Identiteit inIdentiteit inChristusChristus

Enkele penschetsen

Raymond R. Hausoul

IDENTITEIT IN CHRISTUSEnkele penschetsen

Identiteit in ChristusEnkele penschetsenVersie: 20.05 (juni 2020).

Dr. Raymond R. Hausoul

© 2020 Raymond R. HausoulVind de nieuwste materialen op https://raymondhausoul.be.## 68-16635-103544 ##

© 2020 –All rights reserved.No part of this publication may be reproduced or be shared in any form

without permission in writing from the autor.

Identiteit in ChristusEnkele penschetsen

Raymond R. Hausoul

Inhoudsopgave

1 | Inleiding......................................................................................................... 7

2 | Historische overzicht......................................................................................92.1 Ontologische eenheid.............................................................................................92.2 Sacramentele eenheid.............................................................................................92.3 Verbondseenheid..................................................................................................102.4 Experimentele eenheid.........................................................................................10

3 | Solidariteit en blijven in...............................................................................133.1 Solidariteit met Christus.......................................................................................133.2 Blijven in Christus.................................................................................................13

4 | ‘In Christus’.................................................................................................. 154.1 Vereenzelvigd met Christus..................................................................................164.2 Een nieuwe schepping in Christus.......................................................................184.3 Christus en de Geest in de gelovige......................................................................194.4 ‘In Christus’ bij Petrus...........................................................................................194.5 De oudtestamentische gelovigen..........................................................................20

5 | De kinderen van God....................................................................................215.1 Zijn alle mensen kinderen van God?....................................................................225.2 De kinderen van God in het Oude Testament.....................................................23

6 | Eén met Christus..........................................................................................256.1 De relatie tussen de gelovige en Christus.............................................................256.2 Het beeld van de relatie........................................................................................256.3 Het mysterie van het Christus in ons...................................................................26

7 | Zondaren of heiligen?...................................................................................277.1 Inleiding................................................................................................................277.2 De gelovigen als heilige.........................................................................................277.3 Een heilige die zondigt..........................................................................................29

8 | Licht............................................................................................................. 31

9 | Nieuwe schepping........................................................................................33

9.1 Gezagsverandering................................................................................................339.2 De nieuwe mens....................................................................................................33

10 | Erfgenamen................................................................................................ 37

11 | De theosis – vergoddelijking.......................................................................3911.1 Inleiding..............................................................................................................3911.2 Een omschrijving.................................................................................................40

11.2.1 Maximus Confessor....................................................................................4011.2.2 Gods energieën en Gods essentie..............................................................41

11.3 Theologische onderbouwing...............................................................................4211.3.1 Christus’ incarnatie....................................................................................4211.3.2 Schriftplaatsen...........................................................................................43

11.4 Protestantse verschillen......................................................................................4411.4.1 Gevaar van pantheïstische gedachten.......................................................4411.4.2 Plaats van de sacramenten.........................................................................45

12 | Literatuurlijst.............................................................................................. 47

Afkortingen van BijbelboekenGn GenesisEx ExodusLv LeviticusNm NumeriDt DeuteronomiumJz JozuaRe RechtersRt Rut1Sm 1 Samuël2Sm 2 Samuël1Kn 1 Koningen2Kn 2 Koningen1Kr 1 Kronieken2Kr 2 KroniekenEa EzraNe NehemiaEs EsterJb JobPs PsalmenSp SpreukenPr PredikerHl Hooglied

Js JesajaJr JeremiaKl KlaagliederenEz EzechiëlDn DaniëlHs HoseaJl JoelAm AmosOb ObadjaJn JonaMi MichaNa NahumHk HabakukSf SefanjaHg HaggaïZc ZachariaMl MaleachiMt MatteüsMc MarcusLc LucasJh JohannesHd Handelingen

Rm Romeinen1Ko 1 Korintiërs2Ko 2 KorintiërsGl GalatenEf EfezeFp FilippenzenKo Kolossenzen1Ts 1 Tessalonicenzen2Ts 2 Tessalonicenzen1Tm 1 Timoteüs2Tm 2 TimoteüsTt TitusFm FilemonHb HebreeënJk Jakobus1Pt 1 Petrus2Pt 2 Petrus1Jh 1 Johannes2Jh 2 Johannes3Jh 3 JohannesJd JudasOp Openbaring

Andere werkenTob TobitJud JuditTEs Ester (Grieks)1Mak1 Makkabeeën

2Mak2 MakkabeeënWijs WijsheidSir SirachBar Baruch

BJr Brief van JeremiaTDn Daniël (Grieks)Man Manasse

Over de auteurDr. Raymond R. Hausoul (1979) is predikant in Ieper enspreekt regelmatig in andere kerken. Als spreker en docentis hij met verschillende organisaties verbonden. Zijnacademisch onderzoek richt zich op de thematiek van denieuwe schepping, het koninkrijk van God en devernieuwing door Gods Geest. Raymond is gehuwd met

