II

Op 16 Augustus kwam Napoleon bij Smolensk aan. Hij nam zijn intrek in het huis van een landheer in het dorp Ljoebna. Zijn plan was om Smolensk door de legercorpsen van Davout, Ney en Ponjatowski te laten bestormen en het corps van Junot om Smolensk heen te zenden teneinde het Russische leger de terugtocht af te snijden, voor het geval Barclay zich opnieuw aan de strijd wilde onttrekken en Smolensk in de richting van Moskou verlaten.Om 6 uur 's morgens op 16 Augustus liet Napoleon het bombardement van Smolensk beginnen; spoedig rolde de eerste aanvalsgolf aan. In de eerste linie stond de divisie van Rajewski. De gehele dag duurde de strijd voort met afwisselende hevigheid. Des nachts werd het corps van Rajewski, dat zware verliezen had geleden, op bevel van Barclay vervangen dor dat van Dochtoerow. Om vier uur 's morgens ontbrandde de strijd onder de muren van Smolensk opnieuw. Dertien uur dreunde schier ononderbroken de artillerie. Om vijf uur 's avonds stond de gehele voorstad van Smolensk in brand; ook delen van de stad zelf begonnen te branden. In de nacht van 17 op 18 Augustus namen kanonnade en brand nog toe. Midden in de nacht zweeg plotseling de Russische artillerie; daarop vernamen de Fransen geweldige explosies: Barclay had bevel gegeven om de kruithuizen op te blazen en de stad te verlaten. De Russische troepen streden bij Smolensk met grote geestdrift en beschouwden zich op het ogenblik, dat Barclay's bevel tot de terugtocht afkwam, geenszins overwonnen. Maar Barclay zag in, dat Napoleon hem hier bij Smolensk tot een beslissende slag wilde dwingen en op de oevers van de Dnjepr te midden van de puinhopen van het brandende Smolensk een tweede Austerlitz wilde forceren en dat op een ogenblik, dat Bragation naar Dorogoboezj oprukte en zeker niet op tijd op het slagveld zou kunnen arriveren.Men moest Smolensk verlaten, uitstel betekende onvermijdelijke ondergang. Barclay wist wat men van hem zou zeggen, maar een andere uitweg zag hij niet. Overigens, zijn lot was reeds beslist.De omstandigheden, die de ondergang van Smolensk begeleidden, maakten diepe indruk op de Fransen.

Pag.128

Deze gehele lange zomerse dag lag 'Smolensk onder artillerievuur. De ene aanvalsgolf volgde op de andere. Met grote moeite hielden de overblijfselen van de divisie van Njewerowski en het corps van Rajewski stand. Toen de avond daalde, kwamen de branden in de verschillende stadsdelen scherper uit. Het beeld van de zieltogende stad kreeg een zeer onheilspellend karakter. „De branden rondom, de dikke veelkleurige rook, de purperen hemel, het gekraak der barstende bommen, het kanongebulder, het knetterende geweervuur, het tromgeroffel, de angstkreten van grijsaards, vrouwen en kinderen, al dat volk, dat op de knieën viel en de handen ten hemel hief - dit alles zagen en hoorden wij, dit alles verscheurde ons het hart," schrijft Iwan Maslow, een ooggetuige. „Een menigte inwoners vluchtte voor het vuur, waarheen, wisten zij niet .... De Russische soldaten gingen het vuur in, sommigen trachtten hun leven te redden, anderen offerden het op. Een lange wagencolonne vervoerde gewonden. Laat op de avond bracht men de ikoon van de Moeder Gods van Smolensk in veiligheid. Het naargeestig gebeier der klokken vermengde zich met het gekraak van instortende huizen en met het gedreun van de veldslag." Het werd nacht. De gebeurtenissen werden nog verwarder en angstaanjagender.Om twee uur 's nachts, na het opblazen der kruithuizen, galoppeerden Kozakken door

de straten. Zij kondigden de terugtocht van het Russische leger aan en nodigden allen, die de stad wilden verlaten uit, om zich onmiddellijk op weg te begeven, daar de brug over de Dnjepr spoedig in brand zou worden gestoken. Een deel van de bevolking haastte zich het Russische leger te volgen, een ander deel bleef. Om vier uur 's morgens trok maarschalk Davout de stad binnen. Bij de voortwoedende branden voegden zich als nieuwe ramp de plunderingen van de soldaten van het Napoleontische leger, vooral van Polen en Duitsers. Naar de berichten te oordelen plunderden de Fransen, Hollanders en Italianen veel minder. Ongeveer 2000 mensen, die uit hun brandende huizen de straat op waren gevlucht, zochten hun toevlucht in de kathedraal. Velen leefden daar meer dan twee weken.Toen Napoleon op 18 Augustus bij het aanbreken van de dageraad wakker werd, dacht hij, dat op die dag te langen leste een beslissende slag zou worden geleverd. Men wees hem echter op de vlakte aan gene zijde van de Dnjepr, waar dichte troepenmassa's zich naar het Oosten voortbewogen, weg uit Smolensk. Hij begreep, dat Barclay zich opnieuw aan een veldslag had onttrokken en dat

129

Smolensk van het standpunt van het Russische opperbevel van nu af aan nog slechts de functie had om de opmars van het Franse leger enigszins te vertragen. Nog kort tevoren had Napoleon, toen hij door zijn verrekijker de Russische troepen Smolensk zag binnenrukken, verheugd wederom uitgeroepen: „Eindelijk, ik heb ze!" Maar het Russische leger was hem opnieuw ontsnapt. De Russische troepen vochten bij Smolensk zo verwoed, dat zelfs in de meest korte, zakelijke en droge Franse rapporten en gedenk-schriften door de auteurs af en toe wonderbaarlijke episodes worden vermeld. De zogenaamde Petersburgse voorstad van Smolensk stond reeds lang in lichte laaie. De stad zelf was reeds door de Russen verlaten en de Franse troepen trokken de stad gelijktijdig op verschillende punten binnen. De Russische achterhoede onder bevel van generaal Konownitsyn en kolonel von Toll verweerde zich met de moed der wanhoop; zij bleef den vijand ophouden. De Russische schutters verspreidden zich in de tuinen en vuurden individueel op de in gesloten formaties oprukkende infanterie en op de artilleristen. Zij wilden niet terugtrekken, ofschoon zij wisten, dat zij onherroepelijk de dood zouden vinden. „Van die tirailleurs onderscheidde zich door zijn dapperheid en standvastigheid in het bijzonder een Russische jager, die zich recht tegenover ons had opgesteld, op de oever van de rivier achter enige wilgen en dien wij noch door geconcentreerd geweervuur noch door een afzonderlijk tegen hem in actie gebracht kanon het zwijgen op konden leggen. Alle bomen, van waarachter hij vuurde, werden stuk geschoten, maar hij staakte zijn actie niet; eerst tegen de nacht zweeg hij. Toen wij de volgende dag de rivier waren overgetrokken, namen wij uit nieuwsgierigheid de gedenkwaardige stelling van den Russischen schutter eens op. Temidden van een hoop kapot geschoten en versplinterd hout, zagen wij onzen tegenstander, een onderofficier van een regiment jagers, liggen; een kanonskogel had hem gedood. Hij was op zijn post de "heldendood gestorven," zegt Fabre de Faure, kolonel bij de artillerie. Met verbazing merkten ooggetuigen op, dat de Russische soldaten bij Smolensk zo strijdlustig waren, dat hun superieuren hen soms met de degen in de vuist moesten verjagen van plaatsen, waar zij zich al te roekeloos aan de Franse kartetsen en bajonetten bloot gaven. Hier een mededeling van den drogen, zakelijken Liprandy: „Met het aanbreken van de dageraad begonnen de tirailleurs, die

130

buiten de stad waren opgesteld, een vuurgevecht. Dit vuurgevecht nam steeds in hevigheid toe, naar mate de voorste linie der Fransen meer versterkingen ontving. Om tien uur arriveerde Barclay de Tolly en stelde zich op op het terras van de Malachowpoort .... Rechts van genoemde poort, achter de voorstad, had zich het regiment van Oefa genesteld. Vandaar klonken onophoudelijk „Hoera's!", gevolgd door nog heviger geweervuur. Men zond een aantal mensen daarheen met het bevel om zich niet buiten de vastgestelde verdedigingslinie te begeven, onder meer ook mij. Ik trof den commandant van dit regiment, generaal-majoor Tsyboeljski, in de vuurlinie, te paard en in keurige uniform. Hij antwoordde, dat hij zijn mensen niet in toom kon houden. Na enige geweerschoten met de Fransen, die het tegenoverliggend kerkhof bezet hielden, gewisseld te hebben, gingen zij zonder enig bevel tot de bajonetaanval over. Terwijl generaal-majoor Tsyboeljski mij dit zei, weerklonk in de linie een „hoera!" Hij begon te schreeuwen, trachtte de tirailleurs zelfs met de sabel terug te drijven, maar hij werd slechts gehoorzaamd op de plaats, waar hij was: op enige passen afstand weerklonk opnieuw het „hoera!" en daar stortte men zich op den vijand. Op dezelfde wijze traden ook de andere regimenten van deze divisie . op ..., “die voor de eerste maal met de Fransen in een strijd was gewikkeld". „De verbittering, waarmee onze troepen, en vooral de infanterie, bij Smolensk vochten, is onbeschrijfelijk. Op lichte verwondingen werd niet gelet, totdat de slachtoffers van uitputting en bloedverlies neervielen. ..." De tragedie van Smolensk was ook daarom nog zo vreselijk, omdat het Russische opperbevel het grootste deel van de bij Mogiljow, Witebsk en Krasnoje zwaargewonden, om over de gewonden van de corpsen van Njewerowski en Rajewski nog te zwijgen, daarheen gedirigeerd had. Deze duizenden mensen, wier lijden door geen medische hulp werd verzacht, waren bijeengebracht in dat deel van Smolensk, dat Oude Stad heette. Deze Oude Stad was reeds in brand geraakt, toen de slag bij Smolensk nog aan de gang was en brandde bij de terugtocht van het Russische leger tot de grond toe af. Men kon niemand redden. De Fransen troffen bij hun intocht hier een afschuwelijk schouwspel aan: „Door de kracht van onze aanval en de snelheid van onze achtervolging hadden de Russen ternauwernood de tijd om de brug te vernietigen, hun gewonden konden zij echter niet evacueren. Deze ongelukkigen werden aan een vreselijke dood prijsgegeven. Zij lagen hier in groepen, verkoold,

131

met nauwelijks nog menselijke vormen, tussen de rokende puinhopen en de brandende balken. Velen hadden vergeefse pogingen gedaan, zich te redden van het woedende element; zij lagen op de straten, veranderd in verkoolde massa's, hun houding wees op de vreselijke folteringen, die aan hun dood vooraf moesten zijn gegaan. Ik huiverde van ontzetting bij de aanblik van dit schouwspel, dat nooit uit mijn herinnering zal verdwijnen. Stikkend door de rook en de vuurgloed, diep geschokt door dit vreselijke toneel, haastten wij ons de stad uit. “Het scheen mij, of ik de hel verliet," zegt kolonel Combes.„Mon amie! Van gisterochtend af ben ik in Smolensk. Ik heb deze stad op de Russen veroverd na hun een verlies van 3000 man aan doden en driemaal dit getal aan gewonden te hebben toegebracht. Mijn gezondheid is goed. Het is buitengewoon heet. Mijn zaken marcheren goed," schreef Napoleon op 18 Augustus aan de Keizerin. De leugenachtige bulletins en officiële berichten van Napoleon gaven uiteraard geen juiste voorstelling van hetgeen werkelijk had plaats gevonden. Ten behoeve van het publiek, van Parijs, van Europa kon men natuurlijk schrijven, wat men wilde. „De hitte is buitengewoon groot en er is veel stof, hetgeen ons een weinig vermoeit. Wij hadden hier het gehele vijandelijke leger tegenover ons; het had bevel ons hier slag te leveren,

maar het heeft het niet aangedurfd. Wij hebben Smolensk gewapenderhand ingenomen. Het is een grote stad met een muur en behoorlijke versterkingen. Wij hebben van den vijand 3 tot 4000 man gedood en het drievoudige gewond en hier veel stukken geschut aangetroffen; verscheidene divisiegeneraals van den vijand zijn gedood, naar men zegt. Het Russische leger trekt zeer ontevreden en zeer ontmoedigd op in de richting van Moskou," aldus Napoleons verslag over de inneming van Smolensk aan zijn minister, den hertog van Bassano. Maar de Keizer zelf en zijn staf lieten zich door een dergelijke fraseologie geen rad voor de ogen draaien. „Nadat Zijne Majesteit deze brief had gedicteerd, liet hij zich onmiddellijk op zijn bed vallen," luidt het karakteristieke bij -schrift, dat degeen, die de brief verzond, hieraan toevoegde om aan den hertog van Bassano de afwezigheid van de handtekening van den Keizer te verklaren. Napoleon was dodelijk vermoeid, niet slechts door de hitte en het stof, maar door alles, wat hem in Smolensk omgaf.

132

De Italiaanse officier Cesare Laugier trok met zijn onderdeel de dag na de inneming door de stad. In zijn herinneringen schrijft hij: „De enige getuigen van onze intocht in het verlaten Smolensk waren de rokende puinhopen der huizen en de kris kras door elkaar liggende lijken van vriend en vijand. Men was bezig hen in een gemeenschappelijk graf te begraven. Bijzonder somber en vreselijk was de aanblik van de binnenstad. Nog nooit hadden wij sedert het begin van de oorlog een dergelijk schouwspel gezien; wij werden er diep door geschokt. Onder de klanken van militaire muziek, trots en tegelijk somber, schreden wij voort temidden van deze puinhopen, waar her en der slechts de ongelukkige Russische gewonden lagen, bedekt met bloed en vuil .... Hoeveel mensen waren hier niet verbrand of gestikt .... Ik zag wagens vol met afgerukte ledematen. Men ging ze begraven .... Op de drempels van de onbeschadigde huizen stonden groepen gewonden te wachten en smeekten om hulp ... De levenden, die men in de straten ontmoette, waren Franse of geallieerde soldaten .... Zij scharrelden langs de straten in de hoop nog iets te vinden, dat het vuur had gespaard. De brand, die nu geblust was, vernietigde de helft van de gebouwen: de bazar, de winkels, het grootste deel van de huizen .... En temidden van die hopen as en lijken maakten wij ons gereed om de nacht door te brengen." In de kathedraal lagen naast elkaar doden, stervenden, gewonden, gezonden, mannen, grijsaards, vrouwen, kinderen. Hele gezinnen, in lompen gehuld, met de ontzetting op het gelaat getekend, snikkend, uitgeput, zwak, hongerig, lagen dicht opeengepakt op de tegels rondom de altaren ... Allen sidderden, toen wij naderden .... Ongelukkigerwijs weigerden de meeste dezer rampzaligen zelfs de hulp, die men hun aanbood. Nu nog zie ik voor mij dien stervenden grijsaard, die zich in zijn volle lengte had uitgestrekt, die uitgeteerde kinderen, die zich tegen de borst van hun moeders aandrukten, welke voor hen geen voeding meer hadden."Medische hulp kregen de talloze in de stad achtergelaten gewonde Russen nagenoeg niet: de artsen beschikten niet over verbandmiddelen; in Smolensk vervaardigden zij zelfs verband van oud papier, dat men in archieven had gevonden. Gedurende gehele dagen was er soms geen dokter te zien. Zelfs de soldaten, die gedurende de zestien jaren van het Napoleontische epos aan alle mogelijke gruwelen gewend waren geraakt, kwamen onder de indruk van hetgeen zij in Smolensk zagen.Voor de inval van Napoleon telde Smolensk 15.000 zielen.

133

Hiervan waren er na de inneming van de stad slechts 1.000 overgebleven. De overigen

waren omgekomen, hadden in het wilde weg de vlucht genomen of hadden zich vrijwillig bij het terugtrekkende Russische leger aangesloten. Bagration was vertoornd over de terugtocht van Barclay uit Smolensk. Op 14 Augustus schreef hij uit het dorp Doesjka aan Rostoptsjin een verontwaardigde brief. „Ik ben aan generaal Rajewski veel verplicht, hij commandeerde een legercorps, hij heeft geweldig gevochten ... de nieuwe divisie van Njewerowski heeft ongehoord dapper gevochten. Maar die schurk, die ellendeling, dat loeder van een Barclay heeft zonder reden een schitterende stelling verlaten. Ik heb hem nog persoonlijk gevraagd en heel ernstig geschreven, niet terug te trekken, maar nauwelijks was ik op weg naar Dorogoboezj of hij kwam al achter mij aan .... Ik geef u de verzekering, dat wij Napoleon in de val hadden, maar Barclay wil nu eenmaal niet op mijn voorstellen ingaan en laat niets na, wat de vijand van nut kan zijn .... Ik verzeker u, dat Barclay over zes dagen den vijand hier zal hebben. Werkelijk, ik denk er over om Barclay Barclay te laten en bij u te komen; dan maar liever bij de Moskouse landstorm." Bagration brandde van strijdlust, ofschoon hij in diezelfde brieven toegeeft, dat de Russen over slechts 80.000 man beschikten en Napoleon sterker was. „Ik kan Barclay het commando niet ontnemen, want dat moet de Keizer beslissen, en hij weet hoe het bij ons gesteld is."Hoe meer bijzonderheden over het bewonderenswaardige gedrag van de Russische soldaten bij Smolensk tot Bagration doordrongen, des te groter werd zijn woede: „Het gehele leger is wanhopig; het is smartelijk droevig, dat men het gevaarlijkste punt zonder reden heeft prijsgegeven." Hij is er van overtuigd, dat men Smolensk had kunnen verdedigen: „Onze troepen vochten en vechten zoals zij nog nooit hebben gedaan. Ik heb met 15.000 man meer dan 35 uur standgehouden en bracht den vijand zware verliezen toe, maar hij wilde nog geen 14 uur stand houden. Dat is beschamend en een smet op de naam van ons leger. Mij dunkt, hij verdient het licht in zijn ogen niet. Wanneer hij bericht, dat de verliezen zwaar zijn, dan is dat niet waar. Misschien 4000, meer zeker niet, eerder minder. Al waren het er 10.000 geweest; wat zal men er aan doen? Het is oorlog." De Russische troepen vochten bij Smolensk geweldig, dat weten wij ook uit Franse bronnen. „Onze artillerie, mijn cava

134

lerie vochten zo, dat de vijand er van stond te kijken ...." Voor de slag gaf Barclay aan Bagration zijn erewoord, dat hij niet terug zou trekken, maar hij hield zijn woord niet. „Op een dergelijke wijze kan men geen oorlog voeren, op deze manier hebben wij binnenkort den vijand in Moskou," schreef Bagration op 19 Augustus aan den Tsaar - d.w.z. eigenlijk aan Araktsjejew. Hij wil, dat men bij Moskou 100.000 man samentrekt: „Overwinnen of sneuvelen voor de muren van het vaderland, een andere uitweg zie ik niet." Het meest verontrusten hem de vredesgeruchten: „Nu vrede? Here God! Na alle offers, na zulk een waanzinnige terugtocht vrede sluiten! U brengt geheel Rusland tegen u in opstand, elk van ons zal zich schamen voor zijn uniform ... dit is geen gewone oorlog, maar een nationale oorlog, men moet zijn eer hoog houden .... Het opperbevel moet aan één man toebehoren, en niet aan twee .... Uw minister kan goed zijn in departementszaken, maar als generaal is hij niet slecht, maar erbarmelijk; en hem heeft men het lot van ons gehele vaderland toevertrouwd .... De minister brengt op mees-terlijke wijze onze gast met zich mee naar Moskou." Bagration werd ook verbitterd en verontrust door de aanwezigheid der .Duitsers, die in groten getale rondom de generale staf zwermden: „Grote argwaan wekt in het gehele leger de vleugeladjudant Wolzogen. Naar men zegt is hij meer de man van Napoleon dan van ons, en hij is de voornaamste raadgever van den minister." Bagration berekent, dat de Russen bij hun

terugtocht uit Smolensk meer dan 15.000 man verloren - d.w.z. viermaal het aantal der gesneuvelden. „Kan ik het helpen, dat de minister besluiteloos (sic), laf, ondeskundig, traag is, kortom alleen maar slechte eigenschappen bezit? Het gehele leger huilt van woede." Bagration vraagt om versterkingen en wil, dat men de militie over het staande leger verdeelt, want „indien men hen zelfstandig laat optreden, komt er niets van terecht." „Ach, het is mij droef en smartelijk te moede," zo eindigt zijn brief, „nog nooit zijn wij zo beledigd en gekrenkt als nu ... Liever nog ga ik als gewoon soldaat strijden dan naast Barclay opperbevelhebber te blijven."

IIIOp 19 Augustus, bij het aanbreken van de dageraad, trok maarschalk Ney met- een boog om de brandende Petersburgse voorstad van Smolensk heen de stad uit. Verkenners hadden hem bericht, dat het

135

Russische leger, dat op 18 Augustus Smolensk had verlaten niet langs de weg naar Petersburg, maar langs die naar Moskou terugtrok. Ney trok onmiddellijk achter de Russen aan. Hij zond verkenners naar beide wegen. Bij de Waloetinaheuvel werd hij opgehouden door de Russische achterhoede. Er ontspon zich een veldslag, die de gehele egde Augustus voortduurde. De Russen boden hardnekkig verzet. De Fransen verloren 7000 man, de Russen ongeveer 6000. Bij het vallen van de duisternis hield het artillerievuur op. Des nachts brak Barclay op uit zijn stelling en trok weg naar het oosten. De aftocht der Russen ging voort.Deze slag bij Waloetina, die met de terugtocht der Russen eindigde, scheen den Fransen naar het getuigenis van den graaf van Ségur een te duur gekochte overwinning. De verwoede tegenstand van de Russische achterhoede, de zware verliezen, die de Fransen hierbij leden, de dood van Gudin, een van Napoleons beste generaals, tegen het einde van de slag en ten slotte het feit, dat Ney niet in staat was om na de slag de achtervolging van de terugtrekkende Russische troepen te beginnen - dit alles geleek zeer weinig op die overwinningen, waaraan Ney en de andere maarschalken gedurende hun gehele loopbaan waren gewend geraakt. De Russen staakten 's avonds het vuren eerst, nadat Ney hun het voorbeeld had gegeven, en zetten toen hun terugtocht voort. Ney begreep zeer goed, wat dit betekende.Napoleon was in Smolensk, toen men hem berichtte, dat de slag bij Waloetina was geëindigd. Tegelijk bracht men hem zijn geliefden Gudin, stervende. Zeker, het ging hier slechts om een achterhoedegevecht, het slagveld was in handen van de Fransen en de Russen zetten hun terugtocht voort, maar Napoleon begreep even goed als maarschalk Ney de betekenis van het gebeurde. ,,De nederlaag der Russen was bijna even roemrijk als onze overwinning," zei Ségur, lid van het keizerlijk gevolg. Dit was juist het onheilspellende, en het had den Keizer reeds menigmaal verontrust. Waren de Russen ook maar één enkele keer op de vlucht geslagen sedert het begin van de oorlog? Kon men de slag bij Krasnoje en de terugtocht van Njewerowski in alle ernst overwinningen van het grote leger noemen, gelijk de legerberichten de zaak aan het grote publiek geliefden voor te stellen? Was het behalve in Spanje ergens voorgekomen, dat een soldaat op zijn eentje, verscholen achter struiken, zich een gehele compagnie van het lijf hield; dat men tegen dezen omsingelden eenling een stuk geschut moest inzetten,

136

zoals in het geval van dien Russischen jager, bij de verovering van Smolensk? En hoeveel van dergelijke jagers hadden zich niet doodgevochten in Smolensk en elders!

Alle berichten wijzen er op, dat de gevechten bij Smolensk, de verovering en de ondergang van deze stad, de slag bij Waloetina bij den leider van het grote leger zeer gemengde gevoelens achterlieten.Napoleon had het legercorps van maarschalk Junot van te voren een omtrekkende beweging om Smolensk laten volvoeren met het doel de vereniging van Barclay en Bagration op de weg naar Moskou te verhinderen, wanneer de Russen zich onverhoopt uit Smolensk mochten terugtrekken. Napoleon deed dit, daar hij wist, dat de twee Russische legers zich of in Smolensk of onmiddellijk ten oosten daarvan zouden verenigen. Maar maarschalk Junot beperkte zich er toe om door vooruitgeschoven patrouilles het dorp Preobrazjenskoje te laten bezetten op twee kilometer afstand van de plaats, waar hij de Dnjepr was overgestoken en stond toen aan zijn troepen een rustpauze toe. Zijn patrouilles werden plotseling door de Russen overvallen en zijn hoofdmacht werd in overeenstemming met de plannen van Bagration in een hardnekkige strijd bij het dorp Sinjawin opgehouden. Toen Junot eindelijk door een moerassig gebied de weg naar Moskou bereikte, was hij te laat: de verenigde Russische legers marcheerden reeds in de richting van Dorogoboezj. Het Austerlitz, dat Napoleon reeds bij Witebsk ontsnapt was, ontglipte hem tussen Smolensk en Dorogoboezj opnieuw. Murat was razend. Toen hij Junot op de hoogte stelde van de diepe ontevredenheid van den Keizer, voegde hij namens zichzelf hier nog aan toe: „U verdient niet eens om gewoon huzaar te zijn in het leger van Napoleon." Dit betekende het einde van Junot's carrière en spoedig ook van zijn leven. Hij kon 's Keizers ongenade niet verkroppen,' werd enige maanden later krankzinnig en stierf kort daarna.Om drie uur 's nachts kwam Napoleon aan op het terrein, waar daags de slag had gewoed. Hij won nauwkeurige inlichtingen in over alle gebeurtenissen en gaf last om generaal Toetsjkow, die door een bajonetsteek gewond en in krijgsgevangenschap was geraakt, voor hem te leiden. Over het gedrag van Junot was hij zeer verstoord en hij liet hem dit ook weten. Daarna ging hij over tot het uitdelen van beloningen aan degenen, die zich op het slagveld van Waloetina hadden onderscheiden. Hij deed dit zelf en met buitengewone vrijgevigheid. Hij liet de soldaten zelf hun kameraden aan

137

wijzen, die zich hadden onderscheiden. Soldaten en officieren werden bedolven onder gunsten, rangen en ridderorden; een donderend „Leve de Keizer!" rolde door de gelederen. Dit alles moest het moreel opvoeren.Kort na zijn terugkeer in Smolefisk liet Napoleon door een adjudant zijn gevangene, generaal Toetsjkow halen. Dit was Napoleons eerste directe vredespoging, een poging, die gelijk alle volgende, niet het minste resultaat opleverde. „U hebt de oorlog gewild, niet ik," zei hij tot Toetsjkow, toen deze zijn werkkamer binnenkwam. „Tot welk legercorps behoort u?" - „Tot het tweede, Majesteit.- „Tot het legercorps van Baggowoet dus. En in welke relatie staat u tot Toetsjkow, den commandant van het derde legercorps?" - „Hij is mijn broer." Napoleon vroeg aan Toetsjkow, of hij aan Alexander kon schrijven. Toetsjkow weigerde dit. „Kunt u dan aan uw broer schrijven?" - „Zeker, Majesteit." - Toen zei Napoleon het volgende: „Bericht hem dan, dat u mij hebt gezien en dat ik u heb opgedragen hem te schrijven, dat hij mij een groot genoegen zou doen, wanneer hij persoonlijk of via een grootvorst of den opperbevelhebber ter kennis van Keizer Alexander bracht, dat niets mij aangenamer zou zijn dan vrede sluiten. Wij hebben reeds genoeg kruit verschoten en er is reeds genoeg bloed gevloeid. Eens moet hieraan een eind komen." Napoleon voegde hier nog het dreigement aan toe, dat Moskou anders spoedig genomen en verwoest zou

worden en dat dit voor de Russen een grote schande zou zijn, „want voor een hoofdstad is vijandelijke bezetting hetzelfde als voor een meisje het verlies van haar eer." Napoleon vroeg Toetsjkow nog of iemand, bijvoorbeeld de senaat, den Tsaar kon beletten om vrede te sluiten, indien hij dat wilde. Toetsjkow antwoordde, dat de senaat dit niet kon. Daarmee was de audiëntie afgelopen. Napoleon gaf bevel om den gevangen Russischen generaal weer in het bezit te stellen van zijn degen en liet hem vervolgens naar Frankrijk voeren, naar Metz. De bewuste brief werd met een verslag van dit gesprek door Thetsjkow aan maarschalk Berthier overhandigd, die hem naar het hoofdkwartier van Barclay zond. Barclay zond hem aan den Tsaar door. Antwoord is nooit gekomen.De slag bij de Waloetina-heuvel kan men niet als een overwinning beschouwen, het is eerder een strategische nederlaag van het Franse leger.

138

IV

Napoleon stond opnieuw voor de oplossing van een moeilijk probleem. Welke conclusie moest men trekken uit de operaties rondom Smolensk?Wat betekende in de eerste plaats die systematische verwoesting van Smolensk, de vlucht van het grootste deel der inwoners, kortom deze verandering van een flinke provinciestad in een rokende, met bloed besmeurde puinhoop? Het antwoord kon slechts luiden: dat van een Russisch vredesaanbod geen sprake kan zijn. Mensen, die niet slechts hun dorpen, maar ook hun grote steden verwoesten, zullen zeker niet naar vrede om elke prijs streven. In Witebsk kon er nog een zwakke hoop bestaan, dat Alexander een parlementair zou zenden, maar temidden van de puinhopen van het smeulende Smolensk was deze hoop vervlogen. Voor de tweede maal zou Balasjow niet komen ....Sedert zijn 27ste jaar was Napoleon in alle oorlogen opperbevelhebber geweest; van zijn staf en zijn generaals verwachtte hij geen raad in vraagstukken, die het raam van de zuivere tactiek te buiten gingen. Zij hadden een uitvoerende taak, naar hun mening over het doel van de oorlog werd niet gevraagd. Maar in deze oorlog was alles anders. Een vage ongerustheid maakt zich steeds meer van gevolg en staf meester. Reeds in Witebsk vond dat ernstige en langdurige onderhoud met graaf Daru plaats. Na enige uren eerbiedig geredetwist te hebben zweeg Daru, maar het was duidelijk, dat Napoleon zijn overtuiging niet in het minst had kunnen veranderen en dat de hoofdintendant van het grote leger slechts zweeg, omdat de étiquette niet toestond, in een gesprek met den Keizer het laatste woord te hebben.In Smolensk tekende zich deze ongerustheid nog duidelijker af. De Keizer had een gesprek met zijn zwager, den koning van Napels en met Murat, den bevelhebber van zijn cavalerie. En Murat, de dappere, de wakkere cavalerist, Murat begon er plotseling bij Napoleon op aan te dringen om in Smolensk te blijven, om van de veldtocht naar Moskou af te zien.Dit gesprek begon in het bijzijn van anderen, maar het werd onder vier ogen voortgezet. Na afloop maakte Murat echter geen geheim van hetgeen tussen hem en den Keizer was voorgevallen. Murat dan drong er lang bij Napoleon op aan om halt te houden. De Keizer argumenteerde hiertegen en zei, dat „eer, roem en rust"

139

in, Moskou en alleen in Moskou konden worden gevonden. Murat viel toen voor Napoleon op de knieën met de woorden: „Moskou zal ons te gronde richten." Murat was diep geschokt door deze scène. Diezelfde dag vond het bombardement van Smolensk plaats. De Russische batterijen beantwoordden het vijandelijke vuur en op een gegeven ogenblik begonnen de kanonskogels op Murats standplaats neer te hagelen. Deze ging naar voren en sprong van zijn paard. Generaal Béliard drong er bij hem op aan, dat hij terug zou gaan, maar hij weigerde kortaf en verheulde niet, dat hij de dood zocht. Toen wees Béliard hem er op, dat door zijn schuld zijn gevolg daar zou omkomen. „Gaat u dan allen weg en laat mij hier alleen?'riep Murat geërgerd uit. De leden van zijn gevolg weigerden eenstemmig om weg te gaan en eerst toen verliet Murat zichtbaar verstoord het gevaarlijke punt.Of het onderhoud met Murat toch indruk op den Keizer heeft gemaakt of anders de verschrikkelijke aanblik van Smolensk met zijn vernietigde opslagplaatsen en door het bombardement verwoeste huizen hem er toe gebracht heeft om zijn besluit te herzien, moge in het midden blijven, in elk geval verklaarde hij, nadat hij enkele met doden en gewonden bedekte straten had bezichtigd: „De eerste Russische veldtocht is afgelopen," - volgens een andere lezing: “De oorlog van het jaar 1812 is ten einde." Maar deze weifeling bleek van kortstondige aard.Natuurlijk wist Napoleon, dat Murat in zijn overtuiging verre van alleen stond en dat zijn plannen heimelijk gecritiseerd werden, niet slechts bij de staf en in zijn naaste omgeving, maar zelfs onder de gewone officieren, ja zelfs onder de soldaten. De teleurstelling was te groot, toen men in plaats van behaaglijke kwartieren en overvloedig voedsel, in plaats van een flinke rustpoos in een grote Russische stad, een grondig verwoeste plaats vond, waarvan grote delen tot de grond toe waren afgebrand, een ongekende, niet te verdrijven, voortdurende stank van duizenden en nog eens duizenden lijken, die overal, in huizen, straten en tuinen, in de gloeiende zon lagen te vergaan, het onafgebroken gejammer van gewonden, die overal verspreid lagen, zij aan zij met de doden. De fourageurs keerden onverrichterzake terug, geen graan, geen hooi was er te vinden, de sterfte onder de paarden nam toe en 's nachts zagen de Franse soldaten in de verte de gloed van brandende dorpen.In de nacht van 24 op 25 Augustus verliet Napoleon Smolensk. De gehele dag trok hij langs de verwoeste weg achter het Russische

140

leger aan. Aan weerszijden zag men in de verte dorpen en hooischelven branden. Op 26 Augustus was de keizer in Dorogoboezj, op de avond van 27 Augustus in Slawkowo, op 28 Augustus overnachtte hij in het huis van een landheer in Roebki, nog voor Wjazma.„Overal maaiden wij het onrijpe graan als voer voor de paarden en bijna overal troffen wij verwoesting en rokende puinhopen. Tot nu toe hadden wij in de huizen geen enkelen Rus aangetroffen en toen wij de omgeving van Wjazma naderden, werd het mij duidelijk, dat de vijand ons met opzet steeds dieper het land inlokte om ons te kunnen overrompelen en door honger en koude klein te krijgen. De branden vlamden niet slechts op langs de weg zelf van het grote leger, men zag hen aan alle kanten en op grote afstanden. Des nachts was de gehele horizon bedekt door een rode gloed," schrijft Pion, een artillerie-officier van het grote leger. Op de ochtend van de 29ste Augustus kwam Napoleon in Wjazma aan. Het Russische leger zette onafgebroken zijn terugtocht naar het Oosten voort. „Ikbevond mij hier in een vrij mooie stad," schreef Napoleon uit Wjazma aan Marie-Louise. „Er zijn hier 3o kerken, 15.000 inwoners en

veel winkels met wodka en andere voor het leger nuttige zaken." 82 In de nacht van i September verliet de Keizer Wjazma en kwam om twee uur 's nachts in Wjelisjtsjewo aan. Aan de hitte was een eind gekomen, het regende. „Het . is hier reeds herfst en geen zomer meer," schrijft de Keizer aan zijn vrouw. De regen sloeg het stof neer, de eindeloze weg viel het leger gemakkelijker.Vlekken, dorpen, hooi- en stroschelven, alle voorraden werden in die periode van de oorlog door het terugtrekkende Russische leger verbrand. Terzijde, op plaatsen, die wat verder van de hoofdweg verwijderd lagen, vonden de Fransen tot hun grote vreugde vee, huizen en mensen. Op 24 Augustus zag het legercorps van Eugène de Beauhajnais voorbij Smolensk in Pologoje „dit voor ons geheel ongewone schouwspel: weidend vee. Wij zagen dorpelingen, wij zagen huizen, die buiten het operatieterrein waren gebleven en bijgevolg intact." Officieren en soldaten werden naar de inboorlingen gestuurd om hun „in vredelievende bewoordingen, voedsel voor deze dag en enige stuks hoornvee te vragen." Alles liep naar wens en de soldaten „rustten goed uit". Maar dit was een uitzondering: al hadden de Russen geen tijd om zich zeer ver van de hoofdroute van hun terugtocht te verwijderen ten einde verafgelegen dorpen en voorraden te verbranden, daartegenover staat, dat ook de Fransen,

141

die het Russische leger achtervolgden en tot een beslissende veldslag trachtten te dwingen, geen tijd hadden om over grote afstanden te fourageren.Napoleon was zwijgzaam tijdens de mars van Smolensk naar het Oosten. Ook zijn gevolg zweeg, de maarschalken zwegen. Met wien moest hij spreken? Met Caulaincourt? Met vice-koning Eugène? Met Murat? Met Berthier? Met zijn geliefden vriend Duroc? Hij leidde hen naar Moskou en zij lieten hem duidelijk merken, dat naar hun mening Moskou de ondergang betekende. Allen spraken hem hierover. Alleen de trouwe Berthier zei het niet, maar hij dacht hetzelfde en Napoleon wist dat.„Leve de Keizer!" riep de oude garde elke keer, dat hij haar ontmoette. Deze mannen vroegen hem nooit iets, maar raad konden zij niet geven. Zij konden hem slechts hun leven geven telkens, wanneer hij daarom vroeg.

142(NB: 143,144: leeg of foto! Rkvos.)

HOOFDSTUK IV

VAN SMOLENSK NAAR BORODINOI

T OEN ALEXANDER I op 18 Juli te langen leste in Polotsk het leger verliet, vertrok met hem ook zijn omvangrijke gevolg, waaronder diezelfde A. S. Sjisjkow, die, naar wij zagen, zich geen geringe inspanning had getroost om den Tsaar uit het leger te verwijderen. Sjisjkow had den Tsaar overtuigd van de noodzakelijkheid om zich in Moskou, de oude hoofdstad, te vertonen, teneinde het volk te bezielen. Wij weten uit persoonlijke notities van Sjisjkow, die niet voor de druk bestemd waren, dat hij het in werkelijkheid niet van wezenlijk belang achtte, waarheen de Tsaar ging, als hij het leger maar verliet, want verderfelijker dan in het leger kon de aanwezigheid van Alexander Pawlowitsj nergens zijn. „Enige dagen geleden liep ik reeds met de gedachte rond, dat onze toestand misschien een heel ander aanzicht zou krijgen, wanneer de Keizer het leger zou verlaten en over Moskou naar

Petersburg zou terugkeren." Maar natuurlijk kon men dit den Tsaar niet ronduit zeggen, en Sjiskow zei dus, dat de Tsaar zich naar Moskou moest haasten, naar de oude, heilige hoofdstad, enz.Maar alles liep veel beter dan iemand had verwacht. Reeds op de avond van de 23ste Juli, vijf dagen na zijn vertrek uit het leger, kwam Alexander met zijn gevolg in Moskou aan. Hierbij bevond zich natuurlijk Araktsjejew. Deze had op de woorden van Sjisjkow en Balasjow, dat het vertrek van den Tsaar hèt middel was tot redding van het vaderland, letterlijk geantwoord: „Wat vaderland! Zeg mij: is de Keizer in gevaar, wanneer hij bij het leger blijft?" Voor Araktsjejew betekende het vertrek van den Keizer in de eerste plaats, dat hij daardoor zijn eigen huid in veiligheid kon brengen. Zijn lafheid en zijn wreedheid tegenover zijn soldaten hadden werkelijk pathologische afmetingen. Nu was hij voor korte

145

tijd tam geworden. Men moest het stukslaan van kaken, het uittrekken van snorren, het spitsroeden lopen „twaalf maal door duizend man" tot betere tijden opschorten.De schokkende berichten over den geduchten vijand, die alle tegenstand brak en regelrecht op Moskou aanrukte, hielden de hoofdstad reeds lang in angstige spanning. Het bezoek van Alexander verbeterde de stemming aanmerkelijk. Op 27 Juli vonden in het Kreml twee afzonderlijke vergaderingen plaats, een van de adel en een van de koopmansstand. De vertegenwoordigers van beide standen waren aangewezen,, niet gekozen. De koopmansstand van Moskou verklaarde zich bereid, het vaderland door geldelijke offers te hulp te komen - tot 10 millioen roebel - en nam dienovereenkomstige besluiten. De adel van het gouvernement Moskou besloot uit zijn lijfeigen boeren „tot 80.000" soldaten te recruteren en aan de schatkist drie millioen roebel te geven. Ook uit de kleine burgerij en de middenstand kwamen aanbiedingen binnen om soldaten te leveren. Bovendien namen afzonderlijke rijkaards en magnaten, zoals graaf Manonow, op. zich om voor eigen rekening gehele regi-menten te recruteren, in uniform te steken en te bewapenen. Uit het volk begon zich een landstorm te vormen. Het enthousiasme was geweldig. Geen angst, maar toorn was het overheersende gevoel. Ooggetuigen verklaren eenstemmig, dat in dit verschrikkelijke uur alle standen in een gevoel van eensgezindheid samensmolten. Liever dood dan onderworpen aan den indringer! Boeren, kleine burgers, kooplui, adel - allen wedijverden in hun bereidheid om met Napoleon een strijd tot het bittere einde aan te binden.Het is kenmerkend, dat officiële kringen het minst door dit algemene enthousiasme werden meegesleept. De opperbevelhebber in Moskou, Rostoptsjin, werd volgens zijn eigen mémoires in deze tijd door geheel andere vraagstukken beziggehouden. Het was hem ter ore. gekomen, dat sommige leden van de adel voornemens waren om den Keizer gedurende de zitting van de adelbijeenkomst in het Kreml te vragen, „hoe het met onze strijdkrachten stond, welke middelen tot verweer tot onze beschikking stonden," enz. ! Dit scheen Rostoptsjin uiteraard ongepast parlementarisme, gelijk alles, wat geen hoerageroep was. Hij haastte zich dan ook om de vraaglustigen te waarschuwen. „Het plan was driest, ongepast en gevaarlijk in de toenmalige omstandigheden. Wat de uitvoering betreft, daarover maakte ik mij niet de minste zorgen, daar ik wist, dat gemelde heren buitenshuis even bang waren als thuis dapper. Met opzet ver-

146

klaarde ik overal, dat ik hoopte den Keizer het schouwspel te mogen bieden van de samenkomst van een trouwe adel en dat het mij zeer zou smarten, indien een van die lieden, die door minder goede bedoelingen werden bezield, de rust zou verstoren en zich in tegenwoordigheid van zijn Vorst zou laten gaan, omdat een dergelijk persoon voor hij had kunnen uitspreken, zich op een zeer verre reis zou bevinden. En om mijn woorden

waarschijnlijker te maken, liet ik niet ver van het paleis twee met postpaarden bespannen rij-tuigen postvatten en daarbij twee in koeriersuniform geklede politieofficieren de wacht houden. Wanneer een nieuwsgierige vroeg, voor wien die rijtuigen bestemd waren, kreeg hij ten antwoord: ,,Voor degenen, die bevel krijgen om te gaan." Deze antwoorden en het gerucht over het verschijnen van de rijtuigen drongen tot de vergadering door, en de opsnijders spraken gedurende de gehele zitting geen woord en gedroegen zich, zoals gehoorzamen kinderen betaamt." Zo had Rostoptsjin, volgens zijn eigen woorden, zijn maat-regelen genomen tegen eventuele interpellaties.Daarentegen had de regering in het geheel geen maatregelen genomen voor onmiddellijke vorming van een landstorm, die geleidelijk-aan de verliezen van het leger moest aanvullen. Het was niet gemakkelijk, deze landstorm aan wapenen te helpen.Reeds toen Alexander het leger verlaten had en in Moskou vertoefde, was hij tot de overtuiging gekomen, dat er in Rusland geen middelen waren, de Moskouse landstorm van wapenen te voorzien. En niet alleen de Tsaar, maar ook de minister van oorlog, Barclay, zag geen uitweg. „De prestaties van Moskou zijn schitterend, dit gouvernement heeft mij 80 duizend man ter beschikking gesteld. De moeilijkheid is, hoe ze te bewapenen, omdat wij, tot mijn uiterste verbazing, geen geweren meer hebben, terwijl u in Wilna, geloof ik, dacht, dat wij ruim voorzien waren van deze wapenen. Ondertussen zal ik een grote cavalerie formeren, gewapend met pieken. Ik zal ook pieken aan de infanterie laten geven, zolang wij nog geen geweren hebben." Deze onaangename onthulling deed Alexander Barclay in een brief uit Moskou van 26 Juli.Het tekort aan geweren was zo groot, dat in diezelfde maand Juli van het jaar 1812 van hogerhand bevolen werd, de door de adel van Wologda aangeboden landstorm - 6 man van iedere 100 zielen - niet te laten opkomen, maar in plaats daarvan uit het hele gouvernement Wologda slechts 500 man jagers met hun jachtgeweren te sturen.

147

Over het algemeen; bewapende men de landstorm zo goed en zo kwaad als het ging. De gouverneur van Nieuw-Rusland, de hertog van Richelieu, deelde aan den minister van politie op 26 Juli 1812 mede: „Men moet de landstormmannen maar bewapenen met wat men heeft."De mensen, die uitgezonden werden om te vechten tegen het leger van Napoleon, met pieken te bewapenen, stond gelijk met hen in het geheel niet te bewapenen. Aanvankelijk was bevolen om de landstorm op te roepen in zes gouvernementen, nl. Twerj, Jaroslawlj, 12 duizend man in ieder, Wladimir, Rjazanj, Kaloega en Toela, 15 duizend man in ieder van deze laatste vier gouvernementen. Samen vormde dit 84 duizend man, en het Moskouse gou-vernement leverde er 32 duizend. Zodoende bracht men alvast een landstorm van 116 duizend man bijeen; maar geweren ontbraken vooralsnog. „Ik had verzamelplaatsen aangewezen," zegt Rostoptsjin in zijn mémoires, „en in 24 dagen was deze landstorm verza-meld, gesplitst in afdelingen en in uniform gestoken, maar omdat er niet voldoende geweren waren, werden ze bewapend met pieken, die hunzelf geen nut en den vijand geen schade brachten."

