo yal momua. MongureSeten doling bole oo tabil mongwo hobi si

Page 364: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 2:14 361 Rebelesen 3:2gomba, ni yalhobi kul pirere na hana dikirulu di mena olekinua. 14 Tal yu onga iwai pamba, tal tau onga paikungwo hanegameri di ni teralia piro. Ni monga sina i yaltau yal digan ta haang Belam ha dungwowine ol tere doling bonua. Belam iwe,pi yal Beloke yong wu bilere yu ditomia.Ni Isrel arihobi u nigi denama dire galbala hulu yong ba ere hau si ke tongwoi no ditongure nomio, al ama tau wou soditomia simua. Ni monga sina i yal tauyal Belam ha dungwo wine ole doling boletal digan ol wanua. 15 Te yal tau yal diganNikolas ha nir si ni tongwo i, a i si warepir tenua. 16 Tenga i ai dole nomani si kuluso. Sikinanga na gintani ure di kuwa pilagigrana bani dungwo i, Nikolas Belam kinadoling bongwohobi sire ha hol ol tere isusuol teralga pamua. 17 Ari nomani bir pamiaGod Kwiang hamaing pungwo ari mongwosina i di tibi ol tenangure pimo. Tal nigidongwo ure a ime ol ni terala di onamba,nimni monanga hobi na ol wai ol ni teralgapamio, te hulu pegewaiweni ta ni hani honbol erere teralga inangere yal ta hani honbol eralga i hankinangure ni nin hanangapamua.

Taiataira malgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi di tongwo ha

18 Ena na ha diralga meri ni pasi boleTaiataira hamaing pungwo ari kene ongwoyal ensel i to. God Wang Na molia. Molerena omena endo balang sungwomeri dimio,aiyulang ta nabaling sire au dungwo merikebena bani yu dimua. 19 Dungwo yal naiwe, ni ol wanga maing di tibi ol ni teraliapiro. Ni yalhobi na grana ha tau wine olaladire mole pana gal na tenga hanio, yal binahobi pirari pare aki di tenga haniwa. Teari hobi tal gogo ol ni tomba, tamamia diremilni pangure moli onga hanio, te tal waiole mol pai onba, omaga mol pai onga ikara mo hora kungwo haniwa. 20 Haniba,tal taniga onga paikungwo hania, na di tibiol ni teralga piro. Al Yesebel God hanatogu al moliwa di wangure ni yalhobi haweni dima dire aki di tenua. Al Yesebeliwe, ha yu nir si arihobi tomia. Yal al wousinanga God nigi de pir ni tekinamua dire,te gal bala hulu yong ba engwo i hau ke tereyol e pir tenanga wai pamua di ni tomua.Tere hasu di wamba, ni yalhobi ha pangwo

dima dire yol e pir tenua. 21 Al i tal diganongwo i, nigi de pir tere nomani sina si kulusinama dire na hamen haung tau han gogodal moliba, al i tal digan ongwo i pisolaladi pirikimio, te nomani si kulu sikimua.22 Sikungure gumang bani nigi de hanere,doling bongwo hobi para nigi de haniwa.Hanere al i doling bongwo hobi kina nibilbir tere gul oun dongwo miki tegere ina-mua. 23 Inangure gir kul nongwo hobi parasi gol wai siralua. Siralgere ari ha maingpir tongwo hobi hanere, ari para weni talol wangwo irai God hanere pring kunungkunung tere ebir si tomia di hanamua.24 Yu olaliba, ni ari yal al tau al Yesebeldoling bolkire, te Seten tal ol wangwomaing pir po sire doling bolkinga hobi haoun dongwo ta di ni tekiwa. 25 Tekibana ha diga homa wine ole a i si wangameri omaga wara kere a i si ware molo.Mol i nanga nanga na u pa diralga pamua.26 Diralga haung i, a i si wanga hobi nayulana ni teralga ire ari wiyol Yisas pirtekungwo hobi kene ol tenanua. 27 Yulanani teralga i nabe God homa na na tomia ariwiyol na pir na tekungwo hobi honagi oundongwo teralgere, ganba mulu hau yarebol sulere u susu ongwo meri yal al hobi ususu pire gumang nin nin dinangure kiangpai monamua. 28Monamba honmil sinamokulmoma homameberi yong bona dungwomeri ni yalhobi gonanba, na yulana irehoma airanua. 29 God Kwiang ha i di tibiolimia ari nomani pamia pir po sio.

3Sadis malgi ari Yisas pir tere tabin tani

mongwo hobi di tongwo ha1 Ena na ha diralga meri ni pasi bole

Sadis hamaing pungwo ari kene ongwo yalensel i to. GodKwiang gumanghol,mobinghol, daling hol pai hol pai, breng keberingwalaing sina para kunung kunungmongwoyal molia. Molere kulmoma ana hol paimuru hol pai sutani aiwa. Aga dongwoyal na ni yalhobi tal ol wanga maing nankara han po siiwa. Ari tau ni yalhobi Godgrang ha wine ole wana di ni hamba, nahanega God honagi ol tekirere ulgi siregongwo meri mona di haniwa. 2 Mongai aidole aire Yisas pir tere nimni molo.Nimni molkinanga God honagi obilga ol

Page 365: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 3:3 362 Rebelesen 3:20tere mol pai onga i, wai sinangwo gonangapangwo ipire nimni molo. Ni yalhobi talol wanga i tani weniga tal wai onanga Godhankimua. 3 Homa weni God ol wai olna tongwo ha i ni pire milni go pania.Panga meri omaga nomani si kulu sire hona i si ware milni panangure molo. Molk-inanga, yal ta kuni nerala dire unangwohaung ni pir po sikinia, gintani ure nongwohanere ganulun dinga meri na yu u padiralga ganulun dinangere gul ni teralgapamua. 4Yu olalba ni Sadisi arimonga hobiyal tan tani tal nigi dongwo olkire amanemonga haniwa. Monga ipire emgi ni u namolga bani ure amane moli nanga nanua.5Amane moli nanga nanga na gal pege waiweni ni teralga pinanua. Pinanga hobi Godsigare kul ni tenangure mol pai hon ireremoli nanga nana dire han bol engwo bukui, ni hani kri si olekiralua. Olekirere ni haniiwe, Nabe ensel hobi kinamaulung bani daltibi ol teralua. 6 God Kwiang ha i di tibiolimia ari nomani bir pamia pir po sio.

Piladelpiamalgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi di tongwo ha

7 Ena na ha diralga meri ni pasi bolePiladelpia ha maing pungwo ari keneongwo yal ensel i to. Na amane mole taldime dire ongwo hong yal molia. Moleresingaba Debit kene ongwo bani na honmaulung sire kene ol moliwa. Molgerenanga hona grang ki miling na a molia,hoiri yaulalga yal ta mana di na tekinamio,te hon yole eralga ere yu mana di natekinangwo pamua. 8 Yu olalga yal namolia, ni tal ol wanga maing han po siiwa.Sire ni monga guman bani hoiri yaule eni teya yal ta hon yolekinamua. Ni yal-hobi nimnimolkinba, na hana obilga awalagalere grana ha i obilga wine onua. 9 Setengamahobo i tal ol teralga hano. Na Yudamoliwa dire du nomani pangure hasu diwangwo hobi u ni deben bani tabin sire ikwi bole maa e ni tenangwo gin i, na yongwu bilalgere ni nan kina yona milna taniebilga i han po sinamua. 10 Ni yalhobi taloun dongwo u ni au sinamba, ha maingpisolekire, nimni molo di ni tega meri, olmonga ipire emgi arihobi pir na tenammo,na han uning si onam mo, suang i haraladire tal oundongwogaung gul bir ari ganbauling holo holo i inangwo gin i na ni kene

ol ni teralua. 11 Haung obilga molere nimonga bani uralia, na hana obilga mol paigobari inanga i pire aidole kwaling ta nanadire bal ni tenangwo ipire a i si ware molo.12 Yal ta ganba baniya talhan hobi obilnomani si pir tekire nimni monanga yal iGod kene ongwo bani singaba molere molinanga nanua. Nanga ipire God haang ireGod oo ke pangwo ya ime unangwo haangYerusalem hon ire, na nan hana hon iredire, ni nomani sina i bol eralga pir posinanua. 13 God Kwiang ha i di tibi olimiaari nomani bir pamia pir po sio.

Leodisia malgi ari Yisas pir tere tabin tanimongwo hobi di tongwo ha

14 Ena na ha diralga meri ni pasi boleLeodisia ha maing pungwo ari kene ongwoyal ensel i to. Na ha weni hong yal mole,God grang ha wine olga yal mole, Godtalhan ol engwo hobi hobang blingmeminina para molia. Molere ha di ni teraliapiro. 15 Ni yalhobi ol wanga maing nakara han po siiwa. Ni God honagi negadire olkire omin pege honagi ta ere olkingahaniwa. Honagi nega dire onan mo, ominpege honagi onan mo, yu ole monangapire diiwa. 16 Ni honagi nega de olkire te,omin pege dire olkire obilga nega dire ongaipire, ni yalhobi aidole homena dekungwomeri monia gogo ni nere mebil sule menaolalua. 17 Ni yalhobi molere, yu dinia,‘na bona gana miki a neyo, hulu moni bira neyo, talhan tau wa dukiwa dinba, yalbina ari miling pir ni tongwo mol, omingi dinga tani mole, yorowai bolo mongwomeri monia, nin milni pire gai golkino?18 Golkinga pamia na krehaman ha di niteralia piro. Ni talhan a nere ari tibi molaladinanga, na aiyulang nol wai a nega i, endogalga domia bring sinana wo. Ni yorowaibolo monia, gai golkirala dinanga, gal pegewai a nega i bring si pinana wo. Te omingi dingiwe, pila dirala di pinanga, na ominmarasin ega dimia bring sire krai bonanawo. 19Na yona milna tega hobi grana wineonama dire gul tere tal oun dongwo olteiwa. Yu ol ni teralga ipire, omin pegehonagi onga i pisole, tal digan onga i nigi depir tere, hon olkirala di pire, nomani si kuluso. 20 Na ni yon sina urala di pirere, kwimole gala di moliwa. Molga ipire nugunapirere, hoiri yaule na tenanga, na ala ugere

Page 366: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 3:21 363 Rebelesen 5:5homena ereho nere pana gal molabilue.21 Yal ta ganba baniya talhan hobi nomanisi pir tekirere nimni monanga yal i, nakene olga bani ungere kina ereho molekene olabilua. Na ganba baniya talhan hobinomani si pir tekire nimni molga nabe Godyu di na tomia, kene olga bani ungere kinaereho mole olabila wo dungure olga merini ungere na nabe kina ereho mole keneolabilua. 22 God Kwiang ha i di tibi olimiaari nomani bir pamia pir po sio.

4Yalhobi God ikwi bol tere gumang tongwo

ha1 Ena Yisas ha yu di wai sungure, na hon

hanigere, hamen bani hoiri yaule olungurehaniwa. Hanigere homa ha di na tongwopiriga yal i mugu erakere bu dungwo meridire yu di na tomia. Emgi tal u tibiunangwo ha i awa tani di ni teralia ni eremo na molga baniya wo, dimia. 2 DungureGod Kwiang na yona wu bungure nomanihamen bani pi moliwa. Mole hanigere yalta kene ole ha hol ole ami di mongwo bolsia ta haniwa. 3 Hanigere yal ta ami dimongure haniwa. Hanga yal i were werehulu pege weni dale dungwo meri yal igaung bani yu dungwo haniwa. Hanigereami di mongwo bol bina holo holo i hamenhobini gi di wenabo dimia nabale au direi sina olungwo haniwa. 4 Hanigere bol siabir i sina olere bina holo holo i bol siayal ta kebering aling muru ire, yal ta alingsui sui dire wenabo dire dimua. Bol siamiki dungwo i kene ongwo hobi ami dimongwo hanigere, gal pege weni dangwopire aiyulang nol breng gal wai dungwohaure mongwo haniwa. 5 Hanigere sia birsina weni dungwo bani hamen yong anigiongwomeri ole, hamen guru dungwomeridire yu omua. Te bol sina weni dungwogumang bani kewa ana hol pai muru holpai sutani gal engure de pamua. Kewadongwo i God Kwiang momua. 6 Bol gu-mang hol i nir digan mongwomeri momia.Mongwo nir i hol ta wakimia, nimni moleau dire dimua. Sia bir dungwo mala wenihau sui sui dire mongwo haniwa. Haumongwo i omelingmobing hol gumang holpara homua. 7 Hau ta hau hobi kene oleawi biing laion mongwo meri momio, te

hau ta bulamahau yal kun mongwo merimomio, te hau ta ari gumang hongwomeri hole momio, te hau ta hau sipia birmongwo meri momua. 8 Hau sui sui diremongwo hobi hoong ana hol pai muruhol pai taniga homua. Holere, omelinggaung bane bani para weni homua. Holeregirungwo tangwo geral di mongwo banimomua. Dungwo ul geral iwe, yu dimia,

“God yulang bir weni pamio, yal i taniamane dime dire momio, amane dimedire momia. Homa mongwo, omagamomio, emgi ere unangwo pamua.”Ais 6:2-3

9 Te hau sui sui dire mongwo hobi amidi mole moli nangwo yal i ul dire gumangtere, demini si tere, haang awala gale maae tomua. 10 Tongwo gin i yal ta keberingalingmuru yal ta aling sui sui diremongwohobi ya habilai sire mangal a kula sire molinangwo yal i kebering bani emua. 11 Erereul geral dire yu dimia,

“Ni talhan para weni ol erere, bring aholo sire kene olmonia. Monga i molena hobana monia, te na God monia,maa e ni tere hani awala gale ni tanigumana ni teralga pamua.”