Belinda en beiden genieten van hun twee zonen, Adriël en Ilja.

https://raymondhausoul.be

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SINLEIDING

9

1 | Inleiding

Evenals onze maag moet ook onze identiteit gevoed worden. Voor jemaag geldt dat het voedsel van buiten het eigen lichaam moet komen. Zowerkt dat ook voor je identiteit: je identiteitsvoedsel ontvang je via derelaties met anderen. Heerlijk en krachtig voedsel voor je identiteit isbijvoorbeeld zekerheid, beloning, veiligheid, waardering, erkenning,status, imago en geliefd zijn. Brad Bushman wijst erop dat mensen opallerlei manieren op zoek zijn naar dit voedsel. Jongeren kunnen verslaafdzijn aan Facebook en zien de ‘vind ik leuk’-knop als een injectiespuit vooreen gratis shotje eigenwaarde – waarvan je nooit genoeg en steeds meernodig hebt.1 Als je in de hedendaagse maatschappij wil opvallen, dien jeervoor te zorgen dat je voldoende status verwerft. Je status bepaalt in veelgevallen wie je bent. Hoe meer status, hoe meer waardering en respect.Anderen gaan tegen je opkijken en willen in je buurt zijn, in de buurt vanhet succes.

Dit werk bespreekt de relatie die de gelovige met Christus magkennen door het verlossingswerk. Theologen duiden dit aan als deidentificatie met Christus of incorporatie in Christus.

Dit aspect is vooral bekend binnen de brede reformatorische traditieen minder bekend in andere takken van het christendom.2 Dat betekentechter niet dat in de andere takken van het christendom dit aspecthelemaal niet voorkomt. Het historische overzicht zal dat aantonen. Welis het een feit dat dit onderwerp in deze andere takken niet diepgaandverspreid is en bekendheid geniet.

1 Zonder verwijzing genoemd in: Arie de Rover, Leven na de Genadeklap (Amsterdam: Buijten & SchipperheijnMotief, 2012), 20.

2 Emil Brunner, Vom Werk des Heiligen Geist (Tübingen: Mohr, 1935), 38.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SHISTORISCHE OVERZICHT

11

2 | Historische overzicht

Doorheen de kerkgeschiedenis is er op verschillende maniergesproken van de eenheid tussen de gelovige en Christus. Hetonderstaande gedeelte geeft een overzicht hiervan en toont meteen deverschillende interpretaties die de christenheid gedurende de eeuwen aandeze term gaf.

2.1 Ontologische eenheidNeoplatonisten en mystici stelden dat termen als ‘in Christus’ erop

wezen dat de gelovige opging in de goddelijkheid. Het ‘in Christus’ zijnopenbaarde zich dan door extatische ervaringen, vervoeringen,overstijgingen van de menselijke beperkingen en een vergoddelijking vande gelovige. Dit laatste gebeurt doordat de gelovige verlangt naar deeenheid met God en daardoor opgaat in de oceaan van Gods liefde. Hetdoel van het geestelijk leven is het om deze toestand te bereiken. De laat-middeleeuwse theoloog Eckhart von Hochheim (1260-1328) schrijft vanuitdit mystieke besef:1 ‘de ziel is volledig opgelost in God en God in haar.’Neoplatonisten stellen zo dat de zielen van de ware gelovigen geestelijkéén ontologisch geheel worden met God en zich ten volste met Godvermengen.

Eckharts leerling Johannes Tauler (1300-1361) voegde aan deze leerde gedachte toe dat de mens voor zijn geboorte eveneens één met Godwas:2 ‘de mens was eeuwig in God voor zijn schepping in de tijd.’ Door hetchristelijke geloof is de mens dan ‘in Christus’ teruggebracht in dezepositie. Paulus bedacht de uitdrukking ‘in Christus’ dan ook onder invloedvan het mysticisme. Maar nergens in de brieven van Paulus vinden weondersteuning voor die gedachte.

2.2 Sacramentele eenheidRooms-Katholieken, Lutheranen en Anglicanen die de Katholieke

traditie nauw volgen, stellen dat de gelovige met Christus substantieel

1 Eckhart Meister, Eckhart Preacher-Teacher, bewerkt door Bernard McGinn, Classics of Western Spirituality (NewYork: Paulist, 1986), 337.

2 Johannes Tauler, Sermons, vertaald door Maria Shrady, Classics of Western Spirituality (New York: Paulist, 1985),148.

12

wordt verenigt door de deelname aan de sacramenten van de waterdoopen het avondmaal.