IIIn de nacht van de 30ste Juli vertrok de Tsaar uit Moskou en begaf zich naar Petersburg, waar hij de derde Augustus aankwam.Onaangename berichten bereikten hem de eerstkomende dagen. Tegenover het volk kon men op alle mogelijke manieren enthousiast doen over de overwinning van Wittgenstein op Oudinot en verzwijgen, dat de volgende dag deze overwinning teniet werd gedaan door de

nederlaag en de dood van Koelnjew. Tegenover het volk kon men de nadruk leggen op de successen van generaal Tormasow, behaald op generaal Reynier, aan het Zuidelijk front, maar Alexander wist, dat na dit succes een volkomen stilstand in de operaties was gevolgd, omdat Tormasow niet de kundigheid en energie bezat, zijn succes uit te buiten. Weliswaar was het een troost, dat de Oostenrijkse bondgenoten van Napoleon kennelijk een dubbele rol speelden, en dat Schwarzenberg klaarblijkelijk Tormasow helemaal niet in ernst wilde bedreigen, maar in ieder geval was het belangrijkste feit de opmars van Napoleon van Witebsk naar Smolensk.De paniekstemming onder de aristocratie, onder de hofhouding

148

en in de keizerlijke familie groeide niet met de dag, maar met het uur. De eerste, nog onzekere, vage geruchten over de val van Smolensk maakten het nog erger. Jermolow, Bagration en Bennigsen verkondigden luide, dat, als de leiding in dezelfde handen bleef, Moskou verloren was. Maar wien kon men benoemen in plaats van Barclay? De vrees werd zo groot, dat men den Tsaar openlijk de hele waarheid begon te vertellen, met veronachtzaming van de étiquette. En hoewel zijn eigen zuster het meest aan het woord was, en nog wel in het Frans, bracht hem dit geen verlichting. „Om 's hemels wil," bezwoer Jekaterina Pawlowna haar broer, „neem niet het commando op je, want het is nodig, dat wij zonder tijdverlies een aanvoerder krijgen, in wien het leger vertrouwen heeft, maar in dit opzicht kun jij helemaal geen vertrouwen inboezemen. Bovendien als jouw persoonlijk optreden een mislukking werd, zou dat een onoverkomelijke ramp betekenen met het oog op de gevoelens, die zouden worden opgewekt." Ondertussen kwamen er uit het leger zulke berichten binnen, dat het onmogelijk werd nog langer de beslissing in zake de kwestie van het oppercommando uit te stellen.Barclay als opperbevelhebber te handhaven werd na de val van Smolensk eenvoudigweg onmogelijk. In Dorogoboezj verschenen alle corpscommandanten bij den kroonprins Konstantin en lichtten hem in over de slechte toestand van het leger, over de ongelijke strijd, „vooral als Barclay de Tolly het leger blijft aanvoeren." Hierna verscheen Konstantin, die nooit uitgeblonken had door buitengewone dapperheid, bij Barclay en verzocht om een paspoort om het leger te verlaten. Barclay trachtte Konstantin van zijn voornemen af te brengen, maar deze vertrok toch, omdat hij, volgens zijn zeggen, goed op de hoogte was van de situatie eh naar Petersburg wilde gaan om zijn broer te overreden vrede te sluiten.Natuurlijk werd het vertrek van Konstantin onmiddellijk gebruikt als argument tegen Barclay. De zaak werd zo verdraaid: men zei, dat Barclay den kroonprins uit het leger had ,,weggestuurd", en dat „Konstantin geen blaam trof, ondanks zijn laakbaar gedrag (sa conduite fautive), omdat, naar men zeide, de generaal hem had willen verwijderen wegens het feit, dat hij hardop de waarheid placht te zeggen." Maar de meeste schade ondervond Barclay van de verbeten strijd, die Bagration tegen hem voerde, en die buitengewoon scherpe vormen aannam.

149

De verhouding tussen Bagration en Barclay werd na de val van Smolensk iedere dag, dat men terugtrok, meer gespannen. Bagration begon zich inderdaad tegenover Barclay te gedragen als tegenover iemand, die verdacht wordt van vetraad. Ten slotte ontving Bagration de 28e Augustus een keizerlijk schrijven naar aanleiding van de benoeming van Koetoezow in plaats van Barclay. Op dezelfde dag schreef hij na zijn aankomst in Maximowka de volgende brief aan Barclay, die zich eveneens daar bevond, maar met wien vorst Bagration liever schriftelijk dan mondeling in verbinding trad: „Hooggeachte Heer Michail Bogdanowitsj! Volgens mijn mening is de positie, die we hier betrokken hebben, waardeloos,

maar het ergste is, dat er geen water is. Het is jammer van de mensen en de paarden. We moeten proberen Gzjatsk te bereiken. Maar het allerbeste is, dat we ons daar bij Miloradowitsj aansluiten en eindelijk eens behoorlijk slag leveren. Het is jammer, dat u ons tot hier heeft laten terugtrekken en dat de vijand zo dicht is genaderd. Het was beter geweest, als men gisteren had nagedacht en regelrecht naar Gzjatsk was opgerukt; nu zitten we hier zonder water en zonder stellingen-, de arme mensen mopperen, dat ze niet kunnen drinken en geen pap kunnen koken. Ik geloof, dat we zonder dralen verder moeten trekken, de achterhoede met infanterie versterken en verder dan Gzjatsk geen duimbreed wijken. In die plaats kan de nieuwe opperbevelhebber het commando overnemen. Dat is mijn mening; overigens, doe, zoals ge wilt. Ik zend u het plan terug, dat verkeerd is opgesteld, omdat het te haastig is gedaan. Met oprechte hoogachting, uw onderdanige dienaar vorst Bagration." Bagration kon zo slecht zijn haat bedwingen, dat hij al met leedvermaak tegen Barclay sprak over zijn ontslag als over iets vanzelfsprekends, dat gelukkig al achter de rug was. „ ... U ons heeft laten terugtrekken . . .", „Het plan is verkeerd opgesteld ...." Barclay wist ook zonder deze uitdrukkingen wel, hoe Bagration over hem dacht.Tegelijkertijd zond Bagration zeer demonstratief den onder hem dienenden kolonel Leser, als verdacht van spionnage, uit het leger. Uit een eigenlijk zeer vaag en, zoals gewoonlijk bij Bagration, niet door stijl uitmuntend begeleidend schrijven aan Rostoptsjin kan men het volgende opmaken: Barclay had dezen Leser dienst laten nemen in het leger van Bagration, om hem rapport te laten uitbrengen over Bagration, en Bagration veronderstelde, dat deze Leser tevens spionnendiensten vervulde ten gunste van de Fransen: „Deze spion, kolonel Leser, bevond zich in het mij toevertrouwde leger volgens

150

beschikking van den minister van oorlog voor het vervullen van politiediensten .... Ten slotte blijkt, dat deze heer Leser ons meer schade dan nut brengt, waarom ik het noodzakelijk heb geacht hem onmiddellijk naar Uwe Doorluchtigheid te sturen met het onderdanige verzoek hem voortdurend in het oog te laten houden en hem geen enkele gelegenheid te geven te corresponderen met zijn familieleden of met wien dan ook." Deze hele geschiedenis met Leser eindigde pas drie dagen na het ontslag van Barclay, maar was al begonnen, toen Barclay nog het opperbevel voerde.De 17de Augustus bracht vorst Wolkonski Alexander een brief van graaf Sjoewalow, die al de 12de Augustus geschreven was, d.w.z. vóór de val van Smolensk. De brief was uiterst alarmerend en neerslachtig: „Als Uwe Majesteit niet één opperbevelhebber aanstelt over beide legers, dan bezweer ik U bij mijn eer en geweten, dat er grote kans bestaat, dat alles reddeloos verloren is .... Het leger is zo ontevreden, dat zelfs de gemene soldaat mort; het leger koestert in het geheel geen vertrouwen in zijn bevelhebber .... De voedselvoorziening is uiterst slecht georganiseerd, voor de soldaten is er vaak geen brood, de paarden van de cavalerie staan dagen lang zonder haver; de schuld hiervan ligt uitsluitend bij den opperbevelhebber, die de marsen dikwijls zo slecht regelt, dat de hoofdintendant machteloos staat. Generaal Barclay en vorst Bagration verdragen elkaar zeer slecht, de laatste is met recht ontevreden. Er wordt geplunderd met de grootste brutaliteit ... De vijand legt rustig beslag op de oogst, zodat zijn voedselpositie verzekerd is." Jermolow is wel bekwaam, maar onder een dergelijken opperbevelhebber kan hij niets uitrichten: „Er is een andere opperbevelhebber nodig, en wel één over beide legers en het is gewenst, dat Uwe Majesteit dien zonder een enkele minuut te verliezen aanstelt, want anders is Rusland verloren." Alexander stemde toe. Dezelfde dag nog - dus de 17de Augustus - kwam een comité bijeen, dat op last van Alexander uit de volgende personen was samengesteld: den voorzitter van de Staatsraad Saltykow, generaal Wjazmitinow, Lopoechin, Kotsjoebej, Balasjow en Araktsjejew. Na bestudering van de rapporten, zowel van Barclay zelf als van Bagration en

anderen, ging het comité over tot bespreking van de kwestie in zake den nieuwen opperbevel-hebber. Het was een netelige kwestie.Niet alleen in de adelskringen van beide hoofdsteden, maar ook

151

in het leger en zelfs onder de gewone soldaten had, men allang de naam Koetoezow geopperd. Maar alle leden van het comité wisten, dat de Tsaar Koetoezow niet kon uitstaan en Koetoezow van zijn kant den Tsaar niet. Van 's avonds zeven uur tot half elf aarzelden deze hovelingen den Keizer deze onvermijdelijke pil te doen slikken. Ten slotte beten zij door. Zij verkeerden in zulk een opwinding, dat het protocol er niet geheel zonder fouten afkwam. Overigens maakten de leden van het comité, Balasjow en graaf Kotsjoebej uitgezonderd, zich ook in rustige stemming niet schuldig aan overdreven nauwkeurigheid ten aanzien van de Russische grammatica. Het gedeelte van het protocol, waarin het besluit vervat was, luidde als volgt: „Na dit alles overwegend, dat de benoeming van een algemeen opperbevelhebber gegrond moet zijn: ten eerste op zijn geleverde militaire prestaties, op zijn bijzondere talenten, op het vertrouwen, dat hij inboezemt, en op het aantal dienstjaren, waarom men eenstemmig tot het besluit gekomen is voor deze verkiezing voor te stellen den generaal der infanterie, vorst Koetoezow". Overigens wist Alexander van te voren al, dat het zo zou gaan en had hij er zich al bij voorbaat bij neergelegd. Hij bekrachtigde het besluit van het comité op de dag, dat de berichten binnenkwamen over de gevechten bij Smolensk en over de terugtocht van Barclay.In Juli al was Koetoezow door de adel onder luide en demonstratieve toejuichingen gekozen tot aanvoerder van de Petersburgse landstorm. „Ondertussen riepen allen als uit één mond, dat zijn plaats niet hier was, dat hij niet de boeren van het Petersburgse gouvernement moest aanvoeren, maar het leger, dat Barclay spaarde, zodat Rusland werd prijsgegeven aan den vijand ... De naam Barclay werd gehaat, geen enkele rechtgeaarde Rus kon hem zonder woede uitspreken; sommigen noemden hem een verrader, anderen een gek of een domoor, maar allen waren het er over eens, dat hij ons te gronde richtte en Rusland liet capituleren." Zo was de stemming onder de adel in Augustus van het jaar 1812.Alexander motiveerde zijn gedragslijn betreffende de ingewikkelde kwestie van de onmiddellijke benoeming van een nieuwen opperbevelhebber als volgt. Hij constateerde een algemene stemming van verbittering tegen Barclay en erkende, dat dit gevoel op goede gronden berustte, want naar zijn mening legde de minister besluiteloosheid aan de dag en „ordeloosheid in het beleid van zijn zaken", en bovendien namen de geschillen tussen Barclay en Bagration een

152

steeds heftiger karakter aan. Daarom, zo deelde de Tsaar zijn zuster mee, had „het kleine comité" het voorstel gedaan een nieuwen opperbevelhebber te kiezen. Het comité had besloten Koetoezow te kiezen. Hij moest deze candidatuur wel bekrachtigen, want „over het algemeen is Koetoezow zeer populair bij het volk, zowel hier (in Petersburg), als in Moskou."

IIIMichail Ilarionowitsj Goljenisjtsjew-Koetoezow was op dit ogenblik zeven en zestig jaar oud en hij zou nog precies negen maanden leven. In deze maanden viel het hem te beurt, dat voor altijd zijn naam verbonden werd met een van de grootste gebeurtenissen zowel in de geschiedenis van Rusland als in de wereldgeschiedenis, waardoor men zich hem zou blijven herinneren als een echten vertegenwoordiger van het Russische volk op het meest kritieke moment van Ruslands bestaan.

Aan het hof, onder de aristocratie, was Koetoezow, hoewel hij tot een oud adellijk geslacht behoorde, toch altijd een vreemde geweest en het was zelfs zo, dat als het niet een alom bekend feit was geweest, dat de Tsaar hem niet kon uitstaan, mensen als Worontsow, Sjeremetjew, Wolkonski of Stroganow hem óók nooit ten volle als den hunne zouden erkend hebben. Een groot generaal was hij reeds ten tijde van Roemjantsew en Soeworow. Twee maal was hij zwaar gewond en had in de ware zin des woords zijn leven aan een zijden draadje gehangen. Een Turkse kogel had één oog van hem weggevaagd in de slag bij Aloesjta, toen hij nog maar 29 jaar oud was. Soeworow was enthousiast over zijn houding bij de bestorming van Izmail, hij noemde hem zijn rechterhand en stelde hem meteen aan als commandant van Izmail. In het jaar 1805 beschouwde Koetoezow zich als opperbevelhebber van de Oostenrijkse en Russische strijdkrachten en verzette hij zich met alle macht tegen de wens van Alexander om een grote slag tegen Napoleon te leveren. De slag bij Austerlitz werd geleverd en verloren. Van die tijd af was Koetoezow helemaal uit de gunst bij Alexander, en toen men eens in zijn tegenwoordigheid Koetoezow verdedigde met het argument, dat Koetoezow toch getracht had den Tsaar te weerhouden van het leveren van de slag bij Austerlitz, had Alexander niet weinig giftig gezegd: „Te weinig heeft hij getracht mij er van af te houden."Koetoezow was heel verstandig, heel listig en scherpzinnig. Tot

153

tweemaal toe had hij gezegd, dat Napoleon de Russen en Oostenrijkers zou verslaan, als men slag met hem zou leveren. Men luisterde niet naar hem, de Tsaar wilde liever zijn ondergang tegemoet gaan, - en Koetoezow deed er het zwijgen toe. Koetoezow verstond tegelijkertijd de kunst een handig hoveling te zijn, was uitstekend op de hoogte van militaire en andere intriges, stelde hoge prijs op macht, eer, luister en successen. Hij was niet alleen niet gesteld op Alexandet Pawlowitsj, maar had ook in 't geheel geen achting voor hem. Zijn vaderlandsliefde was ongetwijfeld zeer groot, en werd nog vuriger in het jaar 18 12. Zijn capaciteiten als strateeg waren buiten kijf en algemeen erkend. Tegelijk was hij ook een opmerkelijk diplomaat en bewees enige malen op dit gebied uiterst waardevolle diensten. Soeworow schatte hem veel hoger dan zijn andere strijdmakkers. „Hij is listig, listig! En verstandig! Niemand kan hem om de tuin leiden." Maar niet alleen slimheid en verstand waardeerde in hem zijn beroemde superieur. Juist op grond van Soeworow's rapport schreef Katherina II aan Koetoezow de 25ste Maart van het jaar 1791 over zijn „geweldige dapperheid bij de inneming van de stad en de vesting Izmail, waarbij u nieuwe staaltjes van tactiek en onverschrokkenheid hebt geleverd, onder krachtig vijandelijk vuur alle moeilijkheden hebt overwonnen, de wal hebt beklommen, het bolwerk overmeesterd, en toen de sterke vijand u dwong halt te houden, als een voorbeeld van dapperheid, geen duimbreed geweken zijt, den machtigen vijand overwonnen hebt, U stevig in de vesting genesteld hebt en niet opgehouden hebt den vijand slagen toe te brengen." De geweldige strategische capaciteiten, de persoonlijke, onverwoestbare, rustige dapperheid, de rijke ervaring op commandoposten, de reusachtige populariteit van Koetoezow onder het volk en in het leger, - dit alles verschafte den ouden generaal een geheel bijzondere positie op dit kritieke moment.Natuurlijk was Koetoezow zeer listig en kundig in het spelen met mensen, wanneer hij dit nodig achtte en degenen, die in zijn naaste omgeving leefden, doorzagen dat heel goed. „Men kan zeggen, dat Koetoezow niet sprak, maar speelde met de taal: het was een tweede Mozart of Rossini, die het gehoor betoverde met het spel van zijn conversatie. Niemand kon beter dan hij den één aan het spreken krijgen en bij den ander een bepaald gevoel opwekken en niemand was scherpzinniger dan hij in het vleien en beetnemen van dengene, dien hij besloten had te bedriegen of in zijn netten te verstrikken."

154

Deze „uiterst scherpzinnige politicus" hield er niet van roem met iemand te delen. „Dengene, dien hij er van verdacht, deel te hebben aan zijn roem, deed hij even onmerkbaar verdwijnen als wanneer een worm een struikje opvreet," - zo oordeelt over hem een man, die hem in 18 12 dagelijks zag en door de dienst voortdurend in contact met hem stond: generaal Majewski. „Men moest het goede moment uitkiezen om hem er toe te bewegen te luisteren en iets te ondertekenen. Zo traag was hij met de behandeling van zaken en met' het zetten van zijn handtekening in alledaagse gevallen." Maar daarbij is het een feit, dat in buitengewone gevallen Koetoezow altijd op zijn post was. Soeworow vond hem op zijn post in de nacht van de stormaanval op Izmail; het Russische volk vond hem op zijn post, toen in het jaar 18 12 buitengewone gebeurtenissen plaats vonden.Alleen zijn verwijfdheid, luiheid en sluwheid vielen dien mensen op, die zich niet wilden of eenvoudig niet konden verdiepen in een ontleding van de zeer ingewikkelde natuur, het grote vernuft en de reusachtige talenten op militair gebied van Koetoezow, Hoe kon, bijvoorbeeld, de vrolijke, lichtzinnige Fransman Langeron Koetoezow begrijpen? „Koetoezow is vertrokken," schrijft Langeron aan Worontsow uit Boekarest aan de vooravond van Napoleon's inval in Rusland, „hij ontroerde ons bij zijn vertrek. Hij was heel vriendelijk en zeer ontdaan. Moge God hem de maarschalkstaf, een rustig leven en dertig vrouwen geven, maar laat Hij hem niet het leger toevertrouwen." Langeron begreep niet de reusachtige verdienste, die Koetoezow Rusland pas bewezen had door het sluiten van de vrede met de Turken, die Napoleon uit alle macht opstookte, geen vrede te sluiten, en nog minder kon deze Franse emigrant en baantjesjager begrijpen en voorzien, welk een rol Koetoezow toebedacht was bij het losbarsten van het vreselijke onweer, dat zich van het Westen uit boven Rusland samenpakte. Maar Langeron was lang niet de enige, die zulk een mening had over Koetoezow. En toch richtten velen, die voordien Koetoezow hielden voor een vos in hof-kledij en voor een ouden sater, in wanhoop hun blik op hem in de zomer van het jaar 1812, en verwachtten van hem, enkel en alleen van hem, redding.Niet alleen in de brede kringen van de adel en de koopmansstand had men vertrouwen in het vernuft en de vindingrijkheid van Koetoezow. Zijn populariteit was ook in het leger reusachtig. Natuurlijk was dit niet het bijna bijgelovige gevoel, dat de soldaten koes-

155

terden voor Soeworow; immers Koetoezow's manier van omgang met de soldaten was heel anders. Soeworow, de legendarische held, de tovenaar, die elk ogenblik zijn hoofd blootstelde aan de kogels en die de gek stak met de kartetsen, die hem „toch niet kregen", Soeworow, die altijd en op iedereen de overwinning behaalde, werd verafgood door zijn soldaten. De veldmaarschalk, die enkel in z'n hemd door het kamp loopt, zijn soldaten uitdaagt tot een bokspartij, die op zeventigjarige leeftijd weigert een warme jas aan te trekken, zolang men zijn soldaten geen winterkleding stuurt - deze Soeworow moest natuurlijk in het hart van den soldaat een heelbijzondere plaats innemen. Koetoezow streefde er niet naar zulk een plaats in te nemen, maar de glans van Soeworows roem rustte op hem, zoals die ook op Bagration rustte; het weggeschoten oog herinnerde er aan, waarom Soeworow van Koetoezow hield en bovendien kon Koetoezow eenvoudig en openhartig met de soldaten spreken. Het voorkomen en de vertrouwelijke manieren van Soeworow, die de sympathie opwekten van de soldaten, hadden helemaal geen overeenkomst met den ouden, vervallen, zwaarlijvigen veldmaarschalk Koetoezow. In gesprek met een soldaat was hij dezelfde ongekunstelde, eenvoudige, echt Russische mens als de soldaat zelf, een hartelijke en welwillende oude heer: men hield van hem en had vertrouwen in hem bij het leger, zoals

in geen ander na de dood van Soeworow. Van Bagration hield men ook, maar dat was anders: zwijgzaam, echt Oosters gesloten en tegelijk in staat tot sterke gevoelens en de meest stormachtige uitbarstingen, een held op het slagveld, die niet voor Soeworow onderdeed in persoonlijke dapperheid, genoot Bagration toch nooit zo'n algemene populariteit als Koetoezow, was niet zozeer „de hunne" voor de soldaten als Koetoezow, hoewel zijn onmiddellijke omgeving - zowel de officieren als de soldaten - en de regimenten, die Bagration van nabij kenden, van hem hielden en hem achting toedroegen op de meest oprechte en vurige wijze.Toen Koetoezow in Tsarjewo-Zajmisjtsje verscheen, benoemde hij dadelijk Barclay tot bevelhebber van het deel van het leger, waar over Barclay voor Smolensk het bevel had gehad, en Bagration tot aanvoerder van hetzelfde leger, dat hij tot dusver had aangevoerd.Koetoezow was zich er heel goed van bewust, met welk een geweldenaar hij te maken had, en wij hebben daarvoor vele bewijzen.„Een andere maal veroorloofde Danilewski zich enige gedurfde uitdrukkingen over Napoleon. De veldmaarschalk (Koetoezow) on-

156

derbrak de lezing en merkte streng op: „Jonge man, wie gaf jou het recht te spotten met één der grootste mannen? Streep die ongepaste scheldwoorden door!" Dit is kenmerkend voor de verhouding van Koetoezow tot zijn tegenstander.En toch gaf hij de hoop niet op de overwinning te behalen op Napoleon, en hem zo al niet te verslaan, dan toch te slim af te zijn; hem te overweldigen met gebruikmaking van alles - zowel van tijd als van ruimte. Dat wilde natuurlijk niet zeggen, dat hij zich onthield van actieve strijd op het slagveld tegen Napoleon. Maar hij wilde deze strijd voeren met zo min mogelijk verliezen aan Russische zijde.Hoe meer wij ons verdiepen in de ontleding van Koetoezows woorden en daden, des te duidelijker wordt het ons, dat hij nog minder dan Barclay vóór hem, aanstuurde op een beslissende slag tegen Napoleon bij Moskou, evenmin als hij heeft aangestuurd op een van de slagen, die plaats vonden na de val van Moskou, namelijk die bij Taroetino, Malojaroslawjets, Krasnyj en de Berezina. Barclay was wel eens radeloos, zag geen uitweg en sprak er van tot de aanval over te gaan. Koetoezow, wiens reputatie en gezag onverge-lijkelijk veel groter waren, gedroeg zich rustiger dan zijn voorgangers en voerde consequent zijn idee van de „gouden brug" voor Napoleon uit, d.w.z. de verdrijving van Napoleon uit Rusland zonder overbodig bloedvergieten. Uiteindelijk leidde deze tactiek tot de uitroeiing van het binnengevallen leger. Stelselmatig volvoerde hij zijn plan. Hij begon met de geniale mars naar Taroetino en vervolgde met een parallelmars op de flank van Napoleon, totdat de vijand uit Rusland verdreven was. En toch was zijn positie, zowel voor als na de slag bij Borodino, moeilijk en moest hij veel met list bereiken.Niemand, ook hij zelf niet, mocht Moskou overgeven zonder slag te leveren. Dat wist hij heel goed, en met deze verplichting aanvaardde hij ook het opperbevel over het grote leger. „Koetoezow zou zeker geen slag bij Borodino geleverd hebben, waarvan hij, naar het schijnt, geen overwinning verwachtte, als niet de stem van het hof, van het leger, van geheel Rusland hem hiertoe had gedwongen. Men moet veronderstellen, dat hij deze slag beschouwde als een onver mijdelijk kwaad. Hij kende de Russen en wist met hen om te gaan," zo spreekt Clausewitz, die Koetoezow niet mocht, maar veel van zijn gedachten raadde, hoewel hij hem, tot het eind toe, nooit helemaal kon begrijpen.

157

Toen de 29ste Augustus het terugtrekkende Russische leger aankwam in Tsarjewo-Zajmisjtsje en daar vernam, dat Alexander Barclay vervangen had en vorst Koetoezow

benoemd had tot opperbevelhebber, was Barclay door deze daad geschokt en vernederd.„Als ik geleid werd door blinde, dwaze eerzucht, dan zou Uwe Keizerlijke Majesteit misschien rapporten over veldslagen ontvangen en desondanks zou de vijand zich voor de muren van Moskou bevinden, zonder dat hij op zijn weg voldoende strijdkrachten ontmoette, die in staat waren hem tegenstand te bieden," schreef Barclay aan den Tsaar. Barclay had vóór Tsjarjewo-Zajmisjtsje een ononderbroken reeks van beledigingen .te verduren gehad en nu kwam plotseling een nieuwe vreselijke krenking, deze onverwachte slag in Tsarjewo-Zajmisjtsje. Negen dagen na zijn ontslag, een dag na Borodino, zei Barclay tegen Jermolow: „Gisteren zocht ik de dood, maar vond hem niet." Na het noteren van deze woorden voegt Jermolow er aan toe: „Daar ik vaak gelegenheid had zijn sterke karakter en zijn buitengewoon geduld te leren kennen, zag ik met verbazing, dat hij tranen in de ogen had, die hij probeerde te verbergen. Zijn droefheid moet wel diep zijn." Koetoezow bevond zich in een uiterst moeilijke situatie. Zijn ontvangst in het leger, de mislezing, de wonderdoende Moeder Gods van Smolensk, zijn woorden „Hoe zou men met deze flinke jonge kerels terugtrekken?" en zo voorts - dit alles vormde een tegenstelling tot zijn bevel om onmiddellijk van Tsarjewo-Zajmisjtsje terug te trekken naar Gzjatsk en verder. Aan de ene kant: „Moskou wil nog niet zeggen Rusland", en „Liever Moskou verliezen dan het leger en Rusland," enz. - maar aan de andere kant een reeks van verbazingwekkende feiten, die een schreeuwende tegenstelling vormen: „Het is mijn oprechte bedoeling Moskou te redden," verklaart hij aan Tormasow. Als hij zojuist met het leger Gzjatsk is binnengetrokken en reeds het bevel tot verdere terugtocht heeft gegeven, schrijft hij aan Rostoptsjin, die in vreselijke onrust en opwinding verkeert en antwoord wil hebben op de vraag, welk lot Moskou te wachten staat: „De kwestie is nog niet beslist, of men het leger of Moskou moet opgeven. Naar mijn mening betekent het verlies van Moskou het. verlies van Rusland." Dit schreef hij vóór de slag bij Borodino. Maar na de slag bij Borodino zien wij enerzijds, hoe Koetoezow de krijgsraad te Fili afbreekt met de woorden: „Ik geef het bevel tot de terugtocht" - dat wil zeggen: ik beveel Moskou over te geven aan den vijand - maar anderzijds, hoe hij in dezelfde plaats Fili, nog

158

diezelfde dag, maar voordat de conferentie plaats had, Jermolow bij de hand nam en de pols voelde, toen deze de opmerking maakte, dat het onmogelijk was zich op deze stellingen te handhaven (en dat het, vanzelfsprekend, noodzakelijk was zich achter Moskou terug te trekken en de stad over te geven), waarbij hij, zoals Jermolow schrijft, zei: „Ben je wel gezond?" - Dat wil zeggen, dat hij alleen al de gedachte aan de overgave van Moskou zonder een nieuwe slag te leveren, als dwaasheid beschouwde. In één woord, tot op de laatste minuut kon niemand met enige mogelijkheid begrijpen, wat Koetoezow eigenlijk van plan was.Maar uit al zijn daden bleek, dat zo het dan onmogelijk was Moskou zonder slag prijs te geven, hij in elk geval niet bereid was een tweede slag te leveren, wat hij ook niet gedaan heeft. Hij sprak zichzelf voortdurend tegen, maar deed dit met de bedoeling de soldaten vóór alles te tonen, dat hij voor niets ter wereld Moskou wilde prijsgeven, en zo bij het op het laatste ogenblik toch deed, dan uitsluitend onder de druk van geheel onverwachte, onoverko-melijke moeilijkheden. En hij bereikte zijn doel. Het vertrouwen van het leger in Koetoezow was, voor zover men kan opmaken uit de eenstemmige verklaringen van getuigen, na de overgave van Moskou in het geheel niet geschokt. Toen hij bij zijn aankomst in Mamonowo op 12 September de dagorder uitgaf: „Het is iederen aanvoerder bekend, dat het Russische leger een beslissende slag moet leveren bij de muren van Moskou," toen bracht hij natuurlijk met opzet het leger op een dwaalspoor wat betreft zijn plannen. Reeds op 13 September in Fili, toen hij de pols van Jermolow voelde, wist hij zeker, dat hij de volgende dag, de 14de September, door Moskou zou trekken, en dat de dag daarop de Franse cavalerie de stad zou

binnenrukken. Al zijn woorden, gedragingen en dagorders waren propagandawapenen, die een schitterend bewijs zijn van zijn handigheid. Ja, hij was geen Duitser, hij was geen verrader als Barclay, hij was een Rus en wilde voor niets ter wereld terugtrekken, maar wat kan men doen, als het Gods wil is? En meer had Koetoezow niet nodig, dan dat overal juist deze gevolgtrekking gemaakt werd .... En in de krijgsraad in Fili, waar de beslissing viel over het lot van Moskou, stond Koetoezow zelfs aan Barclay als eerste toe een rede uit te spreken over de noodzakelijkheid Moskou prijs te geven, en toen Barclay zei: „Het bezetten van Moskou is het begin van de ondergang van Napoleon," sloot Koetoezow zich slechts bij deze woorden aan.

159

IV

De stemming onder het volk en vooral onder de boeren, de stemming in het leger, zowel onder de soldaten als onder de leiding, was van dien aard, dat zo Koetoezow zich al met succes tegen eeri tweede, beslissende slag wist te verzetten, het toch eenvoudig onmogelijk voor hem was om in het geheel geen slag te leveren. „Hij, die zou voorstellen Moskou zonder slag of stoot over te geven, zou ongetwijfeld in de ogen van het hele volk doorgaan voor een verrader," zo luidt een van de vele getuigenissen over de stemming in het leger en onder het volk op het ogenblik van Koetoezow's aankomst in het leger.Toen het terugtrekkende Russische leger op weg was van Gzjatsk naar Mozjajsk, sloten zich daar als hulptroepen bij aan ongeveer 15 duizend man onder bevel van Miloradowitsj en 10 duizend man van de Moskouse landstorm onder bevel van graaf Markow. Toen Koetoezow deze versterking aangekregen had, besloot hij eindelijk halt te houden en slag te leveren.De teerling was geworpen. Het Russische leger hield halt en keerde zijn front naar den oprukkenden Napoleon.Koetoezow had te kampen met grote moeilijkheden. Roofzuchtige intendanten gaven het leger gewoonweg prijs aan de hongerdood; ze hadden nagenoeg alle voor proviand uitgetrokken gelden gestolen en schoven het gebrek aan beschuit op de activiteit van den vijand.De intendance was in het Russische leger in de dagen vóór Borodino en gedurende het terugtrekken van Borodino naar Moskou slecht geregeld. Het was onbegrijpelijk, waarvan de soldaten leefden; de officieren en generaals, die geld hadden, waren verzadigd, maar die geen geld hadden, leden honger net als de soldaten. „Onze generaal Miloradowitsj heeft zelf geen enkele cent en het komt vaak voor, dat hij na zware inspanningen iets te eten vraagt. Maar aangezien wij meestal niets hebben, gaat hij naar bed en slaapt zonder verwijten of gemopper met een lege maag in."Zo moest tijdens de veldtocht Miloradowitsj honger lijden, hij, die toch in rang gelijk stond met Barclay de Tolly, en opvolger van Bagration werd als bevelhebber van diens leger na de slag bij Borodino.Koetoezow, de nieuwe opperbevelhebber, nadert met zijn leger al het klooster van Kolotsk, over drie dagen zal de slag bij Sjewardino en over vijf dagen de slag bij Borodino plaats vinden; de soldaten

160

hebben honger, het leger heeft niets te eten. Koetoezow is genoodzaakt te smeken dat men uit Moskou voedsel stuurt, en tracht Rostoptsjin te bewegen, den soldaten iets eetbaars te doen toekomen, omdat alle successen door gebrek aan voedsel teniet kunnen worden gedaan. Iedere dag sneuvelen er honderden en nog eens honderden paarden in het Franse leger, maar ook in het Russische leger was de toestand in dat opzicht hopeloos vóór en na de slag bij

Borodino: „Wij blijven terugtrekken, zonder te weten waarom, we verliezen mensen bij de gevechten van de achterhoede en richten onze cavalerie volledig te gronde. Mijn regiment is dank zij dat zwijn van een Sievers teruggelopen tot 400 man, met de andere regimenten is het niet beter gesteld. In één woord, ondanks het, feit, dat ik het allerbeste wens en niet behoor tot degenen, die alles van de donkere kant beschouwen, voorzie ik, dat wij over 15 dagen zonder cavalerie zitten," schreef op 10 September, de vierde dag na de slag bij Borodino, vorst Wasiltsjikow aan den gewonden Michail Semjonowitsj Worontsow.We hebben vele onbetwistbare documenten, die lijnrecht het ongemotiveerde en oppervlakkige, al te optimistische oordeel van Clausewitz tegenspreken, als zou de voedselpositie van het Russische leger gedurende de terugtocht bevredigend geweest zijn. Waar is het, dat bij de Fransen de zaak er over het algemeen nog slechter voorstond. Maar alle vergelijkingen met het Franse leger buiten beschouwing gelaten, was het Russische leger verre van verzadigd. En desalniettemin bewaarde dit laatste orde, tucht en strijdlust.Honger en gebrek troffen de Russische soldaten erger dan de kogels en kartetsen van Napoleon. „De oorzaken van het toenemen van het aantal zieken in het leger moet men zoeken in het tekort aan goede voeding en warme kleding. Nog altijd draagt het grootste deel van de soldaten zomerbroeken en van velen zijn de jassen zo versleten, dat ze geen bescherming bieden tegen het vochtige, koude weer," aldus rapporteerde op de 24ste September de chef van de medische afdeling in het leger, Villiers, aan Araktsjejew. En Villiers was merendeels zeer geneigd tot officieel optimisme.

VDe 28ste Augustus kwam Napoleon met zijn garde het dorp Semljewo binnen. De volgende dag rukten het corps van Davout en de cavalerie van Murat op Wjazma aan. Het was ondraaglijk heet;

161

Het was ondraaglijk heet: de soldaten van het Franse leger vochten letterlijk om een slok troebel water uit een poel. De Russische achterhoede, onder aanvoering van Konownitsyn, stak alle opslagplaatsen te Wjazma in brand. Toen de Franse voorhoede Wjazma naderde, stond de hele stad in lichter laaie. De Russische achterhoede ontruimde W jazma al vechtende. De Fransen, die vrijwel niets gevonden hadden in de afgebrande stad, doorzochten in de omstreken verscheidene rijke hofsteden, maar daar was alles reeds weggehaald door kozakken, die voortdurend rondzwierven in de omgeving van het Russische leger tot vlakbij de Franse voorhoede. Sinds ze Litauen hadden verlaten en de zuiver Russische gouvernementen waren binnengetrokken, werd het verkrijgen van etenswaren, het fourageren in de dorpen voor de Fransen steeds moeilijker. De boeren weigerden pertinent vreedzame onderhandelingen te voeren en handelsovereenkomsten te sluiten met de Fransen. Ze vluchtten de bossen in, na de producten verborgen of verbrand te hebben. Na de val van Smolensk begon dit verschijnsel werkelijk ernstige afmetingen aan te nemen voor het grote leger.In Gzjatsk droeg Napoleon, vier dagen vóór de slag bij Borodino, maarschalk Berthier, zijn stafchef, op: „Bericht aan de generaals, die de legercorpsen commanderen, dat wij dagelijks veel mensen verliezen ten gevolge van het gebrek aan organisatie bij de proviandering. Het is noodzakelijk, dat zij hun maatregelen treffen in overeenstemming met de chefs der verschillende afdelingen, om een einde te maken aan deze stand van zaken, die het leger met de ondergang bedreigt. Het aantal gevangenen, dat de vijand dagelijks maakt, bedraagt enige honderden; men moet onder bedreiging van de strengste straffen den soldaten verbieden het kamp te verlaten." De keizer beveelt „den fourageurs voldoende bescherming tegen de

kozakken en de boeren mee te geven." Toen Napoleon in Gzjatsk was aangekomen, beval hij de 2de September om drie uur 's middags algemeen appèl te houden van de strijdkrachten, die zich bevonden in Gzjatsk en onmiddellijke omgeving. Men telde 103 duizend man infanterie, 30 duizend man cavalerie en 587 kanonnen. Maar nog steeds kwamen er achtergebleven afdelingen bij.In Gzjatsk schrijft Napoleon aan Marie-Louise, blijkbaar in antwoord op een brief van haar over de tekeningen van Denon, bij de geschiedenis van de Napoleontische oorlogen: „Ik ben blij, dat Denon's tekeningen van mijn veldtochten bij jou in de smaak vallen.

162

Je vindt, dat ik aan talrijke gevaren blootgesteld ben geweest. Reeds negentien jaar voer ik oorlogen, vele slagen heb ik geleverd en vele belegeringen heb ik geleid in Europa, Azië en Afrika. Ik zal aan deze oorlog spoedig een einde maken, om des te sneller jou terug te zien.. .." De Keizer bleef de 2de en 3de September in Gzjatsk en verliet de stad met zijn garde de 4de om één uur 's nachts.Napoleon trok in snelle marsen op en legde Koetoezow's achterhoede het vuur na aan de schenen. Hij wenste blijkbaar den nieuwen opperbevelhebber tot een beslissende slag te dwingen, of op de hielen van het terugtrekkende Russische leger Moskou binnen te trekken. Terwijl Napoleon Koetoezow zo achtervolgde, ondervond hij voortdurend felle tegenstand van de Russische achterhoede.Reeds de dag na zijn aankomst in het leger te Tsarjewo-Zajmisjtsje gaf Koetoezow, tot ieders verbazing, het bevel terug te trekken. Het was een moeilijke terugtocht. De achterhoede werd aangevoerd door generaal Konownitsyn, die voortdurend in het nauw werd gebracht door aanzienlijke groepen Franse cavalerie. Maar de 2de September gelukte het den dragonders en den kozakken de Beierse cavalerie af te slaan, die Konownitsyn aanviel, en dit bracht, ten minste voor een etmaal, verbetering in de situatie.Koetoezow, beveiligd door de succesvolle en hardnekkige tegenstand van Konownitsyn, bereikte met Barclay en Bagration de 3de September het klooster van Kolotsk, en begon daar stellingen te bouwen. Hij droeg kolonel Toll op het terrein te verkennen. Zeer weinige toenmalige, militaire deskundigen brachten de mening naar voren, die nu door niemand meer bestreden wordt, dat de positie, die op bevel van Koetoezow door kolonel Toll voor de slag was gekozen, een dwangpositie was, om de eenvoudige reden, dat Napopoleon met zijn hoofdmacht eigenlijk nooit de achterhoede van Koetoezows leger uit het oog had verloren, en Konownitsyn zich onder voortdurende gevechten moest distanciëren. Met andere woorden: hij kon het tempo van zijn terugtocht versnellen en Konownitsyn aan zijn lot overlaten, hoewel Napoleon ook dan, na het leger van Konownitsyn definitief te hebben vernietigd, toch dat van Koetoezow zou achtervolgen, eveneens het tempo van zijn mars zou opvoeren, hem ergens in de buurt van Mozjajsk of Oostelijk daarvan zou inhalen en hem ook dan zou dwingen slag te leveren; of hij kon datgene doen, wat hij ook inderdaad gedaan heeft: halt houden bij het klooster te Kolotsk,

163

zijn positie versterken, de hele, door de Fransen in het nauw gebrachte, achterhoede van Konownitsyn in zijn hoofdmacht opnemen en daar Napoleon opwachten. Het gevechtsterrein was niet zeer gunstig; sommige militaire geschiedschrijvers beweren, dat het uitermate slecht was, maar dat er geen andere keuze bestond.Napoleon achtervolgde dus Konownitsyn, zonder zijn aanvallen een ogenblik te staken. Plotseling berichtte men den Keizer, dat de voorhoede op een redoute was gestoten. Napoleon veronderstelde, dat dit een vooruitgeschoven versterking was. Latere

geschiedschrijvers wijzen er met nadruk op, dat deze redoute bij het dorp Sjewardino een van de versterkte punten moest vormen van het terrein, dat Toll gekozen had voor de komende beslissende slag, maar dat bij een laatste onderzoek van het terrein besloten was deze ver-schansing bij Sjewardino te laten vervallen, de linker vleugel van het Russische leger, die onder aanvoering van Bagration stond, iets naar het Oosten te verschuiven en de positie daarvan te verstevigen door gebruik te maken van de Semjonowse gracht en door ver-schansingen op te werpen. Zo ontstonden de zogenaamde Semjonowse of Bagrationse pijlschansen, die zulk een reusachtig belangrijke rol zouden spelen bij de grote slag. Maar Napoleon verscheen voor de redoute bij Sjewardino in de nacht van de 5e September, toen het leger van Bagration nog bezig was het terrein bij Sjewardino te ontruimen én toen er in de verschansing nog kleine Russische legerafdelingen achtergebleven waren, die niet hadden kunnen wegkomen.Napoleon deed een geweldige aanval op de verschansing. Enkele Franse cavalerie-aanvallen werden door de verdedigers afgeslagen. Twee Franse infanteriedivisies en drie regimenten van een derde divisie, die juist op het goede moment aankwamen, sloegen de divisie van Newerowski terug, die het voorterrein van de redoute bezet hield, en deden daarna een stormaanval op de verschansing zelf. De Russische verdedigers ontvingen de Franse troepen - d.w.z. hun onvermijdelijke dood - met een luid hoera en deden een tegenaanval met de bajonetten. Ze werden allen onder de voet gelopen: de artilleristen bleven tot het laatste ogenblik schieten, en toen de Fransen de verschansing binnenstormden, vluchtten zij niet, hoewel zij hiertoe alle kans hadden, maar gingen een gevecht van man tegen man aan. Zij stierven naast hun kanonnen. Laat in de nacht eindigde dit gevecht, dat zo ongelijk was, dat de Fransen niet konden begrijpen, hoe het zo lang had kunnen duren. Stilte trad in bij

164

Sjewardino; struikelend over de lijken, waarmee het voorterrein van de redoute bezaaid was, keerden de Fransen in het holst van de nacht terug naar Waloejewo en Gridnjewo.Terwijl dit langdurige gevecht plaats vond, bestudeerde Napoleon de rapporten van zijn spionnen en keek voortdurend door zijn verrekijker naar de Russische stellingen; 's morgens reeds kwam hij tot de conclusie, dat een geschikt punt voor een doorbraak de linker vleugel van het Russische leger was en onafhankelijk hiervan nog een dorp, dat een ver vooruitgeschoven positie in het centrum van het Russische leger innam. Reeds de dag tevoren had hij de naam van dit dorp vernomen: Borodino.De slag bij Sjewardino was volgens enkele militaire deskundigen en waarnemers een „nutteloze en vergeefse strijd", omdat de vijand de verschansing en batterijen had weten te bemachtigen. Aldus oordeelde hierover ook Robert Wilson, een Engelse commissaris, die officieel met een heel vage, maar in werkelijkheid met een zeer bepaalde opdracht zich bij Koetoezows staf bevond. Hij bespionneerde Koetoezow op grond van twee afzonderlijke opdrachten: één afkomstig van de Engelse regering en één van keizer Alexander; en zijn rapporten over de woorden en daden van den veldmaarschalk zond hij naar twee adressen in Petersburg: naar den Engelsen gezant lord Cathcart en naar Keizer Alexander. In zijn vrije tijd bespionneerde hij dan nog apart Keizer Alexander zelf en hield de Engelse regering op de hoogte van zijn ontdekkingen. Alexander had weinig vertrouwen in Koetoezow, de Engelse regering had ook geen vertrouwen in Koetoezow, maar nog minder in Alexander zelf. De les van Tilsit lag nog te vers in het geheugen en men moest altijd bedacht zijn op onverwachte daden van den Tsaar. Sir Robert Wilson, een verstandig en scherp waarnemer, kweet zich uitstekend van zijn moeilijke taak en wij zullen nog vaak een beroep doen op zijn brieven, rapporten en niet te vergeten zijn latere, systematisch geordende herinneringen aan het jaar 1812.Wilson was ontevreden over het gebeurde bij Sjewardino. Ook de Russische generaals waren

er niet erg tevreden over. Men begreep, dat Napoleon zich nu zou werpen op de linker vleugel, omdat deze vleugel juist door de redoute van Sjewardino werd gedekt. De linker vleugel was de zwakste, wat betreft het aantal manschappen. Maar Bagration was de aanvoerder er van - Koetoezow wist, dat de sterkte van de linker vleugel hierdoor verdubbeld werd.Tegen de avond van de 5de September werd de Russische achter-

165

hoede, waarover generaal Konownitsyn het bevel voerde, weer door de Fransen aangevallen bij het klooster van Kolotsk en teruggeslagen tot het dorp Borodino.Napoleon rukte in drie geweldige colonnes op het Russische leger aan. Vooraan de linker colonne trok het corps van Ponjatowski op, over de rechter colonne voerde de onderkoning van Italië Eugène het bevel, en in het midden marcheerde de hoofdmacht onder leiding van Napoleon, tot wiens staf Murat, Ney en Junot behoorden. Hier bevond zich ook zijn hele garde.Bij het dorp Waloejewo hield de staf van den Keizer halt.Laat op de avond van de 5de September, toen Napoleon in zijn tent zat, verscheen Caulaincourt, die zojuist bij de verschansing van Sjewardino geweest was. „We hebben geen gevangenen gemaakt." Verwonderd vroeg Napoleon, of die Russen dan besloten hadden te overwinnen of te sterven. Hij kreeg ten antwoord, dat de Russen, opgehitst door hun aanvoerders en gewend te vechten tegen de Turken, die hun gevangenen afmaken, zich liever lieten afslachten dan zich gevangen te geven. Men antwoordde Napoleon in deze echte hovelingentaal om enigszins afbreuk te doen aan de, betekenis van het manmoedige gedrag van de Russische verdedigers van Sjewardino.Napoleon sliep die nacht heel slecht. Nu eens scheen het hem toe, dat het Russische artillerievuur zweeg, dan weer hoorde hij uit de verte lawaai en geratel van wielen in het Russische kamp, en opnieuw bekroop den Keizer de vrees, die hem gedurende deze hele oorlog achtervolgde: dat de Russen weer zouden wegtrekken onder de bescherming van het nachtelijk duister. Napoleon besloot, afgaande op zijn ervaring, opgedaan in de slag bij Sjewardino, dat bij de beslissende slag, die voorbereid werd, vóór alles de artillerie een belangrijke rol moest spelen en dat het geen strijd met bajonet of geweer moest zijn. Bajonet en geweer moesten slechts een ondergeschikte rol spelen. Nauwelijks brak de dag aan, of de Keizer trad, begeleid door gevolg en maarschalken, naar buiten om het terrein in ogenschouw te nemen. De 6de September reed hij de hele dag te paard rond en richtte steeds zijn blikken op het Russische kamp. Daar had enige beweging plaats en de hele tijd hoorde men er rumoer. Midden op de dag vernamen de Fransen, dat Koetoezow de troepen inspecteerde en dat men de ikoon, die uit Smolensk meegebracht was, „de Moeder Gods van Smolensk" door het kamp liet gaan. Tegen de avond begon alles stil te worden.