5Yon buku ta han holo si engwo hangwo ha

1 Ena bol sina ami di mongwo yal i alingweni hol i buku angwo haniwa. Hanigeremining ala hol bole maini hol bole dimua.Bole han uling guwa mama weni ana holpai muru hol pai sutani si emua. 2 Engwohanigere ensel nona pangwo ta ure haerakere dire yu dimia,

“Ara amane mole buku han si engwoi pule hanangwo kunung paname?”3 Dimba ari hamen bani mongwohobi mo, ganba bani mongwo hobimo, ganba manala mongwo hobiyal ta amane molkimia buku i pulehanangwo paikimua. 4 Paikungwo ipire na tal oname? di pire hai birmeiwa. 5 Meiba, sia bina holo ami dimongwo yal ta yu di na tomia, “Nihai mekio. Yal singaba Debit gang taYudari para weni kene ongwo yal iganba hon dungwo a ura dire amanemomia buku han si engwo i pulehanangwo pamua,” di na tomia.

Page 367: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 5:6 364 Rebelesen 6:8Yon kun sipi sipi yal i hangwo ha

6 Ena tongwo hanigere bol sia sina wenidungwo bani yal Yisas kun sipi sipi gir-ing mongwo meri mole si gongwo gaungbining ya dimia hon mole aire mongwohaniwa. Haniga sipisipi giring yal i, sigingana hol pai muru hol pai sutani ure yolangsire dimio, te omeling ana hol pai muruhol pai sutani homua. Hongwo haniga imemini yu pamia, God Kwiang yong wubile momua. Mongwo Kwiang iwe, God nusi olungure, ganba uling holo holi omua.7 Ena sipisipi giring mongwo yal i ure, amidi mongwo yal buku a mongwo i imua.8 Ingwo gin i hau sui sui dire mongwohobi ire, ari miki weni kene ongwo hobiire dire, sipisipi giring yali mongwo ke-bering bani ikwi bomua. Bongwo hobital ta gita dungwo meri dungwo are, ulgikunu wai ungwo mulu hau nol ala i wareamia. Angwo i memini yu pamia, Yisaspir tongwo hobi God ha di tongwo paraweni Godpirere kunuwai ungwomeri di natomua di pimia. 9 Ena hau ya, kene ongwohobi para yu olere sipisipi giring yali ulgeral di tere yu ditomia,

“Ni nin amane dime dire monia, bukuhan si engwo i pule hananga pamua.Ari hobi ni si gongwo ari miki wenibreng ol ire ni nin algi breng singapamia. Ari miki weni breng singahobiwe, ari wiyol gaung nol hamahongwo, te ha howa ta ta pangwohobi breng simua. 10 Sungwo ipire,God ol wai ol na tongwo ha i keneole ha di tibi olungwo pamua. Ol-ere ganba uling holo holi emgi keneonamua.” Olere God arihobi kina digon gan onama dire sina yal mona-mua. 11Dimia na hon hanigere, bol siaya, hau hobi kene ongwo hobi enselmiki weni bina holo holi wenabo diremongwo haniwa. 12 Hanigere enselhobi ha erakere dire yu dimia, “Ar-ihobi kun sipisipi giring si gongwoyal i obil amane dime dire momia.Mole God yulang ire, arihobi demini sitongwo ire, gumang tongwo ire, maae tere haang awala gangwo pamua,”dimia. 13 Dungwo pirigere, hamenbani ire, ganba baniya ire, ganbaman-ala ire, nir digan bir ire dire, ari duahau para weni mole ha yu dimia, “sia

sina weni ami di mongwo yal i ire, sip-isipi giring yal i ire dire, obil gumanatere, nomani tere, haang awala galegale moli naminga naminua,” dimia.14Dungure hau hobi, “ha weni dinua”dungwo piriwa. Pirigere kene ongwohobi yare ikwi bole yasuri gumangtongwo haniwa.

6Sipi sipi giring yali buku han holo ana hol

pai muru hol pai taniga pulungwo ha1 Ena hanigere kun sipisipi giring yali i

han guwa ta pulungwo haniwa. Hanigerehau sui sui dire mongwo hobi ta ha er-akere hamen guru dungwomeri dire, “wo”dimia. 2Dungwo hanigere kun ausi pege taomena bani u tibi engwo haniwa. Hanigerekun au sungwo yal i sugul hol angure man-gal namba pangwo tongwo haumia. Haurenimni mole kiang hobi sire isusu ol teretere momua.

3 Ena sipisipi giring yali han guwa ta honpulungwo haniwa. Hanigere hau sui suidire mongwo hobi ta homa gala erakeredungwo meri ta ereyu dire “wo” dimia.4 Dungwo hanigere kun ausi nol ta omenabani u tibi emua. Kun au sungwo yal iol wanangure, hamen wai tangwo haungari yong ura dungwo i, wai sinangwo kurabonama dire ol wanamua. Ol wanangureari para weni nin nin kura bole si gomua.Ol wangwo yal i di kuwa piragi tongure aire wamua.

5 Ena sipisipi giring yali han guwa tahon pulungure haniwa. Hanigere hau suisui dire mongwo hobi ta gala bir dire“wo” dimia. Dungwo hanigere omena banikun ausi hama ta u tibi engwo haniwa.Hanigere kun au sungwo yal i sikel oundongwo amongwo haniwa. 6Hane pirigerehau sui sui dire mongwo sina i ha ta dire“Heba taniga twenti kina bomio, paba suitai dire twenti kina bomio, te nir wain irehomena gangwo wel miki momua.”

7 Ena sipisipi giring yali han guwa ta honpulungure haniwa. Hanigere hau sui suidire mongwo hobi ta gala bir dire “wo”dimia. 8 Dungwo hanigere kun ausi gaungkulina sungwo ta omena bani u tibi en-gure haniwa. Hanigere kun au sungwoyali haang Gongwo emia mongwo haniwa.

Page 368: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 6:9 365 Rebelesen 7:12Hanigere mobina hol i yal ta ungwo yal ihaang Man Wu Engwo mongure haniwa.Hanigere ari para weni u ku bole tabinsui sui dire mongwo i Gongwo Man WuEngwo yal su irai ari tabin ta mongwo isi gonama dire yulang tongure si gomua.Si gongwo i, di kuwa piragi simio, menanbir i tibi olungure gomio, nibil bir i tibiolungure omio, hau biing ure tau sunguregomua. 9 Ena sipisipi giring yali han guwata pulungwo haniwa. Hanigere ganba bantau ari God ha dungwo i mining aki diware di tibi olungwo hobi nigi di pir teresi gongure kwiang Yisas golere algi brengol ingwo banimongwo haniwa. 10Hanigerekwiang hobi gala erakere dire, “Eke, yulanghong yal amanemongwo ganba ari hobi nana si gomia tal haung na sungwo hobi nimong sinane?”, dimia. 11Dungure gal pegeweni tere, “Ari hobi ni ni si gongwo meritau si gonangwo God aki di wai sinamia,kwi mole han molo,” ditomia.

12-13 Ena sipi sipi giring yali han guwata pulungwo haniwa. Hanigere ememe birweni ongure, ari dongwo i si bomio, habaalgimo emio, hamen hairmu dinba ongureer aulu uli dungwo meri kulmoma uli diyamua. 14Yangure ari kugul yure gumilingimu dire holo sungwo meri hamen paraweni pi holo simua. Sungure hamen hulpara muru u di banta omio, te ailan ganbamigi mongwo hobi pil nir bani aidole, u diban ta omua. 15 Te ganba ari kene ongwohobi ire, ari tibi mongwo hobi ire, ari keneongwo hobi ire, moni bir a nongwo hobiire, yulang nimni mongwo hobi ire, yalbina mongwo hobi ire, yamoni mongwohobi ire dire, te pi hamen hul hulu grangala ya, te hulu bir dungwo bani kul simonamua. 16-17 Molere, “hamen hul ya,hulu bir hobi ure na biiringere, kene ongwobol sia ami di mongwo yal God ire, sipi sipigiring mongwo yali ire dire, gul na tere nasinamia ara nimni monamne? Hamen hulya hulu i ure na biiro,” dimua.

7Isrel ari handret poti po tausen God maka

ingwo ha1 Ena ganba uling holo holo i ensel sui

sui dire aire mongwo haniwa. Hanigereensel mole hamen hair a i si mol pangure

hon olkimua. Olkire ganba ya, sol waraya, er han hobi hair sikungwo haniwa.2 Hanigere ari mo pa dungwo holi enselta mole ungwo haniwa. Hanigere ensel tai God haang maka ire ure, ganba ya, solwara ya, isusu ol tenama dire God yulangtongwo ensel sui sui dire mongwo hobigala dungwo haniwa. 3 Hanigere ensel tai yu dimia, “Nan God honagi ol tongwohobi i ku bolkiminia ganba ya, pil nir ya,hobi olo isusu olkirere han molo. Mo-nanga aki di tenama dire maulung banikultobane si tere i ku bonaminga sire isusuolanua,” dungwo piriwa. 4 Pirigere Godhau ke tere namba maulung bani engwohobi kere i ku bongwo Isrel gang wan han-dret poti po tausenmomua dungwopiriwa.5 Pirigere tau God yol Yuda namba engwotwel tausen momio, te tau yol Rubin tweltausen momio, te tau yol Gat twel tausenmomio, 6 tau yol Asa twel tausen momio,tau yol Naptalai twel tausen momio, tetau yol Manasa twel tausen momio, 7 tauyol Simion twel tausen momio, tau yolLiwai twel tausenmomio, tau yol Isaka tweltausen momio, 8 te tau yol Sebiyulan tweltausen momio, tau yol Yosep twel tausenmomio, te tau yol Bensamin twel tausenmomua, dungwo piriwa.

Ari tabin bir weni God gumang tere hamaing di tongwo ha

9 Ena yu dungwo pire hanigere, ari mikiweni God maulung bani u ku bole momia,kere kun olekiwa. Olekiga hobi gal pegearikri weni pire sugul nima aulung bai areGod sipi sipi giring mongwo yali kina i sinaolere momua. Mongwo hobi ha howa tapangwo ure momio, wiyol para weni tauobil sine sine yare ure momio, gaung ta tahongwo mongwo haniwa. 10Hanigere yal-hobimolere gala dire yu dimia, “Na arihobiGod kene ol na tere na sigare kungure uwai ominga yali sipi sipi giring yali kinaobil mo hora kumua. 11Dungure ensel paraweni God kene ole ami di mongwo bol seire, kene ongwo hobi ire, hau sui sui direhobi ire dire, i sina ole mongwo haniwa.Hanigere u ku bongwo hobi para weni i kwibole God maa e tere tere mongwo haniwa.12 Hanigere ha yu ditomia, “Ha weni karadiminua,” dire, maa e tere, demini si tere,nomani si pir tere God ol na tenga wai

Page 369: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 7:13 366 Rebelesen 8:13

piminua dire haang awala gale, God nimnimonia moli nanga nanua dire ikwi bolegumang tongwo haniwa.

Ari hobiwe, gaung gul ingwo i wai sungwoha

13 Ena kene ongwo hobi yal ta yu sirinbol na tongwi, “Gal pege sigiu dungwo hobimakena yal mome?” dimia. 14 Dungurena “Ni nin gumang hania na hankiwa,”diteiwa. Digere ha yu di na tomia, “Arigaung gul bir tongure ingwo hobi irai uremomua. Kun sipi sipi giring yal Yisas igongure tal nigi dongwo ol wangwo pringi olala dire algi ya bolere gaung gal bigisungure sigare kule u wai pire momua.”

15 “Mongwo hobi iwe, God kene ongwobani mole girungwo tangwo Godhonagi ol te momua. Mongurekene ongwo bol sia ami di mongwoyal i yalhobi aang mol tomua.16 Tongure yalhobi nir homena tawa dukinamua. Te ari de yalhobimongwo bani ekinamio, te yalhobimongwo bani miing ta sikinanguremol gwi sire monamua. 17 God keneonwo sina i sipi sipi giring YisasKraist arihobi hobang molere hanmonamua. Molere aule i nangure nirwai i nenangwo God yulang tenamiaire ya moli nangwo namua. Nanguremiling gul sungure hai me mongwoi God nin tol di inangure gun eremonamua.”