Na aanleiding van Rm6:3: ‘Weet u niet dat wij die gedoopt zijn inChristus Jezus, zijn gedoopt in zijn dood?’, geldt dat door de waterdoop‘het offerbloed van Christus in de ziel van de gelovige vloeit om het tereinigen van alle gebrek, die ontstond door de erfzonde, en de gelovige tedoordrenken met Christus eigen kracht.’3 Als bewijs voor de sacramenteleeenheid tussen de gelovige en Christus via het avondmaal geldt Jh6:56:‘Wie mijn lichaam eet en mijn bloed drinkt, blijft in Mij en Ik blijf inhem.’ Door het vieren van het avondmaal wordt de gelovige één metChristus en verbindt hij zich met Hem, zoals de ranken verbonden zijnmet de wijnstok.4 Anthony Wilhelm schrijft hierover:5 ‘Als onze ogenhetgeen zouden zien wat werkelijk gebeurt tijdens het vieren van dekerkdienst [...] we zouden onszelf zien opgaan in een onbeschrijfelijkeeenheid met de Godheid.’

2.3 VerbondseenheidGereformeerde theologen, die vasthouden aan de verbondsleer,

denken bij ‘in Christus’ voornamelijk aan het voorbeschikt zijn van degelovige in Christus (Ef1:4-5), de roeping in Christus (2Tm1:9), dewedergeboorte in Christus (Ef2:10), de rechtvaardiging in Christus(Rm8:1), de heiliging in Christus (1Ko1:4-5) en de verheerlijking inChristus (Rm8:17). Het voorzetsel ‘in’ (ἐν) dient dan opgevat te worden alseen plaatsaanduiding, zoals bij ‘in Europa’.6

Voor theologen als John Murray was de eenheid van de gelovige metChristus dan ook van centraal belang als het om de reddingsleer ging.Maar deze lokatieve benadering van ‘in Christus’ is moeilijk voorstelbaarals we rekening houden met de onlosmakelijk verbonden mens- enGodheid van Christus.7 Bij de plaatsaanduiding zouden we immers moetenveronderstellen dat Christus als een ‘alomtegenwoordige geest’ aanwezig isin deze schepping.

3 Karl Adam, The Spirit of Catholicism (New York: Macmillan, 1955), 19.4 Ibid., 21.5 Anthony J. Wilhelm, Christ among Us: A Modern Presentation of the Catholic Faith for Adults (San Francisco:

Harper, 1990), 221.6 Adolf Deissmann, Die Neutestamentliche Formel in Christo Jesu (Whitefish: Kessinger, 2010).7 Donald Guthrie, New Testament Theology (Downers Grove: InterVarsity, 1981), 649.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SEXPERIMENTELE EENHEID

13

2.4 Experimentele eenheidVeel evangelische christenen denken bij ‘in Christus’ voornamelijk

dat de gelovige op een niet te verklaren wijze met Christus verbonden is.Paulus beschrijft de eenheid van de gelovige ‘in Christus’ dan ook als eenmysterie dat niet nader te specificeren lijkt (Ef5:32; Ko1:27).

Ook Johannes Calvijn (1509-1564) lijkt in deze richting te gaan,doordat hij de eenheid van de gelovige ‘in Christus’ verklaart als eenexperimentele toepassing van de gelovige met Christus: ‘U allen die doorde doop één met Christus bent geworden, hebt u met Christus omkleed’(Gl3:27). Deze verbintenis betekent niet dat Christus’ wezen in ons opgaat.Het betekent veelmeer dat Christus met zijn Geest in ons gelovige hartwoont.8 Beelden van de wijnstok en de ranken, het hoofd en het lichaam,de gehuwde man en vrouw en het fundament en gebouw, tonen dezeonderscheiden tweeheid in de eenheid.

8 Johannes Calvijn, Institutie, vertaald door Cornelis A. de Niet (Houten: Hertog, 2009), IV.17.9.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SSOLIDARITEIT EN ‘BLIJVEN IN’

15

3 | Solidariteit en ‘blijven in’

3.1 Solidariteit met ChristusEen van de meest opmerkelijkste omschrijvingen van de verlossing is

dat de gelovige ‘in Christus’ en ‘met Christus’ is. Het valt op dat desynoptische evangeliën Mattheüs, Marcus en Lucas, nergens over het levenvan de gelovige ‘in Christus’ of ‘met Christus’ spreken. Dat houdt niet indat de synoptici geen weet hebben van enige verbinding tussen degelovige en Christus. Ze beschrijven immers een duidelijke solidariteittussen Christus en de christenen. Zo wijst de Heer Jezus zijn discipelenerop: ‘wie jullie ontvangt, ontvangt Mij’ (Mt10:40a; vgl. 25:35), en bestaatzijn ware familie uit ‘iedereen die de wil van God doet’ (Mc3:35). Ookwijst de Heer zijn volgelingen erop ze door hun verbondenheid met Hemniet gespaard blijven van vervolging of zelfs de marteldood (Mt5:11;Mc8:35). Wel is het spreken van de synoptische evangeliën hierin andersdat van Johannes.