166

De 6de September werd geheel besteed aan het treffen van voorbereidingen. 's Avonds werd aan de regimenten de volgende oproep van Napoleon voorgelezen: „Soldaten, hier is dan de slag, die ge gewenst hebt! Nu hangt de overwinning van u af! Wij moeten de overwinning behalen, want deze zal ons rijkdom, een goed onderkomen voor de winter en een spoedige terugkeer naar het vaderland brengen. Weest even dapper als ge waart bij Austerlitz, bij Friedland, Witebsk en Smolensk en laat het verre nageslacht spreken over uw dapper gedrag op deze dag. Laat men over u kunnen zeggen: hij was ook bij de grote slag voor de muren van Moskou!"Deze dagorder van Napoleon werd ook, in andere vorm, voorgelezen bij het aanbreken van de volgende dag, de 7de September. Nu luidde hij als volgt: „Soldaten! De dag, waarnaar ge

zo hebt uitgezien is aangebroken. Het vijandelijke leger, dat voor u uit vluchtte, staat nu vóór u; er is een front gevormd. Bedenkt, dat ge Franse soldaten zijt! Het winnen van deze slag opent ons de poorten van de oude, Russische hoofdstad en verschaft ons een goed onderkomen voor de winter. De vijand zal, terwille van zijn redding, genoodzaakt zijn een overhaaste vrede te sluiten, die roemvol zal zijn voor ons en voor onze trouwe bondgenoten! Uitgevaardigd in het hoofdkwartier bij Mozjajsk, de 7de September van het jaar 1812. Napoleon."Tegen de avond van de 6de September arriveerde, als koerier uit het verre Spanje, kolonel Favier, adjudant van maarschalk Marmont, die daar strijd leverde tegen de Spanjaarden en Engelsen. Ongeluksberichten bracht Favier: in de slag bij Arapilez hadden de Fransen, die in Spanje een leger hadden, dat tweemaal zo groot was als het leger, dat op het slagveld van Borodino stond aangetreden, een nieuwe nederlaag geleden. ... Het werd donker. De Keizer beval zijn leger zich ter ruste te begeven, morgen zou men moeten beginnen vóór zonsopgang. Zelf ging hij zijn tent binnen, maar sliep niet goed en liet ook Caulaincourt en Rapp niet rustig slapen. Om het uur of anderhalf uur ging hij naar buiten om te kijken, of Koetoezow nog niet weggetrokken was en of de vuren bij Semjonowskoje en Borodíno en op de flank van Bagration, tussen Oetitsa en de Semjonowski-ravijn, nog wel brandden. Ja, de vuren brandden en Koetoezow was niet weggetrokken. De Keizer had kou gevat en gevoelde zich niet prettig. Hij begon te praten met zijn adjudant. Hij maakte zijn zinnen niet af, stelde een vraag, vergat meteen zelf, wat hij gevraagd had en luisterde niet naar het

167

antwoord. Plotseling liet hij generaal Rapp in zijn tent roepen, en vroeg hem: „Gelooft u, dat wij morgen de overwinning behalen?" „Vast en zeker, Majesteit, maar de overwinning zal veel bloed kosten." Toen verried Napoleon, spelend met getallen, onwillekeurig zijn plan, de volgende dag de garde en een gedeelte van de cavalerie niet in de strijd te werpen, d.w.z. om ongeveer 50.000 van de 130.000 man, die zijn leger op dit ogenblik sterk was, aan de slag te onttrekken. „Ik heb dan 80.000 man (sic), verlies er 20.000 en zal met 60.000 man Moskou binnentrekken. Daar zullen dan de overige troepen en de bataljons, die nog op mars zijn, bijgevoegd worden, en zo zullen we sterker zijn dan vóór de slag."Hij sprak over allerlei, pogend zowel zijn lichamelijk onwel-zijn als zijn innerlijke onrust, die hij niet kon verbergen, te overwinnen. Naar bed ging hij niet. Het begon al licht te worden.Plotseling verscheen een ordonnans van maarschalk Ney in de tent. De maarschalk liet vragen, of hij de strijd moest beginnen, want het was al vijf uur geweest. De Russen stonden gereed. Napoleon riep uit: „Eindelijk zullen wij ze krijgen! Voorwaarts! Stoten wij de poorten van Moskou open!" Een half uur later stond hij al op de redoute van Sjewardino, die de vorige avond genomen was, en op, dat ogenblik kwam van achter het verre Russische kamp de zon op. „Daar is de zon van Austerlitz!" riep de Keizer uit.

168

VIJFDE HOOFDSTUKDE SLAG BIJ BORODINO

IIN DE WERELDGESCHIEDENIS zijn heel weinig slagen, die de slag bij Borodino evenaren, in bloedigheid, felheid en gevolgen. Napoleon vernietigde in deze slag bijna de helft van het Russische leger en trok enkele dagen later Moskou binnen, maar brak, des-ondanks, de geestkracht van het overgebleven deel van het Russische leger niet, en intimideerde evenmin het Russische volk, dat juist na de slag bij Borodino en na de val van Moskou den vijand nog verbitterder tegenstand bood.Welke strijdkrachten stonden tegenover elkaar op het slagveld van Borodino, toen de ochtend

aanbrak van de 7de September van het jaar 1812, één van de bloedigste dagen in de geschiedenis der mensheid?Het Russische leger, onder het opperbevel van Koetoezow, beschikte vóór de slag bij Borodino over de volgende strijdkrachten: Barclay de Tolly voerde het bevel over de rechtervleugel en het centrum; onder hem voerde Miloradowitsj bevel over de rechtervleugel, die uit twee corpsen bestond: het 1e en 2e corps (tezamen 19.800 man) en twee cavaleriecorpsen, n.l. het iste en ede corps (tezamen 6.000 man), dus in totaal 25.800 man, en Dochtoerow over het centrum, dat bestond uit één infanterie- en één cavalerie

169

corps (tezamen 13.600 man). De reservetroepen van het centrum en de rechtervleugel stonden onder bevel van Koetoezow zelf (36.300 man). Rechtervleugel, centrum en reservetroepen vormden tezamen dus 75.700 man. Deze hele troepenmassa droeg de naam „het eerste leger", omdat de kern er van werd gevormd door het vroegere eerste leger van Barclay. Bagration was bevelhebber van de linkervleugel, en aangezien de kern van de troepen van deze linkervleugel het tweede leger was, dat Bagration vóór Smolensk had aangevoerd, werd het gedeelte, dat bij de slag van Borodino de linkervleugel vormde, ook „het tweede leger" genoemd en Bagration de „tweede opperbevelhebber".De linkervleugel bestond uit twee corpsen infanterie (22.000 man) en één corps cavalerie (3.800 man) tezamen 25.000 man, de reservetroepen van zijn linkervleugel bedroegen 8.300 man, zodat Bagration alles tezamen aan het begin van de strijd 34.100 man had, d.w.z. dat zijn leger 2 ½ maal zo klein was als het eerste leger.Behalve deze geregelde troepen met hun reserves, bestaande uit 110.800 man, voegden zich vóór de slag nog 7000 Kozakken en 10.000 soldaten van de landstorm uit Smolensk en Moskou bij het Russische leger. Tezamen had Koetoezow 120.800 man onder de wapenen, de Kozakken niet meegeteld. Zijn artillerie was 640 kanonnen sterk.Volgens de berekeningen van Clausewitz, die nu algemeen als juist erkend worden, beschikte Napoleon bij Borodino over 130.000 man en 587 kanonnen.

IIDe slag begon met een aanval van Delzons' divisie op het dorp Borodino. Het dorp lag op het gebied van de rechtervleugel van het Russische leger. De Fransen verdrongen de jagers, die daar gelegerd waren; op de oever van de rivier Kolotsja werd zeer fel gevochten. Barclay beval de brug over de Kolotsja in brand te steken. Het dorp viel den Fransen in handen, maar dit kostte niet alleen den Russischen jagers grote verliezen, maar ook Delzons' infanterie.Van 's morgens vijf uur af ontspon zich een uiterst verbitterd gevecht op de linkervleugel van het Russische leger, waar Bagration bij het Semjonowski-ravijn post had gevat.

170

Napoleon zond daarheen Davout, Murat en Ney; onder het bevel van Ney werd Junot's corps geplaatst. De eerste aanvallen werden afgeslagen door de Russische artillerie en door hevig geweervuur. Maarschalk Davout werd aan het hoofd gewond en viel, zijn paard werd onder hem weggeschoten. Bij de eerste aanvallen op de positie van Bagration werden bij de Fransen zeer veel officieren gedood, een paar generaals en regimentscommandanten. De versterkingen rondom Semjonowski, de zogenaamde „Bagration-se pijlschansen", waren in allerijl gebouwd en van technisch gezichtspunt zeer onbevredigend, maar zij werden zo verbitterd verdedigd, dat alle wanhopige aanvallen van de Fransen, van 's morgens vijf uur af tot half twaalf toe, geen resultaat hadden en met vreselijke verliezen afgeslagen werden. Reeds tegen zeven uur 's morgens had Napoleon bevolen 150 kanonnen op te stellen en de schansen daarmee te beschieten. Na langdurige artillerie-voorbereidingen vielen Ney, Davout

en Murat met geweldige strijdkrachten - Murat alleen wierp drie corpsen cavalerie in de strijd - op het Semjonowskiravijn en de pijlschansen aan. Een overweldigende mensenmassa stormde aan op Worontsows divisie, wierp hem terug en vernietigde hem, stormde vervolgens op de divisie van Newerowski aan en vernietigde ook deze. De divisie van Worontsow werd vrijwel geheel vernietigd; Worontsow zelf werd gewond en moest het slag-veld verlaten. Newerowski bood met de moed der wanhoop tegenstand. Zijn bataljons lanceerden voortdurend bajonetaanvallen tegen de reusachtige massa aanstormende Fransen.Murat, Ney en Davout verzochten Napoleon reserves te sturen, maar hij weigerde en gaf zijn ontevredenheid er over te kennen, dat de pijlschansen nog niet genomen waren.Toen ontbrandde op deze plek de strijd, die de meeste slachtoffers eiste. Bagration en de Franse maarschalken sloegen elkaar enige keren terug op de pijlschansen, die met lijken van mensen en paarden bedekt waren. Voor de mensen, die tijdens deze verschrikkelijke uren Bagration gadesloegen, die zijn karakter goed kenden en zich zijn loopbaan herinnerden, kon er geen twijfel over bestaan, dat deze keer er voor hem geen derde mogelijkheid was of de pijlschansen zouden in handen van Bagration blijven of hijzelf zou dood of zwaar gewond van het slagveld worden weggedragen.Ook Napoleon kon en wilde zijn plan niet laten varen, daar hij vastbesloten was eerst langs de linkervleugel door de Russische stelling heen te breken en vervolgens alle krachten op het centrum te richten.

171

Op de Bagration-se pijlschansen richtte de Keizer al niet meer 130 of150 kanonnen, zoals tot dusver; maar 400 stuks, d.w.z. meer dan twee derden van zijn hele artillerie.Hij gaf het bevel een nieuwe grote stormaanval te doen. Bagration besloot den vijand voor te zijn met een tegenaanval.„Op dit ogenblik vond een belangrijke gebeurtenis plaats", zegt Fjodor Glinka, die de strijd meemaakte. „Toen hij de bedoeling der maarschalken begreep en een dreigende opmars van de Franse gelederen waarnam, kwam vorst Bagration op een grootse gedachte. Bevelen werden gegeven en onze hele linkervleugel bewoog zich voorwaarts over de gehele linie en trok op in looppas met de bajonet op het geweer. De Russische aanval werd afgeslagen en Davout antwoordde met een tegenaanval. Franse grenadiers van het57ste regiment wierpen zich met het geweer in de aanslag, maar zonder te schieten, op de pijlschansen. Zij schoten niet, om geen tijd te verliezen; de Russische kogels maaiden hen weg. „Bravo, bravo!" riep vorst Bagration het 57ste regiment toe, enthousiast over de dapperheid van den vijand."Een hagel van kartetsen uit een Franse batterij daalde neer op de Russische verdedigers.Op dit ogenblik werd Bagration getroffen door een scherf van een kanonskogel, die zijn scheenbeen verbrijzelde. Hij spande zich nog in om enige ogenblikken zijn verwonding te verbergen voor zijn troepen, om hen niet in ongerustheid te brengen, maar het bloed stroomde uit de wond en zonder een geluid te geven, viel hij langzaam van zijn paard. Men kon hem nog net opvangen en men droeg hem weg. Datgene, wat hij gevreesd had en ter voorkoming waarvan hij enige seconden zijn vreselijke pijn had onderdrukt, gebeurde: „In een ogenblik verspreidde zich het gerucht van zijn dood en het was onmogelijk de verwarring in het leger tegen te gaan .... Allen hadden hetzelfde gevoel: wanhoop", zegt Jermolow, die deelnam aan de strijd. Om ongeveer twaalf uur 's middags - na het uitvallen van Bagration - bevond zich het tweede leger in zo'n toestand, dat men in sommige onderdelen de orde eerst kon herstellen, nadat men ze van het gevechtsterrein had verwijderd. Onmiddellijk na de aanval van het tweede leger, die door een tegenaanval van de Fransen werd afgeslagen, kreeg Fjodor Glinka aan de voet van een heuvel een gewonden generaal in het oog. Zijn onder- en bovenkleren waren bedekt met bloed, zijn uniform was

172

losgeknoopt, een van zijn laarzen had men hem uitgetrokken, zijn hoofd was bespat met bloed en een grote bloedende wond bevond zich boven zijn knie. „Zijn gezicht was zwart van de kruitdamp, doodsbleek, maar rustig." Iemand omvatte hem met beide armen en ondersteunde hem. Glinka herkende hem. Het was de tweede opperbevelhebber, de dodelijk gewonde Bagration. De soldaten, die om hem heen stonden, zagen, dat hij als het ware zijn pijn vergetend, zwijgend in de verte staarde en luisterde naar het rumoer van de strijd. „Hij wilde de uitslag van de strijd raden, maar de uitslag werd twijfelachtig. Over de gehele linie verspreidde zich het vreselijke nieuws van de dood van den tweeden opperbevelhebber en de soldaten lieten het hoofd hangen." Men droeg Bagration weg en dit was het meest kritieke ogenblik van de veldslag. Niet alleen, omdat de soldaten van hem hielden, als van geen an-deren generaal, die hen in deze oorlog aanvoerde, Koetoezow uitgezonderd, maar omdat zij hadden geloofd in zijn onoverwinlijkheid. „De ziel was al het ware verdwenen uit de gehele linkervleugel" na de dood van dezen man, vertellen ons degenen, die getuige waren van het gebeuren. In het laatste rapport van generaal Saint-Priest aan Keizer Alexander wordt de inneming van de Bagrationse pijlschansen geweten aan de zware verwonding van Bagration en het wegdragen van den dodelijk gewonden generaal van het slagveld. De Russen hadden aan het begin van de aanval op de pijlschansen 50 kanonnen, de Fransen aan het begin meer dan 100. Hoe verwoeder de strijd om de pijlschansen werd, des te meer Franse kanonnen werden naar de maarschalken gedirigeerd, en des te meer Russische naar Bagration. De strijd golfde zo snel op en, neer, dat de artillerie van beide partijen zich niet altijd tijdig kon aanpassen en soms gedurende enkele ogenblikken op eigen mensen schoot. Voor de dood van Bagration en de laatste stormaanval op de pijlschansen waren op dit kleine gedeelte van het slagveld 400 Franse en 300 Russische kanonnen in actie. Nu richtte Napoleon deze kanonnen op de batterij van Rajewski, die in het centrum van het Russische leger stond. De linkervleugel was doorbroken. Bagration was dood. Van verschillende kanten van het slagveld bereikten Koetoezow berichten over zware verliezen. Gesneuveld waren de gebroeders Toetsjkow, die beiden generaal waren, Buxhoevden, Koetajsow en Gortsjakow. De soldaten vochten met felle verbetenheid en vielen bij duizenden.„Gedurende deze tijd volgden de aanvallen der cavalerie elkaar

173

voortdurend op en waren zo hevig, dat de troepen in hele massa’s op elkaar losstormden. De verliezen aan beide kanten waren heel groot; de paarden van de gesneuvelde soldaten vluchtten in hele kudden," zo schrijft een ooggetuige, generaal Nikitin. Zoals bij Smolensk vochten de gewonden, tot ze liet meer konden, verdroegen hun pijn en bleven op het slagveld, zonder zich te storen aan de officieren, die hen naar het lazaret zonden.Deze dag deden de officieren in niets onder voor de soldaten.Prins Eugen von Wurttemberg, die zich in het Russische leger bevond op de dag van de slag bij Borodino, verhaalt een voorval, dat hem trof: generaal Miloradowitsj beval zijn adjudant Bibikow in het heetst van het gevecht Eugen von Wurttemberg op te zoeken en hem te berichten, dat hij bij Miloradowitsj moest komen. We weten van alle getuigen, dat het geraas van de artillerie gedurende deze hele dag verschrikkelijk was, erger dan bij Eylau, erger dan bij Wagram, erger dan bij welke slag ook in Napoleons loopbaan. Geweerschoten kon men niet horen, dat geluid ging geheel verloren in het oorverdovend gedonder en geraas van de kanonnen. Blijkbaar kon Bibikow de boodschap Eugen niet toeschreeuwen en hief hij daarom zijn hand op om te wijzen, waar Miloradowitsj zich bevond. Op dat ogenblik verbrijzelde een kanonskogel zijn arm. Terwijl hij van zijn paard tuimelde, hief Bibikow zijn

andere arm op, en wees opnieuw in de richting, waarheen hij zo-even gewezen had. Na de inneming van de pijlschansen begon de tweede kritieke fase in de slag bij Borodino: de strijd om de zogenaamde „Koerganbatterij" of de „batterij van Rajewski", die in het centrum van het Russische front was gelegen, tussen de linker- en rechtervleugel in. Na de inneming van het dorp Borodino door de Fransen verjoegen de Russische jagers hen, maar daarna werden zijzelf weer uit het dorp verdreven. Borodino bleef in handen van de Fransen: Onder-koning Eugène trok de Kolotsja over en deed een aanval op de grote batterij. Deze was in het centrum opgesteld en stond al van tien uur 's morgens af aan een reeks aanvallen bloot.Generaal Bonamy maakte zich in een stormaanval meester van de batterij van Rajewski, maar werd vandaar teruggeslagen door de Russen. Ten tweeden male maakte hij zich meester van de batterij en opnieuw werd hij teruggedreven. Den chef van de staf van het zesde legercorps, Monachtin, werden twee wonden toegebracht met de bajonet, maar nog wist hij zijn soldaten toe te schreeuwen vóór

174

de derde stormloop van de Fransen begon, wijzend naar de batterij: „Jongens bedenkt, dat het om Rusland gaat en verdedigt het tot het uiterste!" Op dit ogenblik trof hem een kogel in de buik en moest men hem van het slagveld wegdragen. Deze kolonel, die zwaar gewond was, leefde nog enkele dagen. Toen hij vernam, dat Koetoezow bevolen had Moskou aan den vijand over te geven, rukte hij alle verbanden van zijn wonden af en stierf kort daarop.Jermolow dreef Broussiers divisie opnieuw uit de batterij en van het voorterrein af. Generaal Bonamy, die door een bajonetsteek was gewond, werd gevangen genomen. Napoleon beval de batterij van Rajewski tot elke prijs te veroveren. .Om twee uur 's middags beval Napoleon met artillerie het terrein rondom de Semjonow-se pijlschansen te bestoken, dat door de Fransen was veroverd na de dood van Bagration. Verschrikkelijk artillerievuur maaide van dit punt uit de Russische troepenweg. De kanonskogels woelden de aarde om, veegden mensen, paarden, ammunitiewagens en kanonnen van de aardbodem weg. Ontploffende granaten verbrijzelden elk een tiental mensen. Maar tevens schoot de Franse artillerie niet meer alleen van de vroegere Bagrationse pijlschansen, maar ook van de rechtervleugel op de batterij van Rajewski en de Russische troepen, die terugweken van de batterij. Nooit tevoren legden de Russische soldaten en officieren zulk een doodsverachting en onverschrokkenheid aan de dag temidden van het moordend vuur. Barclay - die, naar ieder begreep, op deze dag de dood zocht - begaf zich naar de plaats, waar het gevecht het heetst was en hield daar halt. „Hij wil mij verbluffen!" riep Miloradowitsj zijn soldaten toe, snelde Barclay voorbij, nog verder in de richting van de Franse batterijen, en hield halt precies op de plek, waar het Franse artillerievuur van links - van uit de door de Fransen bezette Bagrationse pijlschansen - het artillerievuur van rechts - van uit de stellingen van den onderkoning - kruiste, steeg van zijn paard, ging op de grond zitten en verklaarde, dat hij hier zijn maaltijd zou gebruiken. Zo'n verregaande doldriestheid was trouwens karakteristiek voor Miloradowitsj.De Russische artillerie beantwoordde de Franse met moordend vuur. Maar het Franse artillerievuur werd steeds heviger: het werd duidelijk, dat Napoleon besloten had eerst de batterij van Rajewski te bemachtigen, vervolgens de zaak te beslissen door een overwinning in een artillerieduel, het Russische leger met kanonvuur te verstrooien

175

en op de vlucht te jagen. Maar hiervan kwam niets terecht. Het Russische leger week in goede orde terug.Platow met zijn kozakken en de commandant van het eerste cavaleriecorps, Oewarow, ondernamen op bevel van Koetoezow met de cavalerie een grote afleidingsmanoeuvre, bijna

vlak in de rug van Napoleon, waardoor de batterij van Rajewski gedurende enige uren gespaard bleef. Platow en Oewarow trokken de Kolotsja over en joegen een Franse cavaleriebrigade op de vlucht, die zich tamelijk ver van het centrum van de strijd bevond en in het geheel niet bedacht was op een aanval, en vielen vervolgens de infanterie aan, die opgesteld was in de rug van Napoleon. De aanval werd echter met verliezen voor de Russen afgeslagen. Oewarow kreeg bevel terug te trekken, Platow werd teruggeslagen. Toch was deze aanval van de Russische cavalerie de oorzaak, dat het uiteindelijke verlies van de batterij van Rajewski uitgesteld werd, en bovendien, dat Napoleon het tweede verzoek van Ney, Murat en Davout om versterkingen zelfs niet voor een deel kon inwilligen. Napoleon beantwoordde dit verzoek met de woorden, dat hij op zo'n grote afstand van Frankrijk zijn garde niet op het spel kon zetten, dat hij „het schaakbord nog niet duidelijk kon overzien". Maar één van de oorzaken van 's Keizers weigering aan de maarschalken was ongetwijfeld het gevoel - na de brutale aanval van Oewarow en Platow - dat hij niet voldoende gedekt was in de rug.Onmiddellijk na het afslaan van de aanval van Platow en Oewarow beval Napoleon aan onderkoning Eugène en een gedeelte van de cavalerie van Murat, om ten koste van alles de batterij van Rajewski stormenderhand te veroveren. Een aanval volgde, die op verbitterde tegenstand van de Russen stuitte. De gewonde soldaten verlieten het slagveld niet, de verbittering aan beide zijden was groot, er werd gevochten op de batterij zelf en tussen de batterij en de plaats, waar 's morgens Bagration gestaan had: de Russische linkervleugel was nu ver teruggetrokken, eerst door Konownitsyn, die in de plaats gekomen was voor den dodelijk gewonden Bagration en later door Dochtoerow, die Konownitsyn had vervangen. Even over drieën waren de Russische verdedigers van de batterij voor driekwart gedood; de rest was teruggeslagen. De batterij viel in handen van de Fransen.Maar de Russen verlieten het slagveld niet en hun artillerie werd niet tot zwijgen gebracht. Russische kanonskogels vielen reeds in de nabijheid van den Keizer en floten om zijn oren. Toen beval

176

Napoleon enkele nieuwe batterijen van de garde-artillerie nog dichtei bij de Russische vuurmonden op te stellen. Enige tijd verliep en, opnieuw begonnen de Russische kanonskogels om de oren van Napoleon en zijn gevolg te fluiten. Een paar kanonskogels rolden, toen zij hun vaart kwijt waren, tot voor de voeten van Napoleon. „Hij schopte ze zachtjes weg, alsof hij een steen wegschopte, die hem op zijn wandeling in de weg lag," zegt hofprefect de Beausset, die zich gedurende deze uren in Napoleons gevolg bevond. De som-bere stemming en de kwalijk verholen onrust van den Keizer gingen niet over. Noch de dood van Bagration, noch de inneming van de Bagrationse pijlschansen of de overwinning bij de schans van Rajewski, vermochten haar te verbeteren. Aan niemand vertelde Napoleon wat er in hem omging, toen de bloedige dag ten einde liep en de zon achter de wolken ging verdwijnen. De Beausset, de maarschalken, het gevolg en de adjudanten, die onophoudelijk in galop aansnelden om rapport uit te brengen en orders in ontvangst te nemen - zij allen zagen het sombere en norse gezicht van den machtigen man, maar hij verwaardigde zich niet iemand in vertrouwen te nemen.Ook de regimentsarts van de garde, dokter Delaflize, heeft Napoleon gedurende deze ogenblikken gadegeslagen. „De Russen wilden de genomen verschansingen heroveren, maar zij lieten slechts lijken achter, getroffen als zij werden door onze kartetsen. Gedurende de hele strijd besteeg Napoleon zijn paard niet. Hij was te voet, tezamen met zijn gevolg, dat uit officieren bestond, en volgde onophoudelijk de bewegingen op het slagveld, terwijl hij op één plaats heen en weer liep. Men zei, dat hij zijn paard niet besteeg, omdat hij zich niet wel gevoelde. Achter Napoleon stond de garde met een paar reservecorpsen. Wij waren in

slagorde opgesteld, in afwachting van bevelen. De regimentsmuziek begon militaire marsen te spelen, die de overwinningen van de eerste veldtochten der revolutie in herinnering riepen: „Allons, enfants de la patrie". Nu echter bezielden deze klanken de soldaten niet en enige oudere officieren lachten bij de vergelijking van heden en verleden. Ik gaf mijn paard over aan een soldaat en begaf mij naar de groep officieren, die vlak achter Napoleon stonden. Vóór ons strekte zich het toneel van de vreselijke strijd uit. Men kon niets onderscheiden tengevolge van de rook, die opsteeg uit de duizend kanonnen, die zonder ophouden bulderden. Volgend op het flitsen van de schoten verhief zich de ene dichte wolk na de andere. Af en toe vlogen

177

bij de Russen raketten de lucht in, waarschijnlijk signalen, waarvan ik echter de betekenis niet wist. Bommen en granaten barstten in de lucht uiteen en vormden witte wolkjes; bij den vijand vlogen enkele ammunitiewagens de lucht in, zodat de grond trilde. Dergelijke dingen komen bij de Russen veelvuldiger voor dan bij ons, omdat hun ammunitiewagens slecht gebouwd zijn. Ik trad wat dichter op den Keizer toe, die steeds door zijn verrekijker naar het slagveld keek. Hij was gehuld in zijn grijze mantel en sprak weinig. Soms rolden kanonskogels voor zijn voeten: hij schoof ze opzij, net als wij, die achter hem stonden." Om de vernietiging en vlucht van de Russen eerder tot stand te brengen gelastte Napoleon een cavalerie-attaque van kurassiers en lansiers op het infanteriecorps van graaf Ostermann. De zwaargewonde Ostermann moest als een der eersten het slagveld verlaten, maar zijn infanterie ving de aanval der Franse cavalerie met zulk een hevig geweervuur op, dat de aanvallers een ogenblik aarzelden. Op dat ogenblik kwamen verse garderegimenten de infanteristen te hulp en de Fransen werden afgeslagen. Maar hierna volgde een grote stormaanval op de batterij van Rajewski, Franse cavalerie (Saksers) bestormde de batterij van achteren en de infanterie van onderkoning Eugène wierp zich in dichte massa's op de voorzijde van de batterij. Er volgde een verschrikkelijk gevecht; de Russen dreven met hun bajonetten de infanteristen, die de batterij trachtten te beklimmen, in de gracht. Pardon werd gevraagd noch gegeven. Toen de Fransen zich meester maakten van de batterij, doodden zij iederen soldaat, dien zij daar nog levend aantroffen. Dit was het laatste bedrijf van de slag bij Borodino. De artillerie bleef nog bulderen. Afzonderlijke kleine cavalerie-aanvallen werden door de Russen afgeslagen. Zo werd de Poolse cavalerie van Ponjatowski met zware verliezen teruggeslagen. Er was geen sprake van een vlucht van het Russische leger, ja zelfs niet van een terugtocht. hoewel de gelederen vreselijk gedund waren.De avond viel. De grootste slag van Napoleons loopbaan liep ten einde, maar wat moest men zeggen van dit einde? Dat wisten noch Napoleon, noch de maarschalken. Zij hadden in hun leven zoveel echte, schitterende overwinningen meegemaakt als niemand voor hen, maar hoe kon men dat, wat zo-even op deze bloedige dag had plaatsgevonden, een overwinning noemen? Men kon een bulletin schrijven, in de geest waarin men wilde. Het volgende schreef bijvoorbeeld Napoleon aan Keizerin Marie-Louise, één dag

178

na de slag: „Ma bonne amie, ik schrijf je op het slagveld van Borodino; gisteren heb ik den Russen een nederlaag toegebracht: Hun gehele leger, bestaande uit 120.000 man, bevond zich hier. Het was een hete strijd; om twee uur in de namiddag was de overwinning aan ons. Ik maakte een paar duizend gevangenen en veroverde zestig kanonnen. Hun verliezen kunnen geschat worden op 30.000 man. In mijn leger zijn vele doden en gewonden." Maar Napoleon maakte zelfs geen duizend gevangenen: in het geheel waren er ongeveer 700 krijgsgevangenen. De brieven aan Marie-Louise waren in hun soort ook kleine bulletins, die door velen gelezen werden en die even weinig de waarheid dienden als de grote bulletins.

Niemand had het gevoel, dat er een overwinning behaald was. De maarschalken spraken met elkaar en waren ontevreden. Murat zei, dat hij in den Keizer de hele dag niet den ouden Napoleon had herkend; Ney zei, dat de Keizer zijn vak verleerd had.Aan beide zijden bulderde tot de avond het artillerievuur en ging het bloedvergieten voort, maar de Russen dachten niet aan vluchten, noch aan terugtrekken. Het was al flink donker. Het begon zachtjes te regenen. „Hoe is het met de Russen?" vroeg Napoleon. - „Houden stand, Majesteit." - „Geef meer vuur, zij willen het blijkbaar," beval de Keizer, „laat ze er van lusten!"Des avonds reed Napoleon het slagveld over met somber gelaat, zwijgend, begeleid door zijn gevolg en zijn generaals, die het zwijgen niet durfden verbreken, en keek met zijn ontstoken ogen naar de onafzienbare stapels lijken; 's avonds wist de Keizer nog niet, dat de Russen van de 112.000 man niet 30.000, maar bijna 58.000 man verloren hadden; ook wist hij nog niet, dat hij zelf meer dan 50.000 man verloren had van de 130.000, die hij had geleid naar het slagveld van Borodino. Maar dat 47 - niet 43, zoals men soms beweert - van zijn beste generaals gedood of zwaar gewond waren, wist hij 's avonds reeds. De Franse en Russische lijken lagen in zulke dichte massa's over het terrein, verspreid, dat 's Keizers paard de plekken moest uitzoeken, waar het de benen kon neerzetten temidden van de bergen lijken van mensen en paarden. Gekreun en gekerm van gewonden weerklonk van alle kanten. Het gevolg werd getroffen door het gedrag van de gewonde Russen. „Geen kreet ontsnapte hun," schrijft iemand uit het gevolg, graaf Ségur, „misschien rekenen zij, zo ver verwijderd van de hunnen. minder op genade. Maar het is waar, dat zij flinker in het verdragen van pijn bleken te zijn dan de Fransen."

179

Terwijl het Russische leger 58.000 doden en zwaargewonden verloren had, bleek het aantal Russische krijgsgevangenen in het geheel 700 man te bedragen .... „De verschrikkelijkste slag, die ik geleverd heb, is de slag voor Moskou. De Fransen toonden bij die slag, dat zij overwinningen behalen konden, maar de Russen, dat zij onoverwinlijk waren," sprak Napoleon kort voor zijn dood.

IIIBorodino bleek uiteindelijk een grote, morele overwinning van het Russische volk op den dictator, die geheel Europa beheerste. Juist op het slagveld van Borodino was een begin gemaakt met de ongelofelijk moeilijke taak om Napoleon ten val te brengen, hetgeen eerst drie jaar later op de vlakte bij Waterloo gelukte. 's Avonds liet Napoleon het eerst zijn troepen het slagveld ontruimen, nog voordat Koetoezow hiertoe het bevel had gegeven. Het Russische leger trok in goede orde terug van Borodino tot Moskou en nog verder. Maar de hoofdzaak was, dat de Russische troepen niet in het minst ontmoedigd bleken. De gevoelens van haat en wraakzucht waren sterker dan vóór de slag bij Borodino. Deze gevoelens bezielden natuurlijk niet allen, maar ongetwijfeld wel de aanvoerders. Hierover zijn alle ooggetuigen het eens. De Franse geschiedschrijvers ontleenden de officiële versie van de „grote overwinning voor Moskou" aan de voor het Franse publiek bestemde zegevierende legerberichten van den Keizer. De Tsaar en zijn omgeving, die Koetoezow haatten, aanvaardden gaarne de versie van de vernietiging van het Russische leger bij Borodino. In deze hofsfeer ontstonden de verslagen van mensen als Winzengerode. „Wat men ook beweert, de gevolgen bewijzen duidelijk, dat de slag bij Borodino verloren was. Het leger en vooral de linkervleugel, leden reusachtige verliezen. Een van de oorzaken, die bijdroegen tot het verliezen van de slag, was, naar men mij verzekerde, gelegen in de paniek, die zich van de artillerie meester maakte, nadat graaf Koetajsow gesneuveld was. Er was ook gebrek aan ammunitie en men wist niet, waar men die vandaan moest halen," schreef Winzengerode aan

Alexander in een brief van de 13 de September 1812 uit het dorp Dawydowka, dicht bij Taroetino. Dezelfde gedachte uit ook Robert Wilson van uit Krasnaja Pachra, in meer bedekte termen in een brief van de 13de September aan den Tsaar. Dezelfde meningen

180

komen ook tot uitdrukking in de werken van militaire deskundigen als Clausewitz en Jomini. Maar het is opmerkelijk, dat men eerst begon te spreken van een „nederlaag" na de val van Moskou. Aanvankelijk, de avond na de slag, beschouwden degenen, die deelgenomen hadden aan de strijd, zich helemaal niet als overwonnen. Integendeel! Er was een ogenblik, waarop men geloofde, dat Koetoezow de volgende dag tot de aanval zou overgaan.Maar de verliezen bleken inderdaad ongehoord en verschrikkelijk te zijn.De duisternis daalde ten slotte neer over het dal, waar de slag had gewoed, en het onophoudelijk gekreun en gekerm van de gewonden, die op het veld achtergelaten waren, zowel Fransen als Russen, weerklonk vandaar gedurende de hele nacht. Die hele nacht brandden de vuren op alle heuvels, waarheen de staf van Koetoezow zich teruggetrokken had en waar zich de overgebleven delen van het Russische leger verzamelden. „De donkere nacht, die volgde op de bloedige slag, werd gebruikt om met behulp van kampvuren, die aangelegd waren op de hoogten en die dienden tot verzamelpunten, onze legers andere stellingen te doen betrekken," schrijft Barclay de Tolly. De hele nacht liepen en kropen uitgeputte, gewonde mannen naar deze vuren; de hele nacht en de hele ochtend duurden de voorlopige tellingen van de verliezen. Hiervan hing het besluit af, dat Koetoezow onmiddellijk zou moeten nemen.'s Morgens was de situatie over het algemeen duidelijk. De werkelijkheid bleek de somberste verwachtingen te overtreffen.Als de bloedigste slag van Napoleons hele loopbaan beschouwde men vóór Borodino de slag bij Eylau van de 8ste Februari 1807 en de tijdgenoten vergeleken Borodino dan ook gewoonlijk met deze slag. Maar ooggetuigen zijn zelfs van mening, dat deze vergelijking niet opgaat. Drie dagen na de slag bij Borodino schreef men: „Volgens iedereen kan men de slag bij Eylau niet vergelijken met die van Borodino, want het hele slagveld was bedekt met lijken." „Bij Borodino verloren de Russen ongeveer 58.000man, de helft van het leger, dat aan de strijd deelnam. Van de divisie grenadiers van Worontsow waren er tegen drie uur van de 4.000 man slechts 300 over. In het Sjirwanski-regiment waren er van de 1300 man 96 soldaten en 3 officieren over." Er waren bataljons en compagnieën, die bijna geheel waren vernietigd. Er waren ook divisies, waarvan ten slotte nog maar een man of wat over was. Er waren legercorpsen, die, wat aantal betreft, meer op bataljons dan op

181

legercorpsen leken. Maar, zoals gezegd, wij hebben niettemin vele aanwijzingen, dat op de avond van de 7de September, toen het nachtelijke duister een eind maakte aan de strijd, en het Russische leger op het slagveld bleef, niemand, noch onder de soldaten, noch bij de staf, de slag als verloren beschouwde. Integendeel, men sprak luid van een overwinning, van een aanval, die men de volgende dag op de Fransen zou ondernemen ... en hier werd nog eens de oude spreuk bewaarheid: verslagen is slechts degene, die zich verslagen voelt en zijn nederlaag erkent.Het Russische leger, waarvan de helft op het slagveld van Borodino gesneuveld was, voelde zich niet verslagen en erkende zijn nederlaag niet.Ook het Russische volk voelde zich niet verslagen, en de slag bij Borodino leeft in zijn herinnering voort niet als een nederlaag, maar als een bewijs, dat het in het verleden zijn nationale onafhankelijkheid kon verdedigen tegen de sterkste aanvallen, hetgeen het ook nu

nog kan en in de toekomst zal kunnen.182

ZESDE HOOFDSTUKDE BRAND VAN MOSKOU

IOP ENIGE AFSTAND van het slagveld, vanwaar een ononderbroken gehuil en gekerm weerklonk van de duizenden gewonden, die door beide partijen aan hun lot overgelaten waren, en vanwaar reeds een stank van ontbindende lijken opsteeg, hielden het Franse en het Russische leger een gevechtspauze van enkele uren. Men telde, controleerde de tellingen en stelde de uitslag van de slag vast.De ene corpscommandant na den anderen, de ene adjudant na den anderen verscheen bij Koetoezow en de berichten, die zij hem brachten, waren zo verschrikkelijk, dat de oude veldmaarschalk definitief besloot Moskou over te geven, zonder zelfs te pogen Napoleon tegen te houden. Met andere woorden, hij zag, dat men het hem nu niet kwalijk zou nemen, als hij Moskou prijs gaf zonder een nieuwe slag te leveren. Het zesde, zevende en achtste legercorps waren bijna geheel vernietigd. De andere onderdelen hadden aanzienlijke verliezen geleden. Daarbij vernam Koetoezow, dat Napoleons garde geheel intact was, aangezien deze niet aan de slag had deelgenomen. Op de middag van de 8ste September vernam Koetoezow ook, dat Napoleon de Russische linkervleugel met zijn

183

rechterflank trachtte te omsingelen. Langer standhouden zonder slag te leveren werd eenvoudig onmogelijk, maar onmiddellijk slag leveren was ook onmogelijk.Steeds stroomden nieuwe aanvullende berichten binnen in de loop van deze gehele dag.Op de morgen van de 8ste September beval de veldmaarschalk zijn leger om van Borodino rechtstreeks naar Moskou terug te trekken. Dit was het begin van de door Koetoezow geniaal opgezette en schitterend uitgevoerde marsmanoeuvre naar Taroetino, die een van de belangrijkste, historische verdiensten van den veldmaarschalk is.Koetoezow trok van Borodino terug naar Mozjajsk, Zemlino, Doezjinskoje, Nara, Wjazma en Mamonowo.Op de 8ste September, de dag na de slag van Borodino, gaf Napoleon om twaalf uur aan Murat het bevel om met zijn cavalerie de Russen te achtervolgen. Rechts van Murat marcheerde het corps van Ponjatowski op in de richting van Borisow, links van hem de onderkoning van Italië, Eugène, in de richting van Roeza en bijna onmiddellijk achter Murat aan langs dezelfde, van balken gemaakte Moskouse weg, het corps van Ney en Davout. Op enige afstand volgde de jonge garde en ten slotte de oude garde met Napoleon zelf. De overige troepen trokken achter de oude garde aan.Datgene, wat gebeurd was met de duizenden gewonden in Smolensk, herhaalde zich in nog grotere mate na de slag bij Borodino. Massa's Russen en Fransen, die aan hun lot overgelaten waren, verbrandden levend. „Een vreselijk toneel," zegt een ooggetuige, een officier van het grote leger, „bood het slagveld van Borodino na beëindiging van de strijd, daar medische hulp bijna geheel ontbrak. Alle dorpen en woonruimten in de nabijheid van de Moskouse weg waren propvol gewonden van beide partijen, aan wie geen hulp verleend werd. De dorpen gingen op in vlammen ten gevolge van de branden, die woedden in het gebied, waar de Fransen gelegerd waren en doortrokken. De gewonden, die het vege lijf hadden weten te redden, kropen bij duizenden over de grote weg voort, op zoek naar middelen, die hun jammerlijk bestaan moesten rekken." Gewapende boeren begonnen reeds meedogenloos op te treden tegen de achtergebleven Fransen. Ten slotte werden de Russische boeren, die in handen vielen van Franse afdelingen, als verdacht van overvallen, onmiddellijk afgemaakt,

zonder enige vorm van proces.De verbittering onder het volk groeide tijdens deze noodlottige

184

dagen niet met de dag, maar met het uur, en de veldmaarschalk moest hier op een of andere wijze rekening mee houden. Hij besloot niet direct te spreken over een overgave van Moskou.Gedurende deze zes dagen, van de 8ste tot de 14de September, tussen het verlaten van Borodino en de inneming van Moskou door de Fransen, deed Koetoezow steeds, alsof hij een nieuwe slag wilde leveren en alleen nog naar een geschikt terrein zocht. Voortdurend zei hij dingen, waaraan hij zelf niet de minste waarde hechtte.„Koetoezow was helemaal niet van plan de volgende dag slag te leveren, maar hij zei dat met een of ander oogmerk. 's Nachts reed ik met Toll het slagveld over, waar onze vermoeide krijgers in diepe slaap verzonken lagen, en hij (Toll) verklaarde, dat over een aanval niet te denken viel. Koetoezow wist dit reeds, maar had op een dergelijke verklaring gewacht en nadat hij Toll aangehoord had, beval hij terstond terug te trekken," zegt de ordonnans van Koetoezow, vorst Golitsyn, die de hele nacht na de slag rondreed over het bloedige slagveld.Murat bestookte met zijn cavalerie de Russische achterhoede en „drong haar tegen de hoofdmacht aan," zoals Winzengerode het uitdrukte. Op de derde dag na de slag bij Borodino, de 9de September (28 Augustus) kwamen er berichten binnen, dat Napoleon aan onderkoning Eugène bevel had gegeven met vier infanteriedivisies en twaalf cavalerieregimenten op te trekken naar Roeza; met andere woorden, de rechtervleugel van het terugtrekkende, Russische leger werd met omsingeling bedreigd. Niettemin vond Koetoezow klaarblijkelijk, dat het nodig was iets te doen om tenminste even de indruk te wekken, dat Moskou verdedigd zou worden. Geheel onverwachts ontving Miloradowitsj, toen hij met zijn achterhoede terugtrok en zwaar bestookt werd door de Franse hoofdmacht, de 13de September een brief van Jermolow. In deze brief werd, op bevel van Koetoezow, in de eerste plaats medegedeeld, dat Moskou overgegeven zou worden, en in de tweede plaats, dat „het aan Miloradowitsj overgelaten werd de oude hoofdstad te eren door een schijngevecht voor haar muren." „Deze uitdrukking bracht Miloradowitsj tot woede," zegt de ooggetuige A. A. Sjtsjerbinin, een van zijn vertrouwden. „Hij noemde haar macchiavellistisch en meende, dat Jermolow zelf haar bedacht had. Als Miloradowitsj een gevecht met de geweldige strijdkrachten van Napoleon aangebonden en verloren had, hetgeen onvermijdelijk zou gebeuren, dan zou men hem beschuldigd hebben met de woorden:

185

„Wij hebben u alleen maar het bevel gegeven tot een manoeuvre, tot een schijngevecht"." De tijdgenoten konden evenmin iets begrijpen van deze volkomen tegenstelling tussen de woorden en daden van Koetoezow na de slag bij Borodino. „Ik begrijp niet, hoe deze ongelukkige slag u ook maar een ogenblik verheugd kon doen zijn. Hoewel volgens som-migen, die deelgenomen hebben aan de strijd - zulken heb ik ontmoet - het geen verloren slag was, waren de volgende dag echter de gevolgen een ieder duidelijk. In Moskou werden bulletins gedrukt, die wij zelf gezien hebben, waarin gezegd werd, dat na het vreselijke bloedbad de verzwakte vijand acht werst teruggetrokken was, maar dat men terwille van een definitieve beslissing van de slag ten gunste van de Russen de volgende dag, de 27ste (8 September), een aanval zou doen op de Fransen om hen te dwingen tot de definitieve terugtocht, zoals ook de officiële brief van Koetoezow aan Rostoptsjin luidde, die opgenomen werd in het gedrukte bulletin. In plaats hiervan begonnen onze troepen terug te trekken en tot nu toe is de reden van deze onverwachte terugtocht onbekend. Hier schuilt een

geheim. Misschien zullen we er later achter komen, misschien ook wel nooit, maar één ding is zeker: er was een belangrijke reden, waarom Koetoezow zijn plan voor de 27ste Augustus (8 September) wijzigde, dat hij plechtig had bekend gemaakt op de avond van de 26ste (7 September)," schreef M. I. Wolkowa aan haar vriendin W. I. Lanskaja.Maar reeds begonnen de resten van het Russische leger Moskou te naderen. Men moest onmiddellijk en definitief overal bekend maken, dat Moskou zonder nieuwe slag aan Napoleon zou worden prijsgegeven. Koetoezow had niet veel vertrouwen in zijn generaals. Bennigsen, die hem opgedrongen was door Alexander, wees er sinds Borodino voortdurend op, schermend met patriottische frasen, dat men Moskou niet prijs mocht geven. Van Jermolow, die onoprecht was, een dubbele rol speelde en nooit gesympathiseerd had met den veldmaarschalk, kon men moeilijk grote steun verwachten. Konownitsyn en Dochtoerow stonden in dit geval aan de kant van Bennigsen. Barclay had een steun kunnen zijn, maar in deze tijd was hij verbitterd en gekwetst. Hij schreef na zijn ontslag alleen aan zijn vrouw zijn ware gedachten, zowel van Borodino uit als na de val van Moskou. Maar tot zijn verontwaardiging onderschepte iemand zijn brieven. „Ik begrijp niet, wat dit betekent, dat men je de brief niet gebracht heeft, die ik je geschreven heb op de avond na de slag

186

van de 26ste, d.w.z. Borodino, en met denzelfden koerier heb verzonden, die de brief van Koetoezow aan zijn vrouw bracht. Ik begrijp niet, hoe men brieven aan familieleden kan inhouden. Dit is weer eens een van die gemeenheden, die tegenwoordig zo veelvuldig voorkomen." In de brieven aan zijn vrouw verzekert Barclay, dat hij alleen voor de slag bij Borodino het leger gered had, dat hij op het ogenblik, toen hij vervangen werd een zeer gunstige positie had ingenomen en klaar stond om met de aanvallende Fransen slag - te leveren. Het vervolg van zijn correspondentie met zijn vrouw liet hij over een Engelsen commissaris lopen, die tot het gevolg van Koetoezow behoorde; in deze brieven hoefde hij dus geen blad voor de mond te nemen. „De enige gunst, die ik smeek mij te bewijzen, is verlost te worden van de dienst hier - in het leger - het hindert niet op welke manier. ..." „ ... Als ze geen moeite doen het onrecht goed te maken, en groot is het onrecht, dat men mij heeft aangedaan, ben ik besloten niet langer mijn leven op het spel te zetten, enkel en alleen om met vernedering beloond te worden." Men trok het dorp Fili binnen. De 13de September 1812, om 4 uur 's middags, gaf Koetoezow in het huis van den boer Sewastjanow zijn voornaamsten generaals bevel bijeen te komen voor een beraadslaging. Daar verschenen Bennigsen, Barclay de Tolly, Platow, Dochtoerow, Oewarow, Rajewski, Ostermann, Konownitsyn, Jermolow, Toll en Lanskoj. Miloradowitsj was niet aanwezig, hij verliet geen ogenblik de achterhoede die voortdurend bedacht moest zijn op aanvallen van de Fransen. Koetoezow gaf hun het volgende ter overweging: opnieuw slag te leveren of terug te trekken tot voorbij Moskou en de stad aan Napoleon prijs te geven. Hier sprak hij ook de gedachte uit, die hij tot nu toe voor zich gehouden had: „Zolang er een leger zal bestaan, dat in staat is den vijand weerstand te bieden, zolang kunnen wij hoop blijven koesteren de oorlog tot een goed einde te brengen, maar wanneer het leger vernietigd is, zijn Moskou en Rusland verloren." Bennigsen was er voor om slag te leveren, Barclay was voor terugtrekken. Dochtoerow, Oewarow en Konownitsyn vielen Bennigsen bij. Jermolow viel hem ook bij, maar had enkel nietszeggende, zuiver formele bezwaren. Een protocol werd niet opgesteld en het is niet duidelijk, welk standpunt Platow, Rajewski, Ostermann en Lanskoj precies innamen. De be-raadslaging duurde alles bij elkaar een goed uur. De veldmaarschalk brak, naar het schijnt, tamelijk onverwachts de zitting af, stond op en verklaarde, dat hij bevel gaf tot de terugtocht.