8Sipi sipi giring yal i buku han ana hol pai

muru hol pai sutani pulungwo ha1 Ena kun sipi sipi giring mongwo yal

i buku han guwa ana hol pai muru holpai taniga pulungwo han guwa taniga yadungwo omaga pule wai sungwo haniwa.Hanigere hamen bani ari mongwo hobi hadikere pera ara dikere yamoni sime sumoliomua. 2Moli ongwo wai sungure ensel anahol pai muru hol pai sutani God maulungbani mongwo hobi bu mugu tongure imua.3 Ingure ensel ta aiyulang nol mulu hauire ure God kun si ke tongwo bol bani airemomua. Mongure bol bolimbani ulgi alai endo dere kunung wai umua. Ungureulgi kunung wai ungwo miki i ure tongureensel ire bol bani endo gamua. Gangure

engi Godmongwo bani ongwomeri ari Godha di tongwo i ere para yu God mongwobani ongure pimua. 4 Te ensel engi ongwoi ire, ari God ha ditongwo i ire dire, moGod mongwo bani ongure wai pire kraungpimua. 5 Pungure ensel i bol bani endogangwo de pangwo meri ulgi kina honeremulu hau nol ali wangure mulimua. Mu-lunguremulu hau ire endo de pangwomerigaru di ganba ari mongwo bani olimua. Ol-ungure hamen guru bir dire, hamen yonganigi ongure, ememe bir piga simua.

Ensel ta ana po i bu mugu bu dungwo ha6 Ena ensel ana hol pai muru hol pai

sutani bu mugu nin nin ire bu dirala dire anon olemomua. 7Mole ensel ta bu dungurenimin nirimil ire, hulu endo dongwo ire,algi ire dire, si ganba bani olimua. Olereensel i ganba para weni ebir sire i sui taidire olungure, su ya dungure ganba ta isusuolungure kara wai simua. Sungure er ereyu de wai simua. Te kul airing kara de waisimua.

8 Ena ensel ta bu mugu bu dungurehamen hul ta endo dere si hala sire yapil nir ala omua. 9 Ongure ensel i pil nirebir sire i sui tai dire olimua. Olungurenir su ya dimba, ta algi mo ere nir nolmomua. Mongure pisi nir hau ebir si sui taidire olungure tabin su ya momba, ta karagol wai simua. Te sipi nir bani wangwohobi ebr si sui tai dire olungure tabin suya momba, tabin ta si susu olungure tadikimua.

10 Ena ensel ta bu mugu bu dungurekulmoma bir ta hamen bani dere ya niryangwo bani simua. 11 Yangwo kulmomai haang Nir Gu Kengwo emua. Ena niryangwo para muru ebir si sui tai dire oleretabin su ya momba, tabin ta kara gu nigidongwokemua. Kengure ari hobi neremikigol wai simua.

12 Ena ensel ta bu mugu bu dungureari haba kulmoma hobi ebir si sui tai direolere kulmoma tabin ta hama simio, tehamen tamba, ari banta hama simio, tegirungwo haba domba, haba banta hamasimua. 13 Ena na hanigere hau sipia birweni hamen bani wala gale gala bir dimua.Dire yu dimia, “Eke, ni ganba ari hobi milnipirie. Ensel sui tai dire bu dirala dire a non

Page 370: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 9:1 367 Rebelesen 10:2ole mongwo hobi bu dinangwo ni ari hobikura gul bir weni inanga pamua,” dungwi.

9Ensel ta ana paip i bu mugu bu dungwo ha

1 Ena ensel sui sui dire mongwo hobihoma bu dungwo meri ensel ta hon dun-gure kulmoma ta a ulu di ingure ya ganbabani sungwo haniwa. Haniga kulmoma iyal ta momua. Molere maul bir weni wuengwo bani nangwo ki miling ere momua.2 Mole ki yaulungure maul ala i endo birweni dere engi bir weni omua. Olere piari dongwo bani si bongure gule emua.3Engure engi ongwo sina ala i hau guamoromiki weni mole u mena umua. Ure den-boma bir ari ni sungwo meri hau i ari tausimua. 4 Simba, er aulung ya, kul hobisikinama dire mana di tomua. Ari tau Godmaka maulung bani e tekungwo hobi obilsinama dire yulang tere “so” ditomua. 5Ditongwo hobi ari hobi gaung gul haba anahol pai muru tongure, ire giboi dire moliomua. 6 Yu onangwo haung ari hobi karagolia di pire pai monamba, ta golkinamio,te nin wi sire golala di pinamba, ta golkina-mua. 7Ena hau guamoro hobi iwe, kun ausibir mongwo meri momua. Mole aiyulanggal nol haure, ari grang gumang hongwomeri hole momua. 8Mole breng eme arikrial nol breng sungwo tali simio, te siging awibiing laion siging arikri hongwo meri ho-mua. 9Walaing sina aiyulang ol erere homageruwa bon si dongwo meri domua. Hongtama erakere sungure krauna sigi dimua.Dungwo iwe, kun ausi er palan bol mikiweni aulu piru dungwo gule giu dungurekrauna si gi dungwo meri dimua. 10 Te arisungwiwe, denboma yong hol ni sungwomeri simua. Ari si mongwo mongwo habapaibmunwai simua. 11Guamoro hobi keneongwo yal singaba ta momua. Mongwo yali maul ala endo dongwo i hona grang keneongwo yal momua. Mongwo yal i haangYuda ari hobi Abadon emua. Te Griki haApoliyon wa dimua. Engwo haang sui nanha isusu ol tongwo yal wa dinaminua.

12 Ena ari talime sui tai dire inangwo i, tahaya ingwo wai simba, su ya dimia, emgi utibi namua.

Ensel ta ana sikisi iwe, bumugu bu dungwoha

13 Ena ensel ana hol pai muru bu di waisimia, omaga taniga ya mole bu dimua.Dungure God gumang bani bol kul tongwobina holo holo i ha ta dungwo piriwa. 14Hadungwo i ensel ta bu dire yu ditomia, “NirYupretis yangwo bani ensel sui sui direhoma han hol engwo i gule ole to” dimua.15 Ensel sui sui dire han gule olungwo hobiari si gonama dire aleng kere engwo haungi, u tibi ongure gule olimia. Olungureganba ari hobi ebir si sui tai di olere, tabinta si gomua. 16 Sungwo yalhobi soldia tuhandret miliyon kun ausi au sire ware, arisi gongwo haniwa. 17 Hanere omena banii tibi olungwo haniga i, ari soldia hobiaiyulang mori homilgi nol ol erere, homageruwa bon si dongwomeri domua. Te kunausi grang gumang iwe, awi nona pangwolaion grang gumang hongwo meri homua.Holere grang bani endo dere, engi ole hulude wa gongwo mena umua. 18 Ena soldiahobi ganba ari ebir si sui tai di olere, tabinta si gol wai simua. Tau endo de wai simio,tau engi si gol wai simio, tau hulu de wagongwo si gol wai simua. 19 Sungwo kunausi iwe, ari si gongwo maing grabelingbani ta pamio, te eung bani ta pamua.Pangure kun ausi eung bani onba granghongwo meri hole ari simua. 20 Ena aritau si golkungure ya mongwo hobi ari sigongwo hamba, tal nigi dongwo ol wangwoaidolekire ya ol momua. Ol wa molere galbala hulu kwia yong bai engwo i kina obilpir tomua. Tongwo hobi pera ara dire, hadi tere hol wakimia aidolangwo pamba, pirtomua. 21Tere ari si gole, posin olere, yal alwou sire, kuni nere tal maing nigi dongwohobi aidolangwo pamba, ol wamua.

10Ensel ta buku arere Yon no di tongwo ha

1 Ena Yon mole hon hanigere enselsingaba ta hamen bani ya ime umua.Ungwo yal i kwahawa gurumil wangwo tau gaung bani yobilimio, te hamen hobinigi dungwo meri dire breng bani yobilimio,te grang gumang ari kulangi dungwo meridimio, te kebering bani er yoba torarisungwo meri dungure endo dongwo meridomua. 2 Dongwo ensel i buku migi ta areawala gal momua. Mole kebering weni holi pil nir bani egerere, te kebering holo holi

Page 371: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 10:3 368 Rebelesen 11:11ganba bani egere momua. 3Mole awi biinglaion gau dungwo meri dire gala bir dimia.Dungure hamen guru ana hol pai muru holpai sutani dimia. 4 Dungure na haniga tali buku bani bolala di oliba, hamen baniha di ime ole, “Hamen guru ana hol paimuru hol pai sutani dungwo pinga i, ninin obil pinania, buku bani bol ekio,” di natomua. 5 Tongure ensel pil nir bani egereganba bani egere dungwo homa hanigayal iwe, ha dirala dire aleng a tau simia.6 Sire, mol panangwo bani panangwo hongyal God hang dal yu ere “ha di yulangbolalia piro,” dimua. Dire hang dal yuengwo yal God, hamen talhan para weniol ere, ganba talhan para weni ol ere, pilnir talhan para weni ol emua. Engwo ipireensel i God hang dalere, “Tal i tibi ol natenangwo haung emgi ta molkinaminia,omaga mominua. 7 Ensel namba sewen bumugu bu dinangure God tal ol terala diredi kul si engwo i, i tibi olamua. Olangwoha i homa God hana togu yalhobi obil ditibi ol tongure pir po simia, ari wo ta pirpo sikimua,” dungwo piriwa. 8 Ena ha tahamen bani ya ime ure di na tongwo hai hon yu di na tomia, “Ensel pil nir egereganba egere buku angwo i inana po,” dina tomua. 9 Tongure na ensel mongwobani pire, “ni buku i na to,” digere, enseli “ni inanga ire no. Nenanga gran bani donkenamba, yon ali pire yon aporomal diremebil kwian unamua,” di na tomia. 10 Terebuku na tongure ire neiwa. Negere granabani don go kemba, ne dugu digere yonaali pire yona aporomal dire mebil kwianaumua. 11 Ungure yal ta yu di na tomia,“Emgi God grang ha di ni tenangure pireretal emgi u tibi nangwo ipire arihobi awadi tenania. Di tenanga ha i ari wiyol paraweni, gaung nol gaung hama, ha howa ninnin pangwo hobi ire, te ari singaba kinghobi ire dire, emgi tal onangwo ipire awaha dire ditenanua.

11God ha di manbi olungure yal sutani di tibi

ol tongwo ha1 Ena bli maga na tere yu di na tomia,

“Ni bli ire, ganba bani God bling mining ooya, bol i di beyo. Bere ari tau God gumangterala dire ungwo hobi kero. 2 Di benanga

i oo maini hol i di bekio. Oo maini hol ital nigi dongwo ol wangwo hobi momua.Mongure oomaini hol i wai dimba, ari hobiure me erin sui tai dire haba sikis munu mole oo malgi tal gogo olere, isusu oltomua. 3Ol tongwo ipire na granahadigerehana di tibi ol tongwo yal sutani di tibi oltenamua. Tere yasuri miling gul sire galbege obil krau pire molere hamen haungwan tausen tu handret sikisti de hana ditibi ol tomua. 4 Tongwo yasuri iwe, homaer kwasulu sutani ganba hong yal Godmaulung bani bongwo hanga meri momio,te God maulung bani kewa sutani dere audungwo hanga meri momua. 5 Mongureyal tau yasuri nigi de hanere ol gogo daltenamba, yasuri grang bani endo bir menaure kiang pai tenangwo hobi denanguregonamua. 6 Ena yasuri ure God hang ditibi ol tenangwo haung yasuri nimin sik-inamua dinangure sikinamia. Sikinangwoi God yulang tenamia, yasuri nimin keneol tenangwo pamua. Pangwo ipire Godnomani bir yasuri tongure nir para wenialgi nir yanamua dinangure yanamia. TeGod nomani bir yasuri tongure ganba arinu nibil nebona talime oun dongwo ina-mua dinangure ere inangwo pamua. 7 Enayasuri ha di tibi ol wai sinangure hau bi-ing digan maul ala mongwo i aidole menaunamua. Ure God honagi ol tongwo yasurikina kura bonamua. Bolere hau biing diganyasuri sire ol gogo dal tere si gonamua.8 Gonangure yasuri yone i oo ai bir malgihol maulung bani dinamua. Dinangwooo ai bir i ha bangi biire Sodom, Isipwa diminua. Diminga malgi nan singabaer pera bani haya si gomua. 9 Ena ya-suri gongwo yone i arihobi hamen haungsui tai dire hap ya dinangure hanamua.Hanangwo hobi ari wiyol para weni yalhama tau, yal nol tau, ha howa nin ninpangwo hobi tau i mu dire, yasuri yonei man wu enamina di onamua. 10 Enayasuri gonangure ganba arihobi wai pire uldire egin ire miling parere kraing mongwogomua dinamia. Direre miling pananguretal anongwo hobi nin te wa ma di inamua.Homa God honagi ol tongwo yasuri ganbaari tal nigi dongwo ol wakio dire, tal oundongwo ol tongwo ipire, omaga gonangwoi hanere miling panamua. 11 Panamba,

Page 372: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 11:12 369 Rebelesen 12:9hamen haung sui tai dire tri hap wai sinan-gure God yasuri grang miing hon te aibingolangure aire hon monamua. Monangureari hobi hanere ganulun dire kul pire “talonamine?” di pire monamua. 12 Molepinangure hamen bani ha ta ya ure ya-suri gala dire “Ni yasuri mo wo” dinamua.Dinangure yasuri mo pi kwahawa sinaliongure kiang hobi hanamua. 13Hanangwogin i, ganba bani ememe bir weni onamua.Onangure oo ai bir malgi i, ebir si ana holoholo olangure taniga i susu ol tenangurenainpela ya dinamua. Ememe onangwo iari yal al sewen tausen miki weni si go-namua. Gonangwo hanere si golkungwohobi kul pirere God haang ayuwo ol temonamua. 14 Ena talime oun dongwo oltenangwo namba tu hayawai simia, nambatri omaga unamia kwi han molo.