3.2 Blijven in ChristusJohannes denkt in zijn evangelie en brieven bij ‘in Christus’ aan de

geestelijke sfeer waarin de gelovigen leven. In het Johannes-evangeliespreekt Jezus meermaals over de intense verbinding tussen de gelovige enHemzelf. De gelovige ‘blijft in Hem’ of is ‘in Hem’: ‘Wie mijn lichaam eeten mijn bloed drinkt, blijft in Mij en Ik blijf in hem’ (Jh6:56).

In de parabel van de wijnstok komt dit dubbele ‘blijven’ van de Zoonin de gelovige en van de gelovige in de Zoon eveneens naar voren: ‘Blijf inMij, en Ik in u. Zoals de rank geen vrucht kan dragen uit zichzelf, als zijniet in de wijnstok blijft, zo ook u niet, als u niet in Mij blijft. Ik ben deWijnstok, u de ranken; wie in Mij blijft, en Ik in hem, die draagt veelvrucht, want zonder Mij kunt u niets doen’ (15:4-5). Tien keer gebruikt15:1-10 de uitdrukking ‘blijf in’ (μένῃ ἐν, vs4[3x],5,6,7[2x],9,10[2x]), watPaulus weergeeft als ‘in Christus’ (ἐν Χριστῷ).

Net zoals ranken enkel leven en vrucht dragen als ze in verbindingblijven met de wijnstok, ontvangen ook de discipelen leven en vrucht doorhun intieme relatie met Christus.

16

Later, tijdens het zogenaamde hogepriesterlijk gebed, bidt Jezus voordeze eenheid met zijn discipelen: ‘opdat zij allen één zullen zijn, zoals U,Vader, in Mij, en Ik in U, dat ook zij in Ons één zullen zijn, opdat dewereld zal geloven dat U Mij gezonden hebt’ (17:21). Jezus vergelijkt deeenheid tussen Hem en de discipelen met de relatie die er tussen Hem ende Vader is (vgl. 14:20). De eenheid tussen de Zoon en de Vader is demaatstaf voor de eenheid tussen de Zoon en Vader met de gelovigen.

Hoewel de eenheid tussen de Zoon en de Vader een ontologischeeenheid is: ‘de Vader is in Mij en Ik ben in Hem’ (Jh10:38), is dat niet zobij de relatie tussen de gelovige en Christus. Er vindt geen ontologischevergoddelijking van de gelovigen plaats. We worden geen goden. De mensblijft mens en God blijft God. De door Christus ontstane relatie tussen degelovige en Christus is veelmeer te typeren als een relatie van blijvendeduurzaamheid.1

De Bijbel onderscheidt de positionele eenmaking van de gelovige metChristus Jezus (‘in Christus’) en de praktische verbondenheid van degelovige met God de Zoon. Willem Ouweneel schrijft:2 ‘De gelovigen zijn“in Christus” – dat is eenmaking, positie. Zij zijn “in de Zoon” – dat isleven, relatie, gemeenschap.’

Johannes gaat in zijn brieven nader in op deze praktischeverbondenheid: ‘Wie zegt in Hem te blijven, behoort in de voetsporen vanJezus te treden’ (1Jh2:6). Navolging van Christus, het houden van zijngeboden en de liefde onder elkaar is een logisch gevolg vanuit depositionele eenmaking (vgl. 3:24; 4:12,16). Vanuit die optiek is het nietvreemd als Johannes schrijft: ‘Ieder die in Hem blijft, zondigt niet. Iederdie zondigt, heeft Hem nooit gezien en kent Hem niet’ (1Jh3:6).

1 Bruce Demarest, The Cross and Salvation: The Doctrine of Salvation, Foundations of Evangelical Theology 1(Wheaton: Crossway, 2006), 328.

2 Willem J. Ouweneel, Het heil van God: Ontwerp van een soteriologie, Evangelisch-Dogmatische Reeks 6(Heerenveen: Medema, 2010), 301.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U S‘IN CHRISTUS’

17

4 | ‘In Christus’

Uitdrukkingen als ‘in Christus’, ‘in de Heer’, ‘in Christus Jezus’ en ‘inHem’ komen 216 keer bij Paulus, 26 keer bij Johannes en 3 keer in deeerste brief van Petrus voor.1 Paulus besteedt veel aandacht aan dezeuitdrukking. Daarbij mag niet van tevoren worden verondersteld dat deuitdrukking telkens dezelfde betekenis met zich meedraagt. Denieuwtestamentische schrijvers drukken er verschillende gedachten meeuit.2

Bij een nader onderzoek van de uitdrukking ‘in Christus’ bij de apostelPaulus valt het op dat hij deze uitdrukking voornamelijk op tweeverschillende manier gebruikt. Aan de ene kant, gebruikt hij het voorpersonen en aan de andere kant voor kwaliteiten. Zo gebruikt de apostel‘in Christus’:

(1) algemeen voor een gelovige die christen is. Op die wijze zijnPriscilla en Aquilla (Rm16:3), Andronicus en Junias (vs7), Urbanus(vs9), Tryfena, Tryfosa en Persis (vs12) in Christus (vgl. 1Ko4:15;2Ko12:2; Fp1:6);

(2) in de betekenis van ‘door middel van Christus’. Door Christus zijnwe verlost (Rm3:24; 5:10b), geheiligd (1Ko1:2), rijk (vs5), wijs(4:10), verlicht (2Ko3:14), verzoend (5:18), zwak (13:4),gerechtvaardigd (Gl2:17), gezegend (3:14), bekrachtigd (Fp4:13) enbemoedigd (2:1);

(3) in de betekenis van ‘binnen in Christus’. In zijn wezen schenktGod ons zijn liefde (Rm8:39) en toont Hij ons de christelijkegezindheid (Fp2:5). Dat betekent echter niet dat we ‘in Christus’enkel ecclesiologisch moeten opvatten en gelijk moeten stellenmet ‘in de kerk’ of ‘in de gemeente’.3 Uiteraard maakt de gelovigedie in Christus is, wel deel uit van het lichaam van Christus, degemeente. Maar dit is slechts een gevolg van het ‘in Christus’ zijn.‘In Christus’ wijst veelmeer op de nieuwe schepping waarin degelovige zich bevindt. De term staat daarmee in contrast met ‘in

1 Bruce Demarest, The Cross and Salvation: The Doctrine of Salvation, Foundations of Evangelical Theology 1(Wheaton: Crossway, 2006), 313.

2 Alexander J.M. Wedderburn, “Some Observations On Paul’s Use of the Phrases’ in Christ and’With Christ”, Journalfor the Study of the New Testament 8, nr. 25 (1985): 83, 87; Michael Parsons, “In Christ’ in Paul”, Vox Evangelica18 (1988): 25–28.

3 Albert Schweitzer, The Mysticism of Paul the Apostle (London: Black, 1930), 116ev.

18

Adam’.4 Het zijn ‘in Christus’ duidt aan dat de christen zich in eennieuwe situatie bevindt, die in contrast staat met de gevallenschepping.

(4) in de betekenis van ‘in de naam van Christus’. Met die uitdrukkingroept de apostel de Tessalonikers in zijn eerste brief aan hen opom te leven zoals het God behaagt (4:1). Het gaat dan om dedienstbaarheid voor Christus, omdat de christen deel uitmaakt vanhet lichaam van Christus.5 De gelovigen zijn ‘in Christus’ handenen voeten van de verheerlijkte Heer.

(5) in de betekenis van ‘vanwege Christus’. Met deze uitdrukkingbeschrijft Paulus zijn gevangenschap (Fp1:13);

(6) in de betekenis van ‘in overeenstemming met Christus’. In dieovereenstemming huwt een weduwe (1Ko7:39), roemen gelovigenzich (15:31; Fp3:3), zetten gelovigen zich in (vs58; 1Ts4:1) en voertGod zijn wil uit (Ef1:9; 3:11).6

(7) in de betekenis van ‘in verbondenheid met Christus’ of‘vereenzelvigd met Christus’.7

4.1 Vereenzelvigd met ChristusPaulus verbindt de uitdrukking ‘tot Christus’ vooral met de

vereenzelviging van de gelovige door de waterdoop met Christus in dedood, begrafenis en opstanding. De basistekst hiervoor staat in deRomeinenbrief: ‘Weet u niet dat wij die gedoopt zijn in Christus Jezus, zijngedoopt in zijn dood?’ (6:3).

Vanouds denken uitleggers dat Paulus in deze tekst stelt dat eengelovige zich door de waterdoop tot Christus doopt en vereenzelvigd metzijn dood en opstanding (vs4).8 In latere tijden kwam verzet op de uitleg,omdat dan niet het geloof, maar de waterdoop de vereenzelvigingbewerkt.9 John Gill verklaarde dat Paulus bedoelde dat de gelovige was

4 Fritz Neugebauer, In Christus (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1961).5 Karl Barth, Church Dogmatics (Edinburgh: T&T Clark, 1958), IV.3:540ev.6 Lewis B. Smedes, Union with Christ: A Biblical View of the New Life in Jesus Christ (Grand Rapids: Eerdmans,

1983), 15–25, 57, 65–66.7 Murray J. Harris, “Prepositions and Theology in the Greek New Testament”, in New International Dictionary of

New Testament Theology, vol. 3 (Grand Rapids: Zondervan, 1981), 1192–1193.8 William Sanday en Arthur C. Headlam, A critical and exegetical commentary on the epistle to the Romans,

International Critical Commentary (New York: Scribner, 1899), 156; Matthew Black, Romans, New Century BibleCommentary (Grand Rapids: Eerdmans, 1981), 93–94; Charles Kingsley Barrett, A Commentary on the Epistle tothe Romans, Harper’s New Testament Commentaries (Peabody: Harper & Row, 1991), 115; Joseph A. Fitzmyer,Romans: A New Translation with Introduction and Commentary, Anchor Bible 33 (New York: Doubleday, 1993),430.