187

Wij hebben nog een gegeven over de beraadslaging in Fili, dat ons langs een omweg bereikt heeft - via Engeland. In Engeland wachtte men in spanning op nadere berichten over de slak bij Borodino. Een van de uitvoerigste en eerste verslagen, die men in Engeland ontving, was een brief, die de Russische gezant S. R. Worontsow ontving van zijn zoon, die aan de slag had deelgenomen en daarbij was gewond. „De dag van Borodino bracht voor geen van beide legers een beslissing. De verliezen moeten aan beide kanten even groot zijn geweest. Het verlies van het Russische leger is gevoelig door het grote aantal officieren, dat gesneuveld is, hetgeen onvermijdelijk desorganisatie van de regimenten tot gevolg heeft." Uit deze brief vernemen we enkele details over de krijgsraad te Fili. Daar lezen wij, dat Ostermann aan Bennigsen vroeg, of hij instond voor een overwinning in geval van een nieuwe slag voor Moskou, waarop Bennigsen antwoordde, dat hij niet gek was en onmogelijk een dergelijke vraag bevestigend kon beantwoorden. Bij deze krijgsraad zei Koetoezow o.a.: „Gij vreest terug te trekken tot achter Moskou, maar ik beschouw het als iets noodzakelijks, want het betekent de redding van het leger. Napoleon is als een onstuimige stroom, die wij nog niet kunnen beteugelen. Moskou zal de spons zijn, die hem opzuigt". Maar toen de veldmaarschalk een eind gemaakt had aan de zitting door op te staan en te verklaren: „Ik geef het bevel tot de terugtocht, op grond van de macht, die mij door den Keizer en het vaderland verleend is," en het huis verlaten had, was hij zelf onder de indruk van hetgeen hij zo-even gedaan had, - dat merkten allen, die hem gadesloegen.Gedurende de rest van deze dag, na de krijgsraad, sprak Koetoezow met niemand. 's Avonds, teruggekeerd in het huis, waar hij de nacht zou doorbrengen, kon hij niet slapen. Men hoorde hem enige malen in deze nacht huilen. Op dat moment ontbrak hem niet alleen alle werkelijke steun in zijn naaste omgeving - Barclay was in deze kwestie solidair met hem niet om positieve, maar om negatieve redenen - maar ook begreep hij uit het gedrag van Jermolow, die enige uren voor de krijgsraad vóór de terugtocht was en zich naderhand bij Bennigsen had aangesloten, dat hij geschuwd werd als een melaatse, zoals Barclay vóór TsarewoZajmisjtsje. Met zijn mensenkennis wist Koetoezow, dat hij niet op steun hoefde te rekenen tegenover zijn belangrijksten en machtigsten vijand, die zich in het winterpaleis te Petersburg bevond.Maar niemand, zelfs niet degenen, die niet van hem hielden,

188

schreef zijn verwarring van dit ogenblik toe aan motieven van persoonlijke angst of schaamte. Zijn gehele verdere gedrag wees er op, dat hij voortaan zou doen, wat hij nodig achtte; hij trad veel zelfstandiger op dan ooit tevoren in zijn leven en was allerminst bevreesd den Tsaar te ergeren. De mensen uit zijn omgeving weten zijn tranen aan verdriet om het lot van Moskou en aan bezorgdheid voor het lot van Rusland: immers, behalve dat ene gezegde, dat de val van Moskou nog niet de val van Rusland betekende, herinnerde zich zijn naaste omgeving ook zijn vroegere bewering, dat de val van Moskou gelijk stond met de val van Rusland.Reeds tegen de avond van de 13de September vernam het leger het besluit van den veldmaarschalk; de generaals, die aanwezig waren op de krijgsraad te Fili, maakten het bekend. „Overal heerste verslagenheid," schrijft een ooggetuige.Na alle categorische verklaringen van den opperbevelhebber, dat Moskou in geen geval prijsgegeven zou worden, waren de lagere officieren en gewone soldaten geheel uit het veld geslagen door het onverwachte resultaat van de krijgsraad. „Ik herinner mij, hoe iedereen buiten zichzelf geraakte, toen mijn adjudant Lindell het bevel in zake de overgave van Moskou overbracht: de meesten huilden, velen rukten zich de uniformen van het lijf en weigerden in dienst te blijven na zo'n smadelijke terugtocht, na een vlucht uit Moskou. Mijn generaal Borozdin beschouwde dit bevel als verraderswerk en brak niet op, voordat generaal

Dochtoerow hem kwam aflossen. Met het ochtendkrieken waren we reeds in Moskou. De inwoners, die nog niet op de hoogte waren van hun vreselijk lot, begroetten ons als verlossers, maar toen zij de waarheid vernamen, stroomden zij allen achter ons aan. Het was niet meer het “optrekken van een leger, maar een verplaatsing van hele volksstammen van het ene eind van de wereld naar het andere," schrijft iemand, die zelf deze dingen meegemaakt heeft. De Russische voorhoede hield de 12de September halt bij de berg Poklonna, op twee werst afstand van de Dorogomilowse slagbomen. In Moskou, vanwaar een eindeloze stroom rijtuigen en vrachtwagens wegtrok, en waar duizenden inwoners te paard en te voet de stad verlieten, - hoewel nog steeds geruchten de ronde deden, dat Koetoezow een nieuwe slag voorbereidde - in Moskou wisten toch maar weinigen van de beslissing, die de 13de Septem-ber in het dorp Fili was gevallen. De leidende figuren kregen bericht, dat er drie meningen, drie scherp omlijnde practische voor

189

stellen op de krijgsraad naar voren waren gebracht: Bennigsen stelde voor opnieuw slag te leveren met Napoleon en zo te pogen Moskou te redden, Barclay stelde voor terug te trekken op de stad Wladimir, enkelen spraken over een terugtrekken naar Twerj, om een mogelijke opmars van Napoleon naar Petersburg te voorkomen. Men wist reeds, dat Koetoezow aan het eind van de vergadering had verklaard, dat hij geen slag zou leveren, maar terug zou trekken en Moskou aan Napoleon zou prijsgeven. Maar hij besloot niet naar het Noorden terug te trekken, maar naar de oude weg naar Kaloega.De Russische troepen kregen, overeenkomstig deze beslissing van den opperbevelhebber, order door de straten van Moskou te trekken en de stad te verlaten langs de weg naar Kolomna. Sinds de vroege ochtend van de 14de September trok het Russische leger in onaf-gebroken colonnes door de hoofdstad. Met zonsopgang kwamen de eerste delen van het terugtrekkende Russische leger één voor één Moskou binnen en trokken langs de Arbat en enkele straten, evenwijdig aan de Arbat, naar het Zuidoosten van de stad in de richting van de brug over de Jaoeza.De angstige, vertwijfelde, zwijgende bevolking, of liever gezegd de Moskouers, die niet konden of nog geen kans hadden gezien weg te komen, verdrongen zich langs straten en pleinen en keken naar het wegtrekkende leger. De soldaten liepen met hangende hoofden en spraken niet. Ooggetuigen vertellen, dat sommigen in de gelederen huilden.De eerste delen van het terugtrekkende, Russische leger hadden nauwelijks de brug over de Jaoeza bereikt, of generaal Miloradowitsj, die de achterhoede aanvoerde, kreeg bericht, dat de Franse cavalerie Moskou binnentrok langs de Dorogomilowse slagbomen.Miloradowitsj voerde de achterhoede van het terugtrekkende leger aan en generaal Kaptsewitsj, wiens regiment het achterste was, ontsnapte met moeite aan den opdringenden Murat. Miloradowitsj . ontving van Kaptsewitsj het ene bericht na het andere, dat de vijand het er op toelegde de achterhoede van de stad af te snijden. Met andere woorden, twee cavaleriecorpsen, tien kozakkenregimenten en twaalf kanonnen liepen gevaar den vijand in handen te valden. Miloradowitsj slaagde er in, zich met Murat in verbinding te stellen en doordat hij hem er van overtuigde, dat het volk in Moskou zich samen met de troepen hardnekkig zou verdedigen als de Fransen het Russische leger niet rustig door Moskou lieten trekken, hield Miloradowitsj Murat op zeven werst afstand van Moskou vier uur op,

190

zodat de achterhoede ongehinderd Moskou kon doortrekken.Dit alles gaf vele duizenden inwoners van Moskou de gelegenheid de stad te verlaten, maar verloren ging desondanks het arsenaal, waar „prachtige, nieuwe geweren den vijand in

handen vielen." evenals de winkels en opslagplaatsen van graan en linnen en dehele voorraad levensmiddelen voor het leger. Dat alles viel den vijand in handen.Twee bataljons van het Moskouse garnizoen, die zich reeds in de stad bij de hoofdmacht hadden aangesloten, toen deze het Kreml voorbijtrok, marcheerden met muziek. „Welk canaille heeft u bevolen muziek te maken?" bulderde Miloradowitsj luitenant-generaal Brozin toe, den commandant van het garnizoen. Brozin antwoordde, dat volgens het reglement van Peter den Groten muziek moest worden gemaakt, wanneer het garnizoen de vesting verliet. „Maar waar staat in het reglement van Peter den Groten iets over de val van Moskou?" schreeuwde Miloradowitsj. ,,Laat die muziek ophouden!" Het Russische leger ging in een ononderbroken stroom door Moskou. Koetoezow keek naar zijn zwijgende gevolg en zei: „Wie van u kent Moskou?" Alleen de twintigjarige vorst Golitsijn, die bij hem diende als ordonnans, bood zich aan. „Geleid mij zo, dat ik niemand tegenkom." Koetoezow ging te paard van de Arbat langs de boulevards naar de brug over de Jaoeza, waarover het leger wegtrok met eindeloze drommen volk achter zich. En hier wachtte hem een ontmoeting, waarnaar hij allerminst verlangde. Rostoptsjin stond op de brug en probeerde orde te scheppen. De begroeting was koeltjes. Rostoptsjin begon een gesprek, maar Koetoezow antwoordde niet en beval de brug snel te ontruimen voor de overtocht der troepen. Hij stapte over in een rijtuig. „Na zijn vertrek uit Moskou beval Zijne Doorluchtigheid zijn rijtuig om te wenden en, met zijn in de krijg vergrijsd hoofd op de handen gesteund, keek hij onverschillig naar de hoofdstad en naar de troepen, die hem met neergeslagen blikken voorbijliepen; voor het eerst riepen ze, toen ze hem zagen, niet hoera." Twee dagen hield de eindeloze stroom mensen aan, die Moskou via de brug over de Jaoeza verlieten. Koetoezow voerde het Russische leger naar het Zuiden, naar Krasnaja Pachra, en van Krasnaja Pachra naar de oude weg naar Kaloega. Toen hij 's avonds in het dorp Oeop thee zat te drinken, omringd door boerenvolk, en men hem ontsteld wees op de rode gloed van het in de verte brandende

191

Moskou, ,sloeg Koetoezow op zijn muts" en zei: „Jammer, ja, maar wacht maar, ik zal hem de nek breken. ..." De vlucht uit Moskou, ook die van het volk, duurde reeds enige dagen. In de stad waren, sinds de eerste geruchten over de afloop van de slag bij Borodino en over de terugtocht van het Russische leger naar Mozjajsk binnenkwamen, alle toegangswegen overvol van vluchtende mensen. Drommen volk, vertwijfeld, bevreesd voor het naderend onheil, verdrongen zich dagenlang op straat. Sommigen beschouwden Moskou als verloren, anderen geloofden tot het laatste ogenblik toe, dat Koetoezow nog slag zou leveren vlak voor de poorten van de hoofdstad. Duizenden en nog eens duizenden mensen vluchtten de stad uit, zwermden om het leger heen, trokken er voorbij, stortten zich als levende rivieren over alle wegen en liepen daar, waar geen wegen waren, dwars over de akkers. Dagenlang duurde deze eindeloze vlucht. Alle wegen, oostelijk van Moskou, waren in alle richtingen over een afstand van tien werst overstroomd met vluchtelingen. De bevolking van de reusachtige hoofdstad was veranderd in zwervende nomaden.Het volgende vond plaats op de ochtend van de toste September op een paar werst afstand van Rjazanj. „Nauwelijks waren wij op de vlakte aangekomen, of we zagen een zeldzaam troosteloos schouwspel: zover als het oog reikte, was de Moskouse weg rijen dik bezaaid met allerlei rijtuigen en voetgangers, die uit de ongelukkige hoofdstad vluchtten; ze probeerden elkaar voorbij te komen en haastten zich voort, gejaagd door angst, in koetsen, huurrijtuigen en op karren, in kleren, die ze in allerijl hadden aangeschoten, met behuilde ogen en bestoven gezichten, met kinderen van alle leeftijden. Maar wat nog veel treuriger was: goed geklede mannen en vrouwen gingen te voet en sleepten hun kinderen en hun povere mondvoorraad

achter zich aan; de moeders liepen met de groteren en de vaders trokken in wagentjes of droegen op hun rug de ,kleintjes, die nog niet lopen konden. Allen waren haastig, zonder voorbereidingen, op weg gegaan, daar ze onverwachts verrast waren, en ze sjokten voort zonder doel en meestal ook zonder geld en zonder brood. Bij het zien van deze ellende kon men zijn tranen niet bedwingen. Het rumoer van de vele rijtuigen. en voetgangers was ver in de omtrek te horen; het smolt ineen tot een gekreun, dat de ziel pijn deed .... En langs de andere wegen - naar Wladimir, Nizjní-Nowgorod en Jaroslawl was het net zo, zo niet erger. ..." ,

192(NB,: 193, 194: foto, R.K.Vos)

II

De ontruiming van Moskou vergrootte juist in deze dagen, toen de brand nog niet was begonnen, de bittere haat tegen Koetoezow van de zijde van een man, voor wien de veldmaarschalk genegenheid noch achting had, maar die op dit ogenblik de verantwoor-delijkheid droeg voor het ongeluk van de duizenden, die hun bezit, hun leven en zelfs, bij hun panische vlucht, hun kinderen hadden. verloren.Deze man was Fjodor Wasiljewitsj Rostoptsjin, de gouverneurgeneraal van Moskou. Zijn woede tegen Koetoezow kende geen grenzen; hij belasterde hem op alle mogelijke manieren en diende aanklachten tegen hem in bij den Tsaar. De 14de September 1812 had hij een onmogelijk, dwaas figuur geslagen, vooral in de ogen van de ongelukkige vluchtelingen. Hij had een zondenbok nodig gehad en een man ter dood laten brengen om zijn eigen leven te redden.Toen Fjodor Wasiljewitsj Rostoptsjin in 1812 benoemd werd tot „opperbevelhebber van Moskou" - of, zoals het gewoonlijk genoemd wordt, tot gouverneur-generaal - was hij reeds bijna 50 jaar. Hij had carrière gemaakt tijdens Paul, was de eerste tien jaar van de regering van Alexander buiten dienst geweest, werd in 1810 kamerheer en in 1812 „opperbevelhebber van Moskou". Hij was een man met een vlug verstand en een onbeheerst karakter, die graag geestig was, hetgeen hem niet altijd gelukte, een luidruchtige praatjesmaker, een zwetser, zelfingenomen en zelfbewust, zonder bijzondere kwaliteiten of aanleg voor wat dan ook. Toen de opmars van Napoleon Moskou duidelijk begon te bedreigen, koos Rostoptsjin de eigenaardige rol van demagoog-patriot. Hij gaf bijzondere „affiches" uit, die per post verspreid en op straat aangeplakt werden. Hij schreef deze affiches in een levendige stijl, met gedurfde, quasi aan de volkstaal ontleende zinswendingen. De in het oog lopende gekunsteldheid en onoprechtheid verleenden hun een banaal karakter. Thuis, met zijn vrouw, een verfranste katholieke, sprak hij alleen Frans, ook met zijn vrienden sprak hij Frans: de Russische letterkunde kende hij in het geheel niet en hoewel hij stierf in het jaar 1826, is er niets, dat er op wijst, dat" hij bijvoorbeeld een vermoeden had van het bestaan van Poesjkin of Zjoekowski. En deze heer uit de grote wereld haalde het in zijn hoofd den ruwen Moskousen handwerksman te willen spelen en dan nog niet

195

eens een, die nuchter is, maar een, die al een slokje op heeft. Zijn dwaze affiches maakten niet de minste indruk op het volk.Hij had ook nog andere, even dwaze invallen. Zo liet hij zich bijvoorbeeld gedurende deze tijd in met een zekeren Leppich, een vreemdeling, die uit Duitsland gekomen was en beweerde, dat hij een luchtballon kon construeren, waarmee hij zich boven het Franse leger zou begeven. Het lag voor de hand, dat men op die manier ook Napoleon zelf eventueel uit de weg zou kunnen ruimen.

Ook de Tsaar interesseerde zich sterk voor Leppich en zijn ballon. Wij beschikken over een bericht van later datum, afkomstig van Araktsjejew, volgens hetwelk de Tsaar met dit plan de gemoederen een beetje wilde kalmeren, afleiden en verstrooien, maar volgens hetwelk hij zelf niet in deze charlatanerie geloofde. Rostoptsjin geloofde in ieder geval wel in Leppich. Zelf charlatan, zelf in zijn hart avonturier, stond hij sympathiek tegenover den vindingrijken Duitser, die hem in volle ernst dagelijks door middel van briefjes verzekerde, dat hij nog een klein beetje geduld moest hebben en geld moest geven en dat de ballon ieder ogenblik klaar kon zijn voor de vlucht. En dan natuurlijk op Bonaparte af. Leppich had een hekel aan Napoleon, niet alleen vanwege de aanval op Rusland: hij had zijn ballon in 1811 in Parijs aan Napoleon zelf aangeboden, maar deze had Leppich uit het Franse keizerrijk laten zetten. In Moskou ging het hem echter meer voor de wind.De Fransen noemden Leppich dan ook den „Charlatan-constructeur". Ze vonden in het huis van Rostoptsjin documenten, waaruit bleek, dat de graaf in Leppich vertrouwen had gesteld en hem klaarblijkelijk zeer goed betaalde. Leppich eist bijvoorbeeld in een kort briefje van de 30ste Juli 1812 van Rostoptsjin 12.000 roebel. Er is ook een brief van Leppich bewaard, nog daterend van de 24ste Augustus (oude stijl), twee dagen voor de slag bij Borodino - de „uitvinder" had altijd nog zo goed als niets bereikt -: „Uwe doorluchtigheid kan zich niet voorstellen met hoeveel moeilijkheden ik te kampen heb gehad bij de voorbereiding van de ballon voor de vlucht. Maar morgen zal hij dan ook beslist de lucht ingaan." Rostoptsjin verwittigde in een speciale affiche het Moskouse volk: „Hier heb ik opdracht gekregen van den Keizer om een grote ballon te maken, waarin vijftig mensen zullen vliegen, waarheen ze maar willen, met wind mee of met wind tegen, en wat er van komt, - dat zult u wel horen en u zult tevreden zijn. Als het mooi weer is, dan zal ik morgen of overmorgen een kleine

196

proefballon klaar hebben. Ik zeg het u, opdat u niet denkt, als u hem ziet, dat hij van den booswicht komt: hij is juist gemaakt tot zijn schade en ondergang." Toen hij genoeg geld uit de schatkist had geklopt, bleek de vogel gevlogen, zelfs zonder ballon, die natuurlijk nooit van de aarde is opgestegen en het ook niet kon, omdat hij helemaal niet bestond. Het volk van Moskou schonk aan deze charlatanerie met de ballon, evenals aan de overige affiches van Rostoptsjin niet de minste aandacht.Rostoptsjin ontplooide in de dagen vóór en na de slag bij Borodino een ongelofelijke activiteit. Nu eens liet hij mensen grijpen en in het openbaar met de zweep of met roeden geselen, wanneer hij hen er van verdacht, dat ze buitenlandse spionnen waren; dan weer werden er officiële geruststellende berichten verspreid, dat Bonaparte niet in Moskou zou komen; dan weer liet hij een deel van de schatkist in veiligheid brengen. Weliswaar rechtvaardigde Rostoptsjin zich later door verklaringen van Koetoezow aan te halen, dat men tot de laatste druppel bloed voor Moskou zou strijden en de stad niet zou overgeven. Rostoptsjin maakte zich niet alleen ongerust over de nadering van Napoleon. Rostoptsjin was een van de Russische hoogwaardigheidsbekleders voor wie het woord „Rusland" en het woord „lijfeigenschap" hetzelfde betekenden en onschendbaar met elkaar verbonden waren. Sinds lang, al van 1806 af, had hij Alexander er voortdurend voor gewaarschuwd, dat Napoleon juist daarom hun doodsvijand was, omdat de „bediendenstand" in Rusland aan zijn naam bepaalde verwachtingen vastknoopte. Ook in het jaar 1807 waarschuwde hij, dat het hoofddoel van het Russische „grauw" de uitroeiing van de adel was. En nu, in het jaar 1812, in Moskou, was hij bang voor opstand, spoorde „martinistische" agitators op, verwijderde den postdirecteur Kljoetsjarjow uit Moskou en verdacht de kooplui, die sectariërs waren, van geheime sympathieën voor Napoleon. Ten slotte wierp hij zich energiek op de zaak Weresjtsjagin. Als kenmerkend voor de treurige toestand, waarin het historisch onderzoek van het jaar 1812 verkeert, halen wij de van oudsher geciteerde, dwaze versie aan, die men

voor waar houdt.De koopmanszoon Weresjtsjagin - zo wordt de zaak gewoonlijk voorgesteld - ;,vertaalde twee krantenartikelen over Napoleon in het Russisch, en wel: een brief van Napoleon aan den Pruisischen koning en de rede van Napoleon, gehouden voor de vorsten van de Rijnbond in Dresden." In werkelijkheid had Napoleon zo'n brief

197

in het geheel niet aan den koning geschreven, noch een rede voor de vorsten van de Rijnbond gehouden. En hij had ook nooit zulke onzin kunnen vertellen (in Dresden nog wel!) en niet zo'n dwaze aaneenrijging van frasen aan den Pruisischen koning kunnen schrijven - „ik maak u mijn plannen bekend, ik wens herstel van de kolonie, ik wil haar politieke toestand wijzigen," enz. Deze twee vreemde zeldzaapn slecht gestelde „proclamaties" hadden nooit iets te maken gehad met Napoleon, maar waren verzonnen door Weresjtsjagin zelf, zoals hij later ook toegaf. We weten, dat hij deze producten van zijn fantasie niet alleen aan zijn vriend Mesjkow liet zien, maar klaarblijkelijk ook vermenigvuldigde en verspreidde.Zodoende moet men erkennen, dat dit een daad was van een geestelijk abnormaal mens, of van iemand met misdadige bedoelingen, hoewel de uitvoering ook volkomen dwaas was.In de archieven vond ik een volledige copie, in manuscript, van deze twee documenten en tegelijk een interessante aanwijzing, dat afschriften van deze „vertaling" van Weresjtsjagin ook in de provincie terechtgekomen waren. Volgens een verklaring van den procureur van Saratow van de 15de Juli aan den minister van justitie verschenen er de Ode Juli 18 12 in Saratow „zogenaamde afschriften van een brief van den Fransen Keizer aan de vorsten van de Rijnbond, waarin o.a. beweerd wordt, dat hij belooft over zes maanden in beide Noordelijke hoofdsteden te zullen zijn." Het onderzoek wees uit, dat „dit paskwil van een afschrift" den Saratowsen koopman Archip Swiridow toegezonden was door zijn zoon, die in Moskou werkzaam was als winkelbediende bij de Bykowski's, die in papierwaren handelden. Er waren verscheidene van die afschriften: „al die afschriften, waar ze zich ook maar bevonden, werden terstond door de politie in beslag genomen en er werd een verbod uitgevaardigd, waarbij bepaald werd, dat men ze niet in zijn bezit mocht hebben." Maar toen vlak daarop in de „Moskouse berichten" toch melding werd gemaakt van de arrestatie van Weresjtsjagin en Mesjkow, werd tegelijk dit krantenartikel gepubliceerd. Weresjtsjagin en Mesjkow werden gearresteerd en te Moskou gevangen gezet in de vesting. Deze tragedie speelde zich af op de 10de September, de dag, waarop Rostoptsjin uit Moskou vluchtte.Zijn drukte om de ballon van Leppich, zijn affiches, zijn per soonlijke gesprekken, zijn bemoeienissen voor de verwijdering van den, absoluut onschuldigen, postdirecteur Kljoetsjarjow, - dit alles verhinderde Rostoptsjin niet zijn aandacht te richten op het

198

monster, dat langs de weg van Smolensk kwam aanrukken. Wat te doen? Nu eens was Rostoptsjin verontwaardigd over de „dames", die uit Moskou vluchtten, dan weer moedigde hij in het geheim het evacueren aan. Ogenschijnlijk was hij er werkelijk van overtuigd, dat het Russische leger Napoleon een halt zou toeroepen. Hij was enthousiast over het vervangen van Barclay door Koetoezow. Af en toe ontvielen hem woorden als: in het alleruiterste geval is het beter Moskou in brand te steken, dan de stad aan Napoleon over te geven.Precies drie weken, voordat de Fransen Moskou binnentrokken, schreef graaf Rostoptsjin aan Bagration, de 24ste Augustus 1812: „Ik kan mij niet voorstellen, dat de vijand Moskou zal binnentrekken. Wanneer het zover zou komen, dat u terug zou trekken naar Wjazma, zal ik de zorg op mij nemen om alle zaken, die van staatsbelang zijn, in veiligheid te brengen en ik zal dan een ieder de vrijheid geven weg te trekken; maar het volk van Moskou zal beslist strijdend de dood ingaan bij de muren van Moskou, uit trouw aan den Keizer en uit liefde

voor het vaderland; en als God de bevolking niet zal bijstaan in zijn edele strijd, zal ik, Rostoptsjin, volgens het principe van de Russen: „Val den vijand niet in handen", de stad in as leggen, zodat Napoleon er geen buit zal behalen, maar slechts de plek zal vinden, waar eens de hoofdstad zich bevond. Het zou niet kwaad zijn hem te laten weten, dat hij niet op millioenen en op broodwinkels hoeft te rekenen, want hij zal slechts verkoold hout en as vinden." Maar het volk sprak hij niet over een in brand steken van Moskou; hij zei alleen, dat de Fransen Moskou niet te zien zouden krijgen.Rostoptsjin schreef in zijn affiches: „Ik sta er met mijn leven voor in, dat onze aartsvijand niet in Moskou zal komen, want het leger beschikt over 130.000 man uitstekende troepen en over 1.800 kanonnen en aan het hoofd staat de door den Keizer uitgekozen aanvoerder van de Russische strijdkrachten, vorst Koetoezow, en in de rug van den vijand bevinden zich de generaals Tormasow en Tsjitsjagow met 85.000 man uitstekende troepen; generaal Milo-radowitsj is van Kaloega naar Mozjajsk gekomen met 36.000 man infanterie, 3800 man cavalerie, 84 kanonnen, enz. En als dit te weinig is om onzen aartsvijand er onder te krijgen, zal ik zeggen: Landstorm van Moskou! Laten we gaan, laten we 100.000 jonge mensen in het veld brengen, laten we de Iwerse Moeder Gods ,133 en 150 kanonnen meenemen en laten we tezamen de zaak

199

tot een goed einde brengen!" Alsof hij voelde, dat hij te ver gegaan was, klonk het eind van zijn affiche wel een beetje abrupt: „Leest, begrijpen kan men alles, en het heeft geen zin er over te praten!" Het volk „praatte" niet, maar het geloofde eenvoudig geen woord van die schreeuwerige oproepen. De graaf, die beter Frans dan Russisch kende, had helemaal geen succes in zijn rol van Jan Klaassen of van vrolijk kerstmannetje.Nog niet tevreden met zijn affiches, nam Rostoptsjin de gewoonte aan om, in de geest van den goeden kalief Haroen-al-Raschid uit de Arabische sprookjes, zich gewoon te voet door Moskou te begeven en gesprekken aan te knopen met het „volk", d.w.z. met kooplui en met mensen, die in gewone, Russische kleren gekleed waren, en hun leugens op de mouw te spelden, dat de Russen er prachtig voorstonden en dat de aartsvijand, Napoleon, nooit in Moskou zou komen. Maar hierbij kon hij zich er van overtuigen, dat het den gemiddelden generaal helemaal niet lukt den gemiddelden Moskouer te bedriegen. „Ik trok de aandacht van vele personen uit de koopmansstand en uit het gewone volk en ik sprak eenvoudig met hen en deelde hun hoopvol nieuws mede, dat zij dan over de stad verspreidden. Men moet heel voorzichtig met deze mensen omgaan," voegt Rostoptsjin er niet zonder ergernis aan toe, „want niemand beschikt over een grotere portie gezond verstand dan de Rus; zij maken vaak zulke opmerkingen en stellen zulke vragen, dat de meest geschoolde diplomaat in verlegenheid gebracht zou worden." Dit is ook wel begrijpelijk. De Moskouse „dragers van lange baarden," die Rostoptsjin zo prees om hun vaderlandsliefde en gezond verstand, konden vanzelfsprekend alle lichtzinnige snoeverijen en fabeltjes, die de gouverneur-generaal hun vertelde, niet voor klinkende munt aannemen. Hij, die de Fransen zo haatte, leek meer, in sommige trekken van zijn karakter, op het slechtere soort Marseillaan, den Fransman uit het Zuiden, op een zwetser, opschepper en lichtzinnigen leugenaar, dan op den gemiddelden Moskouer, dien dagelijks langs duizenden wegen berichten bereikten, het een nog alarmerender dan het andere, over het vreselijke onweer, dat zich boven het vaderland samenpakte, over de orkaan, die op Moskou aandreef en op zijn weg rokende puinhopen achterliet en bijna half Rusland aantastte. De handige, snoeverige, met kwinkslagen gekruide leugens van den gouverneur--generaal hadden natuurlijk even weinig succes als zijn gedrukte, stumperige, brallerige vertelsels. Dit alles was zinloos. Het Russische volk hield echt van

200

zijn vaderland, en dat was het enige, dat het gemeen had met dezen lichtzinnigen man, dezen sociëteitsgrappenmaker, die zich beter thuisvoelde in Parijs, waar hij bijna tot zijn dood gewoond heeft.Rostoptsjin beloofde in zijn gedrukte, dwaze pamfletten keer op keer, dat de Fransen niet in Moskou zouden komen. De door hem verzonnen figuur van den „Moskousen winkelier Karnjoesjka Tsjigirin", dezelfde die, „toen hij een borreltje te veel op had", woedend werd en alle Fransen uitschold in schunnige taal, stelde Moskou gerust door den booswicht Bonaparte toe te voegen: „Geloof je werkelijk, dat je de stad krijgt? Je hoeft er niet aan te denken, dat je Iwan den Groten of zelfs maar de Poklonna te zien zult krijgen! ... Val maar niet aan, begin er maar niet mee, ga rechtsomkeert naar huis en weet eens en voor altijd, wat het Russische volk is!" En daar staat Napoleon met zijn gevolg op de berg Poklonna en ziet neer op Moskou; en hij, Rostoptsjin, moet in allerijl uit Moskou vluchten, in het bewustzijn, dat duizenden hem vervloekten, omdat ze aan zijn woorden geloof hechtten en niet tijdig konden wegkomen.De gouverneur-generaal verkeerde in een moeilijke positie. Rostoptsjin was buiten zichzelf, toen hij hoorde van de krijgsraad te Fili en van het onherroepelijk besluit van Koetoezow.Een algehele vlucht uit Moskou begon. De laatste oproep van Rostoptsjin werd opgevat als een signaal aan de gehele bevolking om deel te nemen aan de slag bij de berg Poklonna. Toen men vernam, dat er helemaal geen slag geleverd zou worden, verdrong zich de verontwaardigde, vertwijfelde volksmenigte voor het huis van den gouverneur-generaal. De nacht brak aan, de laatste nacht voor de overgave van Moskou. Maar ook de nacht bracht geen rust.Op de avond van de 13de September, om 11 uur, verschenen de hertog van Oldenburg en de prins van Wüirttemberg bij Rostoptsjin. Zij kwamen met een vreemd verzoek, namelijk of Rostoptsjin naar Koetoezow wilde gaan om hem er toe over te halen Moskou niet prijs te geven. Rostoptsjin gaf hun de vrij verstandige raad zelf naar Koetoezow te gaan, temeer daar de een een neef en de ander een oom van den Tsaar was. „De prinsen deelden mij mede, dat zij naar vorst Koetoezow gegaan waren, maar dat hij sliep en men hen niet wilde toelaten. Nadat zij het gedrag van Koetoezow betreurd en scherp veroordeeld hadden, gingen zij heen en lieten mij achter vol smart en gebukt onder het lot, dat Moskou te wachten stond."De volgende dag om tien uur 's morgens gaf Rostoptsjin bevel

201

een rijtuig voor te laten komen. Maar men wachtte hem reeds op. Uit Moskou te vluchten bleek nog niet zo eenvoudig. Een geweldige volksmassa stond 's morgens vroeg voor het paleis. De man, die nu Moskou aan zijn lot overliet, had maanden lang de bevolking verzekerd, dat hij den aartsvijand niet in Moskou zou dulden en nu zou de aartsvijand vandaag Moskou binnentrekken, - en Rostoptsjin koos lafhartig het hazenpad!„Het verbitterde grauw stortte zich op het huis van den gouverneur-generaal en schreeuwde, dat men bedrogen was. De menigte werd steeds groter, steeds woedender en begon den gouverneurgeneraal ter verantwoording te roepen. Er verhief zich een luid gebrul: „Laat hij naar buiten komen, anders zullen wij hem opzoeken!" Rostoptsjin verscheen voor het volk, dat hem met woedende kreten ontving," zegt hierover Carolina Pawlowa, natuurlijk naar de verhalen van haar vader K. Janisj en andere Moskouers, die deze tijd doorgemaakt hebben.Het rijtuig kwam voor. De wraakzucht van het volk verlangde een slachtoffer. Rostoptsjin bedacht onmiddellijk, wiens bloed hem redden kon. Hij beval Weresjtsjagin uit de gevangenis te halen en bood het volk aan met hem af te rekenen. Maar het volk reageerde niet. Toen beval Rostoptsjin twee onderofficieren Weresjtsjagin neer te slaan en toen hij zo de aandacht van de menigte afgeleid had, haastte hij zich uit Moskou weg.

Rostoptsjin bracht anderhalve maand later aan den minister van justitie verslag uit van al zijn gedragingen in de volgende bewoordingen: „Wat betreft den verrader en politieken misdadiger Weresjtsjagin, deze werd, vlak voordat onze aartsvijanden Moskou binnen-trokken, door mij overgeleverd aan het volk, dat zich om hem verdrong en dat hem, als zag het in hem de voorbode van Napoleons komst, ten offer bracht aan zijn gerechtvaardigde toorn." Hier liegt Rostoptsjin even erg, als hij gedurende zijn hele leven gelogen heeft over zijn misdaad. Alleen in zijn memoires sprak hij de waarheid wat betreft den persoon, die Weresjtsjagin gedood heeft: „Nadat ik bevolen had Weresjtsjagin en Mouton uit de gevangenis te halen, wendde ik mij tot den eersten en begon hem zijn misdaad te verwijten, welke des te gemener geweest was, omdat hij als enige van de hele Moskouse bevolking zijn vaderland had willen verraden. Ik verklaarde hem, dat hij door de senaat veroordeeld was tot de doodstraf en dat het vonnis onmiddellijk voltrokken zou worden: ik beval twee onderofficieren uit mijn escorte hem neer te sabelen. Hij

202

viel zonder een woord te zeggen. Toen wendde ik mij tot Moutori, die, in afwachting van hetzelfde lot, een gebed opzegde, en voegde hem toe: ,,Ik schenk u het leven. Ga naar de uwen en zeg hun, dat de schurk, dien ik zojuist gestraft heb, de enige Rus was, die zijn vaderland verraden heeft"."Hier liegt hij niet wat de hoofdzaak betreft, d.w.z. hij geeft toe, dat niet het volk, maar hij, Rostoptsjin, Weresjtsjagin doodde. Maar natuurlijk erkent hij ook hier niet, dat de drijfveer van zijn daad zijn persoonlijke angst was.De „psychologische achtergrond" van deze moord is niet zeer ingewikkeld. Rostoptsjin verkeerde op de dag van de Franse intocht ten opzichte van hen, die achtergebleven waren - en ook ten opzichte van hen, die gevlucht waren - in een vernederende en belachelijke situatie: afgezien van zijn dwaze, in laag-bij-de-grondse en snoeverige taal geschreven affiches, zijn er nog zijn officiële, gedrukte en mondelinge verzekeringen, tot het laatste ogenblik toe, dat Moskou „in geen geval" prijsgegeven zou worden. - al dit geschetter met patriottische leuzen, al deze eigenroem wekte nu de verontwaardiging van de Moskouse inwoners op tegen den dwazen, lichtzinnigen gouverneur-generaal. Hij moest nu de schijn wekken, dat Moskou inderdaad in geen geval prijsgegeven zou zijn, wanneer men hiertoe niet op het laatste ogenblik was gedwongen ten gevolge van verraad van binnen uit, dank zij Weresjtsjagin.Terwijl de menigte het lijk van Weresjtsjagin uiteenscheurde en vertrapte, haastte Rostoptsjin zich zijn hachje te redden en bescherming te zoeken bij het leger van Koetoezow, dat nog bezig was de stad te verlaten.Hier nu had de ontmoeting van Rostoptsjin en Koetoezow plaats bij de brug over de Jaoeza, waarvan ik in het voorgaande melding maakte.Rostoptsjin vertelt in zijn mémoires een kennelijk fabeltje. Koetoezow zou hem bij deze ontmoeting gezegd hebben: „Ik kan u verzekeren, dat ik van Moskou niet weg zal trekken zonder slag geleverd te hebben," en hij, Rostoptsjin zou „hem niet geantwoord hebben, aangezien antwoorden op een ongerijmdheid slechts dwaasheid is. Behalve dat niemand in het algemeen en vorst Golitsyn in het bijzonder, die hier ook aanwezig was, iets dergelijks gehoord heeft - en vorst Golitsyn is een getuige, die van nature evenzeer de waarheid spreekt, als Rostoptsjin van nature liegt en snoeft - is de hele voorstelling van zaken absoluut onaannemelijk.

203

Rostoptsjin was in de ogen van Koetoezow geheel onbelangrijk en het had voor den veldmaarschalk geen zin zich tegenover hem te rechtvaardigen, laat staan hem dwaze

beloften te doen, maar zoals wij weten uit andere bronnen vroeg Rostoptsjin iets aan Koetoezow, deze gaf hem echter geen antwoord en schonk niet de minste aandacht aan hem. Wanneer Koetoezow geërgerd was, kon hij zelfs Alexander Pawlowitsj met al zijn hofervaring het zwijgen opleggen. Zou hij plichtplegingen gemaakt hebben met Rostoptsjn, een man zonder enige militaire verdienste, die zojuist ternauwernood uit de handen van het verontwaardigde en door hem bedrogen volk ontsnapt was en die zich haastte hals over kop bescherming te zoeken in de nabijheid van den veldmaarschalk? Voor Rostoptsjin was het ogenblik nog niet gekomen om aan Koetoezow kwaadaardige en beledigende brieven te schrijven.De soldaten, die de slag bij Borodino overleefd hadden, trokken zwijgend en somber voorbij den veldmaarschalk. Velen waren nog niet hersteld van hun wonden en sleepten zich met moeite voort, anderen waren uitgemergeld door slechte voeding.Vluchtelingen uit de stad brachten tegen de avond het bericht, dat de Fransen het Kreml reeds bezet hadden.