Ensel namba sewen bumugu bu dungwo ha15 Ena ensel namba sewen bu mugu bu

dungure hamen bani ari tau gala erakeredungwo piriwa. Piriga ha i yu dimia,“Ganba uling holo holo kene ongwo hobiwai simia. Nan hobana God nu sungwoyal Kraist kina kene ol na te monangwomonamua, dimia. 16 Dungure kene ongwoari twenti po God gumang bani ami dimongwo hobi ya habilai sire God hang dalyuwo emua. 17Ere yu dimia, “Nona pangwohong yal God ye, ni hamen haya mongaomaga ere para monia. Ni nona pare olwanga i ware arihobi kene ol tenua. Tengai wai pamia maa e ni tominua. 18 Ganbaari ni pir ni tekungwo hobi talime oundongwo tere nigi de pir ni tere i kura olni terala di omua. Omba ni haya yon kie tere isusu ol tenua. Tengere gongwohobi tal ol wangwo maing ha hol ole ebirsi tenanua. Tenanga i hana togu yal nigamnahobo honagi wai ol ni tongwo hobital wai ol tenanga pamia. Pangwo ipire arisingaba yal bina hobi kina tau gumang nitere maa e ni tongwo hobi ere tal wai oltenanga pamua. Pamba, ari maganba olgogo dal tongwo hobi tal oun dongwo oltenangere u susu namua” dire, kene ongwohobi ha yu dimua. 19 Di wai sungure Godoo hamen bani hoiri yaulungwo hanguresina weni God arihobi kina u tani nabiluadire awa ha dungwo ha boksi ala engwo

i, i tibi olungure hamua. Hangure hamengurudire hamenyong anigi ongure hamua.Hane pungure ememe bir ongure niminnirimil bir yangure hamua.

12Agr ta onba medugu bir kina ol wangwo ha

1 Ena tal gumang hon dongwo bir wenita hamen bani u tibi omua. Ongwo tal iagr ta momia. Molere gal wangwo meriari dongwo i obil wamua. Ware keber-ing haba dongwo bani egirimua. Egerebreng gal haungwo bani kulmoma ana holoholo kebina sutani domua. 2 Dongwo al imindebe ole gir kulala dire yong gul birsire hai memua. 3 Mengwo hanigere talgumang hon ta hamen bani hon u tibiomua. Ongwo tal i onba medugu nol birweni momia. Molere breng yolang anahol pai muru hol pai sutani hongure sigingana holo holo homua. Hongure breng banikene ongwo mangal ana hol pai muru holpai sutani haumua. 4 Haungwo onba ieung kulmoma dongwo bani tabin ta uli dimanbi olungure tabin sutani hamen baniya de pamua. Pangure onba i agr gir kulaladi ongwo mala i mole kwi han momua.Molere, airing gir kunangwo si nerala dihan momua. 5 Mongure airing wang kulnomua. Kul nongwo gir i nona pare aripare weni kene ol tenamua. Ena airing girkul nongure gintani aki di ire hamen baniomua. Pire pi God kene ongwo bani olun-gure momua. 6Mongure al i kul pire te piganba po engwobani omua. Ongwo ai i Godhoma al i pi monama dire akun ol e tongwobani pi mongure, God nin hamen haungwan tausen tu handret sikisti miki wenihomena tere kene ol tomua. 7 Te mongurehamen bani kura bir u tibi omia. God nusungwo yal ensel singabaMaikel gamahobionba medugu gamahobi kina kura bomua.8Bomba Maikel gamahobo nona pare onbabir gamahobi sire i susu ol tomua. Tongurekul pire hamen bani aidole te pi bantaomua. 9Omba Maikel ensel hobi iwe, onbamedugu ire, gamahobi ire dire, a i si molepia si ganba bani olimua. Olungwo onbamedugu i homa kwia momba, onba wogaung holere u tibi omua. Ongwo yal ihang Seten momia, mole ari para weni

Page 373: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 12:10 370 Rebelesen 13:11nigi de pir tere kraung sire kela kul to-mua. 10 Ena onba medugu gamahobi paraweni ya manbi sungure ha ta gala erakeredire yu dimia, “Nan kene ol na tongwoyal i Seten na ol gogo ol na tenamba, akidi na tongwo haminua. Hamingere yal inona pare mo hora kule singaba bir wenimongwo haminua. Hamingere God nu siganba bani olungwo yal Kraist nona pamia,na kiana Seten ol nigi de na tomba, yal ionba pia si manbi olungure ya ganba baniumua. Ungwo yal Seten i homa girungwotangwo God maulung bani mole arihobital digan ol wamua dire ha di mere si temomba, omaga molkimua. 11 Ena sipisipigiring yali algi ya bolere Kristen enahobiaki di tongure yalhobi Seten isusu ol tomio,te ha maing di tibi ol tomia, tere Setenisusu ol tomua. Tere Seten kul pir tekireha maing di tibi ol tomua. 12 Ena enahobiSeten isusu ol tongwo ipire ni hamen banimonga hobi wai pire gun enanua. EnanbaSeten ya manbi bani sire ganba bani wamomia, ni ganba ari pil nir hau mongahobi kina milni pir ni tominua. TomingereSeten mole haung obilga ya dimia, God nasinangwo haung mala dimia di pire, ganbaari ol gogo dal tomiamilni pir ni tominua,”dire, hamen bani mongwo hobi yu dimua.

13 Ena onba medugu bir i na manbi wiyadi pire al wang kul nongwo al i siraladire wa dumua. 14 Dumba God al i hausipia hong bir hongwo meri hol tongurewala gale te omua. Ongure God ganba poengwo bani monama dire akun ol engwobani pire momua. Moli pire me erin triyia hap ganba po engwo bani mol pamua.Mol pangure God kene ol tere homena temomua. 15 Momba, al ongwo hol i onbadigan i doling bol pire, al i nir si hau inama dire nir miki weni mebil sulimba,16 God ganba a bona dungure nir u ganbaali ongure al i ya momua. 17 Mongure nirali ongwo hanere, onba digan i al i nigi depir tere, gir hon kunangwo si nerala dire,kwi han momua. Mongure al i gir honkunamua dungwo i, kul nongwo ari Godgrang ha pire wine ongwo hobi momua.Mole Yisas hobana momua dire yol e pirtomua. 18 Tongwo ipire onba digan i Yisaspir tongwohobi kina kura bolala dire pil nirbina i mole a non ole momua.

13Hau biing sutani u tibi ongwo ha

1 Ena na pil nir bina mole hanigere, haubiing ta nir ala mole u tibi emua. Engwohau i breng ana hol pai muru hol pai sutaniyolang simua. Te siging ana holo holohomua. Siging ana holo holo dungwo banikene ongwo breng gal nol haumua. Brengbani God ha yong i tere mining bol emua.2 Engwo hau i hau kara sirala dire awipusa bir haang Lepat mole kebering iwe,hau nugu bir kebering hongwo tali homba,kebering bir weni weni homua. Te grangiwe, awi biing Laion grang hongwo talihomua. Hongure onba bir i yulang tereganba uling holo holo kene olga bani keneolo ditomua. 3 Ena hau i breng ta nebonabir domua. Nebona i migiga ta dekimia birweni doma. Dongure hau i golala di omba,nebona kirungure golkimua. Golkungwo ihanere arihobi ganulun dire yol e pir teredoling bomua. 4 Bolere onba gumang baniikwi bol tere onba hau yulang tongwo i piremaa e tomua. Tere “Hau i nona go pamia,yal ara si gonangwo kunung paname?”,dungwi.

5 Ena hau iwe, me erin sui tai dire habasikis mun kene ol wa molere, God gaungha sire, na nan nega dire, pir teiwa dire,haang ayuwo olimia. 6 Olere God nigi depir tere, God haang dale gaung ha si tomua.Tere God kene ongwo bani mongwo hobikina para gaung ha si tomua. 7Tere yulanghon irere God pir tongwo hobi kina kurabole hau i nona pare God gamahobi isusu oltomua. Tere wiyol para weni ire, ha howapara weni dungwo hobi ire, te gaung ta tahongwo hobi ire dire, hau imaa e tenamua.8 Ena hamen haya God hamen ganba olengwo haung God ari tau haang buku banibol ekimua. Ekungwo ari hobi hau biingmaa e tongure God kun sipi sipi kungure sigongwo yal i God buku i tomua. Tongwobuku bani ari haang si engwo hobi iwe,ta golkirere, ya mol panangwo panamua.9 Ari nomani bir pamia ha i nomani sipiro. 10 Arihobi ni yalhobi ni hani sirala dipinangwo sinamio, te yal ta ari tau si golaladi pinangwo yali sigonangwomeri yal i ereyu si gonangwo pamua. Tal yu onangwohabang i ni ari God pir tenga hobi nimnimole molio. 11 Ena hanigere hau biing ta

Page 374: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 13:12 371 Rebelesen 14:9-10ganba manala i mo pa dimua. Dungwo haui God kun sipi sipi siging sutani hongwotali homio, te ha dungwiwe, onba bir hadungwo meri dimua. 12 Te hau biing emigiungwo hau iwe, hau homa ungwo hau i,honagi ol tere yulang bir tongure imua.Ire nimini mole ganba arihobi hau homaungwo i, tani ikwi bol tere guman to ditomua. Te homaungwohau i homanebonabir dere golala di omiba, haya kirimua.13 Ena emigi ungwo hau i, tal guma hondongwo maing maing i tibi olimua. Ol-ungwo tal iwe, ta arihobi mongwo gumangbani endo hamen bani ya ime wo dungurewine olere, ya ganba bani simua. 14 Simba,God han uning si olungure, hau i tal gumahon dongwo maing maing olere, ganbaarihobi bal tomua. Tere yu di tomia, “Niyalhobi hau biing mongwo meri yong baere maa e to. Homa si gomiraba golkirehon momua.” 15 Dimia God yali yong baengwo i, grang miing tongure pera aradire ha dimua. Dungure yal tau maa etekungwo hobi si gomua. 16-17 Ena emigiungwo hau digan i ari pir tongwo hobikultobani maulung bani mo, aleng weniholi maga ta eyo di tongure, singaba hobiyal bina hobi ire, tal miki anongwo hobikultaing hobi ire, han hongwo hobi hanholkungwo hobi ire dire, hau digan magai dikinangwo yal i homena tal ta brengsikinanua. Maga iwe, ari tau hau diganhang maga bol engure ari tau hau digantal ongwo maing namba kerungwo i magabol emua. 18 Emia, nan arihobi nomanibir pare hau digan tal ongwo maing kererenamba i pir po sinaminia. Iwe, ari haangdale namba i tibi olimia, olungwo nambaiwe, sikis hantret sikisti sikis umua.

14Ari handret poti po tausen hobi ul hon ta

itibi ole dungwo ha1 Ena na hon hanigere sipi sipi giring

yali Yerusalem oomalgi mala Saion hamenhul i aire momua. Mongure ari mikiweni wan hantret potipo tausen, (144,000),kina ereho aire momua. Mongwo hobisipi sipi giring yal i irang God kina haangbole maulung bani ere momua. 2Mongwohanere pirigere ha ta hamen bani nir bolpen dungwo meri dire, te hamen guru

dungwo mere ya, te musik gita miki wenisungwo meri simua. 3 Sire ari miki wenihobi ul geral hon ta God kene ongwo gu-mang bani mole dimua. Dungure hau suisui dire mongwo hobi ire, singaba twentipo mongwo hobi ire dire, ul dungwo i pirmomua. Te ari tausen miki weni hantretpotipo tausen hobiwe, ganba ari mongwosina i tau ul geral i obil pirere dimua.Dungwo hobi God si hon e tongure sigarekungwohobimole dimua. Ari tau gogopireta dikimua. 4Te ul dungwo hobi wu sire talnigi dongwo ta ol wakimua. Wakire amanedime dire momua. Molere sipi sipi giringyal i tal ol wangwomeri yalhobi doling boleol wamua. Wangwo hobi homa ganba banimongure God nin sigare kulala dire sipi sipigiring yal i kina ereho aki di ingure ninwang aung mole God sipi sipi giring yal ikina honagi ol tomua. 5 Tere hasu dire taldigan ta olkimua.