9 Charles H. Dodd, The Epistle of Paul to the Romans, Moffatt New Testament Commentary 6 (London: Hodder andStoughton, 1932), 87; Herman Ridderbos, Aan de Romeinen, Commentaar Nieuwe Testament (Kampen: Kok,

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SVEREENZELVIGD MET CHRISTUS

19

gedoopt in Christus en niet in water.10 Maar Paulus spreekt niet over ‘inChristus’ (εν Χριστον/en Christon), maar over ‘tot Christus’ (ειςΧριστον/eis Christon; vgl. 1Ko10:2). Door dit soort exegetischespitsvondigheden probeerden uitleggers de waterdoop te elimineren inRm6. Het vraagstuk lost zich echter vanzelf op als we erkennen dat denieuwtestamentische schrijvers de bekering onlosmakelijk verbinden metde waterdoop.

In het verleden beleden de gelovigen in Rome dus door de waterdoop– die onlosmakelijk verbonden was aan hun bekering – dat ze één werdenmet de gestorvene en begraven Christus.11

Toen Jezus Christus aan het kruis stierf, stierven ook allen die zichmet Hem in de waterdoop verbonden. Op het ogenblik dat iemand gelooftin Christus, wordt hij door de waterdoop symbolisch vereenzelvigd metChristus die in het verleden aan het kruis stierf.

Deze vereenzelviging is van cruciaal belang, omdat pas na de doodvan het oude leven sprake kan zijn van een opstanding in het nieuweleven. Dat heeft belangrijke consequenties voor de positie en wandel vande gelovigen. Paulus concludeert na zijn verdere betoog in Rm6: ‘Zo dientook u uzelf te rekenen als dood voor de zonde, maar levend voor God inChristus Jezus, onze Heer’ (vs11). De gelovigen dienen in hun hart tebeseffen wat de consequenties voor hun levenswandel zijn door dezevereenzelviging met Christus. Want wie gestorven is ‘in Christus’ wordtniet meer veroordeeld en laat zijn leven niet langer beheersen door deeigen wil (Rm8:1).

Tegelijk zijn de gelovige niet dood gebleven. Ze zijn met Christusopgestaan. God heeft ons ‘die dood waren door onze zonden, samen metChristus levend gemaakt’ (Ef2:5; vgl. Rm6:11). Door deze verbinding metChristus leeft de gelovige niet meer voor zichzelf: ‘ikzelf leef niet meer,maar Christus leeft in mij. Mijn leven hier op aarde leef ik in het geloof inde Zoon van God, die mij heeft liefgehad en zich voor mij heeftprijsgegeven’ (Gl2:20).

Paulus zegt vanuit die optiek: ‘Dus laat ik mij veel liever voorstaan opmijn zwakheid, zodat de kracht van Christus in mij zichtbaar wordt’(2Ko12:9). De gelovigen zijn in Hem rijk gemaakt (1Ko1:4-5; Ef1:6),

1959), 125–126; Willi Marxsen, Der Exeget als Theologe: Vortagg e zum Neuen Testament, 2de ed. (Gütersloh:Mohn, 1968), 226–245; Ernst Käsemann, An die Römer, 3de ed., Handbuch zum Neuen Testament (Tübingen:Mohr Siebeck, 1974), 154; Walter Schmithals, Der Römerbrief als historisches Problem, Studien zum NeuenTestament 9 (Gütersloh: Mohn, 1975), 190.

10 John Gill, The New John Gill’s Exposition of the Entire Bible (London: Woodward, 1763).11 Henk P. Medema, Der Brief an die Römer (Bielefeld: CLV, 1992), 92.

20

hebben in Hem hun leven (2Tm1:1), zijn in Hem ontslapen (1Ko15:18;1Ts4:16) en hun verheerlijkt lichaam wordt straks in Hem opgewekt(1Ko15:22). De gelovige is ‘in Christus’ gezeten aan Gods rechterhand(Ef2:6). Wat Christus ontving, deelt Hij met zijn ‘lichaam’, zijn Gemeente(1:20-23). Elke christen kan terugkijken naar het kruis en mag erkennendat de gevallen schepping, die niets met God van doen wilde hebben,effectief vergaan is.

4.2 Een nieuwe schepping in ChristusDe gedachte van de vereenzelviging met Christus leidt bij Paulus tot

de gedachte van het zijn ‘in Christus’. In 2Ko5:17 bouwt de apostel voortop zijn onderwijs van deze vereenzelviging tussen de gelovige en Christus:‘Daarom, als iemand in Christus is, is hij een nieuwe schepping: het oude isvoorbijgegaan, zie, alles is nieuw geworden.’