IIIDe 9de September was Napoleon in Mozjajsk. Pas de 12de September verliet hij het. Hij haalde het leger in, dat zonder onderbreking optrok naar Moskou. De voerhoede was de berg Poklonna reeds genaderd, toen de keizer haar inhaalde. Dat was de 13de September.De nacht van 13 op 14 September bracht Napoleon door in het dorp Wjazemy, Gedurende de nacht en de volgende morgen trok de Franse voorhoede over de weg, die naar Moskou voerde, langs Wjazemy. Of Koetoezow misschien slag zou leveren op de hoogten rondom Moskou, wist de keizerlijke staf nog niet. We zagen overigens, dat vóór de beëindiging van de krijgsraad te Fili ook de Russische staf dit niet goed wist.Te paard, begeleid door zijn gevolg, in een zeer langzaam tempo en voorafgegaan door zijn verkenners, kwam Napoleon op de morgen van de 14de September bij de berg Poklonna aan. Zijn maarschalken volgden op enige afstand; zij waren nog steeds verontwaardigd, voelden zich gekrenkt door den Keizer, omdat hij hun niet

204

de garde gegeven had om de overwinning bij Borodino volledig te maken. Napoleon sprak gedurende deze dagen weinig met hen, en de hofetiquette stond niet toe uit eigen beweging een gesprek met zijne majesteit te beginnen.Het was twee uur in de namiddag, toen Napoleon met zijn gevolg de berg Poklonna bereikte en zij plotseling het gezicht hadden op Moskou. Het helle zonlicht overgoot de hele, reusachtige stad, die schitterde met zijn ontelbare, vergulde koepels. De soldaten van de oude garde, die achter het gevolg aankwamen, vergaten de discipline, verbraken de gelederen, dromden samen op de berg en duizenden stemmen riepen: „Moskou! Moskou! Leve de Keizer!" En nogmaals: „Moskou! Moskou!" Toen Napoleon de heuvel bestegen had, hield hij halt, verborg zijn enthousiasme niet en riep ook: „Moskou!" Een ooggetuige, die deelnam aan de veldtocht, graaf Ségur, merkte hierbij op, dat ook de maarschalken plotseling de hun aangedane beledigingen vergaten en, „ín een overwinningsroes", op den Keizer toesnelden en hem gelukwensten: „Daar is dan eindelijk de beroemde stad!", waarop Napoleon zei: „Het was hoog tijd!" (I1 était temps!) Napoleon vergat zelfs op dat ogenblik van overwinningsroes en trots niet, wat het gekost had om deze grote, Europees-Aziatische schone te bereiken.Noch Milaan, noch Venetië, noch Alexandrië of Caïro, noch Jaffa, noch Wenen, noch Berlijn, noch Lissabon, noch Madrid, noch Warschau, noch Amsterdam, noch Rome, noch Antwerpen - geen enkele hoofdstad, waar zijn troepen als overwinnaars waren binnengetrokken, had in zijn ogen en in de ogen van het leger zo'n reusachtige, politieke betekenis, als dit oude, Russische Moskou, verbindingsschakel tussen Europa en Azië, de

sleutel tot de wereldmacht. In Moskou verwachtte de Keizer een vredesaanbod van een deemoedigen Alexander, het leger verwachtte er warme kwartieren, overvloedige proviand, alle gemakken en genietingen van de geweldige stad, na de vermoeiende veldtocht met zijn hongerrantsoenen, zijn gebrek aan drinkwater, zijn verzengende hitte, zijn voortdurende schermutselingen met den hardnekkigen en dapperen vijand.De mensen, die deze uren op de berg Poklonna hebben meegemaakt, zeiden later, dat dit voor hen het hoogtepunt was van de veldtocht van 1812; zij waren bereid te geloven, dat de tegenstand van het Russische volk . gebroken was en dat de ondertekening van de wapenstilstand, en later van het vredesverdrag, slechts een kwestie van dagen was.

205

De zon begon ondertussen onder te gaan, en een vreemd verschijnsel werd langzamerhand het onderwerp van gesprek tussen de generaals en officieren van het gevolg, en vervolgens ook tussen de gardisten. Murat was met zijn cavalerie reeds de stad binnengetrokken en parallel daarmee, iets links van Murat, stroomde het corps van den Italiaansen onderkoning Eugène Moskou binnen. Napoleon wilde hier op de berg Poklonna een deputatie uit de stad ontvangen, en hij wist, dat Murat en Eugène vóór alles contact zouden zoeken met de Moskouse autoriteiten en de Moskouse bevolking; en dat zij deze deputatie met de sleutels van de stad naar hem zouden sturen. Maar geen enkele deputatie verscheen. Plotseling verspreidde zich een geheel onwaarschijnlijk bericht, aanvankelijk in de garde, en later onder het gevolg, dat ook Napoleon spoedig ter ore kwam: er zal helemaal geen deputatie van de inwoners komen, omdat er geen inwoners in Moskou zijn. De hele bevolking heeft Moskou verlaten. Dit bericht leek Napoleon zo uit de lucht gegrepen, zo onmogelijk, dat hij er het eerste ogenblik geen geloof aan schonk. Ten slotte besloot Napoleon de berg Poklonna te verlaten en zich met zijn gevolg naar de Dorogomilowse slagbomen te begeven. Hij liet vervolgens graaf Daru bij zich komen: „Moskou is verlaten! Dat klinkt onwaarschijnlijk! Men moet de stad binnengaan! Gaat u er heen en brengt u mij de bojaren!" Napoleon had blijkbaar uit de rapporten van zijn spionnen de indruk gekregen, dat de hoogste aristocraten in; Rusland officieel bojaren werden genoemd, zoals in Engeland lords.Daru ging de stad in, maar hij kwam niet terug met de „bojaren". Hij bevestigde alleen, dat de stad verlaten was, de inwoners verdwenen. „Maar Napoleon was zo eigenzinnig, dat hij volhield en bleef wachten. Ten slotte drong een officier, die zich verdienstelijk wilde maken, of de overtuiging was toegedaan, dat alle wensen van, den Keizer moesten worden vervuld, de stad binnen en greep vijf of zes zwervers, voerde hen mee, hen voor zijn paard uitdrijvend, tot vlak voor den Keizer en verbeeldde zich, dat hij een deputatie meebracht. Maar bij het eerste antwoord van deze ongelukkigen begreep Napoleon, dat hij slechts met armzalige dagloners te doen had," vertelt een ooggetuige, die Napoleon verafgoodde, maar het meest betrouwbaar is van al zijn vereerders, graaf Ségur. Deze dwaze vertoning kon Napoleon natuurlijk slechts boos maken en beledigen. „O, de Russen weten nog niet, wat de inneming

206

van hun hoofdstad voor hen zal betekenen!" riep hij uit. Enige tijd hield hij halt bij de slagbomen. Hij wachtte op berichten .van Murat, die het eerst naar het Kreml was gegaan om het te bezetten.Murat was met zijn staf en cavalerie omstreeks het middaguur Moskou binnengetrokken. 's Avonds reeds was tussen hem en Miloradowitsj een overeenkomst gesloten: Murat, de aanvoerder van de Franse voorhoede, beloofde het Russische leger, dat nog bezig was de stad te verlaten, niet lastig te vallen. Miloradowitsj, de aanvoerder van de Russische achterhoede, beloofde van zijn kant geen enkele vijandige actie te ondernemen. Daarom schrok Murat er

niet voor terug zijn cavalerie op te stellen langs de eindeloze, smalle Arbat, hoewel in geval van tegenstand het den Russen gemakkelijk zou vallen dit langgerekte, smalle front zware verliezen toe te brengen en de opmars te belemmeren.Overal heerste doffe, doodse stilte. Hier en daar, op de hoeken van straatjes, die de Arbat kruisten, stonden wat mensen. De Fransen vertelden later, dat het voor hen een vreemde gewaarwording was dwars door een reusachtige stad te trekken, langs vensters en deuren van talloze huizen, door eindeloze straten, en zich toch te voelen als in een woestijn. Men ontdekte, dat de mensen zich niet verstopt hadden, maar dat deze huizen en hoven verlaten waren: dat er werkelijk geen mens in de stad te vinden was. In werkelijkheid waren er enkele duizenden mensen - nauwkeurige getallen waren er niet en konden er ook niet zijn - van allerlei slag in Moskou achtergebleven. Daar waren ten eerste de mensen, die eenvoudig niet de tijd of de middelen hadden gehad te vluchten; ten tweede de vreemdelingen, Fransen, Zwitsers, Italianen, Polen en Duitsers, die hoopten op de welwillendheid van den overwinnaar; ten derde Russische soldaten, deels deserteurs, deels soldaten, die bij toeval, door eigen schuld of per ongeluk, in Moskou waren blijven steken. Maar deze paar duizend mensen gingen teniet in de verlatenheid van de reusachtige, uitgestorven stad.De cavalerie trok voorzichtig verder, bevreesd voor hinderlagen, en verwachtte op iedere hoek een plotselinge aanval. Maar de stilte duurde voort, terwijl het Franse leger in eindeloze colonnes de stad binnentrok. Alleen toen de voorste afdeling van Murats cavalerie het Kreml bereikte, weerklonken van achter de gesloten poort enkele schoten. De Fransen verbrijzelden de poort met een kanonskogel, en doodden met kartetsvuur enige mensen, die zich daar bevonden. Tot nu toe is men er niet achter gekomen, wat dat voor

207

mensen waren. Hun lijken werden weggeworpen en niemand hield zich bezig met de vaststelling van hun identiteit. Toen de Fransen de vesting waren binnengedrongen, wierp een van de verdedigers zich met buitengewone verbittering op een Fransen officier, pro-beerde hem te worgen en zette zijn tanden diep in zijn arm. Hij werd gedood, evenals de overigen. Natuurlijk kon een dergelijk voorval de Fransen voor het Kreml niet ophouden. De vesting werd genomen.Tegen de avond kreeg Napoleon, zowel van Murat als van Ponjatowskí en Eugène het bericht, dat de stad door de Franse troepen bezet was, zonder dat zij op tegenstand waren gestuit. Het was reeds laat en Napoleon besloot deze eerste nacht in Moskou door te brengen, niet in het Kreml, maar in een van de verlaten huizen bij de Dorogomilowse slagbomen, waar hij zich met zijn gevolg bevond, nadat hij de berg Poklonna had verlaten. De Keizer was in een zeer sombere stemming. „Wat een vreselijke verlatenheid!" riep hij uit, toen hij de uitgestorven straten zag. Onder geheel andere omstandigheden was hij de andere Europese hoofdsteden en de Afrikaanse hoofdstad Alexandrië binnengetrokken.Nog voordat hij ging slapen in het huis, dat hij had betrokken, verschenen één voor één enkele adjudanten en ordonnansen. Zij kwamen uit verschillende, ver uit elkaar gelegen delen van de stad en brachten niettemin hetzelfde bericht: „In de stad ontstaan branden". Napoleon realiseerde zich niet direct de ware betekenis en omvang van het bericht. Aanvankelijk maakte hij er uit op, dat het soldaten van zijn eigen leger waren, die zich verspreid hadden over de stad, de verlaten huizen verwoestten en door onvoorzichtigheid branden hadden doen ontstaan. Hij riep maarschalk Mortier bij zich, dien hij deze dag benoemd had tot militair gouverneur van Moskou, en beval hem onder dreigementen onmiddellijk een einde te maken aan de plunderingen, waarover hij reeds zoveel uitvoerige berichten had gekregen. „Ik stel u verantwoordelijk; let wel, het kan u uw leven kosten!" voegde de Keizer er aan toe.Hij was nog niet ingeslapen, toen men hem om drie uur 's nachts mededeelde, dat het

centrum van de stad, de Gostinyj Dwor, dat het middelpunt was van de Moskouse handel, reeds in lichter laaie stond en dat er huizen begonnen te branden, waar geen Franse soldaten kwamen en ook in de nabijheid geen Fransen waren. Het stormde, een dichte regen van vonken spatte op de aangrenzende percelen en deed ook daar brand ontstaan. De zon kwam op en bij

208

het daglicht zag men rookwolken boven de stad in plaats van de rode gloed der branden.Toen Napoleon op de morgen van de 15de September van Dorogomilow naar het Kreml reed, waar hij besloten had zijn intrek te nemen, maakte Moskou met zijn grootse paleizen en kerken bijna dezelfde indruk, als gezien van de berg Poklonna. Eenzelfde indruk maakte het op de maarschalken en, voorzover men kan opmaken uit toevallig bewaard gebleven documenten, ook op alle soldaten van het leger. Men leze bijvoorbeeld de eerste indrukken van een ooggetuige, een officier van de intendance, die wij vinden in een brief van latere datum, namelijk de 15de October, welke werd onderschept door de kozakken. Hij schrijft over de intocht van de Fransen in Moskou, dus over een gebeurtenis, die een maand tevoren had plaats gehad: „ ... We trokken de stad binnen in de hoop daar inwoners te vinden en uit te kunnen rusten na de zware veldtocht, maar er was niemand, behalve wat Fransen en buiten-landers, die de Russen niet hadden willen volgen. Alles was rustig en niets wees op de verschrikkelijke gebeurtenissen, die zouden plaatsvinden. Toen wij Moskou binnentrokken, was ik verwonderd en tegelijkertijd verrukt, want ik had verwacht een houten stad te zien, zoals mij verteld was, maar integendeel, bijna alle huizen bleken van baksteen te zijn en „de l'architecture la plus élégant et la plus moderne." De huizen van particulieren leken op paleizen en alles was kostbaar en prachtig. Men bracht ons onder in een heel goede woning." Over de stralende indruk, die Moskou de eerste dagen van de bezetting maakte, spreekt ook de eerste brief, die Napoleon van Moskou uit aan de Keizerin schreef, drie dagen na zijn intocht in de hoofdstad: „De stad is even groot als Parijs. Er zijn 1.600 klokketorens en meer dan duizend prachtige paleizen; de stad is van alles voorzien. De adel heeft de stad verlaten, de kooplui heeft men ook gedwongen weg te trekken, het volk is gebleven .... De vijand trekt blijkbaar op Kazan terug. Een schitterende verovering - het resultaat van de slag aan de Moskwa." Waarom Napoleon toen dacht, dat het „volk" gebleven was, is niet bekend. Spoedig kwam hij tot de overtuiging, dat er ook bijna geen „volk" in Moskou was, als men niet meerekende degenen, die zich verborgen hielden in de uithoeken van de verschillende wijken van de uitgestrekte stad, alles bij elkaar een groep van een paar duizend mensen.

209

De Fransen konden letterlijk hun ogen niet geloven, toen ze door de geweldige hoofdstad zwierven en zagen, dat ze verlaten was. Onheilspellend en beangstigend was het. „Ik trok vlak achter de infanterie de stad binnen en liep over de reusachtige pleinen en straten. Ik keek ieder huis binnen en verstijfde van schrik, toen ik geen enkel levend wezen ontdekte. Af en toe ontmoetten wij Franse cavalerieregimenten, die in volle vaart langs de straten snelden en eveneens geen mens vonden," lezen wij in de mededelingen van een Fransen artillerist.Lang niet allen vatten de volle betekenis van dit vreemde, ongehoorde verschijnsel. „Ik verklaarde luid, dat de stad door de inwoners verlaten was; nu nog kan ik er niet zonder glimlach aan denken, hoe kapitein Le Francais op schoolmeesterachtige toon protesteerde: „Op een dergelijke manier verlaat men geen grote steden; het canaille heeft zich verborgen, we zullen ze wel vinden en ze zullen voor ons op de knieën vallen?" Maar deze eerste indrukken van het Franse leger begonnen van de ochtend van de 15de September af al heel gauw op de achtergrond te raken door een verschrikkelijk gebeuren, dat

met het uur grotere afmetingen begon aan te nemen. De branden, die reeds op de avond van de 14de September ontstaan waren, hadden zich over de halve stad verbreid en namen voortdurend in hevigheid toe.Het eerst begon de wijnmarkt te branden en de nieuwe Gostinyj Dwor en vloog het kruitmagazijn de lucht in; vervolgens vatten op verschillende plaatsen huizen, kerken en „in het bijzonder fabrieken" vlam .... „Deze branden woedden zes etmalen achtereen, zodat men de dag niet van de nacht kon onderscheiden. Gedurende deze dagen werd er hevig geplunderd." Franse soldaten en Franse marodeurs renden de huizen binnen en sleepten alles weg, wat gespaard was gebleven. Ze namen ondergoed, pelzen, zelfs omslagdoeken van vrouwen. „Vaak gebeurde het, dat zij voorbijgangers tot het hemd toe uitkleedden, velen beroofden zij slechts van laarzen en jassen. Als zij tegenstand ondervonden, sloegen zij er verwoed op los, zodat er dikwijls doden vielen." Sommige soldaten gingen zelfs over tot foltering; vooral kerkdienaars maakten zij tot slachtoffer, in de mening, dat dezen ergens goud of zilver verborgen hadden. „De Fransen grepen zelfs kooplieden en boeren en pijnigden hen, daar ze hen op grond van hun baard voor popen hielden. Degenen, die zij op straat opgepikt hadden, zetten zij aan het werk: ze lieten hen zakken met geroofde waren dragen, moestuinen omspitten

210

en de lijken van mensen en paarden van de straat slepen." Volgens het rapport, van de 19de September van den ooggetuige generaal Toetolmin, die in Moskou was achtergebleven, ontstonden de branden op de avond van de 10de September, enkele uren na de intocht van Murat's cavalerie in de stad, „en reeds de volgende dag," schrijft Toetolmin aan Keizer Alexander, „hadden de branden zich door toedoen van brandstichters aanzienlijk uitgebreid; de verschrikkingen van de brand, o Majesteit, zijn met geen pen te beschrijven: heel Moskou stond in lichter laaie en er woei een orkaan, die het vuur nog meer verbreidde. De verwoestingen in de stad zijn zeer groot." Rostoptsjin speelde natuurlijk een belangrijke rol bij de brandstichting van Moskou, hoewel hij aan het eind van zijn leven, toen hij in Parijs woonde, een brochure heeft uitgegeven, waarin hij dit ontkende. Op andere momenten van zijn leven pochte hij op zijn aandeel in de brandstichting, als was dit een patriottische heldendaad.Een officieel rapport van commissaris Woronenko aan het hoofdbureau van de Moskouse politie, luidt als volgt: „De 2de (de 14de) September kreeg ik om vijf uur in de ochtend van graaf Rostoptsjin opdracht mij via de Winnyj en Mytnyj Dwor te begeven naar het commissariaat .... en in geval van een plotselinge intocht van de vijandelijke troepen, te trachten alles met vuur te vernietigen, hetgeen mij lukte, voorzover de vijand het niet verhinderde...." .Het is meer dan waarschijnlijk, dat er ook los van de opdrachten van Rostoptsjin, mensen waren, die in Moskou waren achtergebleven en besloten hadden met gevaar voor hun leven te handelen volgens de leuze: „Liever alles te vernietigen, dan het den vijand in handen te laten vallen." Natuurlijk zijn er beslist veel branden ontstaan door het huishouden van de Franse soldaten in de verlaten huizen en winkels, waar zij reusachtige voorraden alcoholische dran-ken gevonden hadden. Men kan zich niet voorstellen, hoezeer de dronkenschap in het Franse leger toenam van de eerste dagen af van het verblijf in Moskou.

IVIn de loop van de 15de September nam de brand steeds dreigende afmetingen aan. Geheel Gitaj-gorod en de nieuwe Gostinyj Dwor stonden in brand tot vlakbij de muren van het Kreml, en het was geheel onmogelijk het vuur tot staan te brengen. De soldaten

211

van het Napoleontische leger begonnen de winkels van de Torgowyje-galerijen en van de Gostinyj Dwor te plunderen. Tegen de avond van de 15de September vlogen de graanopslagplaatsen aan de oever van de Moskwa in brand en door overspringende vonken ging een grote opslagplaats van granaten en bommen, die het Russische garnizoen had achtergelaten, de lucht in. Vlam gevat had ook de Karjetnyj-galerij en de ver afgelegen Baltsjoeg, dicht bij de brug over de Moskwa. Op sommige plaatsen van de stad leek het klaarlichte dag. Het centrum van de stad met het Kreml was nog niet of weinig aangetast. De grote oude Gostinyj Dwor was reeds afgebrand. De nacht van de 15de op de 16de September brak aan en alles, wat tot nu toe gebeurd was, leek nietig en onbelangrijk bij hetgeen gebeurde gedurende deze verschrikkelijke nachtelijke uren. Napoleon ontwaakte 's nachts van het helle licht, dat binnenstroomde door de ramen. De officieren van zijn gevolg, die ook wakker geworden waren door het licht, meenden in hun slaapdronkenheid, dat de dag al aangebroken was. De Keizer liep van het ene raam naar het andere, keek door de ruiten, die uitzicht gaven in verschillende richtingen. Overal vertoonde zich hetzelfde beeld: onverdragelijk, hel licht, reusachtige vlammenzeeën, straten, die veranderd waren in rivieren van vlammen, paleizen en grote huizen, die brandden als geweldige brandstapels. Een vreselijke stormwind verbreidde het vuur en joeg de vlammen recht op het Kreml aan; het geloei van de wind was zo hevig, dat het bij tijd en wijle het gedreun van de instortende gebouwen en het geknetter van de vlammen overstemde.In het Kreml bevond zich Napoleon met zijn gevolg en zijn oude garde, en hier was ook de munitievoorraad, die de Fransen er de vorige avond gebracht hadden. Ook bevond zich er een kruitopslagplaats, die door het Russische garnizoen achtergelaten was. Met andere woorden, de brand van het Kreml bedreigde Napoleon, zijn gevolg, zijn staf en zijn oude garde met de onherroepelijke ondergang.De wind nam steeds in hevigheid toe en draaide niet. Reeds brandde een van de torens. Men moest het Kreml verlaten, zonder een ogenblik te verliezen. Napoleon was zeer bleek, maar was toch de eerste schrik bij het plotselinge ontwaken al te boven gekomen. Hij keek zwijgend uit het raam van het paleis op het brandende Moskou neer en zei: „Zij zelf steken de stad in brand! Wat een mensen! Zo zijn die Scythen!" Een andermaal riep hij uit: „Wat een fanatisme! Die barbaren! Wat een vreselijk gezicht!"

212

's Keizers gevolg omringde hem; maarschalk Mortier, die al het mogelijke deed het Kreml te beschermen, verklaarde nadrukkelijk, dat de Keizer onmiddellijk het Kreml moest verlaten, wilde hij niet de vuurdood sterven. Napoleon aarzelde. De avond tevoren nog, toen hij als een der eersten het paleis binnenging, had hij tot zijn gevolg gezegd: „Zo, eindelijk ben ik dan in Moskou, in het oude paleis der Tsaren, in het Kreml!" Hij wist, welk een betekenis het Kreml had in de Russische geschiedenis en wilde het niet verlaten, na er nog niet eens een etmaal te hebben doorgebracht. Maar er was geen tijd voor overleg: de brand dreigde elk ogenblik het paleis in lichter laaie te zetten en alle uitgangen te versperren. Het begon dag te worden en de toestand werd steeds erger, het kostte al moeite adem te halen ten gevolge van de brandlucht en de rook, die overal het paleis binnendrong. „Dit gaat alle grenzen te buiten,-zei Napoleon, zich tot Caulaincourt wendend, „dit is een algehele vernietigingsoorlog, een vreselijke tactiek, die zijn weerga niet vindt in de geschiedenis van de beschaafde mensheid .... Eigen steden in brand te steken! .... Deze mensen zijn door demonen bezeten! Wat een niets ontziend fanatisme! Wat een volk! Wat een volk!" De maarschalken en het gevolg verzochten den Keizer nogmaals om toch onmiddellijk het paleis te verlaten. Men hoorde reeds de mening verkondigen, dat de Russen niet alleen de brand van Moskou georganiseerd hadden, maar dat zij in het bijzonder alles op haren en

snaren zouden zetten om af te rekenen met Napoleon. De onderkoning van Italië, Eugène, de stiefzoon en lieveling van Napoleon, en maarschalk Berthier vielen op hun knieën en trachtten den Keizer te bewegen het Kreml te verlaten. Van alle kanten hoorde men luide kreten: „Het Kreml staat in brand!" De Keizer besloot naar het Petrowski-paleis te gaan, dat toentertijd nog buiten de stad stond, temidden van kreupelhout en onbebouwd terrein.Hij verliet het paleis, begeleid door Berthier en Murat, Eugène, den onderkoning, Ségur, zijn gevolg en de oude garde; het scheelde echter niet veel, of allen waren omgekomen bij deze vlucht uit het Kreml, die hun altijd bij zou blijven. Hier volgt het bekende relaas van graaf Ségur: „Eén grote vlammenzee omringde ons; het vuur sloot alle uitgangen van het Kreml af en joeg ons terug bij onze eerste pogingen de vesting te verlaten. Na enig rondtasten vonden wij temidden van stenen muren een paadje, dat uitkwam op de Moskwa. Dank zij deze smalle doorgang lukte het Napoleon, zijn officieren en zijn garde, uit het Kreml te ontsnappen. Maar wat

213

hadden zij daarmee gewonnen? Daar zij dichter bij de brand bleken te zijn, konden zij niet verder gaan, noch stil blijven staan. Moest men doorlopen en zich in de golven van deze vuurzee werpen? Degenen, die door de stad renden, waren verdoofd door de storm en verblind door de asregen en konden zich niet oriënteren, omdat de straten verdwenen waren onder de rook en de ruïnes. Men moest echter haast maken. Met iedere minuut werd de loeiende vlammenmassa groter. De enig zichtbare, kronkelige en door vlammen ingesloten weg leek eerder de toegang van deze hel, dan de uitgang. De Keizer snelde zonder aarzelen dit gevaarlijke pad op. Hij ging voorwaarts, dwars door de oplaaiende vuren, onder het gekraak van scheurende gewelven, van neerstortende, brandende balken en van gloeiende ijzeren daken, die rondom hem neerkwamen. Deze puinhopen versperden hem de weg. We liepen over hete grond, tussen twee muren van vuur. Een verzengende hitte brandde aan onze ogen, die wij echter open moesten houden, bedacht op gevaar. De rooklucht, de asregen en de vuurtongen belemmerden onze ademhaling, zodat wij bijna stikten. Napoleon en zijn gevolg werden gered door soldaten, die in de nabijheid aan het plunderen waren."De Keizer nam zijn intrek in het Petrowski-slot. Reeds twee etmalen woedde de brand en had bijna drie vierden van de stad verwoest. De branden duurden voort en tijdens het verblijf van de Fransen in Moskou ging er maar zelden een dag voorbij, dat er helemaal geen brand was. Maar dit leek in niets op de geweldige vuurzee, waarin Moskou herschapen was door de grote branden van de 10de tot de 18de September, die aangewakkerd werden door de hevige storm, die enige dagen en nachten achtereen woedde. Napoleon was de hele tijd in een uiterst sombere stemming. „Dit voorspjit ons groot ongeluk," zei hij, zijn blik gericht op de ruïnes en de rokende puinhopen, waarin de rijkste delen van de stad veranderd waren. Het ging niet alleen om het onverwachts verloren gaan van de oorlogsbuit. De Keizer begreep heel goed, dat het nu nog moeilijker was dan tevoren om vrede te sluiten met Alexander. Hij wist toen nog niet, dat vrede sluiten met Rusland niet alleen moeilijk, maar onmogelijk was, en dat de oorlog, die hij met de inneming van Moskou als geëindigd beschouwde, voor het Russische volk pas begon.Het gevolg en de legerafdelingen, die tijdens de brand van het Kreml naar het Petrowski-paleis waren getrokken, keken urenlang naar het brandende Moskou. „Het was een ijzingwekkend gezicht, die brandende stad," zegt een Franse ooggetuige. „'s Nachts zag

214

men over een afstand van meer dan een mijl niets dan vuur. Het leek op een vulkaan met vele kraters. Gedurende de drie dagen, dat de brand woedde, bleven wij in het Petrowski-paleis. De vierde dag keerden wij terug naar de stad, vonden daar slechts ruïnes en as. Het Kreml

was gespaard gebleven. ..." Gedurende deze en de daarop volgende dagen had een algemene plundering van huizen en winkels plaats. Het was onmogelijk de soldaten tegen te houden; velen van hen verbrandden of stikten, niet allen wisten tijdig de brandende gebouwen te verlaten. Maar toch bleven enkele opslagplaatsen van meel en andere voedingsmiddelen bewaard. De Fransen werden getroffen door de luxe, waarmee de vertrekken van vele huizen ingericht waren en door de kunstzinnige meubels, die zij vonden in enkele, toevallig gespaard gebleven villa's van aristocraten. „Het is heel treurig nu langs de straten te lopen, die bezaaid zijn met puinhopen en er is geen levend wezen te zien," schrijft deze ooggetuige.'Het volgende relaas van de 30ste September is afkomstig van een der achtergebleven inwoners van Moskou: „De verwoesting en de branden duren voort, bovendien beschiet men de brandende huizen met kanonnen, als waren het vestingen.. .. De bandeloosheid onder de soldaten is zo groot, dat men wel straffen uitdeelt, maar dat Sebastiani zelf moet bekennen aan degenen, die klachten indienen, dat hij niet bij machte is de soldaten tegen te houden. Alle Fransen zijn dag aan dag dronken na het middagmaal en de inwoners vermoorden hen en begraven hen 's nachts. Het aantal van deze slachtoffers is echter niet groot .... De Fransen zijn teleurgesteld en verbitterd, omdat de Russen niet om vrede vragen, zoals Napoleon beloofd had bij de bezetting van Moskou, en daarom denken zij door verwoesting en plunderingen de Russen er toe te dwingen .... Ze beroven de inwoners van hun kielen en schoenen, kwellen hen met allerlei zwaar werk en geven hun niet te eten. Soms sterven ze van honger en uitputting. Het is verbazingwekkend, dat bij de Fransen dagelijks honderd of meer soldaten weglopen: er is geen toezicht, men gehoorzaamt zijn meerderen niet. Dagelijks worden er soldaten doodgeschoten wegens ongehoorzaamheid." Met de executies van brandstichters, of liever gezegd van degenen, die men daarvoor aanzag, werd reeds een begin gemaakt twee dagen na de brand; de 24ste September werd in het huis van vorst Dolgoroekow een militaire rechtbank ingesteld onder voorzitterschap van generaal Michel, commandant van het eerste garderegiment gre-

215

nadiers. Dit militaire gerecht werd „de militaire commissie" genoemd. Bij de eerste zitting werden 26 man berecht: 10 van hen werden ter dood veroordeeld en ten aanzien van de overige 16 werd de volgende merkwaardige beslissing genomen: „De militaire commissie neemt in aanmerking, dat hun schuld niet voldoende is aangetoond en veroordeelt hen tot gevangenisstraf." Van de eerste 10 was de schuld evenmin „voldoende aangetoond" en het is onbegrijpelijk, waarom dit onderscheid gemaakt werd. Gevonnist werden kooplui, kleermakers, schilders (kunstenaars), lakeien en soldaten. Ook personen uit andere standen: de klokkenist Kassianow en een luitenant van het Moskouse regiment, Ignatjew (doodge-schoten) .De dagen daarop hadden eveneens executies plaats. Veelvuldig kwamen er ook gewone moorden voor, door plunderende soldaten gepleegd onder voorwendsel van zelfverdediging bij tegenstand van gearresteerde „brandstichters". Napoleon zelf bekent - zoals we later zullen zien - in zijn brief aan Alexander, geschreven de 20ste September, dat hij al 400 „brandstichters" had laten doodschieten. Een natuurgetrouw beeld is: „Langs de straten liggen grote stapels lijken van mensen en paarden, op de Twerski-boulevard liggen vele lijken van mensen, die opgehangen of neergeschoten, zijn, met het opschrift: „Brandstichters van Moskou." Men lichtte Napoleon in over de wilde plunderingen, waaraan zijn leger zich schuldig maakte, vooral de Beieren, Westfalen en Italianen. Hij wist, dat ook van de zuiver Franse afdelingen vele soldaten zich inlieten met plunderen. Dat in plaats van de winterkwartieren, die hij zijn leger beloofd had, de soldaten halfverbrande overblijfselen van een grote stad en rokende, puinhopen vonden, dat wist hij ook maar al te goed. Hoe zou men in Europa denken

over de grote brand van Moskou? Hoe zou men daar oordelen over dit succes van de Russen, waardoor de buit den Keizer letterlijk uit de handen werd gerukt?Napoleons brief aan Keizerin Marie-Louise „stileert", als altijd, het gebeurde. Hier volgt de brief, geschreven de 18de September tijdens de brand; de grote stad is een onafzienbaar vuur. „Mon amie, ik heb je al eerder van Moskou uit geschreven. Ik had geen idee van deze stad. Zij bevat 500 prachtige paleizen, die het Elysée evenaren en weelderig ingericht zijn volgens Franse stijl, voorts nog keizerlijke paleizen, kazernes en uitstekende hospitalen. Dit alles is verdwenen: reeds vier dagen lang wordt alles door het vuur ver-

216

teerd. Aangezien alle kleine burgerhuizen van hout zijn, gingen zij in vlammen op, als waren het lucifers. De gouverneur en de Russen zelf staken deze prachtige stad in brand, kwaad als zij waren om hun nederlaag. 20.000 inwoners staan op straat, de wanhoop ten prooi. Voor het leger echter is voldoende over: de soldaten vonden hier allerlei kostbaarheden, immers in de wanorde staat alles bloot aan plundering. Voor Rusland betekent dit een reusachtig verlies: de handel is geheel ontwricht. Deze schurken gingen met het treffen van voorzorgsmaatregelen zo ver, dat zij de brandspuiten en pompinstallaties wegvoerden of vernietigden." En nog dezelfde dag, om acht uur 's avonds, voegde de Keizer er aan toe: „Slechts één derde van de huizen is overgebleven. De soldaten hebben voldoende proviand en goederen gevonden. Ze hebben levensmiddelen en Franse brandewijn in overvloed." Dit gekunstelde optimisme met het voortdurend herhalen: „Mijn zaken staan er goed voor," was bedoeld voor het Parijse hof en voor Europa. Sinds de val en brand van Moskou wist de Keizer heel goed, dat zijn zaken er helemaal niet voorstonden, zoals hij gedacht had en het nu Europa voorstelde.Vrede! Onmiddellijk vrede met Alexander - dat begon na de brand van Moskou Napoleons hoofddoel te worden en juist hier wachtte hem de noodlottigste mislukking van zijn hele loopbaan.

VOmstreeks de 11de September deden in Petersburg de eerste geruchten de ronde over de slag bij Borodino: over de door Koetoezow behaalde „grote overwinning". Dit goede nieuws, dat juist op de naamdag van den Tsaar tot Petersburg doordrong, deed het hof en de hele hoofdstad bijna twee dagen lang in een blijde opwinding verkeren. Maar al gauw verscheen de koerier dien Rostoptsjin de 13de September naar den Tsaar gezonden had, en die de boodschap bracht, dat Moskou gevallen was; bovendien kwam er drie dagen later een koerier met een kort bericht van Koetoezow zelf. Men kreeg zekerheid, dat er noodlottige gebeurtenissen plaats vonden.Eerst de 16de September, dus negen dagen na de slag bij Borodino en twee dagen na de intocht van den vijand in de hoofdstad, liet Koetoezow Alexander op de hoogte stellen van het gebeurde. Hij schrijft daarbij de overgave van Moskou toe aan de uitputting van het leger na de slag bij Borodino. „Ik neem de vrijheid u alleronderdanigst mede te delen, Genadige Vorst, dat de intocht van den

217

vijand in Moskou nog niet betekent, dat Rusland verloren is." Na deze laconieke brief zweeg de veldmaarschalk.Van de 16de tot de 29ste September, dertien dagen lang, schreef Koetoezow geen regel aan Alexander en deze drong er „zonder zijn eigen ongerustheid en de moedeloosheid in Petersburg te verhelen" in een speciale brief voor den veldmaarschalk op aan, dat hij

voortaan om de twee dagen zou schrijven. Het moet gezegd worden, dat Koetoezow gedurende deze dagen van stilzwijgen den Keizer gelegenheid gaf een mondeling verslag te horen.Koetoezow zond een zekeren kolonel Michaud, een Fransman van geboorte, een edelman uit Sardinië, die in Russische dienst was getreden, nadat het koninkrijk Sardinië door Bonaparte was veroverd, met uitvoerige berichten over de val van Moskou naar Alexander. Michaud verscheen de 20ste September 1812 bij Alexander en had toen met hem een gesprek, waarvan hijzelf in 1819 - zeven jaar later - een verslag heeft geschreven aan Michajlowski-Daniljewski, die toen opdracht had gekregen de geschiedenis van 1812 te schrijven en daarvoor materiaal verzamelde. Michaud geeft zijn onderhoud in die zoetelijke, onderdanige stijl weer, die men gewoon was te gebruiken, wanneer men over Alexander sprak en geeft hem daarbij een benaming, die in de officiële terminologie zeer gebruikelijk was, n.l. „onze engel". Wanneer men Michauds verslag leest, moet men natuurlijk rekening houden met de in hofkringen gebruikelijke stijlverfraaiingen, met de verzinsels, die ten doel hebben eigen scherpzinnigheid en vindingrijkheid naar voren te brengen en met zijn vergeetachtigheid; men mag het hem echter niet kwalijk nemen, dat hij zich na zeven jaar niet alles precies herinnerde. „U brengt mij slecht nieuws, kolonel?" - „Helaas zeer slecht nieuws; Moskou is gevallen." „Wat? Hebben we een veldslag verloren? Of heeft men mijn oude hoofdstad prijsgegeven zonder slag te leveren?" - „Sire, aangezien de omgeving van Moskou geen enkel gunstig terrein biedt, waarop men het riskeren kon een slag te leveren met strijdkrachten, die minder in getal waren dan die van den tegenstander, oordeelde de veldmaarschalk het raadzaam het leger voor Uwe Majesteit intact te houden; immers het zou de allerergste gevolgen gehad hebben, als het leger Moskou niet had kunnen redden en vernietigd was." - „Is de vijand de stad binnengetrokken?- „Ja, Sire, en de stad is nu in as gelegd, ik verliet haar, toen zij in lichter laaie stond." Bij deze woorden, schrijft Michaud, stroomden den Tsaar de tranen over de wangen.

218

Verder vroeg Alexander, in welke stemming het leger was en of de val van Moskou op de geest van het leger invloed had. En hier schrijft Michaud, als echte Fransman van het oude regiem, als geestig causeur, een zinswending neer, die zogenaamd zijn antwoord zou zijn geweest op Alexanders vraag over de geest, die in het Russische leger heerste. In werkelijkheid heeft hij dit alles natuurlijk in zijn vrije tijd bedacht, in de zeven jaar, die sindsdien waren verlopen. Zou een onbelangrijk mens, een geëmigreerde kolonel, die in Rusland zijn toevlucht gezocht had, nog wel op zo'n tragisch ogenblik, toen de Tsaar huilde, het plotseling gewaagd hebben woordspelingen te maken en geestige raadseltjes op te geven?,,Sire," zou Michaud gezegd hebben, „vergunt u mij openhartig tegen u te spreken, als een oprecht militair?" - „Dat eis ik altijd, maar op dit ogenblik in het bijzonder. Ik verzoek u niets voor mij verborgen te houden, spreekt u openhartig!" - „Sire, mijn hart bloedt, maar ik moet u bekennen, dat ik het hele leger, van den opperbevelhebber tot den minsten soldaat, achterliet in de grootste angst en paniek ...." - „Wat vertelt u mij daar, Michaud? Hoe zo? Vanwaar deze vrees? Zijn mijn Russen moedeloos geworden ten gevolge van tegenspoed?" - „Dat nooit, Sire, ze vrezen alleen, dat Uwe Majesteit uit goedhartigheid zich zal laten overreden vrede te sluiten. Zij branden van verlangen te strijden en u met hun dapperheid te bewijzen, hoezeer ze u toegedaan zijn." - „Ach, kolonel, welk een verlichting. U stelt mij gerust! Nu, keert u terug naar het leger en zegt u mijn helden, mijn goeden onderdanen, overal waar u zult komen, dat wanneer ik geen soldaat meer over zal hebben, ik zelf aan het hoofd zal gaan staan van mijn dierbare adel en van mijn goede boeren en dat ik alle middelen, die mijn rijk biedt, te baat zal nemen - en er zijn meer middelen, dan mijn vijanden denken; maar dat, indien door de Goddelijke Voorzienigheid is besloten, dat mijn dynastie

moet ophouden te regeren op de voorvaderlijke troon, ik liever mijn baard zal laten groeien - en hierbij wees hij op zijn borst om de lengte aan te geven - en aardappelen eten tezamen met de minsten van mijn boeren in het hartje van Siberië, dan een vredesverdrag te ondertekenen, dat de schande van het vaderland en van mijn goede onderdanen, wier offers ik naar waarde weet te schatten, zou bezegelen. De Voorzienigheid stelt ons op de proef; laten wij hopen, dat zij ons niet in de steek laat." En de Tsaar voegde er aan toe: „Kolonel Michaud, vergeet u niet, wat ik u hier ga vertellen, misschien zullen wij eens hieraan nog met ge-

219

noegen terugdenken: Napoleon of ik; hij of ik - wij kunnen niet meer tegelijk regeren! Ik heb hem leren kennen, hij zal mij niet meer bedriegen."Wanneer men uit deze frase de niet zeer waarschijnlijk klinkende familiariteit tegenover Michaud schrapt, hoe „Wij" (wij tweeën, de Tsaar en Michaud) namelijk: „hieraan later zullen terugdenken", enz., dan kan toch de kern van waarheid ten volle aangetoond worden, temeer daar wij vele gelijksoortige aanwijzingen hebben; dat Alexander op dit ogenblik vastbesloten was de oorlog tegen Napoleon tot het bittere einde voort te zetten.Dat Michaud, over het algemeen gesproken, graag fantaseert bij het weergeven van dit gesprek, blijkt ook hieruit, dat hij het wil doen voorkomen, alsof Alexander van hem het eerst vernam, dat Moskou gevallen was. Ondertussen weten wij - maar Michaud wist van dit document niets af, anders had hij zich wel van een leugen onthouden - dat Alexander zelf heeft gezegd, dat hij het eerste bericht over de val van Moskou kreeg van Rostoptsjin door middel van diens koerier, die reeds de 13de September op weg was gegaan. Wij weten dit op grond van het verwijtend rescript van den Keizer, dat vorst Wolkonski naar het hoofdkwartier van Koetoezow bracht. Alexander was toen pijnlijk getroffen door het bericht van Rostoptsjin. „Ik stuur u vorst Wolkonski, teneinde inlichtingen te krijgen over de stemming in het leger en over de redenen, die u er toe hebben gebracht, zulk een rampspoedig besluit te nemen," zo eindigde voornoemde brief aan Koetoezow, die een goed beeld geeft van de houding van den Tsaar tegenover den opperbevelhebber.Paniekstemming heerste aan het Petersburgse hof, onder de adel en de koopmansstand. Zou Napoleon niet van Moskou naar Petersburg trekken?Jekaterina Pawlowna, de zuster van den Tsaar, die zich te Jaroslawl bevond, bezwoer haar broer geen vrede te sluiten. „Moskou is genomen .... Onbegrijpelijk. Maar houd vast aan je besluit: geen vrede, je bent nog in de gelegenheid je eer te redden .... Mijn dierbare vriend, geen vrede sluiten, ook al zou je plotseling naar Kazan moeten gaan, geen vrede, onder geen voorwaarde!" - zo schreef zij hem, toen ze het eerste bericht ontving van Napoleon's intocht in de oude hoofdstad. Alexander haastte zich zijn zuster te antwoorden, dat hij niet dacht over vrede. „Wees er van overtuigd, dat mijn besluit om te vechten meer dan ooit onwrikbaar vaststaat. Ik zal liever sterven,

220

dan onderhandelingen aanknopen met het monster, dat heel de wereld in het ongeluk stort. ... Ik stel mijn hoop op God, op het voortreffelijk karakter van ons volk en op mijn vastbeslotenheid mij niet te onderwerpen aan het Franse juk." Vanzelfsprekend kon ook Alexander menselijke gevoelens als gekwetste eigenliefde, verbittering en woede koesteren, maar de ware betekenis van zijn vastbeslotenheid na zulk een vreselijke slag als het verlies van Moskou, is voor alles te verklaren, zoals ik reeds in het eerste hoofdstuk van dit boek vermeld heb, uit zijn positie tegenover de hoogste aristocratie en de brede kringen van generaals en officieren, vooral van de garde, en de kooplui, die in meerdere of mindere mate te maken hadden met de export. Hij wist, dat men hem een nieuw

Tilsit niet zou vergeven, hij had reeds lang vóór de oorlog goed begrepen, dat, als er een oorlog zou beginnen, hij de zegepalm moest wegdragen of de troon zou verliezen. Ook wist hij goed uit de voorbeelden van zijn vader en grootvader, dat in Petersburg mensen, die de troon verliezen, gewoonlijk niet lang meer te leven hebben. Op hetzelfde ogenblik, dat Alexander in Petersburg met kolonel Michaud sprak en aan zijn zuster schreef, dat hij in geen geval vrede zou sluiten met Napoleon, zei Caulaincourt in Moskou, in de keizerlijke appartementen van het Kreml tegen Napoleon, dat het voor Alexander onmogelijk was vrede te sluiten. Caulaincourt, hertog van Vicenza, die het vertrouwen van Alexander genoot en bij hem in de gunst stond, geeft als volgt diens woorden weer: „Zegt u aan Keizer Napoleon, dat de aarde onder mij beeft, dat mijn situatie in mijn eigen rijk onhoudbaar wordt ten gevolge van Napoleons verbreking der tractaten. Breng hem uit mijn naam de volgende, laatste verklaring over: wanneer de oorlog begint, moet óf Napoleon óf ik, Alexander, de kroon verliezen."Dit was geen holle frase, maar gaf geheel de vaste overtuiging van den Tsaar weer, en het was niet ver van de objectieve waarheid. Deze woorden had hij gesproken in 1811.En nu, na de val van Moskou, schreef Alexanders eigen zuster hem juist datgene, wat hij zelf voor de oorlog Napoleon reeds had gezegd door middel van Caulaincourt. Het was niet nodig den Tsaar te overtuigen van iets, dat hij zelf allang ingezien had. Alexander begreep: men vergeeft hem, dat hij in Moskou zit, terwijl het Russische leger te gronde gaat op het slagveld van Borodino, men vergeeft hem de val van Smolensk, de val van Moskou, het verlies van half Rusland, maar een vredesverdrag met Napoleon zal men

221

hem nooit vergeven. Het beslissende ogenblik was gekomen. Wie van de twee zal de kroon verliezen: Napoleon of Alexander?Zo was de stemming van den Tsaar na de val van Moskou, en deze werd nog feller, toen Alexander waarnam hetgeen om hem heen gebeurde. De stemming onder het volk echter was veel oprechter, natuurlijker en verbetener.Toen de koopman Marakoejew de 17de September om drie uur 's nachts Epifanja verliet, zag hij boven Moskou een geweldige rode gloed, die weinig leek op een gewone vuurgloed: aan de einder geleek de hele lucht één roodgloeiende zuil, die van de aarde oprees tot de hemel en leek te wankelen en te sidderen ... . „Terwijl ik er naar keek, kon ik onmogelijk de gevoelens tot uitdrukking brengen, die mij bevingen: angst, medelijden en een vreselijke beklemming voor het onbekende deden mij verstijven."„Angst" en „medelijden" geven de indruk niet weer, die de brand op de boeren maakte, zoals wij kunnen opmaken uit de voor ons bewaard gebleven documenten, die alle op hetzelfde neerkomen.Toen generaal Lauriston, Napoleons gezant, zich in October bij Koetoezow beklaagde over de barbaarse houding van de Russische boeren tegenover de Fransen, zei de oude veldmaarschalk bij wijze van verontschuldiging en verklaring, dat de Russische boeren de-zelfde mening hadden over de Fransen als hun voorouders hadden over de Mongolen. Lauriston voelde zich gepikeerd door de vergelijking van het beschaafde leger van zijne majesteit den Keizer met de legerscharen van Dzjingis-Khan; het geeft echter precies de psychologie van den Russischen boer weer, die ziet, hoe een reusachtige gewapende horde zijn vaderland is binnengevallen en niet ophoudt het land te verwoesten, te plunderen, in brand te steken en te overstromen met bloed. “Tataarse verwoesting", juist zo herinnerden de boeren, die in de omtrek van Moskou woonden, zich lang daarna de inval van Napoleon.Na de slag bij Borodino en de val van de hoofdstad werd er door alle lagen van de bevolking naar gestreefd de indringers te vernietigen. Het plan van Napoleon om Rusland schrik aan te jagen was mislukt.