Ensel sui tai dire ha dungwo ha6 Ena hon hanigere ensel ta wala gale u

mini bani omua. Ongwo yali ha maing yadi panangwo bani panangwo ha i kerereganba ari ha howa nin nin pangwo hobi ire,te gaung nol hama hongwo hobi ire, wiyolpara weni ire dire, di tibi ol tomua. 7 Tereyu dimia, “God arihobi ha hol ol tere ebersinangwo haung mala umia. Ni yalhobiGod tani kulungpir terehaang awala galeremolio. Yaliwe, hamen ganba ya, pil nirya, nir yangwo i, hobang God tani mole olemua.” 8 Dungure ensel ta homa ungwomobeng holi ta umua. Ure yu dimia, “Eke,Bebilon ai bir irai si gale isusu olungwe.Eke isusu olungwe. Bebilon malgi tani ar-ihobi nibil di tongure wu sire tal nigi wenidongwoolwamua. Wangure nir gu kengwotongwo nongwo meri tal nigi dongwo oltongure, ire doling bomua. 9-10 Ena enselta su homa ongwo holi doleng bole omua.Pire gala erakere yudimia, “Yal ta haubiingte yong ba engwo i maa e tere, te maga tamaulung bane aleng bani enangwo yali, nirgu kengwo i nenamua. Nenangwo nir iwe,God yong ki e tenamua. God nir gu kengwoi nir wo kina i mu dire ta tekinamua.Tekinangwo ipire arihobi nere yong sina iongure endo dongwo meri denamia. De-nangwoha imemini yu pamia. Arihobi haunigi dongwo gumang tongwo i hanere God

Page 375: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 14:11 372 Rebelesen 15:6yong ki e tere pia si endo bir dongwo baniolamia. Olangwo denangwo i sipi sipi yaliensel hobi kina hanamua. 11 Hananguredenangwo engi ongwo i, yalhobi gul birtongure i mongwo bani momua. Mongwohobi hau biing yong ba engwo i, pir teremaga ta ingwo hobi girungwo tangwo molgwi sire ta molkimua.” 12 Ena na hanaYon mole, yu di ni teya piro. Tal yu utibi nangwo gin iwe, God ari sigare kulaladi ongure Yisas pir tere monga hobi Yisaspir tenga i, nimini mole God grang ha kinaaidolekire a i si warala di piro. 13 Enana piregere hamen bani ha ta yu dimia,“Ari God pir tere molere homa goli ongwomo, te emigi gonangwo hobi, wai pire gunenamua.” Dire buku bani bolo di na tomia.Tongure God Kwiang Holi Spirit mole, “yaliha dungwo i ha pangwo dimua”, di natomia. Tere, “God pir tere gongwo hobihol wai omua. Pirere honagi oun dongwota olkimia, ya mone wai pire erin momua.Homa yalhobi God honagi wai ol tongwoipire God tobo wai tongure imua.”

Ganba bania homena ang dere kul enangwohaung bulangwo ha

14 Ena ha i di wai simia hanigere, kwa-hawa pege kengwo bolimbani yal ta mo-mua. Mongwo yali Ari wang weni mongwomeri momua. Mole kene ongwo breng galhaure di baina bol go dal ingwo aremomua.15 Mongwo hanigere ensel ta God oongbani aidole mena ure kwahawa bolimbanimongwo yali yu di tomia, “Homena aangdongwo haung mominia, homena haya kulemia, bulana po. Homena i, ari God pirtongwo hobi momua.” 16 Ena kwahawabolimbani mongwo yali di baina ire hom-ena bulimua. 17 Bulungure ensel ta Godoong hamen bani aidole u pa dire di bainabol go dal ingwo are momua. 18 Mongureensel ta God hau si ke tongwo bol banimole u pa dimua. Dungwo ensel i endobir dongwo i kene omua. Olere gala er-akere dire di baina angwo ensel yu ditomia,“Homena grep miling kul emia, di bainaire di gubu dire peyo.” 19 Dungure ensel ipirere grep di gubu dire pemua. Pere i kubole egerala dire daram bir ala wa emua.Ena grep miling i ku bongwo i ari nigidongwo hobi momua. Momia God yongki e tere egeramua. 20 Egerangwo daram

i oo malgi ta mena holi dimua. DungureGod ari mongwo bani egerungure daramala algi miki weni ure nir yangwo meriyamua. Yangwo algi iwe, wu ongwo holipo handret kilomita gobari weni ongure, tebangi si mulanga gin sutani sigina dinangameri omua.

15Ensel ana hol pai muru hol pai sutani hobi

tal nigi dongwo arere mongwo ha1 Ena na hon hanigere tal gumang hon

dongwo bir ta hamen bani u tibi ongwo nakul di hanere ira moliwa. Molga tali enselana hol pai muru hol pai sutani momua.Mongwo hobi tal nimini mongwo arerearihobi ol gogo dal terala dire momua.Momba, emigi tal oun dongwo angwo iwai sinangwo, hon ta u tibi honamua. Tetal oun dongwo ana hol pai muru hol paisutani iwe, God yong ki engwo dimia waisinamua. 2 Na hon hanigere pil nir diganbir weni mongure haniwa. Haniga nir inabaleng sire nabile au dungwo i endodongwo meri dimua. Dungwo bani aritau hau biing yong bai engwo i, ikwi boltekire, maa e tekire, hau i haang maulungbane aleng weni holi ekire, God pir tere yanimini mole mongwo hobi, nir nabile audungwo meri mole nir bina i aire momua.Mongwo hobi God nin gita tongure aremomua. 3 Molere God honagi yal Mosesul dungwo ire, te sipi sipi giring yali uldungwo i ire dire dimua. Dungwo ul i yudimia:

“Hobana God, ni yulan bir weni pamia.Pangure ni tal ol na tenga iwe, talbir weni ol na tengere hanere no-mani gogo siminua. Ni ari para wenihobang, bling memini tani monia.Molere tal miling wai i tibi olingerenima pire pai omua. Ni tani amanemonia. 4 Yal ta ni kulni pirkinangwopaikimio, te maa e ni tekinangwopaikimia, tenangwo pamua. Ni tal waiol na tenga i u tibi umia, ari wiyol paraweni hanere ni tani ikwi bol ni teremaa e ni tenangwo pamua.” 5 Ena uli di wai sungure bling mining oo hoiriyaulungere oo ala i gal oo dungwohaniwa. Haniga oo i arihobi hanereGod na kina momna di hamua. 6 Enahoiri yaulungure ensel ana hol pai

Page 376: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 15:7 373 Rebelesen 16:17muru hol pai sutani arihobi ol gogodal terala dire tal nimini mongwo areiri si maini umua. Ungwo hobi galwai weni nabile au dungwo pirere, tehoma gerewa bon nol wai weni sirewalaing sina i domua. 7 Dongure hausui sui dire mongwo hobi, ta peledisi nol bir ana hol pai muru hol paisutani ire ensel hobi nin nin tomua.Tongwo tal iwe, God nimni mongwomol panangwo bani panangwo hongyali, yong ki bir e tongwo i pele disiali dungure amua. 8 Angure engi Godnimini mongwo i kina oo ala i si didimua. Dimia ari ala i nangwo kunupaikimua. Ensel ana hol pai muru holpai sutani tal nimini mongwo angwo iolwai sinangwohanere, nangwo i pirekwi han momua.

16God yong ki engwo pele disi sebenpela

angwo ha1 Ena hon pirigere oo ala i yal ta gala

dire ensel ana hol pai muru hol pai sutanimongwo hobi yu di tomia, “Ganba banipire God yong ki engwo pele disi anga i,garu di ganba bani olo”, 2Dungure ensel tahoma pele disi garu di ganba bani olimua.Olungure ari hau nigi dongwo yong bai en-gwo pir tere magamauling bani engwo ho-biwe, gaung bani nebona nimini mongwotongure domua. 3 Te ensel namba tu peledisi angwo i garu di pil nir mongwo baniolimua. Olungure ari gongwo algi dungwomeri nir bani hama sire dimua. Dungurehau nir ala mongwo hobi nere para wenigol wai simua. 4 Sungure ensel namba tripele disi angwo i, garu di nir bir yangwobani olere te nir oleng engwo bani olimua.Olungure algi nir nol yamua. 5 Yangureensel nir kene ongwo i ha yu dimia, “Nihamen haya monio, te omaga para monua.Molere tani amane monia. Ni arihobi taloun dongwo ol tenga i, wai weni karapamia, tal nigi dongwo ta olkinua. 6 Enaganba ari hobi iwe, ni pir ni tongwo hobi sigolere, te God hana togu yalhobi si golerealgi i mena olimua. Olungwo algi dungwomeri algi ta ni hon a ina dire ari diganhobi nin grang wangere nomua. Yalhobitobo nigi dongwonin inangwo kunung pire

tengere imua.” 7 Dungure hon piregere,bol alta kungwo bani gala dire yu dimia,“Aye, God tani yulan bir pamia, ari diganhobi ha hol ol tere eber singa wai weni pa-mua.” 8Dungure namba po ensel i pele disiangwo i, garu di hamen ari dongwo baniolungure, God ari han gogo dal olungure,ari endo bir dere arihobi domua. 9Dongwohamen ari endo bir iwe, ari God gaungha sungwo hobi dere bukunangwo pamua.God tal oun dongwo ol tongwo i, yulangbir pamia. Pamba, arihobi tal nigi dongwool wangwo aidole, nomani si kulu sire Godmaa e tekimua. Tekire God grang ha i wineolkimua. 10 Te namba paip ensel pele disiangwo i, garu di hau biing nigi dongwokene ongwo bani olimua. Olungure haubiing pir tere maa e tongwo hobi mongwobani hamen sibole hama simua. Simiayalhobi gul bir ire aya maya dire siginggirimil nure momua. 11 Molere nebonadere gul ingwo ipire, God gaung ha sire hayong i tomua. Yalhobi tal nigi dongwo olwangwo i aidole, nomani si kulu sire, Godpir tenangwo ha pirkimua. 12 Ena nambasikis ensel pele disi bir angwo i, garu dinir nera bir Yupretis olimua. Olungurenir i kara dainere ganba maker giri goledimia, singaba king ari mo pa dungwo holiunama dire hol han kun ol emua. 13 Enahon hanigere, kwia nigi dongwo sui taidire hau du mongwo meri mole onba birgrang ali mole ure, hau nigi dongwo grangali mole ure, te hasu hana togu ari grangali mole ure bolo dimua. 14 Dungwo hobikwia nigi dongwo Seten gamahobomomia,tal guma hon dongwo maing maing omua.Ongwo hobi ganba ari singaba king paraweni yong wu bilere kura bolo dinamia.Dinangure God haung bir i tibi olangwo giniwe, kura u tibi namua. 15 Ena onangwogin i yu pamia, “Pino, na uralga gin iwe,yal ta homena kuni nerala dire ungwo tali gin tani uralga pamia. Pangwo ipire yal taul paikire, gal mama weni pire monangwoyal iwe, yal tau yorowaing bolo molere gaigongwo meri golkinamia, wai weni piregun enamua.” 16 Ena kwia nigi dongwosui tai dire ganba ari singaba hobi yongwu bimia, kura gire ire u hol bani wamua.Wangwo ai iwe, Hibru hang Amagedon wadimua. 17 Ena namba seben ensel iwe,

Page 377: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 16:18 374 Rebelesen 17:13pele disi angwo i, garu di hamen hair baniolimia. Olungure God kene ongwo ala bolbani gala bir di maini olere yu dimia, “Enatal gogo ol tega i para wai simua.” 18 Yudungure hamen yong anigi ongure hamensigune dire, hamen guru dire, ememe birweni piga simua. Sire ongwo ememe iwe,hongebe ari ganba bani mol pai oli umba,ta yu olkimia, ememe i bir weni kara omua.19 Olere Bebilon oo ai bir iwe, eber sire isui tai dire olimua. Olungure ganba ulingholo holo i oo malgi para weni yare boldiri dire ususu omua. Omba God Bebilonoo ai bir irawe, di pirere, yong ki e tereBebilon ol gogo dal tongwo, wai ta sikimia.Haung obilga ta ya di pamia. 20 Te hamenhul holo holi u ban ta ongure hamen hul tadikimua. Te pil nir ganba ailan para weniere yu banta omua. 21 Yu ongure niminais raisi bege tan tani dungwomeri yamua.Yare arihobi bol diri dire, nigi di pire Godtalongwo ol na tome dire, gaung ha sire hayong i tomua.