Door Christus is er een nieuwe mogelijkheid geboden. Doordat deapostel in dit vers de tegenwoordige tijd gebruikt, maakt hij duidelijk datde gelovige de zegen van deze nieuwe schepping nu al mag ervaren. Er isnu al sprake van een nieuwe werkelijkheid: een nieuwe schepping(Gl5:16).

Het gaat hierbij om meer dan enkele de renovatie van een gevallengelovige. Het gaat erom dat de gelovige in Christus een volledig nieuweschepping wordt die niet meer terug wil naar het oude leven maarverlangt naar het leven met Christus.12 De nieuwe schepping brengtnieuwe levensprincipes, een nieuwe moraal, nieuwe methoden engedachten met zich mee. Met de uitdrukking ‘in Christus’ bedoelt Paulusdan ook meer te zeggen dan dat de gelovige een christen is. Het ‘inChristus’ zijn betekent dat datgene wat met Christus gebeurde het levenvan de gelovige ten volste beïnvloed. Zo is de gelovige een nieuweschepping, omdat ook Christus door zijn opstanding deel uitmaakt van denieuwe schepping (vgl. vs15).

In plaats van ‘alles werd nieuw’ (γεγονεν τα παντα καινα, 6, 33, 81, 614, 630)

lezen andere handschriften enkel ‘werd nieuw’ (γεγονεν καινα, ¸46, א, B, C, D*, F,G) of ‘nieuw werd alles’ (γεγονεν καινα τα παντα, D2, K, L, P, Ψ). Misschien dat‘nieuw’ vanuit het begin van vs18 in de tekst van vs17 sloop.13

Hierbij is het niet mogelijk een strakke scheiding aan te brengentussen ‘tot/met Christus’ en ‘in Christus’.14 Juist in een tekst als Gl3:27

12 William MacDonald, Kommentar zum Neuen Testament (Bielefeld: CLV, 1997), 806.13 Ralph P. Martin, 2 Corinthians, Word Biblical Commentary 40 (Dallas: Word Books, 1986), 135.14 Donald Guthrie, New Testament Theology (Downers Grove: InterVarsity, 1981), 656.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SEEN NIEUWE SCHEPPING IN CHRISTUS

21

staan beide begrippen naast elkaar, zonder dat er ook maar enigonderscheid blijkt te zijn: ‘Want u allen die in Christus gedoopt bent, hebtzich met Christus bekleed.’

4.3 Christus en de Geest in de gelovigeAan de Korinthiërs schrijft de apostel Paulus vermanend: ‘Onderzoek

uzelf of u in het geloof bent, beproef uzelf. Of weet u niet van uzelf datJezus Christus in u is? Of het moet zijn dat u op enigerlei wijzeverwerpelijk bent’ (2Ko13:5).

Naast het wonen van de Geest, heeft de apostel Paulus dus ook weetvan het leven van Christus in de gelovigen: ‘Ik ben met Christusgekruisigd; en niet meer ik leef, maar Christus leeft in mij’ (Gl2:20a);‘opdat Christus door het geloof in jullie harten woont en jullie in de liefdegeworteld en gefundeerd zijn’ (Ef3:17); ‘Aan hen heeft God willenbekendmaken wat de rijkdom is van de heerlijkheid van dit geheimenisonder de heidenen: Christus in jullie, de hoop op de heerlijkheid’ (Ko1:27).

Paulus beseft terdege dat het vanuit de christologie die belijdt datChristus zowel mens als God is, niet voor de hand ligt om dit te begrijpen.Jezus lijkt immers door zijn menszijn gebonden aan plaats. Daarom spreektde apostel bewust in Ko1:27 van een ‘mysterie’ of ‘geheimenis’. In Rm8:9spitst de apostel deze waarheid toe op de inwoning van Christus’ Geest inde gelovige: ‘Maar u bent niet in het vlees, maar in de Geest, omdat deGeest van God in u woont. Maar als iemand de Geest van Christus nietheeft, die is niet van Hem.’

Nergens maakt de apostel hierbij een onderscheid tussen de functievan de heilige Geest en de Geest van Christus in het leven van de gelovige.De inwoning van Christus is enkel mogelijk is door de inwoning van GodsGeest.15

4.4 ‘In Christus’ bij PetrusDe term ‘in Christus’ wordt naast Paulus enkel nog door Petrus

gebruikt. In 1Pt3:16 kan ‘in Christus’ eenvoudig ‘christen’ betekenen: ‘Enheb een goed geweten, opdat in datgene waarin zij kwaad van u sprekenals van kwaaddoeners, zij beschaamd gemaakt worden die uw goedelevenswandel in Christus belasteren’.16 Toch zijn niet alle uitleggers

15 Ibid., 654.16 Ibid., 660.

22

daarvan overtuigd en vatten sommigen de uitdrukking ‘in Christus’ opvanuit een paulinische theologie.17

In 1Pt5:10 krijgt ‘in Christus’ de betekenis ‘door Christus’: ‘De God nuvan alle genade, Die ons geroepen heeft tot zijn eeuwige heerlijkheid inChristus Jezus, Hijzelf moge u – na een korte tijd van lijden – toerusten,bevestigen, versterken en funderen.’ Bij de derde uitspraak: ‘Groet elkaarmet een kus van de liefde. Vrede zij u allen, die in Christus Jezus bent.Amen’ (vs14), is het eveneens mogelijk om bij de uitdrukking ‘in Christus’te denken aan een vereenzelviging met Christus, zoals Paulus de termgebruikt.