VIWij zagen, dat Alexander zich haastte zijn zuster te verzekeren, dat hij in geen geval met Napoleon vrede zou sluiten.

222

Jekaterina Pawlowna was echter niet gerustgesteld. De 19de September schrijft zij opnieuw aan haar broer: „Ik kan het niet langer voor mij houden, ook al moet ik je verdriet doen. Door de inneming van Moskou zijn de gemoederen tot het uiterste verbitterd. De ontevredenheid heeft haar hoogtepunt bereikt, en men verschoont ook jou niet. Wanneer mij dit zelfs ter ore komt, kun je wel begrijpen, hoe het er voor staat. In het openbaar geeft men jou de schuld van het ongeluk, dat je rijk getroffen heeft, zowel van ieders persoonlijk leed als van de ondergang van het land, en van de blaam, die gevallen is op jezelf en op Rusland. Het gaat hier niet om één groep, neen, alle klassen van de bevolking zijn eenstemmig in haar afkeuring. Afgezien van de critiek, die men levert op onze wijze van oorlog voeren, is een van de belangrijkste beschuldigingen, dat je de belofte, die je aan Moskou deed, gebroken hebt, en dat je de hoofdstad, die met het grootste ongeduld op je wachtte, in de steek gelaten hebt. Het maakt de indruk, dat je verraad hebt gepleegd. Wees niet bang voor catastrofen van revolutionnaire aard. Ik laat het aan je zelf over te oordelen over de stand van zaken in een land, waar men zijn vorst veracht. Ik wil niet zeggen, dat het volk niets wil doen om de eer te redden, maar ofschoon men alles wil opofferen voor het vaderland, redeneert men: „Waartoe dienen onze offers, als alles teniet gedaan en bedorven wordt door de onbekwaamheden van de leiders?" Over het algemeen denkt men gelukkig niet aan vrede, zelfs verre daarvan: het gevoel van schaamte, dat ontstaan is door de val van Moskou, heeft wraakgevoelens wakker geroepen. Men beklaagt zich over jou en men doet dit in het openbaar. Ik acht het mijn plicht je dit te zeggen, omdat het van te groot belang is. Het is niet aan mij, jou te wijzen op hetgeen je doen moet. Maar red je eer, die wordt aangetast. Je tegenwoordigheid kan de mensen met je verzoenen; neem elk middel te baat en denk niet, dat ik overdrijf, neen, ik spreek helaas de waarheid en mijn hart bloedt, daar ik je zo genegen ben en duizendmaal mijn leven zou willen geven om je te redden uit de positie, waarin je je bevindt." In zijn antwoord op deze brief doet Alexander een poging zich tenminste voor zijn zuster te rehabiliteren. Haar brief kwetste en verontrustte hem klaarblijkelijk al te zeer. Misschien had in heel zijn leven niemand hem zo de waarheid gezegd als Napoleon in 1804, toen deze den Tsaar in een officiële nota beschuldigde van vadermoord, en als nu Jekaterina Pawlowna, die hem beschuldigde van

223

verraad aan Moskou en van het bederven van zijn eigen reputatie. Het antwoord van Alexander volgde reeds de 30ste September. „Dat de mensen onrechtvaardig zijn tegenover iemand, die zich in moeilijkheden bevindt, dat ze hem beschuldigen en kwellen, is de gewoonste zaak van de wereld. Ik heb mij hierover nooit illusies gemaakt en was er van overtuigd, dat iets dergelijks met mij zou gebeuren, zodra de fortuin zich van mij af zou wenden .... Ondanks mijn tegenzin om iemand, wien dan ook, te vermoeien met kleinigheden, die mijzelf betreffen, een tegenzin, die nog oneindig groter is, nu ik mij in ongelukkige omstandigheden bevind, dwingt mij de oprechte genegenheid, die ik je toedraag, dit gevoel te overwinnen en ik zal je de dingen beschrijven, zoals ik ze zie.Wat kan een mens meer doen, dan naar zijn beste weten handelen? Door deze overweging heb ik me dan ook laten leiden. Hierdoor kwam ik er toe, Barclay aan te stellen als commandant van het eerste leger, op grond van de reputatie, die hij zich verworven had

gedurende vorige oorlogen tegen de Fransen en de Zweden. Deze overtuiging dwong mij ook te denken, dat hij in kennis Bagration overtreft. Toen ik in deze overtuiging nog gesterkt werd ten gevolge van de kapitale fouten, die deze laatstgenoemde heeft gemaakt tijdens de huidige operaties, die gedeeltelijk oorzaak waren van onze nederlagen, toen achtte ik hem minder dan ooit bekwaam beide legers aan te voeren, die zich bij Smolensk hadden aaneen-gesloten. Hoe weinig ook ingenomen met het optreden van Barclay, hield ik hem toch voor beter dan den ander, Bagration, tenminste wat strategie betreft, waarvan deze niet het minste begrip heeft. In één woord, ik had toen, naar mijn overtuiging, geen andere keus. .." Men zei den Tsaar, dat men Barclay en Bagration voor even ongeschikt hield om een dergelijke grote legermacht te commanderen en dat men in het leger de voorkeur gaf aan Pjotr Pahlen.„Om maar te zwijgen van het onbetrouwbare en zedeloze karakter en van de misdaden van dezen man, - het woord „crimes" had de Tsaar onderstreept; E. T. -, breng ik je slechts onder het oog, dat hij reeds een jaar of 18 tot 20 geen vijand heeft gezien ... . Hoe kon ik op hem vertrouwen en waaruit bleek zijn strategische talent? In Petersburg bemerkte ik, dat men daar algemeen de benoeming van den ouden Koetoezow tot opperbevelhebber verlangde. Dat was de heersende mening; wat ik van dezen man wist, stootte mij aanvankelijk af, maar toen Rostoptsjin mij in een brief van de 5de Augustus berichtte, dat heel Moskou wenste, dat Koetoezow het

224NB; 225, 226: foto R.K.Vos)

bevel zou voeren, omdat men vond, dat Barclay en Bagration beiden ongeschikt hiervoor waren en toen Barclay tegelijkertijd, alsof hij het er om deed, de ene domheid na de andere beging bij Smolensk, kon ik niet anders doen, dan aan de algemene wens gevolg geven en Koetoezow benoemen. Ook nu nog ben ik van mening, dat onder de omstandigheden, waarin wij toen verkeerden, ik niet anders kon doen dan uit drie generaals, die allen even onbekwaam waren voor het oppercommando, diengene te kiezen, aan wien men algemeen de voorkeur gaf.Ik ga nu over tot een punt, dat mij het meest raakt: mijn persoonlijke eer ... Ik kan niet aannemen, dat het in jouw brief ging om die persoonlijke dapperheid, die iedere soldaat bezit en waaraan ik niet de minste waarde hecht. Overigens, als ik mij er toe moet vernederen stil te staan bij dit onderwerp, dan wil ik je wel zeggen, dat de grenadiers van de Kleinrussische en Kijewse regimenten zouden kunnen getuigen, dat ik in het vuur van het gevecht even goed mijn koelbloedigheid kan bewaren als ieder ander. Maar nogmaals, ik neem niet aan, dat het in jouw brief om deze dapperheid ging en ik veronderstel, dat je morele moed bedoelde, - de enige soort van dapperheid, waaraan men in speciale gevallen enige betekenis kan toekennen. Misschien was ik er, als ik bij het leger gebleven was, in geslaagd, je er van te overtuigen, dat ik ook hiervan niet verstoken ben. Maar wat ik niet kan begrijpen, is, dat jij, die mij in je brieven, die je mij in Wilna stuurde, aanried het leger te verlaten en die in je brief van de 5de Augustus, welke Weljasjew mij bracht, zegt: „In Godsnaam, neem het commando niet op je ....", zodoende als zeker aannemend, dat ik geen vertrouwen kon inboezemen, - ik begrijp niet, wat je in je laatste brief wilt zeggen met de woorden: „Red je eer . . . . Je aanwezigheid kan de mensen met je verzoenen." Versta je hieronder mijn aanwezigheid in het leger? Hoe zijn deze twee zo tegengestelde meningen dan met elkaar in overeenstemming te brengen?" Verder zegt Alexander, dat hij. door Koetoezow te benoemen, afzag van zijn voornemen naar het leger te gaan, deels op aanraden van zijn zuster, deels omdat „hij zich herinnerde, welk een onheil de hovelingennatuur van dezen man te Austerlitz had veroorzaakt. Hier denkt de Tsaar natuurlijk aan het gedrag van Koetoezow vóór de noodlottige slag van de 5de Decem-ber 1805. Toen, in 1805, had de Tsaar weliswaar niet voldoende inzicht en sluwheid om het spel van Napoleon te doorzien, die voorgaf angstig te zijn, om de Russen te verleiden een

aanval te doen227

en ze zodoende geheel te kunnen vernietigen, en liet hij zich door Napoleon misleiden, maar Koetoezow daarentegen begreep hij wel. Hij begreep, dat Koetoezow de enige was geweest, die het spel van Napoleon geheel had doorzien. Deze had wel de slag ontraden, maar niet nadrukkelijk genoeg; hij had te spoedig toegegeven en niet gewaarschuwd. Hij kon Koetoezow zijn toenmalige gedrag nooit vergeven, omdat hierdoor zo duidelijk de strategische onbekwaamheid van hem zelf was gebleken en de ijdelheid van zijn droom een groot legeraanvoerder te zijn. Verder sprekend over zijn toestand na Borodino, zegt de Tsaar, dat hij niet in het leger was en dus niet de „noodlottige terugtocht" kon verhinderen, die over het lot van Moskou had beslist.Alexander - dit zij terloops opgemerkt - geeft hier opnieuw blijk van zijn waarlijk dilettantisch gebrek aan militair inzicht. Hij denkt - of misschien wendt hij dit slechts voor -, dat, als de onbekwame Koetoezow er niet was geweest, men Napoleon in een nieuwe slag, onmiddellijk na Borodino, had kunnen overwinnen.De brief eindigt met de verzekering, dat hij naar vermogen van ganser harte het vaderland dient. „Wat talent betreft, - misschien schiet ik daarin te kort, maar dat kan men zich nu eenmaal niet aanschaffen. Dat is een zegen van de natuur en niemand heeft het zich ooit nog zelf verschaft. Wanneer men zo slecht gediend wordt als ik, op ieder gebied de nodige hulpmiddelen mist en dan aan het hoofd staat van zo'n geweldig mechanisme, onder zulke vreselijke, kritieke omstandigheden en bovendien met zo'n helsen tegenstander, die aan verschrikkelijke misdadigheid een even opmerkelijk talent paart, en die beschikt over alle krachten van geheel Europa en een menigte talentvolle mensen, die zich ontwikkeld hebben gedurende twintig jaar van revolutie en oorlog, - dan is het geen wonder, dat ik een nederlaag lijd."Er is geen andere brief aan zijn zuster, laat staan aan iemand anders, waarin de Tsaar zo openlijk zijn visie op deze oorlog en zijn stemming uitspreekt. Hij had zijn hele leven geen kritiekere tijd beleefd, dan tussen Borodino en Taroetino, of het moest de tijd zijn tussen het moment, waarop graaf Pahlen hem meedeelde, dat keizer Paul hem, Alexander, wilde arresteren en het nachtelijk uur, toen dezelfde Pablen zijn kamer binnenkwam en verklaarde, dat Keizer Paul niet meer was. „Assez de faire l'enfant, allez regner!" - zei toen de „onbetrouwbare" en „zedeloze" Pahlen, over wien Alexander in de zo-even geciteerde brief aan zijn zuster met zulk een haat

228

schrijft. Deze woorden had hij Pahlen nooit vergeven: „Red je eer," zei Jekaterina Pawlowna in September 1812 tegen den Tsaar en haar vergaf hij. Bij die uiterst gecompliceerde en raadselachtige verhoudingen, die tussen broer en zuster bestonden, vergaf hij haar altijd alles.Alexander spreekt zich hier wel volkomen afwijzend uit over de drie beste generaals van zijn leger, Barclay, Bagration en Koetoezow, maar bewaart een volledig stilzwijgen over den vierden candidaat voor het oppercommando: Bennigsen. Als men echter de woorden van Alexander over de „noodlottigheid" van de terugtocht na de slag bij Borodino in aanmerking neemt, die geheel in overeenstemming zijn met de mening van Bennigsen, dan wordt het voldoende duidelijk, dat Alexander natuurlijk als opvolger van Barclay volstrekt niet „den onbekwamen" Koetoezow verkoos, maar juist Bennigsen, dien hij immers ook al een keer tot opperbevelhebber had benoemd in de oorlog van 1807, ondanks het feit, dat Bennigsen in de nacht van de 11de op de 12de Maart 1801 in het Michajlowski-paleis even „onbetrouwbaar" en „zedeloos" een „misdaad" had bedreven als Pahlen. Alleen de bittere noodzaak, het volledige bewustzijn van zijn eigen hulpeloosheid) konden Alexander er toe brengen,

Koetoezow, dien hij haatte, tot opperbevelhebber te benoemen.„On vous accuse d'ineptie," schreef Alexander's boosaardige, verstandige zuster in antwoord op deze ontboezemingen. In die toestand van hulpeloosheid, waarin de Tsaar verkeerde, viel er zelfs niet te denken aan verzet tegen den gehaten éénogigen „ouden satyr", die zich met het leger-te Taroetino had verschanst. Men moest zich schikken en afwachten. Alexander schikte zich.Het lot van Rusland en van het leger lag van nu af in handen van Koetoezow.

229

NB; de pag. 230 – 257 zijn niet afgedrukt! (rkvos)

ACHTSTE HOOFDSTUK

TAROETINO EN NAPOLEONS VERTREK UIT MOSKOU

ONMIDDELLIJK NA DE BRAND van Moskou stond Napoleon voor twee taken: de eerste en belangrijkste was, in elk geval in Moskou de vrede tot stand te brengen, de tweede was, de voorraden levensmiddelen en kleding, die te Moskou niet door de brand waren vernietigd, te behoeden voor een algehele plundering door de soldaten en tegelijkertijd - het een was onverbrekelijk met het ander verbonden - de discipline te herstellen, die in zijn uit verschillende elementen samengestelde leger sterk had geleden. Beide taken bleken volstrekt onuitvoerbaar.De brand nam reeds af in enkele delen van de stad, vooral in het centrum, maar woedde nog voort in de buitenwijken, toen Napoleon uit het Petrowski-slot naar het Kreml terugkeerde. Hier deelde men hem juist op de dag van zijn terugkeer mede, dat generaal-majoor Toetolmin, de directeur van het opvoedingsgesticht, verzocht een wacht te doen betrekken bij deze instelling, om de in Moskou achtergebleven kinderen te bewaken. Tot ieders verbazing voldeed Napoleon niet alleen aan Toetolmins verzoek, maar liet hem zelfs de 18de September in het Kreml ontbieden.Napoleon begon de 18de September zijn gesprek met Toetolmin als volgt: „Ik zou er de voorkeur aan geven uw stad op gelijke wijze te behandelen als Wenen en Berlijn, die tot nu toe niet verwoest zijn. Het is een ongehoorde daad, dat de Russen Moskou bijna leeg hebben achtergelaten. Zij wilden zelf hun hoofdstad aan de vlammen prijsgeven en hebben, om mij een tijdelijke schade te berokkenen, een schepping van vele eeuwen verwoest. ... Ik heb nooit op een dergelijke manier oorlog gevoerd. Mijn soldaten kunnen vechten, maar stichten geen brand. Reeds van Smolensk af heb ik niets anders gevonden dan as."

258

Tijdens het gesprek was Napoleon zeer vriendelijk. Hij sprak over de misdadigheid van Rostoptsjin, dien hij geheel verantwoordelijk stelde voor de brandstichting. Het was uitgekomen, dat de gouverneur-generaal alle brandslangen had laten wegbrengen, en hierin zag Napoleon een van de belangrijkste bewijzen. Er waren ook nog andere: de werkelijke of verzonnen verklaringen van mensen, die wegens brandstichting waren berecht. Toetolmin verzocht, op de vraag van den Keizer, of hij nog wensen had, toestemming een rapport te zenden aan Maria Fjodorowna, die de opperste leiding, over alle Russische opvoedingsgestichten had. Napoleon gaf niet alleen zijn toestemming; maar stelde Toetolmin nog voor er aan toe te voegen, dat hij, Napoleon, Alexander als steeds hoogachtte en dat hij graag vrede zou sluiten. Toetolmin schreef dit alles nog dezelfde dag en verzond het met een

van zijn ambtenaren, die op persoonlijk bevel van den Keizer door de voorposten van het Franse leger werd doorgelaten.Reeds deze eerste poging geleek in niets op Napoleon's gewone wijze van handelen en hieruit alleen kon men al afleiden, dat Napoleon zich niet zeker van zijn zaak voelde.Inderdaad rekende Napoleon, toen hij dit spel speelde, op de moedeloosheid en het zwakke karakter van den Tsaar en hij verwachtte, dat Koetoezow, die verslagen was, vandaag of morgen een parlementair met een witte vlag zou sturen, evenals in Juni 1807, na de slag bij Friedland, een parlementair van Bennigsen was verschenen. Maar Borodino was geen Friedland. Er verscheen geen parlementair. Ondertussen zou, als Alexander nu in de vrede toestemde, het prestige van Napoleon, die van Moskou uit Rusland de vrede dicteerde, buitengewoon versterkt zijn in de ogen van geheel Europa. Wat zou dit voor. een vrede zijn? Als Alexander onmiddellijk zou antwoorden, dan was Napoleon - wij weten dit uit documenten - van plan de afscheiding van Litauen, de verscherping van de blokkade en een verbond met Frankrijk te eisen. Als Alexander op de volgende twee pogingen zou reageren, zou Napoleon niets eisen: „Als de eer maar gered werd," „red de eer," zei hij, toen hij in October Lauriston stuurde; maar de Tsaar antwoordde op geen van de drie pogingen.De tweede poging deed Napoleon, toen er nog te weinig tijd was verlopen om al een antwoord van Alexander tegemoet te kunnen zien: precies twee dagen na zijn onderhoud met Toetolmin. Deze poging is nauw verbonden met de naam van Iwan Alexejewitsj Jakoljew,

259

den vader van A. I. Herzen. Deze poging kennen we uit Franse bronnen, uit de eerste bladzijden van Herzens Gebeurtenissen en gedachten en uit de volledige tekst van Napoleons brief aan Alexander, die Jakowljew bracht. Deze Jakowljew, een rijke, Moskouse edelman en een zonderling, had door een toeval Moskou niet kunnen verlaten: zijn toebereidselen voor de reis hadden te veel tijd in beslag genomen. Zijn gezin verkeerde in moeilijke omstandig-heden en Jakowljew wendde zich tot maarschalk Mortier om bescherming. De maarschalk kende Jakowljew nog uit Parijs en legde zijn geval aan Napoleon voor; deze ontbood Jakowljew bij zich. Herzen zegt in het eerste hoofdstuk van zijn genoemde werk, wat zijn vader hem over dit onderhoud vertelde: „ ... Napoleon stelde Rostoptsjin aansprakelijk voor de brand en zei, dat het vandalisme was; hij verzekerde, zoals altijd, dat hij vóór alles de vrede liefhad, legde uit, dat hij oorlog in Engeland had te voeren en niet in Rusland, liet zich er op voorstaan, dat hij wachten had gezet bij het opvoedingsgesticht en bij de Oespjenski-Kathedraal, klaagde over Alexander, zei, dat deze slechte vertrouwensmannen had en dat zijn - d.w.z. Napoleons - vreedzame bedoelingen den Keizer niet bekend waren. Mijn vader merkte op, dat het voorstellen van vrede eerder het werk van den overwinnaar was. „Ik heb gedaan, wat ik kon. Ik heb iemand naar Koetoezow gezonden: hij wil geen onderhandelingen aanknopen en brengt mijn voorstellen niet ter kennis van den Keizer. Men wenst de oorlog, het is niet mijn schuld; ze zullen dan ook oorlog hebben"."Hierbij moet men opmerken, dat Jakowljew klaarblijkelijk in de war was, toen hij zijn zoon later over dit onderhoud vertelde. Napoleon had zich nog geen enkele maal tot Koetoezow gewend, vóór hij met Jakowljew had gesproken; het zenden van Lauriston vond eerst na het gesprek met Jakowljew plaats.Napoleon weigerde Jakowljew aanvankelijk de doortocht, maar toen Jakowljew aanhield, „dacht Napoleon na en vroeg plotseling: „Bent u bereid den Keizer een brief van mij te bezorgen? Op deze voorwaarde zal ik u en al de uwen een doorgangspas laten geven." - „Ik zal gaarne op het voorstel van Uwe Majesteit ingaan, maar ik kan moeilijk iets garanderen." - „Geeft u uw erewoord, dat u alle middelen zult aanwenden om deze brief persoonlijk te overhandigen?" - „Ik sta er niet mijn eer voor in, Majesteit."

Napoleon schreef de 20ste September een brief aan Alexander en Jakowljew bracht hem. De brief bereikte Alexander. De volledige

260

tekst is opgenomen in de officiële uitgave van Napoleons correspondentie. Deze brief is interessant, zowel in politiek als in psychologisch opzicht. Napoleon wil aan de ene kant de rol spelen van den onbetwistbaren, maar grootmoedigen overwinnaar, en aan de andere kant den Tsaar zijn moeilijke taak om onderhandelingen aan te knopen verlichten door er op te wijzen, dat hij, Napoleon, bijna geheel onschuldig is aan de verwoesting van de helft van Rusland en aan de ondergang van Moskou. Het streven den Tsaar tot een ver-zoening te bewegen, komt vooral tot uiting aan het eind van de brief. Maar ook het begin is zeer kenmerkend: „De prachtige, heerlijke stad Moskou bestaat niet meer. Rostoptsjin heeft hem verbrand; 400 brandstichters zijn gearresteerd op de plaats van het misdrijf. Allen verklaarden, dat zij de brand hadden gesticht op bevel van den gouverneur en den directeur van politie; ze zijn gefusilleerd. De brand is blijkbaar eindelijk opgehouden. Drie kwart van de huizen is afgebrand, een vierde deel staat nog. Deze daad is afschuwelijk en zinloos. Was het soms de bedoeling mijn leger op deze wijze van voorraden te beroven? Maar die lagen in de kelders, waar het vuur niet doordrong. Trouwens, waarom moet men een der schoonste steden van de hele wereld en een schepping van eeuwen verwoesten om zulk een onbelangrijk doel te bereiken? Dat is een methode, die men al volgt vanaf Smolensk, maar waardoor men. alleen 600.000 gezinnen in armoede heeft gedompeld. De brandspuiten van de stad Moskou waren stukgeslagen of weggehaald. .." Napoleon wijst er verder op, dat men hem in ordelijke hoofdsteden anders heeft ontvangen: daar liet men de administratie, de politie en de wacht achter en liep alles voortreffelijk. „Zo deed men tweemaal in Wenen, in Berlijn en in Madrid." Hij verdenkt Alexander zelf er niet van, dat hij tot brandstichting heeft aangespoord. „Anders zou ik U deze brief niet schrijven." Over het algemeen stroken de principes, het hart en de juistheid van inzicht van Alexander niet met dergelijke excessen, die een groten keizer en een grote natie onwaardig zijn. „Maar ondertussen," voegt Napoleon er aan toe, „heeft men in Moskou niet vergeten de brandspuiten weg te halen, daarentegen 150 stukken veldgeschut, 60.000 nieuwe geweren 1.600.00 patronen, kruit, enz. achtergelaten ...."Interessant zijn de laatste regels, die treffend de verblinding van Napoleon aantonen en zijn absolute afkeer zich op het standpunt van den tegenstander te plaatsen. Na alles, wat hij in Rusland heeft

261

gedaan, te beginnen met de tocht over de Njemen en te eindigen met Moskou, schrijft hij: „Ik voer oorlog tegen Uwe Majesteit, zonder vervuld te zijn van haatgevoelens" (sans animosité). Hij is zo grootmoedig, dat „één bericht van Uwe Majesteit vóór of na de laatste slag voor mij voldoende zou zijn geweest, mijn veldtocht te beëindigen; ik zou zelfs de bezetting van Moskou daarvoor hebben willen opgeven. Indien Uwe Majesteit nog iets van Uw vroegere gevoelens voor mij koestert, zult U deze brief welwillend opnemen. In elk geval kunt U mij slechts dankbaar zijn voor het verslag van de gebeurtenissen in Moskou." Ondertekend: „Napoleon".Deze brief, waarin geen rechtstreeks vredesvoorstel wordt gedaan, is in werkelijkheid van het begin tot het eind een vredesvoorstel.Evenmin als het rapport van Toetolmin beantwoordde Alexander deze persoonlijke brief van Napoleon.De ongerustheid van de maarschalken werd steeds groter. Hoe lang zou men in Moskou moeten blijven? De winter naderde. De soldaten hadden in het geheel geen „voorraden" in de Moskouse kelders gevonden, zoals Napoleon aan Alexander had geschreven, als men

tenminste onder „voorraden" levensmiddelen verstaat; zij hadden echter wel veel sterke drank gevonden, zoals brandewijn, wodka, likeuren en wijnen. Dronkenschap vierde hoogtij, maar brood was er als steeds zeer weinig; haver en hooi ontbraken, de paarden stierven bij duizenden, bijna nog meer dan tijdens de veldtocht. Noch de valse Russische bankbiljetten, die de Fransen zelf hadden meegebracht, noch echte bànkbiljetten konden de zaak verhelpen: de Russische boeren knoopten geen onderhandelingen met de Fransen aan. En, wat het belangrijkste was, de discipline in het Franse leger liet veel te wensen. De soldaten, niet alleen meer de Duitse, Poolse en Italiaanse, maar ook een deel van de Franse veranderden in gemene plunderaars. En zo de discipline onder de Fransen nog min of meer bewaard was gebleven, in de Duitse en Italiaanse onderdelen was zij geheel en al verdwenen.„De wreedste folteraars en barbaren onder de volkeren, die Napoleons horde vormden, waren de Polen en de Beieren", verzekert A. N. Oljenin in zijn Eigenhandig geschreven schrift, dat werd gepubliceerd in het Russisch Archief van 1868 (dl. 6, p. 1985).Dergelijke uitlatingen vinden wij vaak. Men beklaagde zich over de Pruisen en de Westfalen, die door onze boeren de langvingers werden genoemd, en ook over de Italianen. Klachten over de eigen-

262

lijke Fransen waren er beslist minder. De bewoners van Moskou onderscheidden de Fransen van de andere volken van Napoleons leger: „De echte Fransen herkent men aan de uniform en de taal: zij beledigen zelden iemand; anders is het gesteld met het mengelmoes van recruten, en de moffen deugen helemaal nergens voor." Deserteurs waren er niet in het leger te Moskou, om de eenvoudige reden dat Franse soldaten, die zich verwijderden van hun voorposten, door de Russische boeren gevangen genomen en gedood werden. Maar van de vleugels, vooral van de Noordelijke, kwamen slechte berichten binnen.Maret, hertog van Bassano, zond uit Wilna een in geheimschrift opgesteld rapport aan Napoleon. Dit gebeurde in September 1812, toen het in Wilna achtergebleven leger zojuist het overwinningsbulletin van de slag van Borodino had gelezen. Dit leger beschikte nog over levensmiddelen, terwijl de winter nog in het verre verschiet lag; schijnbaar marcheerden de zaken uitstekend - „Maarschalk Saint-Cyr rekent al niet meer op de Beieren: de enkelen, die van hen zijn overgebleven, lijden, aan ziekten, moedeloosheid of aan een deserteermanie." Van de Zuidelijke vleugel kwamen berichten binnen over het meer dan twijfelachtige optreden van de Oostenrijkse ,,bondgenoten". Het werd volkomen duidelijk, dat dezen een dubbele rol speelden.Slecht was ook de toestand van de achterwaartse verbindingen, zelfs in Mogiljow, Minsk en Witebsk. Hoewel Napoleon zijn grote leger vreselijk verzwakt had door overal garnizoenen achter te laten, hoefde hij er toch niet op te rekenen, dat deze reusachtige verbindingslinie veilig was.De intendant van het Franse leger te Witebsk, Pastoret, schreef aan Bignon, zijn collega te Wilna: „De Franse Keizer gaf mij twaalf arrondissementen te besturen, maar over acht er van blijven ook Russische generaals het bewind uitoefenen; en het , ergste is, dat ik ook in de overige arrondissementen niet met rust wordt gelaten. Wittgenstein, dien gij natuurlijk kent, bevindt zich op 6 mijl afstand van mij: een dezer dagen verschenen er voor de derde maal kozakken en gebruikten hun ontbijt in een voorstad van Witebsk...." Napoleon moest ook nog aan Europa denken, dat hij had onderworpen, maar dat hem haatte en waar men wist, dat in Rusland ook het lot van Europa werd beslist en waar men alle verwachtingen

263

stelde op twee volken, die het juk van den veroveraar niet duldden: het Russische en het Spaanse volk.De Spaanse kwestie - deze reeds sinds vier jaren niet geheelde, nog steeds bloedende wond in het lichaam van het grote veroverde rijk -eiste voortdurend de aandacht van Napoleon op. Hij gaf 16 October het bevel om twee millioen franc te sturen naar Portugal, twee millioen naar het Franse leger, dat vocht in het Noorden van Spanje, een half millioen naar het leger, dat vocht in het centrum van Spanje en nog een half millioen naar Catalonië. Deze opdracht bereikte de plaats van bestemming niet, de portefeuille met papieren viel, tegelijk met een Frans transport, den kozakken in handen. Het bestuur van Moskou was door Napoleon als volgt samengesteld: Mortier werd benoemd tot militair gouverneur, Durosnel tot commandant van de vesting en Lesseps tot „intendant van de stad Moskou en de Moskouse provincie", d.w.z. tot prefect van Moskou en omgeving. Lesseps koos 22 Russen uit, die de naam kregen van „municipalité."Deze mensen, die tegen hun wil waren benoemd, waren bang voor verrader te worden uitgemaakt en hadden natuurlijk in werkelijkheid niet de minste macht. Lesseps wendde zich tot de inwoners van Moskou in een proclamatie, die in het Frans en het Russisch was gesteld. Het begin, hiervan luidde als volgt (ik haal de Russische tekst aan, die toen werd gepubliceerd)„Bekendmaking. Inwoners van Moskou! De rampen, die u treffen, zijn groot, maar Zijne Majesteit de Keizer en Koning wil een eind aan uw ongeluk maken. Afschrikwekkende voorbeelden hebben u geleerd, hoe hij ongehoorzaamheid en misdaad straft. Strenge maatregelen werden genomen om een eind te maken aan de wanorde en om de algemene veiligheid te doen terugkeren. Een nationale administratie, die uit uw midden is gekozen, zal uw stadsbestuur vormen. Dit zal uw belangen behartigen en tegemoet komen aan uw wensen.. ." enz. Lesseps verzekerde den burgers van Moskou, dat ze geen gevaar voor hun leven hadden te duchten en dat hun bezittingen intact zouden blijven, „immers dat is de wil van den grootsten en rechtvaardigsten der monarchen." Aan het eind van dit interessante document raadde hij aan de autoriteiten te gehoorzamen en verzekerde, dat bij inachtneming van deze voorwaarden de „tranen" van de Moskouers „zouden ophouden te vloeien".Deze bekendmaking had natuurlijk helemaal geen succes.Straatarme, angstige Russen, die in Moskou achtergebleven waren,

264

zochten een onderkomen, waar ze maar konden en waren bij elke stap die ze deden, blootgesteld aan gewelddaden van soldaten. Er ging geen nacht voorbij, zonder dat er enige moorden werden gepleegd, die geheel ongestraft bleven. De stank van in staat van ontbinding verkerende lijken verpestte de lucht, maar er lagen niet alleen lijken van Russen in huis en tuin. Uit latere documenten weten wij, dat de verbittering der Russen, die in Moskou waren achtergebleven, zich, wanneer men zijn kans schoon zag, vaak uitte in het vermoorden van dronken, en dus weerloze Fransen.Dit alles verontrustte den Keizer in hevige mate en nam al zijn gedachten in beslag gedurende de vijf weken, die hij in Moskou doorbracht.Hoe meer gevolgen de Moskouse branden bleken te hebben, des te ernstiger en dringender werd voor Napoleon de kwestie om ergens, in elk geval buiten Moskou, geschikte winterkwart'eren te vinden.Uit de berekeningen, die onmiddellijk na de aftocht van de Fransen werden gemaakt, blijkt, dat op een totaal van 30.000 Moskouse huizen vóór de inval, er na het vertrek van Napoleon ,,nauwelijks 5.000 over waren." Franse ambtenaren deden nog vóór de Russen een dergelijke telling en het resultaat is bij benadering gelijk.

Maar Napoleon had Moskou nog nodig om politieke redenen: Europa moest weten, dat Napoleon juist in Moskou Alexander tot de vrede had gedwongen. Het was noodzakelijk de pose van overwinnaar te blijven aannemen; daarom moest Napoleon op antwoord van den Tsaar wachten.De zorgen over de orde in de stad en in het leger, de komst van koer ers met berichten uit Europa en uit de bezette gebieden van Rusland - dit alles kon de gedachten van Napoleon niet afleiden van zijn allergrootste zorg: waarom kwam er geen antwoord? Had Jakowljew hem bedrogen? En zo hij de brief wel bezorgd had, waarom antwoordde Alexander dan niet? Er had al antwoord kunnen zijn. Napoleon verloor dagen, kostbare dagen, toen het prachtig, zonnig, warm herfstweer was in centraal Rusland en wij hebben bewijzen, dat hij, evenzeer als zijn maarschalken, het gevaar inzag van een langer verblijf in Moskou, ingeval de oorlog moest worden voortgezet. Het prettigst - voor Napoleon - was het zwijgen van Alexander toe te schrijven aan het feit, dat Jakowljew de brief niet had kunnen of willen bezorgen. Napoleon besloot een volgende stap te doen, die oneindig veel belangrijker was dan het onderhoud met

265

Toetolmin of de brief, die hij aan Jakowljew had meegegeven. Een ernstige beraadslaging met de maarschalken was aan dit besluit voorafgegaan. Enkele dagen was hij in een prikkelbare stemming, barstte om kleinigheden tegen de maarschalken los en was vertoornd op zijn gevolg.De derde October liet hij, na een slapeloze nacht, de maarschalken in het Kreml komen en verklaarde hun het volgende: „Wij moeten de overblijfselen van Moskou in brand steken en via Twerj naar Petersburg gaan, waar ook Macdonald zich bij ons leger zal voegen. ..." Maar de maarschalken zwegen hardnekkig. „Welk een roem zal ons ten deel vallen en wat zal de wereld wel zeggen, wanneer men verneemt, dat wij binnen drie maanden de twee grote, Noordelijke hoofdsteden hebben veroverd!" De maarschalken kwamen in verzet; zij vonden dit plan onuitvoerbaar. Naar het Noorden trekken, de winter tegemoet met een gehalveerd leger en met Koetoezow in de rug, - dat was ondenkbaar. Napoleon zweeg; hij verdedigde dit plan niet lang. Maar dezelfde dag ontbood hij Caulaincourt bij zich en begon zijn voorstel in zake de veldtocht naar Petersburg te herhalen. Caulaincourt bleef protesteren. Toen stelde Napoleon hem voor naar Alexander te gaan met een vredesvoorstel. Caulaincourt protesteerde opnieuw en wees er op, dat dit plan tot niets zou leiden en slechts schade zou brengen, omdat het Alexander duidelijk zou maken, dat de Fransen in een moeilijke positie verkeerden. „Goed," onderbrak de Keizer hem plotseling, „dan zal ik Lauriston sturen." Lauriston herhaalde eerbiedig wat Caulaincourt had gezegd, maar Napoleon maakte een eind aan het twistgesprek door Lauriston op den man af te bevelen, onmiddellijk naar Koetoezow te gaan en hem een doorgangspas te vragen voor zijn verre reis naar den Tsaar in Petersburg. „Er moet vrede worden gesloten ten koste van alles, als onze eer maar wordt gered." 's Kei-zers bevel maakte een einde aan alle gesprekken en tegenwerpingen.Lauriston begaf zich op weg naar Koetoezow.

IIOp de ochtend van de 5de October verscheen bij de Russische voorposten een Frans officier met een witte vlag en berichtte, dat generaal markies Lauriston was gearriveerd en een onderhoud wenste met veldmaarschalk Koetoezow.Dit bericht veroorzaakte buitengewone opschudding in het Rus-

266

sische hoofdkwartier. Om de oorzaak van deze opschudding te kunnen begrijpen, is het noodzakelijk, zich te verdiepen in het geschil, dat Koetoezow's staf verdeelde in twee onverzoenlijke partijen. Misschien is deze uitdrukking in het gegeven geval niet juist. Eén mens kan alleen geen „partij" vormen. Koetoezow stond alleen, de generaals Dochtoerow, Konownitsyn en Rajewski, die slechts zijn bevelen uitvoerden, kan men niet meetellen; Bennigsen en Wilson waren openlijk tegen Koetoezow, en Jermolow, Platow en Toll in het verborgen. En achter de rug van deze vijandelijke partij voelde Koetoezow voortdurend de onzichtbare aanwezigheid van den Tsaar zelf.De val van Moskou werd zeer sluw door de vijanden van Koetoezow uitgebuit. Bennigsen liet op verschillende manieren Petersburg weten, dat het Russische leger wel de kans had gehad de hoofdstad te verdedigen, maar dat de doorluchtige vorst het uit slapheid en angst niet had gewild. Barclay, wiens tactiek Koetoezow had gehandhaafd, was beledigd, omdat Koetoezow zijn plaats had ingenomen en dacht er daarom niet aan den veldmaarschalk te steunen. De talentvolle, verstandige, maar zeer onoprechte Jermolow schaarde zich aan de zijde van Koetoezows vijanden; hij deed dit echter met grote voorzichtigheid.Gedurende de eerste dagen na de slag bij Borodino was men nog bevreesd voor Koetoezow en hield men zich in, maar langzamerhand toen er langs omwegen berichten binnenkwamen over Alexanders verontwaardiging en wantrouwen tegen Koetoezow, begon men moed te vatten en kwamen de tongen los.Daarbij kwam juist na Borodino het strategische talent van Koetoezow tot volle ontplooiing. Zonder iemand te raadplegen - want hij had geen vertrouwen in Bennigsen en Barclay - gaf Koetoezow het bevel uit Moskou terug te trekken langs de weg naar Rjazanj. Toen het leger op de weg naar Rjazanj was, liet Koetoezow een plotselinge zwenking naar het Zuiden maken, in de richting van Krasnaja Pachra langs de weg van Kaloega. Tegelijkertijd beval hij vorst Wasiltsjikow de cavalerie der kozakken, twee regimenten, verder te laten trekken naar Rjazanj, met de bedoeling Murat, die het Russische leger van Moskou af achtervolgde, op een dwaalspoor te brengen. Enige dagen achtereen - zeer kostbare dagen voor Koetoezow - kweten deze kozakken zich uitstekend van hun taak en pas de 22ste September kwamen de Fransen tot de ontdekking, dat zij op een dwaalspoor waren en

267

keerden terug naar Moskou. Reeds de 19de September was Koetoezows leger in Podolsk en na gerust te hebben, zette het de volgende dag de tocht voort naar Krasnaja Pachra. En zo eindigde Koetoezows handige, weloverwogen manoeuvre met deze plotselinge zwenking van de weg van Rjazanj naar de weg van Kaloega, en wel vlak voor de ogen van den bedrogen tegenstander: „De onvergetelijke manoeuvre, die beslissend was voor de veldtocht," zoals iemand, die de veldtocht meemaakte, het uitdrukte. Met deze gedurfde zwenking dekte Koetoezow Kaloega en de Zuidelijke gouvernementen tegen een eventuele opmars van Napoleon.Op deze tactiek van Koetoezow werd echter scherpe critiek geleverd door den hem opgedrongen stafchef Bennigsen. En dit conflict verscherpte zich nog. De kwestie is, dat Murat natuurlijk, hoewel laat, tot de ontdekking kwam, dat Koetoezow de Franse cavalerie om de tuin had geleid; hij haastte zich nu in de richting van Kaloega, waar hij de achterhoede van Koetoezows leger begon te bestoken. Koetoezow weigerde slag te leveren bij Krasnaja Pachra of in de omgeving daarvan. Bennigsen en zijn aanhangers verzetten zich echter met alle macht tegen een verder terugtrekken naar het Zuiden. Op enkelen na begreep niemand de reusachtige betekenis van Koetoezows manoeuvre en de veldmaarschalk stond alleen. Bennigsen, Buxhoevden, Platow en hun aanhangers, die aanvankelijk niets begrepen van deze opzet, spraken in het openbaar over „zinloze omzwervingen" van den ouden veldmaarschalk. Dit belette hun niet, achteraf te beweren, dat zij ook voor dit plan waren

geweest.Koetoezow hield vol, dat men veel meer naar het Zuiden moest terugtrekken, b.v. naar het dorp Taroetino, omdat men dicht bij Kaloega beter de drie wegen naar Moskou kon overzien, langs één waarvan Napoleon elk ogenblik kon optrekken. Ondanks de duidelijkheid en doelmatigheid van deze opzet bleef Bennigsen er zo hardnekkig op staan, dat men met Murat in Krasnaja Pachra slag zou leveren, dat Koetoezow plotseling in woede ontstak en ver-klaarde, dat hij voor deze keer afzag van zijn commando en het aan Bennigsen overliet bevelen te geven en hem tegelijk zijn hele staf en het leger toevertrouwde. „U voert bevel over het leger, ik ben slechts een vrijwilliger," zei hij tot Bennigsen en stelde hem voor onmiddellijk een geschikt terrein uit te zoeken voor een slag met Murat bij Krasnaja Pachra.