17Yal wou si wangwo al bir iwe, tobo nigi

dongwo ingwo ha1 Ena pele bir ana hol pai muru hol pai

sutani angwo ensel ta i ure na yu di natomia, “Ena Bebilon oo ai malgi bir tobonigi dongwo inangure nir bir bolembaniami di momia, God al i ol gogo dal tenamiahanania wo. 2Al iwe, oo ai bir weni nirmikiweni yangwo bani kengwo dimua. Oo aibir weni i, yal wou sungwo al irai mongwomeri dimua. Oo ai dungwo i ganba arisingaba hobi tal nigi dongwo ol wangwomeri ol wamua. Wangure ganba arihobi nirbia nere spak ongwo meri oo ai kepangwohobi tal ol wangwo i, hanere ere yu ol warespak omua.” 3 Dungure God kwiang nayona wu bilere, na aule ire ganba po engwobani omua. Omia pi mole hanegere al tahau biing nol mobeng bani au sire momua.Mongure hang gaung bani mining mikiweni bol emia. Engwo iwe, God gaung hasungwomeri mining bol emua. Engwo haui breng yolang si sebenpela olere, te sigingtenpela homua. 4Hongure al i gal sina nolkala sutani wai pangure wamua. Ware aiyulang nol egin gwal wai dungwo i gaungbani emua. Erere aleng bani mulu hau nol

wai dungwo ta amua. Angwo ala iwe, taldaleng sungwo ya, te al i yal wou si wangwogama debigi engwo i mulu hau ali wa muledimua. 5 Dungure al i nin haang bolemauling bani ere momia. Mongwo haangiwe, ha bangi biire bol emia, haangmeminiyu pamia, “Al i gana bania tal nigi dongwoya, yal al wou sungwo ya, Bebilon oo ai birkepangwo hobi tal ongwo i hobang blingmemini momua dire bol emua.” 6Engwo aliwe, ari Yisas pir tere haang di tibi olungwohobi ire, God pir tongwo hobi ire dire,miki weni si gol wai simirawa. Simiraba,sigongwo hobi algi nin hon a ina dire nemole spak ongure na ganulun dire ira molwai oliwa. 7Ena yu oliba, ensel i yu di na to-mia, “Talongwo ni ganulun dire ira mone?Na al ya, hau biing breng sebenpela holerete, siging tenpela holere al au si ire ongwoirai memini i tibi ol ni tegere hananua.8 Ni hau i para hania, homa momirabaomaga molkimua. Molkimba emigi maulala i ai dolere mena unangure God isusuol tenamua. God ganba ol ekungwo haungganba ari tau mol pai wai gobari ikinamadire hang buku bol ekungwo hobi, haubiing hanere ganulun dire nomani si gogodanamua. Hau i homa mongwo, omagamolkimia, emigi unangwo pamua dire maae tenamua. 9 Yal ta nomani wai panangwoha i pir po sire ogolo ebir si pinamua.Hau biing breng ana hol pai muru hol paisutani hongwiwe, hamen hul dungwomeripiksa i tibi olimua. Olungure hamen hulsebenpela bolembani al i ami di momua.10Te breng yolang ana hol pai muru hol paisutani iwe, singaba king hobi para momua.Mongwo ana hol pai para ganba tau keneoli pire gomba, singaba king taniga omagakene ol momia, ta olo u molkimia. Emigi utibi pire kingmonangwohaung obelga obelkene ol monamua. 11Hau biing iwe, homamongwo omaga molkima, hau i namba eitking momua. Mongwo hau i, king seben-pela mongwo hobi enin ta molere karau nigi dere u susu namua. 12 Te hau isiging ana holo holo hongwohangiwe, kingana holo holo monangwo mere piksa i tibiolungwo hanua. Hanga hobi olo ta u tibihumua. Humiba unangwo hau biing iwe,yulang ire ure hamen haung wan awa obelkene ongwo honagi onamua. 13 Unangwo

Page 378: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 17:14 375 Rebelesen 18:8king hobi para weni nomani tani engwopanamua. Pare molere kene ongwo yulangbir ingwo i para hau biing muru tenamua.14 Tere sipi sipi giring yali yalhobi kinakura bonamua, Bonamba, sipi sipi giringyali nona pare yalhobi isusu ol tenamua.Tenangwo i tal wa di pine? Sipi sipi giringyali ari para weni hobang tani momia ninkemilimua. Hamen haya sipi sipi yal i aritau, si daule monama dire, hang engwohobi, u ku bonangwo haung yalhobi honaidole ere kwalin ta honamua.” dire enselyu di na tongwi. 15Tere hon yu di na tomia,“Yal wou sungwo al ami di mongwo niriwe, memini yu pamia, ari wiyol para wenitabin tabin uku bol mongure, te gaung tata hongwo ire, ha howa ta ta pangwo hobiire dire momua. 16 Te siging ana holoholo hongwo hanga i ire, te hau biing hobiire dire, yal wou si wangwo al i kiang paitenamua. Tere sirere ol gogo dal tere galpungwo kula si ole tenamua. Tere gaungmiing nere enda gal de penamua. 17 Godhoma yu u tibi namua dungwo i, ya paimomia, God arihobi yong wu binangure yuonamua. Ari singaba sebenpelamonangwohobi nomani tani panangure yulang ireking monangwo i ai dole hau biing murutenamua. Tere tere moli nangure God awaha di engwo meri u tibi namua. 18 Te almongwo hangiwe, al wo ta molkimia, oomalgi taun bir ta ari hobi ha bangi biiredi emia al tani mongure hanua. Hanga aritaun hobi ari oo malgi para weni singabahobi a holo sire kene ol tomua” dire enselyu di na tongwi.

18Bebilon oo ai bir isusu olungwo ha

1 Ena yu omia, hanigere emigi ensel tahamen bani ai dole ya ime umua. Ungwoensel iwe, yulang bir pangure nabilungwoi ganba bani au di poira simua. 2 Sungwoensel i gala bir dire yu dimia,

“Eke, Bebilon oo ai bir irai si gale isusuolungwe. Eke isusu olungwe. Omagakwia nigi dongwo ure, oo malgi iraimol pai omua. Kwia te, hahoba nigidongwo ure oo malgi mol pai omua.3 Ena Bebilon oo malgi ari yal al hobiwou sire tal nigi weni dongwo olwamia. Wangwo i oo tabil tau hobi

hanere ereyu ol wamua. Te ganbabanta banta singaba king hobi amanemonangwo hol i aidole, Babilon ari-hobi tal maing nigi weni dongwo holi doling bole ol wamua. Te bisnisihonagi ongwo hobi Babilon ari hobiongwo meri olere moni kuni nere,moni bir ire kuru di wamua.” Direensel i ha yu di wai sungwi. 4 Sungurehamen bani gala ta hon dire yu dimia,

“Na grana ha wine onga wana aunahobo, Bebilon malgi ari hobi tal olwangwo meri hon olkinanga pamia,aidole ere mena wo. Yalhobi kina yuol wa monanga gulung para inangapamio, te tobo nigi dongwo parainanga pamua. 5 Bebilon malgi arihobi tal nigi dongwo ol wangwo iobilga ol wamo? Aye, kara tal nigiweni dongwo ol wamua. Wangwo iGod hanere, nomani sina i han posimua. Sire u moi ta honamba, yanomani si pir monangwo monamua.6Ena yal hobo, Bebilon yalhobi tal nigidongwo ol wangwo meri kunung piregul bir weni to. Bebilon malgi arihobi tal nigi dongwo para weni imudire ol wamia. Ol wangwo iwe, talnigi dongwo taniga omba, ni haneregul oun dongwo sutani tenanga in-amua. Bebilon malgi hobi ari paraweni tal nigi dongwo ongwo i nibildi tongure omia, Bebilon malgi hobigul bir weni tenanga pamua. 7 HomaBebilon malgi ari hobi yu nomani sipimia, “Nan hobi singaba mominia,yal ta ha maing dinangwo yol e pirtenaminga paikimua” dimia, yal Godye, ni hanere tobo kunung pire ten-gere, gul bir inamua. Ire hai meremere moli nangwo pamua. Pangurenin nomani yu si pimia, Na oomalgi alkwinmolere, kwin kene ongwo bol siabani mominirawa. Al wimbi gongureal werai mongwo meri ta molkimini-rawa. Gul ire hai menamno? Tamekinaminua. 8 Bebilon malgi hobiyu nomani si pungwo ipire, ari haungtaniga gol wai sinamua. Te nibilmaing maing u tibi nangure gona-mua. Gonangure ari tau menan birgonamio, ari tau nin miling gul sinan-

Page 379: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 18:9 376 Rebelesen 18:23gure hai menamua. Bebilon oo aiendo bir denangure oo ta dikinamua.Ena yu ol tenangwo yal iwe, yal binata molkinamia, bling memini hongyal God ha hol olere ebir si tere oltenamua.”

9 Ena ganba ari king hobi Bebilon malgiari hobi tal nigi dongwo ol wangwomeri ol wamua. Ware amane mo-nangwo holi aidolere tal nigi dongwool wamua. Wangwo king hobi Be-bilon oo ai endo dere engi onangwoi hanere, hai mere dini me si tena-mua. 10TereBebilonmalgi ari hobi gulingwo i, singaba king hobi ulubi naadi mole hanere kul pire yu dinamia,“Eke, eke, Bebilon oo ai bir irawe,kenba ari haung tani tal nigi dongwoonga irai piring tobo nigi dongwo in-giwe,” dinamua. 11Te ganba ari bisnisihonagi ongwo hobi Bebilon oo ai tal oltongwo engi ongwo i hanere, hai metere nomani si oun dere monamua.Bona gana situa ala enangwo i Bebilonari hobi hon ta bring sikinamia, monimakena inamne? dire hai menamua.12 Ena sikinangwo tal hobiwe, aiyu-lang gol ya, silba ya, kwahulu wai ya,bisi tobo bir bongwo ya, gal nol pegewai ya, gal nona pangwo ya, te erkunung wai ungwo ya, kun siging waiya, er bare engwo tobo bir bongwo ya,aiyulang nabaleng sungwo ya, hulumining ganing ongwo ya. 13 Te hom-ena don kengwo ya, paola kunung waiungwo ya, grisi kunungwai ungwo ya,wel sanda ya, wain ya, homena plauaya, kun bilimahau ya, sipi sipi ya,kun ausi ya, hara ya, han hongure nirhonagi ongwo hobo ya, tobo inangwopamba, tal hobi para weni hon tabring sikinamua. 14 Sikinangure bis-nisi honagi ongwo hobi yu dinamia.“Ni Bebilon malgi monga hobi tal hanwai dungwo a nere bona si wanga i, ubanta ongure hon ikinua. Te ni oonmalgi bona gana tobo bir bongwo anenga i wai simia, ni hon ta a nek-inana” di hamua.

15 Ena bisnisi honagi ole moni bir in-gwo yalhobiwe, oo bir malgi endo dere talonangwo i hanere kul bir pinamua. Pireulubi naa di mole nomani si oun dere nin

min bile haimenamua. 16Mere yu dinamia,“Eke, eke, oo ai bir irawe, homa gaungbani gal nol pege wai ya, aiyulang nol waiya, bisi wai ya, tal wa dungwo hobi muruegin tongwo imia. 17 Imiraba, kenba arihaung tani tal han hobirai, wai simua.”Dinangure sipi han gumang angwo hobiire, yal tau sipi breng sire, ban ta naladire nangwo hobi ire, sipi boskru hobiire, nir bani bisnisi honagi ongwo hobiire dire, Bebilon malgi aidole ulubi naadi monamua. 18 Mole oo i endo dongwohanere yu gala dinamia. “Oo malgi i mo-kene kumia oo dungwo tali ban ta makenadinangwo hanamne?” 19 Dire yalhobi ninganba diring haure, tal onangwo i hanere,nomani si oun dere nin min bile hai mena-mua. Mere gala dire, “Eke, eke, oomalgi birirawe. Sipi hong yalhobi nir bani wangwoi oo malgi ya dungure moni a nongwo yalbemiraya. Eke, ari haung tani wai simua,”dungwi.

20 “Ena ni hamen arihobi ire, God honagiol terala dire aposel honagi olo di tongwohobi ire, God hana togu yalhobi ire dire, talol tenangwo i hanere, wai pinanua. Godninhahol ol tere ebir sire tobonigi dongwotenamia. Tere ni yalhobi tal ol ni tongwomeri iwe, pring siina dire oo ai bir malgiol tenangwo hanere wai pinanua,” dungwi.21Ena ha i wai sungure, ensel nona pangwota pilaua nonungwo kwahulumiling bir akidi ire pia si pil nir bani olimua. Olere, yudimia, “Na kwahulu olega hankungwomeriBebilon oo malgi bir i, yu aki di ire erakerepia si olangure ususu nangwohankinamua.22 Hankinangure gita ire, musik para weniire, ningi mugu ire dire, hon be dinangureari ta pirkinanua. Te yal tauhonagimeminipara weni pir po sinangwo yal iwe, oo aibir ke pangwo bani hon monangure han-kinanua. Te ari homena witi nonunguregule giu dungwo tali, oo ai bir ke pangwobani hon ta yu dinangure pirkinanua. 23Tekewa dongwo tali oo ai bir ke pangwo banihon ta dekinamua. Te ari yal al wama direinaminua dungwo tali oo ai bir ke pangwobani hon ta yu dikinamua. Homa oo ai birke pangwo bani bisnisi honagi ongwo hobiganba ari singaba weni momua. Mongureni Bebilon malgi monga hobi kela kul tereposen maing maing tengere ari hobi wai

Page 380: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 18:24 377 Rebelesen 19:17hanere i wamua,” dire ensel ha yu di waisungwi. Sungure na Yonmolia di ni teralgapiro. 24 Ena God hangure, Bebilon yalhobinin tal nigi dongwo olere, God hana toguyalhobi, ire, God ganba ari gamahobi iredire, kiang pai tere si gomua. Yu ongwoipire Bebilon oo malgi isusu ol tomua.

19Bebilon oo malgi isusu ol tongure arihobi

wai pungwo ha1 Ena hon pirigere, hamen bani ari miki

weni gala dire yu dimia. “God tal wai oltomia nan maa e tomno. Yali tani yulangbir pangure hang mokene kungwo pamua.2 Yal God ye, ni yulan bir pamia, arihobiha hol ol tere ebir singa wai weni pamua.Bebilon oo ai bir malgi hobi bling meminiweni molere aho tongure ganba ari paraweni u nigi domua. Dongwo i pire Godtobo nigi dongwo tongure imua. Oo ai birmalgi hobi God honagi arihobi si gomia. Sigongwo i pire tobo nigi dongwo tongureimua.” 3 Ena gala hon dire, yu dimia, “NanGod hang awala gale maa e tomno. Endodere engi oo ai bir irai u birimia, mo mibipire ya di panangwo panamua.” 4Dunguresingaba kene ongwo twenti po mongwohobi ire, hau sui sui dire mongwo i ire dire,ya habilai sire, God kene ongwo bol banimongure maa e tomua. Tere yu dimia,“God ni tal wai weni oniamaa e ni tomino.”5Dungure God kene ongwo bol bani gala tadire yu dimia. “Ni God honagi ari mongahobi God nin onangwo pamia dire hangawala galio. Gale yal bina hobi ire, singabahobi ire, ni yalhobi para weni God maa eto.”

Sipi sipi giring yali al irala dire homena birsi gangwo ha

6 Ena yu dungure ari miki weni mongwosina i ha dungwo pirigere, nir bol pen direhamen guru dungwo meri dimua. Dire yudimia, “God tal wai ongwo i hanere maae tomno. Nan hobana God tani momia,yulang bir weni pamua. Pare omaga aripara weni kene ol tomua. 7 Tongwo ipirenan wai pire gun ere yali maa e tomno.Sipi sipi giring yal i ama nu kengwo iinangwo haung mala umua. Yu ongureama i winambi unangwo nalga dimia direegin gale a non ole moma di pire maa e

tominua. 8 Tomingere God gal pege waiweni tongure gal i nabile au dire dungwogaung bani pimua.” Pungwo gal iwe, mem-ini yu pamia. Yalhobi tal wai dime dire olwangwo i Godhaneremaga tani ol e tomua.

9 Ena ensel ta aire yu di na tomia, “Niha i mining bolo. Sipi sipi giring yal i aliya, homena si gangwo i nenana wo di kubonangwo hobi wai pinamua,” dire yu bolodi na tomia. Tere hon yu di na tomia “Haiwe, hasu ta dikimia, God ha weni kara diemua.” 10 Dungure na ikwi bole ensel maae terala dire oliwa. Oliba, ensel i yu di natomia, “A, ni yu olkio. Na Yisas honagi arini gamnahobo kina monga tali moliwa. Nina kina maa e tenaminga yal God tani wenimomua.” Ena nan yalhobi Yisas mongwomaing di ba bominga tali homa God hanatogu yalhobi ere yu di ba bol tomua.

Yal ta kun ausi pege au sungwo ha11 Ena yu di na tongure hamen hona

grang hoiri yaulungure kun ausi pege tamomua. Mongure au sungwo yali hang“Honagi kene wai ongwo ere tal dime direomua” dimia. Dungwo yali arihobi kurabol tere, te ha hol ol tere ebir sinangwo,ogolo weni dime dire ol tere ebir sinangwopamua. 12Ebir sinangwoyali omeleng endobalang sungwo meri au dire dungure, tesingaba king kene ongwo breng gal nolhaungwo tali yali breng bani miki wenihaumua. Te gaung bani yali nin hang bolemua. Emba, ari tau ta hankimia, yali ninobil hamua. 13 Te gal arikri pungwo banialgi obil bigi si tomua. Tongure arihobihang yu emia, “God grang yalye, dimua.”14 Yu dungure ami nona pangwo hamenbani mongwo hobi kun ausi pege nin ninau sire yali doleng bol omua. Ongwo hobigal pege wai weni dungwo muru pimua.15Pungure yal ta homa engwo yali, di bainabol go dal ingwo ta grang bani dire menaumua. Ungure aiyulang golba ta are ari-hobi kene omua. Ongwo yali God arihobiyong ki bir e tongwo ipire arihobi tobo nigidongwo tomia. 16 Tongwo yal i nin hangbole gal sina wangwo bani ere keberingbani ere dimua. Dungwo hang i yu bolemia, “KINGPARAWENIKINGTANIMOLIO,TE SINGABA PARA WENI SINGABA TANINAMOLIWA.” 17Dungwo hanigere, ensel taari dongwo bani molere, hahoba wala gal

Page 381: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 19:18 378 Rebelesen 20:10

wangwo hobi gala dire yu di tomia, “Godhomena bir si gamia, nenana wiyo. 18 Nihau hobi king gaung miing nere, soldiahobi gaung miing nere, tau nona pangwohobi miing nere, kun ausi miing nere, ausungwo hobi miing nere, han hongwo hobiire, han holkungwo hobi ire, ari singabahang wangwo hobi ire dire, miing paranenana wiyo.” 19 Dimia hanigere hau nigidongwo ganba ari king hobi ami nonapangwo hobi kina u ku bomua. Bole kunausi au sungwo yali gamahobi kina kurabolala dire mongwo haniwa. 20 Hanigerekun ausi au sungwo yal iwe, hau biingnigi dongwo hasu hana togu yali kina sihani simua. Sungwo yali hau biing gu-mang bani molere, tal guma hon dongwomaing maing olere, ari hau biing yong baengwo i kina, maga maulung bani ere pirtongwo hobi kina bal tomua. Te hau biingnigi dongwo hasu hana togu yali kina yamomua. Mongwo yasuri halabusi sire piasi maul ala hulu de wa gole dungwo ala iolimua. Olimba, golkimia hon mole gul imongwo bani momua. 21 Te kun ausi ausungure di baina grang bani mena ungwoyali, arihobi para si gol wai simia. Goleyone ya dungwo bani hahoba ure gaungmiing ne wai simua. Gaung miing obilganomo? Nekimia kara ne wai simua.

20Seten wan tausen yia halabusi pangwo ha

1 Ena hanigere, ensel ta hamen baniaidole ya ime ungwo haniwa. Haniga enseli aleng hol bani ki are, hol bani sen bir aire umua. Angwoki iwe,maul arikri dimanidikungwo honagrang hoiri ki amio, te seni, Seten han honangwo sen dimia. 2 Enaensel ure Seten a i sire han simua. SungwoSeten iwe, onba medugu bir weni mongwomeri momua. Mongwo yali hamen hayaonba womomua. Molere ari para weni nigide pir tere kraung sire kela kul tongwo yalmomua. Mongure ensel hobi han sen irehan hol olungure me erin wan tausen yiapaimomua. 3Mongure pia simaul arikri aliolere, hona hoiri mama weni yole engurepai momua. Momia Seten arihobi hon kelakule bal tekinamua. Tekinamba, emigi meerin wan tausen yia i wai sinangwo hangule olanguehaungobilga uholoholoware

ari hobi kraung sire kela kul tenamua. 4Enahanigere, bol se bir tau dungwo bani aritau ami di momua. Mongwo hobi God hahol ol to ditongure arihobi ha hol ol tereeber si te momua. Mongure ari gongwokwiangmiki wenimongwohaniwa. Hanigahobi homaYisas pir tere hangdal tibi olere,God ha maing di tongure arihobi hanere,kiang pai tere nugung di keuru sunguregomua. Gongwo hobi hau biing digan yongba engwo i kina pir tekungure, te hangmagamaulungbani ekimua. Ekungwohobigolere hon aire Kraist kina si daule molereari para weni kene ol te momua. Moliongwo ongwome erin wan tausen yia keneol te momua. 5Te tau golere hon airikimia,me erin wan tausen yia yulagi engwo baniya pai momua. Molere wan tausen yia waisinangure hon airamua. 6 Tau ari homae tere aire Yisas si daule mongwo hobiemigi gonangwo haung i ta golkinamba,endo de pangwo bani hore wai pire gunere amanemonamua. Monangwo hobi GodKraist kina honagi ol te monamua. Molereme erin wan tausen iwe, Kraist kina erehokene ol te monamua.

Seten kara isusu ol tenangwo ha7 Ena emigi me erin wan tausen i wai

sungure Seten halabusi pangwo i hoiriyaule olungure Seten ere mena omua.8 Pire u di hobil, kuman, geral, bomai,pire arihobi kraung sire kela kul tena-mua. Tere te yol Gok gamahobi, yolMegok gamahobi kina ereyu God kiangpai tere kura bol tenama dire i ku bona-mua. Bonangwo hobi namba kere kunolekinaminia, pil nir maker dungwo merimonamua. 9 Monangwo hobi ganba ulingholo holi para weni si di dire monamua.Ena ari God pir tongwo hobi u ku bolereGod oo malgi ta wai hanagwo bani tabin simonamua. Monangwomalgi i Seten gama-hobi kina kura bolala dire u yobilamua.Yobilangure endo bir hamen bani ya imeure Seten ami nona pangwo hobi de waisinamua. 10 Sinangure Seten arihobi yongwu bilere kela kul tomia, God Seten aki dipire pia simaul ala endo bir hulu dewa goledungwo bani olimua. Olungwo bani haubiing digan hasu hana togu yal i kina homapi mongure Seten emigi pi pa dimia, yasu

Page 382: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 20:11 379 Rebelesen 21:10hobi hamen girungwo tangwo meri gul imonangwo bani monamua.

God ha hol bir ol tenangwo ha11 Ena God kene ongwo bol pege ta

dungwo hanigere, yal ta gumang u kuraongure bol bani ami di momua. Mongwo i,hamen ganba ari talhan para weni gumanghanere, kul pire te u ban ta omia ai tadikimua. 12 Ami di mongwo bol gumabaniwe, ganba ari singaba yal bina kinagongwo hobi pire aire momua. Mongurebol bani ami dimongwoyali buku tau awalagamua. Galere te buku ta ere awala gamua.Gangwo buku i ari hobi tal dime dire oleremol pai wai gobari inama dire buku hangbol engwo buku dimua. Dungure yali arigonwo hobi ebir simua. Sungwiwe, yalhobihon mongwo haung tal nin ol wangwomaing buku bani bol engwo i hanere, ebirsimua. 13 Sire Yisas pir tekire ari gongwohobi mongwo bani pil nir ala gongwo hobipil nir nin te aibing olere, te ganba baniware gonwo hobi ganba para te aibingolimua. Olere, Yas ha hol pungwo yaliari yal tani tani tal nin ol wangwo mainghanere, ha hol ol tere ebir si tomua. 14Teretal nigi dongwo ol ware gongwo hobi piasi maul ala endo bir dongwo ala i olimua.Olungwo iwe, gin sutani gonwo meri gulgin sutani imua. 15 Te ari tal dime direol ware amane mongwo hobi buku ta banihang bol emia. Engwo buku ala i yal al tauhang bol ekungwo hobi, ire pia si endo birde pangwo bani olimua.

21Hamen ganba hon ol enangwo ha

1 Ena hanigere hamen ganba wai simia.Wai simba, hon i tibi olimua. Olun-gure ganba hon ol engwo bani pil nir tamolkimua. 2 Molkungure oo ai bir malgihon God mongwo hamen bani i tibi ol-ungure ya ganba bani umua. Oo malgi iYerusalem malgi dungwo tali dimba, honweni dimua. Dungwo oo malgi iwe, amayal teralga wimbi mongwo bani nama direegin wai gal tenga meri yu gal tomua.Tongwo oo malgi i God mol pai omua.3 Ongure God kene ongwo bol bani gala tadire yu dimia, “Hanega. Omaga God yaure arihobi mongwo sina i momua. Momia

God nin wang aung kina ereho momua.4Molere arihobi hai mere, miling pire, mil-ing gul sungure, nomani si oun dere, gaunggul sungwo tali doling i banta olangure honta sikinamua.” 5 Dungure kene ongwo bolsia ami di mongwo yali yu di na tomia,“Hano. Tal han hobi para weni wai simiana tal hon muru ol eiwa.” Dire ti hon yudimia, “Ha iwe, haweni kara dia, emgi nimanamia, ni bukubani bol engere arihobi kereyol e pir tenamua” di na tongwi. 6Tere honyu di na tomia, “Na ha di ega meri talhanhobi u tibi umua. Ena hongebe hamenganba dikungwo haung na moliwa. Moliuga uga hamen ganba wai sinangwo haungna ere para moli nalga pamua. Pangwoyal na iwe, tal han para weni hobang namolere, tal han hobi kunung kunung hanpo sire ol e pa diwa. Diga ipire yal ta nirgonangwo yal i, na nir yangwo ta teralgerenere amane dime moli nangwo namia, honta golkinamua. Teralga nir iwe, tobo taikiralia, yamoni pirari pare teralga pamua.7 Pangwo ipire yal ta nimini mole nin no-mani digan si pungwo ire, Seten ire, tal nigidongwo hobi para weni nigi de pir tere,hon olkinangwo yali na tal teralua dire,aleng kere ega tali irere yali na wana aunaweni monangure, na irang weni mole keneol te molalua. 8Molalba, ari tau nin eninghobi kul pir tere God di tibi olungwo holi aidolangwo tal ta olalua dimba, dungwomeri olkire hasu di wangwo hobi tal nigiweni dongwo ol wanangwo hobi ire, arienin ta si gonangwo yalhobi ire, yal al wousi wanangwo hobi ire, kumoigi posin talnigi dongwo a i wanangwo hobi ire, galbala hulu yong ba engwo i pir tenangwohobi ire, hasu di wangwo hobi ire dire,maul ala endoderehulu dewagongwobaniolangure gul bir ire monamua. Monangwobani gin sutani gongwo ai wa dimua” diredi na tomua.