268(NB: 269, 270: foto R.K.Vos)

Begeleid door Koetoezow's staf zocht Bennigsen 's morgens, van negen tot twaalf uur, de omgeving af; zij vonden geen geschikt terrein en Bennigsen erkende bij zijn terugkeer, dat het onmogelijk was hier slag te leveren. „In dat geval neem ik het commando weer op mij. Heren, luistert weer naar mij," wendde Koetoezow zich tot zijn generaals, „Pjotr Petrowitsj, schrijft u de dispositie voor de terugtocht," beval hij zijn dienstdoenden generaal Konownitsyn. Het Russische leger trok onmiddellijk verder naar het Zuiden terug en legerde zich in het dorp Taroetino en omgeving. Koetoezow nam met zijn hele staf intrek in het dorp Letasjewka, op vijf werst afstand van Taroetino. Dit gebeurde op de 4de October.Deze episode toonde duidelijk aan, dat Bennigsen en zijn grote anti-Koetoezow-partij in de staf helemaal niet wisten, hoe de “fouten” van Koetoezow verbeterd moesten worden, maar dat zij uitsluitend een grote mond opzetten over gemaakte „fouten" om des te sneller het ontslag van den opperbevelhebber te bewerkstelligen. Aan de andere kant blijkt uit het gedrag van Koetoezow, die zijn macht, al was het voor één dag, in handen van zijn vijand Bennigsen gaf, dat de veldmaarschalk zich op dit ogenblik nog niet bij machte voelde strenge maatregelen te nemen en zijn wettige, onbeperkte bevoegdheden te gebruiken op de wijze, zoals hij dat wilde. We hebben nog een aanwijzing, dat Koetoezow deze dagen nog besloot te dulden, wat hij later niet geduld zou hebben.Wij zagen, dat Koetoezow, toen hij bij het verlaten van Moskou Rostoptsjin op de brug ontmoette, geen aandacht aan hem schonk. Nu had Rostoptsjin moed gekregen en besloot, hoewel hij wegtrok, den veldmaarschalk ten afscheid nog een onbeschaamdheid toe te voegen. Na de val van Moskou zwierf Rostoptsjin meer dan twee weken rondom het hoofdkwartier van Koetoezow, maar deze wilde hem niet ontvangen. Toen schreef hij aan den veldmaarschalk een klein briefje, waarin hij zoveel mogelijk giftige beledigingen trachtte te zetten.. Hij verwijt hem, dat de hoofdstad „door U overhaast aan den aartsvijand is overgeleverd", dat Koetoezow bevolen had van alle inwoners van het gouvernement Moskou per man twee pond meel te vorderen, benevens al het hooi en al het vee, „hetgeen ik eerst gisteren bij toeval heb vernomen, hoewel ik mij meer dan een halve maand in de buurt van het hoofdkwartier bevind, waar men mij, evenals het leger, de eer onthoudt Uwe Doorluchtigheid te zien." Hij wil er volstrekt geen geheim van maken, dat hij zich geenszins uit vrije wil in de nabijheid van Koetoezow ophoudt,

271

maar uitsluitend op grond van opdrachten, die de Tsaar hem heeft gegeven: „En zodra ik die uitgevoerd heb, zal ik naar de plaats gaan, waar de Tsaar verblijft, ver verwijderd van de ongelukkige streek, waar het heil van de troepen en het vaderland afhangt van Uw handtekening."Toen Rostoptsjin dit alles geschreven had, zag hij klaarblijkelijk tot zijn spijt, dat de brief

nog te vriendelijk was, en voegde er een postscriptum aan toe: „Daar Uwe Doorluchtigheid het raadzaam oordeelde de provincie Moskou te verlaten, zoals gij ook Moskou zelf hebt verlaten, kan ik mijn werkzaamheid als gouverneurgeneraal als geëindigd beschouwen en vertrek ik naar Jaroslawl en Petersburg, want ik wens niet zonder werk te zijn, noch de ver-woesting van het gouvernement Kaloega mee te maken, noch de hele dag te horen, dat gij u onledig houdt met slapen. Als trouw onderdaan en zoon van het vaderland hoop ik, dat gij u meer zult bezighouden met Rusland, met het leger, dat u toevertrouwd is, en met den vijand; ik, van mijn kant, dank U, dat ik niet de hoofdstad heb behoeven over te geven, noch de gouvernementen, en dat ik Uw vertrouwen niet waardig gekeurd werd." Koetoezow ant-woordde niet en ontving Rostoptsjin ook nu niet.Rostoptsjin verdween, maar met, hem verdween niet de vijandschap tegen den ouden veldmaarschalk uit het hoofdkwartier.De vijandigste houding van de generaals nam Bennigsen aan, de stafchef, die Koetoezow was opgedrongen. Een typerend voorval ter illustratie:,Het verdere plan van Koetoezow bestond hierin - en hij verborg dit zelfs niet voor zijn jongen ordonnans vorst Golitsyn -: „Tijd winnen om zo lang mogelijk Napoleon in slaap te sussen, en hem niet uit Moskou op te schrikken .... Alles, wat bijdroeg tot dit doel, was hem verkieslijker dan de ijdele roem van een succesvolle aanval op Napoleon's voorhoede, wanneer deze uit Moskou zou optrekken. Overeenkomstig hiermee beval Koetoezow een Zuidelijker positie te betrekken, dan Bennigsen wilde. Koetoezow zat op een bank en dicteerde juist zijn orders, toen plotseling Bennigsen bij hem kwam. Er ontstond een twistgesprek, dat geen positief resultaat kon opleveren, omdat beide generaals elkaar haatten; en Bennigsen, die wachtte op een door Koetoezow beloofde aanval op de Franse voorhoede, had, van zijn standpunt, gelijk met zijn bewering, dat het door Koetoezow uitgekozen terrein ongunstig was. Maar Koetoezow, die in werkelijkheid niet aan een aanval dacht,

272

had, van zijn standpunt, „het rustig afwachten", ook gelijk. „Het gesprek duurde lang," herinnert zich de ooggetuige Golitsyn. „Aanvankelijk beraadslaagden zij rustig, maar Koetoezow ontstak in woede, omdat hij niets wist in te brengen tegen Bennigsen's voorstelling van zaken, en hij zei tot hem: „Uw terrein bij Friedland was zeer gunstig, maar ik stel mij nu tevreden met dit terrein; wij zullen hier blijven, omdat ik het commando voer en de verantwoording draag"." De wrede zinspeling op de vreselijke nederlaag, die Napoleon in 1807 Bennigsen bij Friedland had toegebracht, werd door Bennigsen opgevat als een dodelijke belediging.In zijn kleine artikel over Bennigsen, dat Marx in 1858 schreef voor het Amerikaans encyclopaedisch woordenboek, worden er drie regels gewijd aan het gedrag van dezen generaal in 1812: „Tijdens de veldtocht van 1812 ontplooide Bennigsen zijn grootste activi-teit in het hoofdkwartier van Keizer Alexander, waar hij intrigeerde tegen Barclay de Tolly met de bedoeling zijn plaats in te nemen". Hieraan zou men nog één regel kunnen toevoegen: en van September 1812 af intrigeerde Bennigsen in het hoofdkwartier van Koetoezow, met de bedoeling de plaats van den veldmaarschalk in te nemen.

IIIMaar noch Rostoptsjin, noch Platow, noch Buxhoevden, noch zelfs Bennigsen, bezorgden Koetoezow de grootste moeilijkheden; zij konden natuurlijk niet verwachten, dat het hun zou lukken den Tsaar te dwingen Koetoezow te ontslaan, in wien, ondanks alles, het volk en het leger vertrouwen bleven koesteren.De invloedrijkste vijand van Koetoezow, aan wien ook de Tsaar veel aandacht schonk, bevond zich eveneens bij de staf, en had achter zich een grote macht: het Britse keizerrijk.

Dit was de reeds enige malen genoemde Sir Robert Wilson, de Engelse commissaris bij het Russische leger. Voor Wilson, voor den achter Wilson staanden Engelsen gezant te Petersburg, Lord Cathcart, en voor het achter Cathcart staande Britse kabinet, was het geschil tussen Bennigsen en Koetoezow niet louter „een twist tussen generaals", want zij begrepen heel spoedig, dat de strategie van Koetoezow indruiste tegen de belangen van de Britse politiek. Vóór alles dient opgemerkt te worden, dat Wilson, die Koetoezow bespionneerde

273

en rapporten over hem uitbracht aan den Tsaar, des te meer de gunst van Alexander genoot, omdat de Tsaar den veldmaarschalk haatte en in de grond solidair was met dezen Engelsen spion.Het zou ook gevaarlijk voor Alexander zijn, onenigheid te hebben met Wilson. ,,Laat de 50.000 Engelse geweren, die naar Kronstadt gebracht zijn, onmiddellijk verdelen onder de artillerie," schrijft de Tsaar 3 October 1812 aan Gortsjakow. Uit Engeland kwamen niet alleen geweren, maar ook gouden sterlingen, zonder rekening, zoals de Engelsen altijd gul zijn, wanneer zij met behulp van vreemde legers een machtigen vijand moeten overwinnen. Robert Wilson wist, dat hij zich veel kon veroorloven en maakte daar ruimschoots gebruik van.Toen hij zich in het hoofdkwartier genesteld had, begon hij onmiddellijk actief deel te nemen aan de rondom Koetoezow geweven intriges. „Het is Uwe Majesteit natuurlijk bekend, dat men van Koetoezow met zijn hoge leeftijd en zijn zwakke gezondheid geen flinke leiding kan verwachten en dat generaal Bennigsen naar het oppercommando streeft," schrijft hij 27 September 1812 aan den Tsaar. Hij sloeg trouwens een eigenaardige toon tegen Alexander aan: „Generaal Platow heeft zijn intrek bij mij genomen. Ik verwachtte, dat hem een afdeling van 4.000 kozakken en vier escadrons huzaren met zes lichte kanonnen en misschien wat jagers toevertrouwd zouden worden." Wilson was niet tevreden over Platows positie: „Maar ik tref hem niet aan in een leidende functie, ondanks zijn 42 jaren trouwe dienst .... Hij is zich scherp bewust van deze vernedering en ik moet bekennen, dat ik het met hem eens ben en dat ik van harte hoop, dat hij tenminste het commando krijgt over de kozakken, die het leger ter dekking volgen, met toevoeging van het Atamanski-regiment." Op een dergelijke toon deelt Wilson aan Alexander zijn bevelen voor het Russische leger uit.Over het algemeen gedroeg hij zich, alsof hij de chef was en onderhield zich met Koetoezow op een toon, alsof deze niet de opperbevelhebber van het Russische leger was, maar een afgeleefd oudje, tegen wien men wat streng moet optreden, opdat hij geen dwaze dingen doet. Hij voelde zich in zijn brutale houding gesteund door het bewustzijn, dat de Tsaar Koetoezow haatte.Zou de continentale blokkade, die Engeland armoede en werkloosheid bracht, van kracht blijven? Dat was de grootste zorg, die de Engelsen kwelde.

274

De aristocratische, Engelse vrienden van Semjon Rolnanowitsj Worontsow verheelden niet, dat de arbeiders in een prikkelbare en opstandige stemming waren. „De arbeiders te Birmingham klagen er over, dat zij geen werk hebben," lezen wij in een der brieven, die in September 18 12 werden geschreven. Dit is de ene onaangenaamheid, waarvan Worontsows Engelse vrienden melding maken; de andere was gelegen in de vrees, dat het den sluwen Corsicaan zou, gelukken op een of andere wijze vrede te sluiten met Alexander. Het een was ten nauwste verbonden met het ander. Na alles, wat gezegd is over de strijd tussen Koetoezow en zijn omgeving, vooral over Robert Wilson, zal de geschiedenis van Lauristons bezoek aan het Russische kamp den lezer volkomen begrijpelijk zijn.

IVToen generaal Lauriston op de avond van de 5de October bij de Russische voorposten verscheen, bracht zijn komst grote opschudding teweeg in Koetoezows staf. De Engelse spion Robert Wilson verkeerde het meest in opwinding deze dag. Met de grote onbeleefd-heid, die hem eigen was, protesteerde hij er heftig tegen, dat Koetoezow Lauriston zou ontvangen. Hij liet niet na, Alexander direct in te lichten. Hij deed dit op een wijze, die blijk gaf van zijn overtuiging, dat elke vrijpostigheid hem geoorloofd was: „Ik heb de eer Uwe Majesteit mee te delen, dat veldmaarschalk Koetoezow mij hedenmorgen heeft ingelicht over zijn voornemen bij de voorposten een onderhoud te hebben met een generaal-adjudant van Bonaparte. Ik achtte het mijn plicht, beslist en met klem te protesteren tegen dit voornemen; immers dit zou niet stroken met de waardigheid van Uwe Majesteit en zou ongetwijfeld een schadelijke invloed hebben op de belangen van Uwe Majesteit, omdat het zou dienen tot aanmoediging van den vijand, tot ontevredenheid in het leger en tot groeiend wantrouwen in het buitenland." Robert Wilson verborg zijn wantrouwen tegen Alexander zelf niet en dreigde den Tsaar met de toorn van Engeland, indien deze zou toestemmen in een wapenstilstand, of wat nog erger was, in een vrede met Napoleon.Dezelfde dag lichtte Wilson ook Lord Cathcart in; de volgende vreemde aantekening van de hand van Araktsjejew is op de brief aangebracht: „Door den Tsaar ontvangen op 4 October. . ." De brief was de 23ste September geschreven (5 October nieuwe stijl) en

275

de 4de October (16 October n.s.), dus elf dagen later reeds aan den Tsaar overhandigd, door hem gelezen en ter bewaring gegeven aan Araktsjejew. Was de brief onderschept? Had Cathcart hem zelf aan den Tsaar gegeven? In elk geval vernam de Tsaar, dat de ontvangst van Lauriston „een maatregel was, die geheel ongepast en schadelijk was", en dat Wilson „in zijn hoedanigheid van generaal van een bevriende mogendheid", er op stond, dat de veld-maarschalk niet zelf naar de voorposten naar Lauriston zou gaan, maar dat hij vorst Wolkonski zou sturen. Ook kwam Alexander uit deze brief te weten, dat Koetoezow in zijn hart helemaal geen vijandelijke gevoelens tegen Napoleon koesterde, zoals Wilson wel gewenst had, en dat hij „met zijn hoge leeftijd altijd min of meer geneigd zou zijn vrede te sluiten." De prins van Oldenburg en de hertog van Wurttemberg ondersteunden de pogingen van Wilson. Koetoezow kon zich, zoveel bij, wilde, ergeren over de brutale inmenging van deze buitenlandse parasieten in een zaak, die de vrede of oorlog tussen Rusland en Napoleon betrof, maar hij kon er niets tegen doen.Koetoezow moest Lauriston ontvangen, zo niet in tegenwoordigheid van Robert Wilson, den hertog van Wurttemberg en den hertog van Oldenburg, dan toch zodanig, dat Lauriston, voor hij de kamer van den veldmaarschalk binnentrad, hen zou ontmoeten. Het gesprek onder vier ogen tussen Lauriston en Koetoezow duurde een half uur, waarna vorst Wolkonski werd binnengeroepen - die zich onmiddellijk daarop naar Alexander in Petersburg begaf. Toen Lauriston was vertrokken, deed de veldmaarschalk Wilson verslag van het gesprek. Lauriston begon met klachten over „de barbaarse behandeling van de Fransen, wanneer zij in handen van de boeren vielen." De veldmaarschalk antwoordde: „Men kan in drie maanden niet een heel volk civiliseren, dat trouwens de Fransen met dezelfde munt betaalt, als men het een binnengevallen horde Tataren onder leiding van Dzjingis-Khan zou doen." Lauriston stelde een wapenstilstand voor; de veldmaarschalk antwoordde, dat hij daarvoor geen volmacht had. Lauriston zei vervolgens, dat Moskou niet door de Fransen in brand was gestoken. Koetoezow antwoordde, dat hij dit wist: dat het door de Russen zelf was gedaan, die Moskou niet hoger achten dan elke andere stad van het Keizerrijk. Lauriston zei: „U moet niet denken, dat onze zaak er hopeloos voorstaat; de Franse en Russische legers zijn bijna even sterk. U kunt gemakkelijker versterkingen en voedsel

276

aanvoeren, maar ook wij krijgen versterkingen aan. U hebt misschien berichten uit Spanje ontvangen, als zou onze positie daar ongunstig zijn?" Hierop antwoordde de veldmaarschalk, dat hij inderdaad iets dergelijks van Robert Wilson had gehoord. Lauriston zei, dat Wilson zijn redenen had om te overdrijven. Koetoezow was het hiermee niet eens. „Inderdaad hebben wij tegenslag, dank zij den domheden, die Marmont beging. Madrid is tijdelijk door de Engelsen bezet, maar spoedig zal de zaak in het reine worden gebracht, want reeds zijn grote legers op weg naar Spanje." Toen Koetoezow zei, dat het Russische volk de Fransen voor Tartaren hield, die onder leiding van Dzjingis-Khan waren binnengevallen, antwoordde Lauriston: „Maar. daar is toch enig verschil," waarop de veldmaarschalk naar voren bracht, dat het Russische volk helemaal geen verschil zag. Volkomen overtuigd, dat zijn tocht vruchteloos was geweest, keerde Lauriston terug naar Napoleon.In het internationale leger van Napoleon steeg het aantal deserteurs schrikbarend. Vooral in de Spaanse regimenten begon het deserteren het karakter van een epidemie aan te nemen, doordat de Spanjaarden een felle haat tegen Napoleon koesterden en met geweld gedwongen waren naar Rusland te trekken. Een grote meerderheid kon het deserteren niet anders beschouwen dan als een plicht tegenover het door Napoleon verwoeste vaderland.Het fourageren gelukte den Fransen slecht. Op sommige plaatsen werden de fourageurs gevangen genomen door kozakken, die dag en nacht rondom Taroetino en langs de wegen naar Moskou patrouilleerden; op andere plaatsen werden zij gedood door de boeren, die zij wilden plunderen. Een enkele maal gelukte het den Fransen hooi in te slaan, maar niet, voordat zij de boeren gedood of de bossen ingejaagd hadden. Generaal baron Korff ontmoette bij de voorposten den Fransen generaal Armand. Het was een toevallige ontmoeting. „Wij hebben werkelijk genoeg van deze oorlog, geeft ons een paspoort en wij vertrekken," zei Armand. - „ ... O neen, generaal," antwoordde Korff, „u bent ongenodigd hier gekomen, dan moet u ook op Franse wijze vertrekken, zonder afscheid te nemen." - „Maar is het niet jammer, dat twee volken, die elkaar achting toedragen, zulk een vernietigingsoorlog voeren? Wij zijn bereid onze verontschuldigingen aan te bieden, dat wij de strijd begonnen zijn. Wij willen gaarne vrede sluiten en de vroegere grenzen herstellen." - „Ja," zei Korff, „wij geloven, dat u in de laatste tijd geleerd hebt achting voor ons te hebben, maar zoudt

277

u ons ook in de toekomst achting kunnen toedragen, indien wij u toestonden met de wapens in de hand het land te verlaten?" Het voorstel van Armand was natuurlijk in overeenstemming met Napoleons wens om „vrede te sluiten en de vroegere grenzen te herstellen," maar na de verwoesting van de kolossale uitgestrektheden van Rusland, na de ondergang van talloze dorpen en steden, na de verwoesting van Moskou, klonk een dergelijk voorstel als een nieuwe belediging.Zoals wij zagen, spreekt Koetoezow in zijn eerste verslag van het onderhoud met Lauriston helemaal niet over de vloek van het nageslacht, enz., die op hem zou neerdalen, indien hij wapenstilstand zou sluiten. Al die rhetorische verfraaiingen kwamen er later bij en zijn slechts verzinsels. Dit is ook niet belangrijk. Eén ding was van wezenlijk belang: Napoleon zag duidelijk, dat ook zijn derde poging om onderhandelingen met Alexander aan te knopen, tot mislukking was gedoemd. Dergelijke „toevallige" ontmoetingen van generaal Armand met Korff, of van Murat met Bennigsen en later met Miloradowitsj(6 October) sterkten hem nog in deze overtuiging. „Wij hebben een verschrikkelijk volk, het slaat ogenblikkelijk iedereen neer, die durft te spreken over vredesvoorstellen," zei Miloradowitsj tegen Murat.

Hoewel Napoleon voorzag, dat bij spoedig Moskou zou moeten verlaten, wilde hij zó graag in Moskou het vredesverdrag ondertekenen en zijn pose van overwinnaar handhaven, dat hij besloot Alexander tot haast aan te sporen met zijn antwoord. Hij wist, dat Wolkonski onmiddellijk na het onderhoud van Lauriston met Koetoezow rapport aan den Tsaar had uitgebracht; maar antwoord kwam er niet. De 20ste October, dus 15 dagen na het onderhoud van Lauriston met Koetoezow, kwam kolonel Bertemi bij den veldmaarschalk met een brief van den chef van Napoleons staf, maarschalk Berthier, vorst van Neuchátel. Berthier vroeg, of er al antwoord van den Tsaar was gekomen en sprak opnieuw over „herstel van goede betrekkingen", d.w.z. over vrede. Koetoezow schreef persoonlijk een brief aan Berthier terug, en wees er op, dat er niet zo spoedig antwoord van Alexander kon zijn, daar de afstand groot was en de wegen in de herfst veel moeilijkheden opleverden. Koetoezow voegde er aan toe: „Het is moeilijk, een volk, dat verbitterd is, door alles, wat het heeft gezien, tot verzoening te brengen, .een volk, dat reeds 300 jaar geen oorlog binnen eigen grenzen heeft meegemaakt, dat bereid is zich op te offeren voor het vaderland en

278

geen verschil ziet tassen- dingen die gewoonlijk,bij oorlogen geoorloofd en ongeoorloofd zijn." Wilson was zeer vertoornd en verborg zijn onrust niet over het feit, dat Koetoezow ten tweeden male contact had gehad met de Fransen: „Ik weet, dat de veldmaarschalk uit angst voor zijn leven geen vredesonderhandelingen durft aangaan en ben er van overtuigd, dat de Keizer ieder, die een dergelijk voorstel zou doen, als verrader zou beschouwen. Maar de indruk, die men van deze ontmoetingen met den vijand krijgt, is op politiek en militair ge-bied, zowel in het binnen- als in het buitenland, zo ongunstig, dat daaruit ernstige gevolgen kunnen voortkomen. Alle klassen van de bevolking zijn verontwaardigd en de meest bezonnen mensen zijn zeer verontrust," schreef Robert Wilson van uit Taroesa op de avond van de 20ste October aan lord Cathcart. Wilson heeft geen vertrouwen in Koetoezow en schrijft met de kennelijke bedoeling, dat Cathcart den Tsaar ogenblikkelijk zal inlichten. Er dreigt een revolutie en een separatistische beweging in het Dongebied. Wilson had blijkbaar vernomen, dat Napoleon er over dacht betrekkingen aan te knopen met de kozakken. Maar de hoofdzaak was, dat Koetoezow niet afkerig was van vrede: „Men hoeft er niet aan te twijfelen, dat de veldmaarschalk bij den vijand in het gevlij wil komen; Franse complimenten vallen bij hem in de smaak en hij heeft achting voor deze rovers, die gekomen zijn om Polen aan Rusland te ontrukken en om revolutie in Rusland zelf te ontketenen, en die de Don-kozakken in opstand willen brengen, voor wie ze groot respect hebben." Wilson verklaart, dat hij het hoofdkwartier wil verlaten, „als de veldmaarschalk het oppercommando over het leger blijft voeren en als de Tsaar Koetoezow niet verbiedt dergelijke persoonlijke betrekkingen te onderhouden," - zo verontwaardigd was Wilson over Koetoezows gedrag.Alle pogingen van Napoleon om vredesonderhandelingen aan te knopen zwaren hiermee van de baan. Alexander antwoordde ook op Koetoezows rapport niet.

VToen Napoleon Lauristons relaas had vernomen, rekende hij nauwelijks meer op de mogelijkheid van een gunstig resultaat van onderhandelingen. Reeds het feit, dat Koetoezow Lauriston niet naar Petersburg had laten gaan, om niet te spreken van de duidelijke

279

verklaringen van den veldmaarschalk zelf, toonden genoegzaam aan, dat de Russen niet geneigd waren vredesonderhandelingen aan te knopen. Napoleon bleef toch talmen. Gedurende deze dagen, d.w.z. van de 6de October, toen Lauriston in Moskou terugkeerde, tot

de 14de October, toen Napoleon maatregelen begon te treffen, die duidelijk wezen op een spoedige evacuatie, verwachtte hij eigenlijk geen antwoord meer uit Petersburg; toch kon er nog geen antwoord binnenkomen vóór de 18de tot de 20 ste October. Hij was in een opge-wonden stemming. Nachten lang ijsbeerde hij in het Kreml, sprak over allerlei nieuwe plannen en bekende graaf Daru de ware reden van zijn talmen. Hoe kon hij wegtrekken? Hoe kon hij daartoe overgaan, hij, die gewend was aan te vallen en te veroveren? „Het zal een vlucht lijken! Wat zal het in Europa teweeg brengen! Het begin van een terugtocht betekent, dat aan alle kanten gevaarlijke oorlogen zullen losbarsten. Moskou is niet een militaire, maar een politieke positie!" Toen Napoleon zich herinnerde, dat deze zelfde graaf Daru hem reeds in Witebsk had gewaarschuwd voor deze oorlog, voegde hij er aan toe: „In de politiek moet men nooit terugtrekken, nooit fouten erkennen, want daardoor verliest men alle achting."Hij zag nu duidelijk in, dat deze hele oorlog een kapitale vergissing was. Hij wist alleen nog niet, hoe noodlottig deze vergissing voor hem en zijn leger zou zijn.Daru was van mening, dat men Moskou moest herscheppen in een versterkt kamp, en dat men hier de winter moest doorbrengen in afwachting van de versterkingen, die uit Frankrijk en de rest van Europa in de lente zouden aankomen. Volgens hem zouden dan de oorlogshandelingen hervat moeten worden. De maarschalken waren tegen dit plan, evenals Napoleon. Napoleon besefte beter dan Daru, hoe gevaarlijk het voor hem was, zich zes à zeven maanden „in de Russische sneeuw in te graven," en hoe wankel zijn uitsluitend op geweld steunende macht in Europa was. Hij moest terugtrekken, omdat men in Moskou niet op vrede hoefde te wachten en er ook niet kon overwinteren. Zonder rechtstreeks iets te zeggen, begon Napoleon zich voor te bereiden op zijn vertrek uit Moskou.De 14de October draagt Napoleon aan Berthier op om zijn bevel te herhalen, dat geen enkel Frans artilleriepark, dat vanwaar ook op weg was naar het grote leger, verder mocht trekken dan Smolensk, en dat van 17 October af geen artillerie- of cavalerie-afdeling zich naar Moskou mocht begeven, maar halt moest houden in Mozjajsk,

280

Gzjatsk en Wjazma - al naar gelang de plaats waar het bevel haar zou bereiken. „Het leger zal nieuwe stellingen betrekken." Van die tijd af komt er geen einde aan even veelzeggende bevelen. De Keizer beveelt de gewonden .uit het gebied van Moskou zo snel mogelijk te evacueren naar Smolensk. Hierover licht hij de 16e October den hertog van Bassano te Wilna in en doet hem tevens weten, dat het „mogelijk" is, dat hij zijn winterkwartieren tussen de Dnjepr en de Dwina zal opslaan. De 16de October 1812 schreef Napoleon uit Moskou aan MarieLouise: „Wanneer ik deze winter niet naar Parijs zal kunnen komen, nodig ik je uit mij een bezoek te brengen in Polen."Napoleon tracht Alexander vrees aan te jagen door het vooruitzicht op nieuwe, grote versterkingen, die van alle kanten oprukken om het grote leger aan te vullen. De 16de October 1812 beveelt hij hertog Bassano schriftelijk, om van den Pruisischen koning, den Oostenrijksen keizer, den Beiersen en den Wurttembergsen koning nieuwe versterkingen te eisen, en om deze „geallieerde" monarchen aan te bevelen het aantal van deze nieuwe hulptroepen in hun kranten verdubbeld te publiceren. Dit alles had ten doel aan te tonen, „hoe groot de mogelijkheden van recruteringen voor den Keizer waren, niet alleen in zijn eigen gebieden, maar ook in die van zijn bondgenoten." Op dezelfde dag geeft hij het bevel ossen naar Smolensk te transporteren, alsmede warme kleren voor de komende winter. „Beveel, dat alle andere bestellingen uitgesteld worden en dat alles er op gericht wordt, kleding te sturen naar Smolensk." Napoleon schreef de 16de October ook een brief aan hertog Rovigo, den minister van politie te Parijs: „Waarschijnlijk zal de oorlog de hele winter duren en zal de inneming van Petersburg de ogen van den Keizer, Alexander, doen opengaan. Moskou bestaat reeds niet

meer. Dit is inderdaad een groot verlies voor Rusland; Moskou was het centrum en de trots van het keizerrijk. Het schijnt, dat alle officieren van het Russische leger wanhopig zijn wegens de val van Moskou. Zij wijten die aan de krankzinnige woede van Rostoptsjin, een soort Marat, die gouverneur van de stad was. Ik heb mijn lazaretten, die zich temidden van de puinhopen in de huizen bevonden, laten evacueren. Alleen het Kreml heb ik tot een vesting gemaakt, zodat het beveiligd is tegen alle onverwachte aanvallen. Twee à drie duizend man kunnen zich er enige tijd staande houden; ook mijn munitie en levensmiddelenvoorraden heb ik hier

281

opgeslagen." Vervolgens spreekt Napoleon voor de eerste maal over zijn vertrek uit Moskou: „Ik zal spoedig opbreken om winterkwartieren te betrekken en mijn operaties voor het komende jaar voor te bereiden." - „Alle berichten melden, dat de infanterie van den vijand niets waard is. Men verzekert mij, dat er geen 15.000 oudgedienden zijn; de rest bestaat uitsluitend uit landstormers. De vijand heeft echter zijn cavalerie versterkt. Het aantal kozakken is viermaal zo groot geworden: het land wordt overstroomd met hen en zij bezorgen ons vele lastige schermutselingen."Met deze zin, die veelzeggend is, ondanks de opzettelijke vaagheid, eindigt de merkwaardige brief van Napoleon. Behalve de zinspeling op een spoedig vertrek uit Moskou, bekent hij hierin, dat de estafettes en transporten op weg naar Moskou steeds brutalere aanvallen van de kozakken hebben te verduren.Wij hebben een indirect bewijs, dat gedurende deze dagen, bijv. 15de October, dus vlak voor de slag van Taroetino, Napoleon niet dacht over een zo spoedig vertrek. Op deze dag schreef hij aan Maret, hertog van Bassano: „Tot nu toe bereiken mij gelukkig de estafettes en worden zij onderweg niet door incidenten opgehouden. Men kan echterr moeilijk verwachten, dat de toestand zo gunstig zal blijven." En daarom verlangt hij, dat de hertog van Bassano hem de belangrijkste berichten twee of drie maal stuurt.Het is duidelijk, dat de lange keten van berichten, die bestemd was voor Napoleon, steeds meer werd bedreigd door de kozakken en de partisanen; maar ook het bevel van Napoleon, dat er verschillende koeriers voor één boodschap gestuurd moesten worden, en de instructie, die in dezelfde brief door den Keizer gegeven wordt, dat men hem krantenknipsels moest opzenden, wijzen er op, dat hij de 15de nog helemaal niet bevroedde, dat hij reeds vier dagen later, de 19de October, voor altijd de Russische hoofdstad zou verlaten. Het is waar, dat men reeds enige dagen bezig was de gewonden uit Moskou naar Mozjajsk te evacueren, maar er-was een definitieve stoot nodig, die een eind zou maken aan de laatste aarzelingen. En die stoot kwam. De 18de October 1812 inspecteerde Napoleon, op de binnenplaats van het Kreml, divisies van het corps van maarschalk schalk Ney. Plotseling hoorde de Keizer in de verte kanongebulder. Enkele ogenblikken later kwam een adjudant aangesneld, die meedeelde, dat Koetoezow onverwachts Taroetino had verlaten, Murat had aangevallen en hem een nederlaag had toegebracht.

282

VIHet kanongebulder, dat Napoleon hoorde, was inderdaad afkomstig van de voorhoede van het Franse leger, dat aan het riviertje Tjsernisjna gelegerd was en dat onder commando stond van Murat, koning van_ Napels. Deze voorhoede bevond zich daar reeds van de 24ste September af, zonder dat zij enige activiteit aan de dag legde. In totaal bestond zij uit 20 à 22.000 man. Koetoezow bestookte de voorhoede niet, en Murat deed geen aanval op Taroe-tino. Onmiddellijk na het bezoek van Lauriston, dat werd beschouwd als een duidelijk teken, dat het Franse leger er slecht voorstond, drongen Bennigsen, Jermolow, Baggowoet en

Platow er voortdurend bij Koetoezow op aan, dat hij hun toestemming zou geven een aanval te doen op Murat. Een bijzondere energie begonnen deze generaals aan de dag te leggen, toen generaal-kwartiermeester Toll, nadat hij een nauwkeurige verkenning had laten doen, meedeelde, dat Murat's legerafdeling niet op zijn hoede was, dat de wachtdienst slecht was, dat er weinig verkenningstochten plaats vonden, daar de paarden zwak waren ten gevolge van gebrek aan voer. Koetoezow wilde zelfs geen kleine slag leveren; maar hij gaf toe, van tevoren vastbesloten deze schermutseling niet tot een grote slag te laten uitgroeien. De 16de October onderzocht Koetoezow de dispositie, zoals die door Toll was opgesteld, en gaf zijn goedkeuring.Men had afgesproken, dat de aanval op Murat de 17de October zou plaats vinden, maar Jermolow was die dag nergens te vinden, zodat men hem de dispositie niet tijdig ter hand kon stellen. Zodoende trof Koetoezow op de ochtend van de 17de October niemand op de afgesproken plaatsen aan. Daar hij reeds geprikkeld was, omdat men hem dwong iets te ondernemen, wat naar zijn mening nutteloos was, raakte Koetoezow nu in grote woede. Hij voer tegen twee officieren, die hem onder de ogen kwamen, ruw uit. Een van hen, luitenant-kolonel Eichen, verliet hierna Koetoezows leger, terwijl de ander, kapitein Brodin, die Koetoezow „alleen maar" canaille had genoemd, in het leger bleef. Koetoezow beval Jermolow te ontslaan, maar toen zijn drift geweken was, kwam hij op dit besluit terug.Dit was, om zo te zeggen, het voorspel. De volgende dag deed generaal Baggowoet een aanval op Murat's linkervleugel en OrlowDenisow op de rechtervleugel. De algemene leiding nam Bennigsen

283

op zich. Koetoezow vertoonde zich niet. De eerste cavalerie-aanval van Orlow-Denisow had succes, de Fransen werden teruggeslagen en geschut werd buitgemaakt. Maar toen bedierven de kozakken de zaak lelijk, doordat zij het gedeelte van het Franse kamp, waar zij binnengedrongen waren, begonnen te plunderen, en de bevelhebbers konden noch met smeekbeden, noch met dreigementen iets met hen beginnen. De Fransen hadden gelegenheid zich te herstellen en vingen twee regimenten jagers te voet met moordend artillerievuur op. Hierbij werd hun aanvoerder, generaal Baggowoet, gedood. De Fransen begonnen terug te trekken, doch in goede orde. Bennigsen, die veronderstelde, dat hij niet voldoende troepen tot zijn beschikking had om met kans op succes een aanval te doen op de Fransen, verzocht Koetoezow versterkingen te sturen, maar de veldmaarschalk weigerde en geen smeekbeden van Jermolow, Konownitsyn en Miloradowitsj mochten baten. Murat trok langzaam en in goede orde terug achter het riviertje Tsjernisjna naar Spas-Koeplja. Bennigsen verzekerde later, dat Murats afdeling in de pan gehakt had kunnen worden, als Koetoezow in een slechte luim niet geweigerd had op het kritieke moment versterkingen te sturen. Koetoezow weigerde niet alleen versterkingen, maar gaf zelfs het bevel om van de Tsjernisjna terug te trekken naar Taroetino.Bennigsen was buiten zichzelf van woede. Waarom had Koetoezow geen steun gegeven? Waarom had hij het Murat zo gemakkelijk gemaakt en hem in goede orde laten terugtrekken? „Ik kan niet tot mijzelf komen! Wat hadden de gevolgen van deze prachtige, glorierijke dag kunnen zijn, als ik maar versterking gekregen had .... Ten aanschouwe van het hele leger weigert Koetoezow mij „één man te hulp te sturen." Generaal Miloradowitsj, die het commando voerde over de linkervleugel, brandde van verlangen om toe te snellen en mij hulp te verlenen, - Koetoezow verbiedt het hem. .. . Je kunt je niet voorstellen, op hoe grote afstand de ouwe zich van het slagveld bevond! Zijn lafheid gaat alle grenzen te buiten; reeds bij Borodino gaf hij daar duidelijke bewijzen van en daarom wordt hij nu veracht en is hij belachelijk in de ogen van het hele leger," schreef Bennigsen, onmiddellijk na de slag bij Taroetino, aan zijn vrouw. Bennigsen was niet alleen verontwaardigd over het feit, dat

Koetoezow hem op het kritieke ogenblik geen versterkingen had gestuurd, maar ook over het bevel van den veldmaarschalk, dat hij onmiddellijk na de slag met zijn troepen 12 werst moest terugtrekken naar zijn uitgangspositie. „Denk je eens in: steeds moet ik met hem

284

twisten, wanneer het er om gaat een stap te ondernemen tegen den vijand en steeds moet ik grofheden van hem aanhoren!" Koetoezow, die aan het front door Soeworow omhelsd was, behoefde zich niet te verdedigen tegen de beschuldiging van „lafheid". Over het algemeen dacht hij er trouwens niet aan zijn gedrag bij Taroetino te verdedigen. Hij had een vast omlijnd plan in zijn hoofd en met niets anders hield hij rekening.Bennigsen was verontwaardigd. Deze verontwaardiging verdween niet, maar werd met de dag groter: hij zag duidelijk in, dat Koetoezow hem opzettelijk niet had geholpen, dat hij niet gewild had, dat de slag bij Taroetino een overwinning met grote gevolgen zou worden. De gespannen verhouding tussen Bennigsen en Koetoezow bereikte haar hoogtepunt. Bennigsen schreef na de slag bij Taroetino aan Koetoezow: „De troepen van Zijne Keizerlijke Majesteit behaalden deze overwinning zo ordelijk, als men alleen bij manoeuvres aantreft. Het is jammer, dat Uwe Doorluchtigheid te ver verwijderd was van het slagveld, om het verrukkelijke schouwspel geheel te kunnen volgen." Koetoezow zette deze uitlating betaald: „Waar is die domoor? Die rooie? Die lafaard?" riep Koetoezow, terwijl hij deed, alsof hij zijn naam vergeten was en moeite deed zich die te herinneren. Toen men hem zei, dat hij zeker Bennigsen op het oog had, antwoordde de veldmaarschalk: „Ja, ja, ja!"Ten aanschouwe van het hele leger herhaalde zich de geschiedenis van Bagration met Barclay. Bennigsen echter stond wat betreft reputatie, kracht en bekwaamheid, zwakker dan Bagration en Koetoezow stond door zijn vermogens, zijn militaire en morele autoriteit en zijn populariteit onder de brede lagen van de Russische bevolking veel sterker dan Barclay. Barclay kon zijn tegenstander Bagration niet aan, maar Koetoezow maakte zich zonder veel moeite van Bennigsen af. Bennigsen stond bekend als een gewetenloze sjacheraar. In 1807 liet hij zich, in zijn kwaliteit van opperbevelhebber, op de schandelijkste wijze door leveranciers omkopen, beschermde hij de diefachtige intendanten met winst voor zichzelf en liet hij bovendien het Russische leger ten onder gaan in de vreselijkste nederlaag bij Friedland, op de 14de Juni 1807. Geruchten deden de ronde, dat de soldaten in de volle betekenis van het woord omgekomen waren van de honger en dat Bennigsen, die tevoren helemaal niet vermogend geweest was, een rijk man werd, dank zij het geld, dat hij het leger onthouden had. Met zo'n reputatie hoefde hij geen twist te beginnen met Koetoezow.

285

Bennigsen kon zijn felle woede tegen Koetoezow niet verbergen. Hij zond den Tsaar een aanklacht, die alle andere, welke hij den Tsaar tot nu toe had gestuurd, overtrof. In het leger werd verteld, dat Alexander deze aanklacht aan den veldmaarschalk doorgezonden had. Hoe het ook zij, het resultaat was, dat Koetoezow Bennigsen beval onmiddellijk het leger te verlaten.De slag van de 18de October, welke om de een of andere reden de naam heeft gekregen van „slag bij Taroetino" - hoewel het dorp Taroetino ver ten Zuiden van het slagveld lag - had, zuiver militair gezien, geen belangrijk resultaat, maar wel grote, politieke en morele gevolgen.In moreel opzicht was de slag bemoedigend voor het Russische leger, immers het was de eerste echte aanval gedurende de hele oorlog en bovendien succesvol. In politiek opzicht vormde hij de laatste beslissende stoot, die Napoleon er toe bracht, Moskou te verlaten.

VIINapoleon interpreteerde het treffen bij Taroetino aldus: Koetoezow voelt zich sterk genoeg, daarom moet men naar het Zuiden trekken, voordat de Russische opperbevelhebber den Fransen de weg daarheen verspert.'Toen Napoleon Moskou verliet, beschikte hij over iets minder dan 110.000 man. Koetoezow had in en rondom Taroetino op dit ogenblik 97.000 man. De artillerie van Napoleon was aanmerkelijk kleiner geworden, vergeleken bij wat zij was tijdens de slag van Borodino: veel geschut had men aan de kant van de weg moeten achterlaten, omdat het onmogelijk was het te vervoeren. Immers zelfs de cavalerie beschikte over weinig paarden en grote cavalerie-afdelingen gingen reeds lang te voet. Koetoezow had op dit ogenblik 622 kanonnen. Napoleon wist niet precies, hoe groot de strijdkrachten van zijn tegenstander waren, toen hij Moskou verliet, maar hij was er van overtuigd, dat, ingeval het tot een botsing op het open veld zou komen, het overwicht aan zijn kant zou zijn.Om zijn prestige te redden, dacht Napoleon er aanvankelijk over in Moskou een garnizoen van 8.000 man achter te laten en benoemde zelfs generaal Mortier tot bevelhebber van dit garnizoen. Als wraakneming op Alexander, omdat deze niet had geantwoord op de drie vredesvoorstellen, besloot Napoleon bij zijn vertrek het Kreml in de lucht te laten springen. Mortier was niet gewend te

286

talmen. Onmiddellijk beval hij de Russen, die in Moskou waren, gevangen te nemen en in allerijl met behulp van deze werkkrachten het Kreml met zijn paleizen, Iwan den Grote, de kathedralen enz. te ondermijnen. Het graafwerk nam drie etmalen in beslag. De Russen, die weigerden te graven, werden meedogenloos afgeranseld.In de nacht van de 19de begon het Franse leger Moskou te verlaten. Er trokken niet alleen 100.000 man, maar ook eindeloze rijen karren, rijtuigen en vrachtwagens met uit Moskou geroofde buit, de stad uit. Bovendien gingen er te voet en op voertuigen duizenden, mensen van allerlei slag: vreemdelingen met hun vrouwen en kinderen, die waren achtergebleven, toen de Fransen de stad binnentrokken, en nu vluchtten, uit angst voor wraak van de kant van de Russen. De tros was zo reusachtig, het leger vormde zo'n eindeloze rij, dat Napoleon, toen hij er langs reed, verklaarde, dat zo'n lange sleep uiterst gevaarlijk was; hij besloot echter nog niet het bevel te geven de geroofde buit weg te werpen - dit deed hij eerst later.De Keizer trok naar Kaloega en leidde zijn leger recht op Krasnaja Pachra aan. Onderweg nam hij de overblijfselen van Murats detachement in het leger op. Eenmaal op weg, zond hij Mortier het bevel om onmiddellijk, nadat hij het Kreml in de lucht had geblazen, Moskou te verlaten en zich bij het leger aan te sluiten. Dit achterblijven van Mortier in Moskou gedurende twee dagen was kennelijk bedoeld om, zij het voor het eerste ogenblik, voor zijn leger de ware betekenis van het vertrek uit Moskou te verbergen en ondanks alles de houding van overwinnaar te blijven aannemen.Ook met het oog op Europa moest hij dat doen.Reeds lang had Napoleon opgehouden zijn vrouw te schrijven over Moskou. In zijn brieven interesseert hij zich het meest voor zijn zoontje, prijst het prachtige, zonnige weer, geeft het bevel, dat de schrijver van een nieuwe opera, die bij de Keizerin in de smaak is gevallen, moet worden beloond, schrijft over een panorama, dat te Parijs vertoond wordt, enz. „Ma bonne amie Louise ... ik ben zeer verheugd, dat je tevreden bent met het panorama van Antwerpen. Het zou mooi zijn een panorama te maken van de brand van Moskou.. . Schrijf vaak aan je vader en raad hem aan het corps van Schwarzenberg te versterken . . ." De Keizer had nog niet veel vertrouwen in de militaire toewijding van zijn onderworpen Oostenrijksen bondgenoot.Nog één keer komt hij terug op de brand van Moskou en wel op

287

de dag, dat hij besluit definitief de stad te verlaten: de 18de October spreekt hij over de domheid van de Russen, die voor eeuwen hun hoofdstad hebben verwoest: „Moskou was des te prachtiger en wonderbaarlijker, omdat het bijna de enige stad was van die grootte in heel dit geweldige land." De 19de October om 7 uur 's morgens verliet Napoleon, vlak na zijn leger, Moskou. „Mon amie, ik ben op weg mijn winterkwartieren te betrekken. Het weer is prachtig, maar dat zal wel niet zo blijven. Moskou is helemaal verbrand en aangezien het geen militaire positie is, die ik nodig heb voor mijn uiteindelijke doel, verlaat ik de stad en laat het garnizoen wegtrekken, dat ik er achterliet. Mijn gezondheid is goed. De zaken gaan goed." Terloops maakt hij hier melding van Taroetino: „Er was een schermutseling met kozakken". Zodra de Keizer en het leger Moskou verlaten hadden, vonden de voorbereide explosies plaats.De 19de October werd de Wijnmarkt opgeblazen en verbrandde het tot nog toe gespaard gebleven Simonow-klooster. Bij het Franse leger werd een aanvankelijk voor buitenstaanders onbegrijpelijke beweging merkbaar. De hele nacht reden zwaar beladen vrachtwagens voorbij, voortdurend trokken er, steeds in dezelfde richting, troepen langs. Deze beweging nam steeds toe en duurde twee dagen, de toste en 21ste October.De 21ste October begon men met het opblazen van het Kreml, tengevolge waarvan in Moskou de grond dreunde. Het Arsenaal vloog de lucht in en een deel van de muur van het Kreml, er ontstonden branden in het Facettenpaleis, in de kathedralen; de Nikolskaja-toren en de torens aan de kant van de rivier werden ten dele verwoest, de kathedralen begonnen reeds te branden. Gelukkigerwijze maakte regen de lonten nat en brachten de ontploffingen niet die schade toe, welke volgens de berekeningen van Napoleon moest ontstaan. De explosies hadden zo'n ontzettende kracht, dat de muren van de gebouwen, niet alleen binnen het Kreml, maar ook er buiten, instortten. Iwan de Grote bleef toevallig gespaard, de lonten van de er onder gelegde mijn waren nat geworden.In het Kreml en op het plein naast het Kreml weerklonken na iedere explosie nog lang het geschreeuw en gekreun van gewonde, half doodgedrukte en dodelijk verschrikte mensen.In de nacht van de 22ste op de 23ste weerklonken plotseling na elkaar een paar nieuwe, oorverdovende explosies. De bevolking werd door panische schrik bevangen. Deze explosies waren zo

288

sterk, dat in Kitaj-gorod enkele gebouwen instortten en zelfs op grote afstand niet alleen het glas uit de ramen werd geslagen, maar ook de kozijnen er uit vielen.De laatste explosies in het Kreml vonden op de vroege morgen van de 23ste plaats. Enkele uren later verlieten de laatste afdelingen van maarschalk Mortier de stad. Bandeloosheid en plunderingen duurden na het vertrek van het leger nog enige uren voort. „Ik verliet Moskou, nadat ik bevel had gegeven het Kreml op te blazen. Ik zou 20.000 man nadag gehad hebben om deze stad bezet te houden. Daar hij verwoest was, belemmerde hij slechts mijn operaties," schreef Napoleon aan zijn vrouw uit het dorp Fominskoje, waar hij de 22ste October aankwam.De explosies drongen niet door tot het ver afgelegen Russische kamp, maar ze werden gehoord door de kozakken-patrouilles, die al sinds lang heimelijk in de buurt van Moskou rondzwierven.

De 22ste October waagde de vaandrig Jazykow zich met zijn afdeling kozakken tot vlak bij Moskou om verkenningen te doen. Plotseling hoorden ze een vreselijk gedonder en gedreun,

dat uit de stad kwam. Jazykow besloot tot een zeer gevaarlijke onderneming: zo ver mogelijk de stad binnen te dringen om de oorzaak te weten te komen.De kleine troep reed Moskou binnen. De doodse stilte trof hen. Daar ze geen Fransen en verder ook geen levende ziel op straat zagen, trokken ze langzaam verder, helemaal tot het Kreml en hier waren ze de eersten in heel Rusland, die het schokkende nieuws vernamen: Napoleon was weggetrokken.

289

NEGENDE HOOFDSTUKDE TERUGTOCHT VAN HET GROTE LEGER. - MALOJAROSLAWJETS

EN HET BEGIN VAN DE PARTISANENOORLOGI

IN EEN EINDELOZE, BONTE STROOM trok het uit 100.000 man bestaande leger van Napoleon met de artillerie en de munitiewagens uit Moskou. .. De kolossale trossen van de afzonderlijke delen van dit leger, rijtuigen, wagens, met gestolen goederen beladen karren, die het eigendom waren van maarschalken en generaals, officieren en gewone soldaten, en dan opnieuw legertrossen en artillerieparken bewogen zich in een eindeloze rij langs de weg. Men wist, dat Napoleon ontevreden was over het feit, dat het leger zo’n geweldige massa waardevolle, maar voor de veldtocht nutteloze kostbaarhedenmet zich meevoerde, en daarom probeerde men de tapijten, kostbare weefsels, gouden en zilveren.voorwerpen te verbergen achter manden en zakken met graan, meel, zemelen, enz. Maar juist deze voorraden waren uiterst gering. Napoleon begreep natuurlijk deze maskering wel, maar hij besloot toen nog niet het bevel te geven de geroofde kostbaarheden in Moskou weg te gooien en zodoende de half verhongerde soldaten te beroven van de troost, dat ze mettertijd

290

beloond zouden worden voor al hun lijden. Zij wisten toen nog niet, dat de meesten van hen in Rusland niet alleen de Moskouse buit, maar ook hun leven zouden verliezen. Napoleon ging naar Kaloega met het doel, vandaar naar Smolensk af te zwenken. Waarom was Smolensk voor hem zo'n noodzakelijke etappe? Waarom besloot hij niet naar de Zuidelijke, welvarende gouvernementen van Rusland te gaan?Clausewitz was de eerste militaire geschiedschrijver, die wees op de volkomen ongegrondheid van de algemene opinie, dat Napoleon een vergissing had begaan door van Moskou terug te trekken naar Smolensk, in plaats van zijn weg te kiezen door de rijke, Zuidelijke gouvernementen, die gespaard waren gebleven. Clausewitz weigert eenvoudig degenen, die deze mening verkondigen, te begrijpen. „Hoe kon Napoleon het leger voorzien zonder opgeslagen voorraden? Wat kon een „welvarend land" een leger geven, dat geen tijd had te verliezen en genoodzaakt was voortdurend in grote massa's zijn bivak op te slaan? Welke voedselcommissaris zou bereid zijn voor dit leger uit te gaan om voedsel te requireren en welke Russische instelling zou zijn opdrachten willen uitvoeren? Binnen een week zou immers het hele leger van honger omgekomen zijn."Op de weg langs Smolensk-Minsk-Wilna had Napoleon garnizoenen, voedselopslagplaatsen en voorraden; deze weg was voorbereid, maar in het hele Zuiden van Rusland had hij letterlijk niets opgeslagen. Hoe „welvarend", hoe „vruchtbaar" enz. deze gebieden ook waren, het was toch onmogelijk om in allerijl de voedselvoorziening te regelen voor 100.000 man, die in snel tempo enige weken achtereen in een dichte massa optrokken. „Voor een door

vijandelijk gebied terugtrekkend leger moet men als regel overal langs de weg voor-bereidselen treffen . . . Onder „voorbereidselen langs de weg" verstaan wij, dat er voor garnizoenen en voor. opslagplaatsen gezorgd is." Clausewitz geeft hier weer blijk van zijn grote werkelijkheidszin. Niemand heeft zo goed de dwaasheid van de algemeen geldende opvattingen aangetoond, als deze grootste militaire denker van het begin van de 19de eeuw. De Zuidelijke gouvernementen konden tienmaal rijker zijn dan Smolensk, maar in Smolensk lagen voor Napoleon voorraden gereed en in het Zuiden had hij absoluut niets. En dat gaf de doorslag.Maar toen hij Moskou verliet, was hij vastbesloten niet langs de oude weg naar Smolensk te gaan, maar langs de nieuwe, via Kaloega, omdat er vóór Smolensk toch helemaal geen opslagplaatsen,waren en

291

omdat het oude traject Moskou-Smolensk geheel en al verwoest was. Hij stond voor de keuze tussen twee wegen, die geen van beide het leger opslagplaatsen boden, maar langs de ene (Moskou-KaloégaSmolensk) lagen nog „niet geteisterde dorpen" - een uitdrukking van maarschalk Davout -, terwijl langs de andere alles was afgebrand. Napoleon koos natuurlijk de weg langs Kaloega. „We gaan naar Kaloegal En wee dengene, die mij in de weg komt!" - dat waren zijn woorden, toen hij de 19de October zijn leger uit Moskou voerde.Dit maakt de betekenis van Koetoezows beroemde opmars naar Taroetino nog groter: zonder deze manoeuvre zou het voor Koetoezow onmogelijk zijn geweest een onoverkoombare barricade tegen Napoleon op te richten ten Zuiden van Malojaroslawjets, welke de Fransen belette naar Kaloega op te trekken.Van het moment af, dat Koetoezow hoorde, dat Napoleon Moskou had verlaten, was hij er van overtuigd, dat Rusland gered was. Zijn leger was groter geworden door recruteringen en door de toevoer van versterkingen: het bestond reeds midden October uit 85.000 man, de kozakken niet meegerekend. Het leger van Napoleon kreeg ook versterkingen aan, maar veel minder. De fouragering van de Russische cavalerie was bevredigend, maar de Franse cavalerie had vreselijk te lijden gehad, doordat de paarden bij duizenden tegelijk stierven; de Franse fourageurs konden niet aan hooi of haver komen en werden bovendien zelf door de boeren gevangen genomen en afgemaakt. Van het ogenblik af, dat Napoleon uit Moskou trok, twijfelde Koetoezow er niet aan, of de Fransen zouden Rusland verlaten. Hij was er van overtuigd, dat dit zelfs gebeuren zou, indien hij geen slag meer met de Fransen zou leveren. Daarom ook achtte hij een slag niet nodig.De hele verdere geschiedenis van de oorlog bestaat uit de vruchteloze strijd van Alexander tegen Koetoezows strategie en tactiek, een strijd, waarbij vrijwel de hele staf van Koetoezow zich schaarde aan de kant van den Tsaar.Laten wij een weinig op ons verhaal vooruitlopen en onze aandacht richten op dit geschil, zoals het zich tot het einde van de oorlog ontwikkelde.Tegen Koetoezow waren de Tsaar en Wilson, d.w.z. de Tsaar en Engeland, en achter den Tsaar schaarde zich vrijwel heel Koetoezows staf; achter Wilson en Engeland schaarde zich het hele ddor Napoleon onderworpen en naar vrijheid dorstende Europa.

292

Wij moeten nauwkeurig het standpunt van de twee partijen kennen, alvorens wij onze aandacht richten op de gebeurtenissen, die een eind maakten aan het drama van 1812. Juist de gebeurtenissen bij Malojaroslawjets tonen duidelijk aan, dat het standpunt van Koetoezow niet te verenigen was met het standpunt van den Tsaar en van Wilson.Alexander was ontevreden over het feit, dat het Russische leger Moskou in de steek had gelaten; hij maakte Koetoezow hierover verwijten en schreef hem onvriendelijke brieven.

De 14de October maakte de Tsaar den veldmaarschalk opnieuw verwijten over zijn gebrek aan activiteit, omdat hij geen pogingen in het werk stelde het leger van Napoleon, dat nog in Moskou was, aan te vallen, terwijl Napoleon nu de kans had Petersburg te bedreigen: „U zult zich te verantwoorden hebben, als de vijand in staat zal zijn een aanzienlijk corps naar Petersburg te sturen, om deze hoofdstad, waar, weinig troepen gelegerd zijn, aan te vallen. Als U met het leger, dat U toevertrouwd is, energiek optreedt, hebt U alle middelen om dit nieuwe onheil af te wenden. Denkt U er aan, dat U nog antwoord schuldig bent aan het vaderland, dat zich beledigd acht door het verlies van Moskou."Een week later, op de 21ste October, komt opnieuw een ijlbode Koetoezow overladen met verwijten. De Tsaar is verontwaardigd over het onderhoud, dat Koetoezow met Lauriston had en herinnert hem er aan, dat geen enkel voorstel van den vijand hem, Alexander, er toe zal brengen „de strijd te staken en op deze wijze afbreuk te doen aan de heilige plicht om de belediging, het vaderland aangedaan, te wreken." De vooringenomenheid van den Tsaar tegen Koetoezow groeit met de dag en gaat. over in een gevoel, dat veel wegheeft van haat. Hij beschuldigt den ouden veldmaarschalk fel van inactiviteit, tekortkomingen en grove fouten. „Met groot leedwezen", schrijft hij de 11de November, „zie ik, dat wij niet meer hoeven te hopen op een uitwissen van de schande, die ons volk werd aangedaan door de val van Moskou, want U hebt de gelegenheid voorbij laten gaan den vijand de terugweg af te snijden. Uw onverklaarbare inactiviteit na de succesvolle slag bij Taroetino, waardoor U de voordelen, die deze slag U bood, onbenut hebt gelaten, en Uw noodlottige terugtocht naar Gontsjarowo na de slag bij Malojaroslawjets, hebben de gunstige kansen, die in Uw positie lagen opgesloten, teniet gedaan. U was toch in de gelegenheid om den terugtrekkenden vijand op te jagen bij Wjazma en zodoende ten minste drie corpsen

293

de weg; af te snijden: het corps van Davout, Ney en den onderkoning, welke slag leverden bij deze stad."Verder is de Tsaar verontwaardigd over het feit, da ,Koetoezow, die beschikt over een uitstekende lichte cavalerie, slecht op de hoogte is van Napoleons plannen. Alexander vermoedt, dat Koetoezow een bedoeling heeft met deze traagheid en apathie. Koetoezow wil Napoleon niet inhalen en met hem slag leveren; dat is de reden, waarom hij spreekt over de „gouden brug", die hij voor den vijand gebouwd zou. hebben. In werkelijkheid zal het gebeuren, dat Napoleon, die rustig wegtrekt en allesbehalve energiek door Koetoezow wordt achtervolgd, Tsjitsjagow en Wittgenstein aan zal vallen, die hem een eind verder opwachten. Dan zal Napoleon hen verslaan en zelf wegtrekken: „Nu hebt U, door Uw nalatigheid het corps van graaf Wittgenstein aan groot gevaar blootgesteld, daar Napoleon, die voornoemde drie corpsen achterliet om Uw aandacht af te leiden, in staat zal zijn het voormalige corps van Saint-Cyr aan te vullen met zijn garde en met geweldige strijdkrachten graaf Wittgensteín aan te vallen." Koetoezow beschouwde Napoleons vertrek uit Rusland als een geluk, vergeleken waarbij het onbelangrijk was, of Wittgenstein door Napoleon verslagen zou worden of niet. Voor Alexander kon het jaar 1812 slechts dan het eind betekenen, en niet het begin, wanneer Napoleon zelf gevangen werd genomen. Daarom besloot hij de brief als volgt: „Terwijl ik al Uw aandacht vraag voor deze zo gerechtvaardigde vrees, wijs ik U er op, dat U zich voor alle rampen, die uit Uw optreden kunnen voortvloeien, te verantwoorden zult hebben." Deze „rampen", die voortkwamen uit het feit, dat Napoleon als vrij man Rusland verliet, vonden plaats in het jaar 1813, dat nog bloediger zou zijn dan 1812, en in de jaren 1814 en 1815. Koetoezow, die niet dacht aan een „bevrijding van Europa-, daar hij van mening was, dat dit een kwestie was, die Europa zelf aanging, oordeelde het niet nodig Napoleon te omsingelen en gevangen te nemen. Koetoezow wilde zelfs de achterhoede van den terugtrekkenden Fransen Keizer niet bestoken. Dat was natuurlijk niet uit lafheid, maar

omdat hij nieuwe slagen overbodig vond, op grond van zijn weloverwogen standpunt.De sluwe, achterdochtige Alexander, die Koetoezow haatte, verdacht uit de verte, uit het winterpaleis, den veldmaarschalk er van, dat hij niet eerlijk was, dat hij Napoleon niet wilde gevangen nemen, dat hij den verwachtingen van den Tsaar de bodem wilde inslaan, dat hij Tsjitsjagow en Wittgenstein aan een nederlaag wilde bloot

294

stellen en dat hij hun bij deze komende, noodlottige strijd geen hulp wilde verlenen. Hij schreef hem scherpe brieven, dreigde den opperbevelhebber, dat hij persoonlijk verantwoordelijk gesteld zou worden. ... Het hielp niets. Op het kritieke ogenblik, toen het grote wereldhistorische drama zijn hoogtepunt begon te bereiken aan de oevers van de Berezina, handelde Koetoezow precies zoals Alexander gevreesd had, maar zoals de veldmaarschalk het nuttig en doelmatig oordeelde.Een illustratie van Koetoezow's strategische denkbeelden gaf ook zijn optreden bij Malojaroslawjets.

IIIn het hoofdkwartier van Koetoezow te Taroetino bracht de 22ste October om elf uur 's avonds een ijlbode van Dochtoerow het bericht, dat Napoleon op weg was naar Malojaroslawjets. Koetoezow echter talmde met hulpverlening aan Dochtoerow, hetgeen hem later enkele militaire critici, die met Dochtoerow deelnamen aan de strijd bij Malojaroslawjets, scherp verweten hebben. „Hoe kon het leger in Taroetino, waar men reeds de 10de (20ste) om elf uur 's avonds vernomen had, dat Napoleon met zijn hele leger optrok naar Malojaroslawjets, pas 38 uur later - terwijl het slechts 28 werst had af te leggen - verschijnen op het bedreigde punt, waar een algehele ommekeer in de oorlog zou intreden?— - vraagt een der ooggetuigen van de strijd. Koetoezow wilde geen slag leveren, wilde geen tweede Borodino, omdat het in zijn ogen nutteloos was en in ieder geval schadelijk. Reeds in Taroetino wilde hij de „gouden brug" voor Napoleon bouwen, zonder nodeloos manschappen te verliezen. Hij wist, dat hij met zijn parallelmars op de flank van Napoleon gemakkelijker het mensenmateriaal van zijn tegenstander kon uitputten. Noch Bennigsen bij Taroetino, noch Dochtoerow bij Malojaroslawjets, noch Wilson in zijn staf, noch Alexander van uit Petersburg kon hem van dit standpunt afbrengen.Bij Malojaroslawjets volgde Koetoezow dezelfde tactiek als zes dagen tevoren bij Taroetino. Hij wist natuurlijk, dat het onmogelijk was, Napoleon ongehinderd naar Kaloega te laten trekken, niet omdat hij zou optrekken „door de Zuidelijke gouvernementen" - immers het is zeer aannemelijk, dat Koetoezow even goed als Clausewitz en Napoleon zelf wist, dat het Franse leger uiteindelijk wel gebruik moest maken van de „comfortabele" weg en van de levensmiddelenvoorraden in Smolensk - maar door Kaloega te bezetten

295

en alles weg te slepen, wat daar voor het Russische leger was opgeslagen, kon Napoleon, zoals wij reeds hebben gezegd, veel gemakkelijker Smolensk bereiken. Bovendien was de route KaloegaSmolensk veel minder gevaarlijk voor het Franse leger dan de route Moskou-Smolensk.Dochtoerow moest op bevel van Koetoezow de 22ste September optrekken naar het dorp Fominskoje en een Frans detachement aanvallen, dat volgens aanwijzingen van verkenners uit 10.000 man bestond. Maar reeds op de weg daarheen vernam Dochtoerow, zoals wij zagen, slecht nieuws: ten eerste, dat in en om Fominskoje niet een afdeling van 10.000 man vertoefde, maar ongeveer het hele Franse leger met Napoleon aan het hoofd; ten tweede, dat de Fransen reeds Borowsk hadden bezet, een stad, die een stuk ten Zuiden van Fominskoje

op de weg naar Kaloega lag. Dat betekende, dat hij zo snel mogelijk naar het Zuiden moest zwenken naar de stad Malojaroslawjets, die tussen Borowsk en Kaloega lag. Als men een rechte lijn trekt van Borowsk naar Kaloega, ligt Malojaroslawjets ongeveer op een derde van de afstand ten Zuiden van Borowsk. Het was duidelijk, dat hij snel moest optrekken naar Malojaroslawjets om Napoleon de weg afsnijden, terwijl deze nog van Borowsk uit op-marcheerde.Maar Dochtoerow had angst voor Koetoezow en zond een bode naar den veldmaarschalk met deze nieuwe berichten en met het verzoek hem toe te staan naar Malojaroslawjets te trekken. Met de heen- en terugtocht van den ijlbode ging veel tijd verloren. Men nam weinig rust en marcheerde de hele nacht door, maar toen de Russische jagers de 23ste October om 4 uur de stad naderden, kwam het hele leger van Napoleon aanrukken en verjoeg de jagers onmiddellijk uit de voorsteden. Achtmaal verwisselde Malojaroslawjets deze dag van bezetter. Dochtoerow begon reeds te verliezen, toen om 2 uur 's middags Rajewski met zijn corps en om 4 uur Koetoezow zelf met het hele Russische leger hem te hulp kwam. Koetoe-zow trok om de stad heen en betrok een stelling op de weg van Malojaroslawjets naar Kaloega. De avond viel en de Fransen, die bij de achtste stormloop de stad hadden ingenomen, wachtten op een beslissende slag. Het kanongebulder zweeg. De stad brandde, een vreselijk gekerm deed zich horen van de inwoners, die verbrandden in hun huizen, daar ze niet in de gelegenheid waren geweest uit de brandende gebouwen te ontsnappen en weg te komen van de straten, waar brokken huizen en kerken neerstortten. De Fransen konden,

296

hen niet helpen: de stad stond in lichterlaaie, zodat het onmogelijk was op een of andere wijze het centrum en enkele andere wijken te naderen.Die gehele vreselijke nacht bracht het Russische leger door in afwachting van een nieuw Borodino. Reeds stond vast, dat zich in en om Malojaroslawjets het hele, grote leger met Napoleon zelf bevond. En plotseling kwam daar 's morgens vroeg het bevel van den veld-maarschalk om weg te trekken van Malojaroslawjets.Om dit bevel te geven, moest Koetoezow bereid zijn het zwijgend verzet en de slecht verholen ergernis van de staf, de openlijke brutaliteiten van Robert Wilson en Bennigsen, en bovendien de onophoudelijke, bedekt-minachtende verwijten uit Petersburg te verduren. En dit alles had hij er voor over. „De officieren en troepen van Uwe Majesteit vechten met de grootste onverschrokkenheid, maar ik acht het mijn plicht U tot mijn leedwezen te berichten, dat zij een beteren aanvoerder nodig hebben en waard zijn," - in dergelijke termen lichtte Robert Wilson den Tsaar in over de slag bij Malojaroslawjets. Koetoezow versperde, door zelf terug te trekken, Napoleon desondanks de weg naar Kaloega. Wij weten niet, of hij van plan was slag te leveren, als Napoleon toch besluiten zou zich een weg te banen naar Kaloega. Napoleon nam dit besluit niet, maar volgens Koetoezows stafofficieren met Wilson, Bennigsen en Eugen von Wurttemberg aan het hoofd, begon Koetoezow opnieuw een mis-daad door zijn weigering Napoleon uit Malojaroslawjets te verjagen en een beslissende slag met hem te leveren.Reeds op dit ogenblik kwam duidelijk uit, waartoe Koetoezows tactiek leidde en in hoeverre deze tactiek in strijd was met de ideeën van Wilson. Hier, op drie werst afstand van Malojaroslawjets, formuleerde Wilson de 25ste October in een brief aan Alexander heel duidelijk de twee contrasterende en onverzoenlijke standpunten: het standpunt van behartiging van uitsluitend Russische belangen, zoals het voorgestaan werd door den veldmaarschalk, en het standpunt van het hele conglomeraat van Europese landen met Engeland aan het hoofd, die Napoleon vreesden en haatten: „De hoge leeftijd van den veldmaarschalk en zijn lichamelijke zwakte kunnen enigermate tot zijn verontschuldiging worden aangevoerd, en daarom kan men hem beklagen om zijn slapheid, die hem er toe

brengt te zeggen, dat „hij niets meer verlangt, dan dat de vijand Rusland verlaat," terwijl van hem de redding der gehele wereld afhangt. Maar een dergelijke physieke en morele zwakheid maakt hem ongeschikt voor

297

zijn taak, daar de nodige eerbied voor het opperbevel verdwijnt, en voorspelt onheil in een tijd, dat hoop op succes de overhand moest hebben." Koetoezow was volstrekt geen legeraanvoerder, die zich niet om de toekomst bekommerde. Neen, maar zijn perspectieven waren wijder dan die van zijn critici.Voor Wilson, d.w.z. voor Engeland, was het enige belangrijke de val of gevangenneming van Napoleon zelf, waarna men kon rekenen op de val van het keizerrijk. Voor Koetoezow was het alleen van belang, dat Rusland werd bevrijd, met zo weinig mogelijk verliezen voor het Russische leger. Vanzelfsprekend was hij verstandiger, listiger, fijngevoeliger en diepzinniger dan de spion Robert Wilson, die tegen hem te keer ging, hem belasterde en van al zijn doen en laten rapport uitbracht. Deze zelfgenoegzame Engelse brigadegeneraal beschouwde de Russische soldaten slechts als materiaal, dat moest dienen als fundament voor een nieuw, na-Napoleontisch, groot Brits keizerrijk. En Koetoezow wist heel goed, wat de „bevrijding van de hele wereld" betekende in de mond van Wilson. Bij Malojaroslawjets moest, naar het standpunt van Wilson, een nieuwe poging gedaan worden om de Londense koopmansstand, de Liverpoolse reders, de Manchester textielfabrikanten te „redden" van de continentale blokkade, maar Koetoezow interesseerde dit niet, en de eenogige veldmaarschalk stelde Wilson opnieuw teleur in zijn verwachtingen.Er was een onoverbrugbare kloof tussen Koetoezows kijk op de oorlog van 1812 en die van de buitenlanders, speciaal de Engelsen. Laten we luisteren, hoe de Engelsen onder elkaar spreken over Koetoezow's terugtrekken bij Malojaroslawjets. „De jammerlijke terugtocht uit onze stellingen bij Malojaroslawjets redde den vijand van de onvermijdelijke ondergang en beroofde Rusland van zijn roem en Europa van de gunstige kans een eind te maken aan de revolutie," schrijft Robert Wilson de 31ste October uit het dorp Spasskoje aan den Engelsen gezant in Petersburg, lord Cathcart, ,,... al het bloed, dat daar vergoten werd, alle moeilijkheden, waarmee Rusland in de toekomst te kampen zal hebben, komen neer op het hoofd van veldmaarschalk Koetoezow." En de goede raadgevingen van Bennigsen, die de veldmaarschalk niet opvolgt, „hadden de hele wereld redding kunnen brengen."Koetoezow dacht aan Ruslands redding en wist daarbij heel goed - en zei het eens eerlijk tegen Wilson - dat de Engelsen zich helemaal niet uitsloofden voor de „hele wereld", maar enkel

298

en alleen voor Engeland en zijn verlossing van de continentale blokkade.. Het meest van al ergerde Wilson waarschijnlijk, dat hij wist, hoe goed de „oude, listige, Russische vos" hem begreep. Voor Cathcart was het duidelijk, waarom bij Malojaroslawjets de „oorlog met de revolutie" werd gevoerd, en daarom beschouwt zijn correspondent Wilson het zelfs niet nodig deze vreemde woorden in zijn brief te verklaren. Napoleon, deze onderdrukker, van de revolutie, was voor hen beiden de verpersoonlijking van de op de rug van de revolutie naar boven gekomen Franse bourgeoisie, die al bijna 20 jaar, sinds 1793, strijd voerde tegen Engeland, achter, eenvolgens in West-Duitsland, in België, in Nederland, in Italië, in Egypte, in Syrië, in Oostenrijk, opnieuw in Duitsland, in Polen, in Spanje, in Portugal, weer in Oostenrijk en nu ten slotte in Rusland. Het was de revolutionnaire, Franse industrie en han-del, die 20 jaar onafgebroken Londen, Manchester, Birmingham en Liverpool te vuur en te zwaard bestreed. Indien men aan Sir Sidney Smith in Maart, April of Mei 1799, toen hij belegerd werd, in de Turkse vesting Acro, gevraagd zou hebben, wie die man met die steek

was, dien men nu en dan in de verte kon zien, dan zou Sidney Smith, de militaire adviseur van den Turksen pasja en de ziel van de verdediging van Acro, zonder aarzelen hebben geantwoord: „de Franse revolutie", die, als zij overwint, van plan is zich op Indië te storten. Geheel overeenkomstig schrijft ook sir Robert Wilson op de vraag, wien deze afgeleefde Koetoezow bij Malojaroslawjets had laten ontglippen, zonder aarzelen aan Cathcart: „de Franse revolutie," nog steeds geleid door dienzelfden man met zijn steek, die opnieuw van plan is, evenals 13 jaar tevoren in Syrië, in geval van een overwinning naar Indië op te rukken. Want in Engeland had men eerder dan waar ook vernomen, waarover Napoleon met graaf Narbonne had gesproken voor zijn overtocht over de Njemen!Daarom maakten Wilson en Cathcart zich zo bezorgd over de „hele wereld", toen de veldmaarschalk bij Malojaroslawjets zo weinig moeite bleek te doen om die te redden. „Het gedrag van den veldmaarschalk brengt mij tot razernij," . verzekert Wilson aanhoudend. Waarom kon men niet van Malojaroslawjets een tweede Borodino maken? Waarom zou men niet nog eens 60.000 man opofferen?In 1812 was het niet de eerste keer, dat Koetoezow opmerkte, met welk een royaal gebaar buitenlandse raadgevers over het bloed

299

van Russische soldaten beschikten. Hij kon zich bijvoorbeeld de interessante brief herinneren, die de Oostenrijkse Keizer Franz in November 1805 zich verwaardigd had hem te schrijven. Dat was, nadat Napoleon reeds één Oostenrijks leger had vernietigd en zich op-maakte het andere te vernietigen. Koetoezow liet een dun scherm van tot ondergang gedoemde troepen achter en trok ijlings terug op Olmütz. Gevangenschap, schande en vernietiging volgden hem op de hielen: Napoleon had een drievoudige overmacht. En op dat ogenblik schreef Keizer Franz aan Koetoezow: „Als een onoverwinlijke macht U onverhoopt mocht dwingen te wijken, wijkt U dan slechts stap voor stap, en wel naar Krems . . . waar U, wat het ook moge kosten, de bouw van een nieuwe brug moet beschermen, hetgeen enkele weken zal eisen."Wat het ook moge kosten! Het zou alles bij elkaar het leven van 35.000 Russische soldaten gekost hebben en zoveel slachtoffers zouden niet in „enkele weken", zoals Keizer Franz en zijn militaire hofraad veronderstelden, maar in enkele dagen gevallen zijn. Maar Keizer Franz had reeds tevoren manhaft g over dit offer zijn schouders opgehaald: Rusland heeft mensen genoeg! Toen, in 1805, had Koetoezow ook niet de minste aandacht aan de brief van Franz I geschonken, hoewel hij helemaal geen oneerbiedigheid voor den Oostenrijksen bondgenoot aan de dag had gelegd. Nu, in 1812, dacht hij er niet aan naar de aanhoudende raadgevingen van Robert Wilson te luisteren, die ook uiterst verkwistend was, als het ging om Russisch bloed, hoewel Koetoezow ook nu geenszins den Engelsen bondgenoot beledigde. Woorden doen er niet toe. Koetoezow sprak zelden iemand tegen, maar nog minder volgde hij metterdaad de raadgevingen van vreemden op.De 25ste October beval Koetoezow het Russische leger bij her ochtendkrieken van Malojaroslawjets 2 ½ werst terug te trekken naar het Zuiden.De voorhoede van Miloradowitsj hield halt op zeer kleine afstand van de stad. Napoleon zag, dat, als hij bleef bij zijn voornemen zich een weg te banen naar Kaloega, hij een grote slag zou moeten leveren, die niet geringer zou zijn dan de slag bij Borodino.En hij besloot zijn plan op te geven.Voor de eerste keer van zijn leven zag Napoleon af van een grote slag, die hem wachtte. Voor de eerste keer in deze bloedige, Russische veldtocht keerde hij het Russische leger de rug toe en besloot hij van achtervolger achtervolgde te worden. De werke

300

lijke terugtocht van het grote leger begon niet de 19de October, toen Napoleon van Moskou in de richting van Kaloega trok, maar de 24ste October 's avonds, toen hij besloot de opmars naar Kaloega te staken en de weg naar Borowsk in te slaan.Eén bijzonderheid moeten wij hierbij vermelden.In dit werk heb ik reeds aangehaald, hoe de boeren uit Tambow dansten van vreugde, omdat zij opgeroepen en uitgezonden werden om te vechten tegen den gehaten indringer. Hier volgt nu het onpartijdige oordeel van maarschalk Bessières over de wijze, waarop deze recruten, die gisteren nog achter de ploeg liepen, tegen Napoleons leger vochten: dit oordeel sprak hij 's avonds uit tijdens een krijgsraad in een hut, vanwaar men nog het brandende Malojaroslawjets kon zien en waar Napoleon zwijgend de meningen aanhoorde van de maarschalken, die door hem ter vergadering bijeengeroepen waren. Bessières hield vol, dat het onmogelijk was Koetoezow op de stellingen, die hij betrokken had, aan te vallen: „En wat voor stellingen? Zo juist hebben wij hun sterkte ervaren. En wat voor vijand? We hebben immers gisteren op het slagveld gezien, met welk een verbittering de Russische recruten, die nauwelijks gewapend en gekleed waren, de dood ingingen." Bessières gaf de raad terug te trekken en geen slag te leveren tegen het grote leger van Koetoezow, dat de weg van Malojaroslawjets naar Kaloega versperde.Napoleon volgde zijn raad op.De 25ste October begaf de Keizer zich bij het aanbreken van de dag te paard naar Malojaroslawjets. Een klein gevolg bevond zich bij hem: maarschalk Berthier, generaal Rapp en enkele officieren. Plotseling verscheen een afdeling kozakken, die met gevelde lans onder hoerageroep op Napoleon en zijn gevolg aanstormden. Door deze kreten werd Napoleon gered van een wisse dood of gevangenschap: aanvankelijk kon zijn gevolg niet onderscheiden, wie daar aankwamen en hield men de kozakken voor een escadron Franse cavalerie; slechts door de kreten van de kozakken zag men zijn vergissing in. Ongeveer 25 officieren van het gevolg beschermden den Keizer. Een kozak vloog reeds op Rapp aan en doorstak met zijn lans het paard van den generaal. Juist op tijd naderden twee Franse esca-drons: de kozakken maakten rechtsomkeert, wierpen zich op een gedeelte van het Franse kamp, sleepten enkele Franse paarden met zich mee en vluchtten de bossen in.Napoleon bewaarde in deze gevaarlijke situatie volkomen zijn

301

kalmte. Hij reed door Malojaroslawjets. De stad lag in puin. Langs de wegen lagen stapels verkoolde lijken van duizenden mensen; dat waren de inwoners van Malojaroslawjets en Russische en Franse gewonden, die de vorige avond bij de grote brand waren omgekomen. Enkele wijken van de stad brandden nog. Napoleon keerde uit de stad naar zijn kamp terug. Het Franse leger kreeg bevel terug te keren, naar de oude weg van Kaloega, vanwaar het zojuist gekomen was. 's Avonds ontbood Napoleon Juvan, den eersten arts van de oude garde, en verzocht hem onmiddellijk een flesje gif te geven. De aanval van de kozakken werd door Napoleon niet onderschat. Van dit ogenblik af had de Keizer altijd het flesje bij zich; van nu af aan was het uitgesloten, dat hij den vijand levend in handen viel.

IIINapoleon trok van Malojaroslawjets, terug naar Borowsk, Wereja en Mozjajsk. Deze keer beval hij de bevolking alles af te nemen, dat ook maar enigszins bruikbaar was, en meedogenloos alle steden en dorpen in brand te steken, die zijn leger doortrok. Weliswaar was er heel weinig overgebleven, dat men in brand hoefde te steken, nadat het Russische en het Napoleontische leger reeds eenmaal door deze streken waren getrokken, maar Borowsk bijv. was tot nu toe gespaard gebleven. Toen Napoleon deze stad verliet en optrok naar

Wereja, was zij geheel in vlammen opgegaan. Eenzelfde lot trof Wereja, nadat Napoleon er korte tijd had doorgebracht. In Wereja had hij een onderhoud met maarschalk Mortier, die uit Moskou was gekomen. Mortier beschikte over 8.000 soldaten, van wie er 2.000 te paard waren, hoewel bijna het hele detachement uit cavaleristen bestond. In Wereja berichtte Mortier Napoleon, dat zijn afdeling voor het vertrek uit Moskou generaal Winzengerode en ritmeester Narysjkin, gevangen had genomen, die het hadden aangedurfd Moskou binnen te dringen, zogenaamd als parlementairs. Toen Napoleon vernam, dat Winzengerode gevangen was genomen, een Duitser, die in, Russische dienst was gegaan, ontstak hij in woede. Juist van de buitenlanders, de Engelsen en Duitsers, die Alexander en Koetoezow omringden, meende hij ,, dat de boze invloeden uitgingen, die de vrede tussen hem en den Tsaar verhinderden.Napoleon liet beide gevangenen bij zich brengen. „Toen," zo schrijft Narysjkin, „maakte Napoleon een scène, zo verschrikkelijk, dat zelfs de oudste Franse officieren zich niet konden herinneren er ooit zo een te hebben bijgewoond." - „Dient U den Russischen

302

Keizer?" - „Ja Majesteit," antwoordde Winzengerode.- „En wie heeft u daar permissie voor gegeven? U bent een schurk! Overal kom ik lieden van uw slag tegen! Waarom bent u naar Moskou gekomen? Om te spionneren?" - „Neen, Majesteit, ik verliet mij op de eer van uw troepen." - „En wat heeft u met mijn troepen te maken, schurk! Zie, in wat voor toestand Moskou zich bevindt! Vijftig zulke boeven als u hebben de stad in deze toestand gebracht! U hebt Keizer Alexander opgestookt om tegen mij oorlog te voeren! Caulaincourt heeft het mij gezegd! U hebt de organisaties in het leven geroepen, die mijn soldaten onderweg aanvallen en vermoorden. U bent ten dode opgeschreven! Gendarmes, grijpt hem! Schiet hem neer, verlost mij van hem! De strijd, die tegen mij gevoerd wordt, is een ongelijke strijd. Over zes weken zal ik in Petersburg zijn! En wat u betreft, uw einde is gekomen. Schiet hem ter plaatse neer! Of nee, laat men hem vonnissen. Als u een Sakser of een Beier bent, bent u mijn onderdaan en ik uw Keizer. Dan zult u neergeschoten worden! Zo niet, dan staan de zaken anders." Daarna wendde Napoleon zich tot Narysjkin: „Bent u Narysjkin, de zoon van den opperkamerheer? Met u is het een ander geval, u bent een dapper man, u doet uw plicht. Maar waarom dient u zulke schurken als dezen hier? Dient uw eigen Russen!" Gelukkig kon Winzengerode aantonen, dat hij een Pruis was, dit redde hem van de dood.Het Franse leger trok van Malojaroslawjets naar Smolensk, kwam door verwoeste, half verbrande steden en dorpen, en stak alles in brand, wat nog gespaard was gebleven. „De 2de November trokken wij weer in geforceerde marsen verder," schrijft Robert Wilson uit Wjazma, waar zich Koetoezows staf bevond, „de bewegingen van den vijand kon men volgen aan de ononderbroken vuurgloed, die zich over een afstand van enige wersten uitstrekte." Uitgestrekte branden, land, dat over tientallen kilometers bezaaid was met lijken van mensen en paarden, honger tengevolge van het achterblijven van de transporten en de hebzucht der intendanten - dat warera de steeds weerkerende indrukken en levensomstandigheden van het Russische leger, dat achter den terugtrekkenden vijand aantrok.De verbittering werd groter bij beide partijen. De boeren namen de achterblijvende Fransen gevangen en maakten hen meedogenloos af; de Fransen op hun beurt legden een gruwelijke wreedheid aan de dag. Reeds toen Napoleon met zijn garde door Wjazma trok en de weg naar Smolensk insloeg, moesten Davout, Murat en Ney zich

303

verdedigen tegen Miloradowitsj, Platow en Orlow, en nauwelijks was de Franse hoofdmacht de voorsteden van Wjazma doorgetrok'ken, of de Russen kwamen de stad binnen. Hier had

generaal Tsjoglokow, die de Russische hoofdmacht een eind voorbijgesneld was, bij toeval de gelegenheid om met zijn afdeling naar een brandende kerk te galopperen, de deuren open te breken en 300 Russische gewonden en gevangenen te bevrijden, die door de vijanden waren opgesloten, alvorens de kerk in brand werd gestoken. Overal zagen de boeren een totale verwoesting van steden en dorpen.Na Wjazma vroor het nog niet, maar het begon reeds kouder te worden. Miloradowitsj en Platow volgden de Franse achterhoede en bestookten deze voortdurend; kozakken en partisanen zwierven rondom de flank van het terugtrekkende Franse leger, deden aanvallen op transporten en vernietigden in vermetele overvallen afdelingen, die van de hoofdmacht waren afgedwaald. ,,Vandaag zag ik een vreselijk toneel, zoals men zelden in moderne oorlogen te zien krijgt,' schrijft Wilson de 5de November op 40 werst afstand van Wjazma, „2000 naakte mannen, die dood of stervend waren en enige duizenden dode paarden, die voor het merendeel van de honger waren omgekomen. Honderden ongelukkige gewonden kropen uit de bossen en smeekten zelfs de verbitterde boeren om medelijden. Elk huis langs de weg stond in vlammen en overblijfselen van allerlei ammunitie lagen over de weg verspreid. Het was grimmig koud; dit alles maakte, dat men langs deze weg tonelen te zien kreeg, die met geen pen te beschrijven zijn."Reeds tussen Moskou en Smolensk begon het terugtrekkende leger honger te lijden. Hier volgt een beschrijving van iemand, die de terugtocht meemaakte. Een Frans officier schrijft de 7de November 1812 uit Smolensk: „ .. Een keer of drie per dag wisselde ik de uiterste onaangenaamheden voor het hoogste genot. Ik moet bekennen, dat dit genot niet zeer verfijnd was. Een van de grootste genoegens bijv. was, 's avonds een paar aardappelen te vinden, die men zonder zout, met bedorven brood, moest opeten. Begrijpt u onze beklagenswaardige toestand? Dit duurde 18 dagen. De 16de October vertrok ik uit Moskou en kwam de tweede November te Smolensk aan." Hij had opdracht gekregen 1.500 gewonden te begeleiden, die uit Moskou werden geëvacueerd, voordat het grote leger terugtrok. Ongeveer 300 soldaten moesten dit transport bewaken. Onderweg werden ze aangevallen door Russische partisanen en een afdeling geregelde troepen. Ze werden van uit de verte beschoten, maar ze

304

slaagden er in de aanval op de een of andere manier af te slaan en zich in veiligheid te brengen. „We besloten een kleine carré te vormen en ons liever tot den laatsten man te laten doden, dan ons gevangen te laten nemen door de boeren, die ons terstond zouden hebben afgemaakt met messteken of op een andere vriendelijke wijze." De honger nam catastrofale afmetingen aan voor het Franse leger. Reeds in het begin van de terugtocht der Fransen, toen ze van Wjazma naar Smolensk trokken, hoorde de Russische generaal Kreitz een geluid in het bos, rechts van de weg. Hij reed het bos in en zag met afschuw, dat de Fransen het vlees aten van een van hun gestorven kameraden. Dit gebeurde nog vóór de vorst haar intrede deed, vóór de volledige ontwrichting van het Franse leger, vóór de ongehoorde ellende, die hun in de toekomst wachtte. Dit verhaal van Kreitz wordt bevestigd door een reeks andere overeenkomstige verhalen. „Behalve paardevlees hebben ze niets te eten. Na de ontruiming van Moskou en Smolensk eten ze lijken van mensen." ... De honger dwong hen niet alleen de gevallen paarden te eten, maar velen hebben gezien, hoe ze het vlees van hun dode landgenoten als voedsel roosterden ... De weg naar Smolensk is geheel bedekt met lijken van mensen en paarden," schrijft Wojejow de 11de November uit Elnja aan den hoogbejaarden dichter Derzjawin. Zoals wij zien, wordt hier overal gesproken over het begin van de terugtocht, over het traject Moskou-Smolensk. Dat het eten van lijken aan het eind van deze ellendige terugtocht een gewoon verschijnsel werd, daarvan zijn verklaringen in overvloed voorhanden. Maar het gaat ons er om het feit vast te stellen, dat de vreselijke honger reeds was begonnen in de tijd, toen het nog niet vroor, maar heerlijk,

zonnig herfstweer was.Het was de honger en niet de vorst, die het leger van Napoleon in deze periode van de terugtocht zo snel sloopte.In de interessante mémoires van den Russischen generaal Kreitz, die de hele veldtocht heeft meegemaakt, vond ik de volgende passage: „Ten onrechte wijten de Franse schrijvers de ondergang van het leger van Napoleon aan de koude. Van Malojaroslawjcts tot Wjazma was het zeer warm. Van Wjazma tot Smolensk vroor het een beetje, bij Elnja viel de eerste sneeuw, maar slechts zeer weinig. Op de Dnjepr kwam een dun laagje ijs, waar aanvankelijk niemand op durfde lopen: de eerste, die het waagde, was Ney. Van Smolensk tot Borisow werd de koude heviger, maar bleef toch dragelijk: wij over

305

nachtten op het veld onder de blote hemel." In Borisow overnachtte generaal Kreitz voor de eerste maal niet in de open lucht. Dit illustreert o.a. de omstandigheden, waarin het Russische leger zich op deze veldtocht bevond. „Van Borisow tot Wilna was de koude zeer grimmig en hier stierf het merendeel van de Fransen. Ze kwamen vooral om van honger, uitputting, plundering en gebrek aan discipline; de cavalerie had hiernaast ook nog te lijden van het slechte, onvakkundige beslaan der paarden."'De discipline in de zuiver Franse afdelingen bleef voorlopig nog gehandhaafd. De gevangen Franse generaal der kurassiers d'Aupias schreef ongeveer een maand na het eind van de terugtocht van het grote leger het volgende aan Keizer Alexander. Hij geeft onpartijdig de ellende van de terugtocht weer; het gaat over het harde, voor velen uiterst zware bevel van Napoleon - tussen Wjazma en Smolensk - alle rijtuigen te verbranden en de hele kolossale trein van in Moskou geroofde kostbaarheden te vernietigen, omdat het achter zich aanslepen van al deze kostbaarheden ernstig gevaar opleverde. „Vele corpsen, vele generaals voerden het bevel nog dezelfde dag uit. De mensen vonden er een zekere voldoening in, zo nauwkeurig mogelijk hun plichten tegenover den Keizer na te komen. Hoe moeilijker en kritieker de omstandigheden werden, des te meer hielden ze van hem en des te meer klampten ze zich aan hem vast, omdat hij de enige loods was, die het schip kon redden." Maar bij de Duitse, Italiaanse en deels ook Poolse afdelingen kwam het gebrek aan discipline reeds tot uiting in de meest dreigende symptomen.De terugtrekkende Fransen sleepten enkele duizenden Russen met zich mee, die zij sinds het begin van de oorlog gevangen genomen hadden. De Fransen gaven hun bijna geen eten meer en er was bevel gegeven, de zwakken neer te schieten. Van één enkele afdeling Russische gevangenen, die de Fransen van Moskou naar Smolensk dreven, werden 612 man, onder wie vier officieren, neergeschoten. Zij werden neergeschoten, omdat zij zwak waren. Men sloeg de .gevangenen neer bij het minste teken van uitputting; natuurlijk kwamen er ook vele duizenden om van honger. Men zag de lijken van neergeschoten Russische gevangenen tussen de lijken van Fransen over de hele weg, waar Napoleons leger langs trok. Wij hebben een aanwijzing, dat de Russen op de eindeloze weg voorbij Wjazma een keten zagen van lijken van Russische krijgsgevangenen, wier hoofden waarschijnlijk met geweerkolven verbrijzeld waren en die men netjes op een rij had gelegd. De Russische gevangenen moesten

306

wel achterblijven: door honger uitgemergeld vielen zij letterlijk neer van uitputting. En dan werd hun de genadeslag toegebracht met bajonet of geweerkolf door de Fransen. Deze en dergelijke hondse methoden wekten bij de Russen een verbeten woede op.De volksoorlog, die tot nu toe vertegenwoordigd werd door het officiële leger en de ongeorganiseerde boeren, nam van nu af aan een nieuwe vorm aan. Ik bedoel de partisanenbeweging. 307