Yerusalem hon u tibi nangwo ha9 Ena ensel ana hol pai muru hol pai

sutani mole, arihobi talime oun dongwool tenangwo tal i, pele disi bir al i wareangwo hobi ta na molga bani umua. Ureyu di na tomia, “Sipisipi giring yali al honingwo momia hanana wo.” 10 Dire enseli na kwiana aule ire mo hamen hul bir tadungwo mini weni bani omua. Pire God oo

Page 383: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 21:11 380 Rebelesen 22:1malgi hon kere ai bai engwo i, Yerusalemdungwo meri kene ongwo bani dire ya imeungwo i, i tibi ol na tomua. 11 Tongwooo malgi iwe, God mamaki mongwo merioo i yu dire au dire dimua. Au dungwo ikwahulu ta hang Yaspa wa dungwo tobobir bongwo au dungwo tali dimio, te nin-imni guman hanga au dungwo tali dimua.12 Dungwo oo malgi bir iwe, u bubu arikriweni si mo mini bani yuwo omua. Pirereu egering ana holo holo kebena sutaniemua. Engwo egering i ensel ana holoholo kebena sutani aire mole kene omua.Ongwo egering i Isrel ari yaung ana holoholo kebena sutani mongwo meri hang bolemua. 13 Engure ari mo pa dungwo hobelhamen holi u egere sui tai dire dimua. Teoo daleng holo geral hamen holi, u egeresui tai dire dimua. Te oo daleng holo bomaihamen holi u egere sui tai dire dimua.Te oo daleng holo ari ya bengwo kumanhamen holiwe, u egere sui tai dire dimua.14 Dungure u sungwo i hulu torari anaholo holo kebena sutani dire aki di tomua.Tongwo hulu torari iwe, aposel ana holoholo kebena sutani hobi mongwo pamua.

15Ena ensel ta na ha di na tongwo yaliwe,oo malgi bina holo holo ire, u egere ire,u sungwo ire dire, i diberala dire aiyulangbli nol ta amua. 16 Are u daning holo holoi para di bemua. Bemba, kunu weni karadimua. Ta mo yuwo pire ta ya ime sireta dikimua. Dungure ensel i bli are di be-mba, maga tu tausen po handret kilomitadinangwo mere dimua. Oo a tan bole dibengwo holo holo ya, te mibi yolbi paramaga tani muru dimua. 17 Dungure blimaga ire a tan bole di bengwowan handretpoti po mita omua. Di bengwo bli iwe,ari a nongwo dungwo tali dungwo ire dibemua. 18 Ena sungwo u daning holo holoiwe, God kwahulu Yaspa ire u i simua. Sireaiyulang nol ire oo kengure ninimni taninabile au dire dimua. 19Te u dimani manbiholo holiwe, God kwahulu tobo bir bongwohobi muru ire u sire egin wai gal tomua.Tongwo hulu hobiwe, namba wan Yaspa.Namba tu hulu mori Sapaia. Namba trihulu pege Aget. Namba poa hulu moriEmeral. 20 Namba paip hulu nol pege imudire hang Sadonikis. Te namba sikis hulunol Konilian. Namba seben hulu homilgi

Krisolait. Te namba eit hulu kulina siregaung ta hongwo hang Beril. Te nambanain hulu homilgi gaung ta hongwo hangTopas. Te namba ten hulu ta kulina sirehomilgi sire dungwo hang Krisopres. Tenamba eleben hulu mori gaung ta hongwohang Haiasin. Te namba twelb hulu nolgaung ta hongwo hang Ametis emua. En-gwo hulu hobi God ire u sungwo bani eginwai gal tomua. 21 Te u egere ana holoholo kebena sutani dungwo meri iwe, bisipege wai tobo bir bongwo i, ana holo holokebena sutani ire emua. Ere homaulungdi mena ongwo holo holi aiyulang gol ireengure ninimni tani nabile au dire dimua.

22 Ena God kene ongwo oo malgi nahaniga malgi i, ha maing oo ta dinangwohankiwa. God yulang bir pangwo yaliwe,sipi sipi giring yali kina nin kene ongwobani mol pai omia, ha maing oo tadikungwo haniwa. 23 Hanigere oo malgibir kengwo baniwe, ari haba kina dere audi tekimua. Tekimia si bonamba, God taldime dire ol wangure nabilungwo i obilau di tomua. Tongure te sipi sipi giringyali kewa dongwo meri mole au di tomua.24 Tongure ganba ari para weni u oo ai birmalgi mole tal wai ol wangwo i hanerewine ole doling bole wamua. Wangureganba ari singaba king hobi egin gwalwai a nongwo i ire ure te bani olimua.25Olungure hona i hoiri yolekimba, hamengirekimua. 26 Girekungure ganba ari paraweni moni ya, te egin gwal wai a nongwohobi i tibi olgere arihobi hanama dire a ireoo ala i omua. 27 Omba, tal nigi dongwoya, ari tal nigi dongwo maing maing olwangwo ya, hasu di wangwo hobi oo alai weni kara ta homua. Hongure ari tal dimedire ole amane moli nangwo bani nangwohobi sipi sipi giring yal iwe, hang buku banibol emua. Engwo hobi obil oo ala i omua.

22Nir er kina nere mol panangwo bani

panangwo ha1 Ena ensel ta homa oomalgir bir i tibi ol

na tongwoyali omaganir yangwo itibi ol natongwo haniwa. Haniga nir ari nere amanedime dire moli nangwo bani nangwo niriwe, kulegin ta olkimiamori du dire yamua.Yangwo nir oleng iwe, God sipi sipi giring

Page 384: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 22:2 381 Rebelesen 22:18yali kina ami di mongwo bol se bani nirbere yamua. 2 Yare oo malgi homaulungbir i holo holo olere nir sina weni ya imeomua. Ongure er miling nere nimni moleamane dime dire monangwo er nir binahoibi holiwo tau bongure holia tau bomua.Bolere miling haba gire engwo engwomerihomua. Hongure er aulung i ari hobi nereu wai omua. 3 Ena ari tal digan ol wangwotauGodnigi di hanere aidolala di pinangwotali hon ta dikinamua. Dikinangure Godsipi sipi giring yali kina oo malgi ala ikene omua. Ongwo ipire honagi arihobiGod maa e te monangwo bani monamua.4 Molere arihobi God gumang hangure, teGod haya arihobi hang maulung bani bole tomua. 5 Tongure sibongwo ta u terewasikimua. Sikire kewa ari kina ta dekimua.God nin au di tongure yalhobi singaba kingmol panangwo bani panama dire kene oltomua.

Yisas gintani unangwo ha6 Ena ensel hon yu di na tomia, “Ha

di ni tega pinga i haweni kara pamia, aripara weni pir tenangwo pamua. Pangwoha iwe, God hana togu yalhobi God ninkwiang yong wu bungure awa ha yu di tibiolimirawa. God honagi ari mongwo baniemgi u tibi nangwomaing di tibi ol tomua.”7 Ena Yisas mole yu di tomia, “Piro. Nagin tani ni yalhobo monga bani uralua.”Ha yu dungwo ipire, yal ta God ha maingbuku tal emgi u tibi nangwo ipire awa hadi engwo i, yal ta wine ole a i si wanangwoyali wai pire gun enamua. 8 Na yal Yonmolia, onangwo han diga tali na kraunapirere omena hanere diwa. Hanere enseltal hobiwe, itibi ol na tongwo yali ni ongawai piriwa, dire kebering bani ikwi bolemaa e terala dire oliwa. 9 Oliba ensel i yudi na tomia, “A, ni yu olkio. Na ni gaminahobo God hana togu yalhobi kina honagiari tanimobilua. Mobilgere te ari hamaingbuku i pir tere doleng bongwo hobi ni nankina para honagi ari tani mominua. Ninan kina maa e tenaminga yal God tanimomua.” 10 Dire hon yu di na tomia, “Godgrang ha awa di engwo iwe, ni i kul si ekio.Ha di engwo meri omaga u tibi pire nimanangwo haungmala umua. 11Ungwo ipire,yal ta tal nigi dongwo onangwo yal iwe,tal nigi dongwo ol monamue. Te yal ta tal

daleng sungwo onangwo yal iwe, tal dalengsungwo ol monamue. Te yal ta tal waionangwo yal iwe, ta wai muru nomani sipire ol monamue. Te yal ta amane dimedire monangwo yal iwe, amane dime diremole ol monamue.”

12 Ena Yisas nin ha yu dimia, “Pino. Naomaga uralga haung mala umia. Uralgiwe,ari wiyol para weni tal nin ol wangwomeri ebir sire tobo kunung pire ire uralua.13 Uralga yal na iwe, hamen ganba talhanpara weni ol ekungure na homa hobangmoliwa. Mole moli uga uga omaga eremoliwa. Moli pire emgi ere para molinalga pamua. Pangwo ipire tal han hobipara weni hobang na molia. Wai sina-mua diralga grana wine onangwo pamua,”dungwo ha i ensel di tibi ol na tomua.

14 Ena ari yal al hobi gal kul gamaenangwo bigi si wai ole monangwo hobigun ere wai pinamua. Pirere ermiling nerenimnimole amane dime diremonangwo erkungwo i aulung nenamua. Nere God oo aibir kengwo ala i pire monamua. 15 Te aritau posin ol wangwo hobi ire, yal al wou siwangwo hobi ire, ari si gongwo hobi ire, galbala hulu pir tongwo hobi ire, hasu di warepir tongwo hobi ire dire, God oo ai bir honkengwo sina i ta honamua. 16 Ena Yisas yudi na tomia, “Na Yisas molia, ensel hobi nusi olgere ni monga bane hobi omua. Pireari na hana a i si ware dolna bongwo hobidi tibi ol tengere pinamua. Na Debit yaungmole gang molere ha i di ni teiwa. Tegayal Na iwe, honmil kulmoma taniga mebiriyong bona dungwo meri ari hobi nomanisina i au di tere moliwa.”

17 Ena God Kwiang sipi sipi giring eumbiyali kina yu dimia, “Ni Yisas pir tenanawo.” Te yal ta ha i pinangwo yal i yudinamia. “Ni Yisas pir tenanawo.” Te yal tanir gonangwo yal iwe ure nenamue. Te nirnenangwo yal iwe, ure nir ari nere amanedime dire moli nangwo bani nangwo nirnenamue. Nenangwo iwe, God nir i piraripare yamoni tenamua. 18 Te na Yon molia,God grang ha di engwo buku ala dungwo i,arihobi pinama dire yulang bole di teiwa.Teiba, yal ta God grang ha i abiyame erenin pinangwo meri di wanangwo yaliwe,God gul oun dongwo teralua dire awa hadi engwo hobi ya bi enangure gul oun

Page 385: iiYisas hamen hul di ta molere ha tibi ol-ungwoha (Matyu5-7) 1 Ena Yisas ari tabin bir weni hanere, ere pi hul ta pirere, ami di mongwi. 2Mongure, gamahobograngwineongwo hobiuyobilungure,Yisashanirsitongwi.

Rebelesen 22:19 382 Rebelesen 22:21dongwo ire bukunangwo pamua. 19 Enayalta God ha di engwo bol ega i aidolangwoyal iwe, God ere yal i aidolangwo pamua.Olangure yali God er ari nere amane dimedire moli nangwo bani nangwo er kungwoi, ta nekinamua. Nekire te oo ai bir wai honitibi olungwo bani ta mol pai olkinamua.”

20 Ena ha bol ega hobi hasu ta paikimia.Haweni kara pamia. Pangure Yisas moleomaga u tibi uralia, ha weni kara diwa dina tomia. Na pirere haya wo diteiwa. Aye,Yisas hayawomo. 21Yisas pirari pare ol waiol na tongwo iwe, ni monga bani u tibi pirepai omo.