4.5 De oudtestamentische gelovigenUit het bovenstaande blijkt dat enkel het Nieuwe Testament spreekt

over de eenmaking van de gelovigen met Christus. Een vraag die daardoorontstaat is of ook de oudtestamentische gelovige deze eenmaking metChristus kenden.

Doordat het Nieuwe Testament deze eenmaking baseert op de dooden opstanding van Jezus Christus (vgl. Jh14:19; Rm7:4; Gl2:20), lijkt hetdat de oudtestamentische gelovige deze eenmaking niet tijdens hun levenop aarde kenden.

Jezus beloofde zijn discipelen dat Hij tot hen, in een dynamische wijzezou terugkeren door middel van de Trooster, die Hij zou zenden (Jh15:26;16:7). Doordat deze Trooster nog niet in de oudtestamentische gelovigewoonde, ligt het voor de hand te stellen dat zij de zegeningen vanChristus’ dood en opstanding nog niet kenden.18

Dat betekent geenszins dat er helemaal geen relatie tussen degelovigen en God bestond. We vernemen namelijk dat Godsmannen zoalsHenoch (Gn5:22-24) met God wandelde. Noach en Abraham wandeldenmet God en spraken op hun wijze met Hem (6:13-21; 7:1-4; 8:15-17; 17:1-22). Hetgeen wel in die tijd afwezig was, was de intieme ik-jij relatie dievanaf de opstanding tussen de Heer Jezus en zijn discipelen bestaat.

17 John N.D. Kelly, The Epistles of Peter and of Jude, Black’s New Testament Commentary 17 (Grand Rapids: Baker,1993), 145; Ernest Best, 1 Peter, New Century Bible Commentary (Grand Rapids: Eerdmans, 1982), 134.

18 Demarest, The Cross and Salvation, 339.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SZONEN VAN GOD

23

5 | Zonen van God

Als we aan adoptie denken, denken we in de eerste plaats aan: ‘Maarallen die Hem hebben aangenomen, hun gaf Hij het recht kinderen vanGod te worden, hun die in zijn naam geloven’ (Jh1:12). In het NieuweTestament gebeurt de adoptie op het moment van de bekering, dewedergeboorte, de rechtvaardiging en het één worden met Christus.1 Doorde adoptie worden we Gods kinderen. We delen in het zoonschap (Ef1:5).

Paulus rond met deze woorden zijn eerste lang zin, waarmee hij deEfezebrief opent af. Hij wijst erop dat God ons van tevoren, voor degrondlegging van deze wereld, bestemd heeft tot het zoonschap voorzichzelf. We zijn niet in deze positie geboren, maar gebracht en hebbenwe niet de status van adoptie-kinderen, maar van zonen! Door Godsingrijpen werden we wedergeboren in zijn gezin (Jh3; 1Pt1:22-25).2 HetGrieks spreekt duidelijk over de aanstelling van volwassen zonen toterfgenaam. De gelovige wordt in het Nieuwe Testament als rijpevolwassen zoon opgenomen in de familie van God. Daarbij ontvangt hijalle voorrechten en alle verantwoordelijkheden (Gl4:4-7). Horen devrouwelijke christenen daar ook bij? Jazeker! Maar dan moeten we niet tesnel hier denken aan ‘dochter’. Binnen de sociologische strekking van hetOude Testament was er immers een groot verschil tussen een dochter eneen zoon. Een christelijke vrouw aan te duiden als ‘dochter’ zou daaromeen grote discriminatie zijn geweest voor de vrouwen in de gemeente –hoe gek dat ook in onze tijd mag klinken! Het Nieuwe Testament plaatstdaarom zowel de gelovige man als de gelovige vrouw op hetzelfde voetstuken geeft hen beide hetzelfde recht van het ‘zoonschap’.

Het zoonschap wijst op de verantwoordelijkheid die God ons gegevenheeft (Gl4) en naar ons erfrecht als zonen (Ef1:11). God heeft ons nietslechts uitverkoren om voor zijn aangezicht te wandelen in volleharmonie met zijn wezen en natuur zoals de engelen doen. Nee, Hij hadeen bijzondere relatie op het oog. Een relatie van een vader tot zijn zonen.

Dat was niet slechts zijn ‘wil’, maar ‘het welbehagen van zijn wil’.Welk een unieke liefde! Zulk een relatie was nergens in de oudheid te

1 Millard J. Erickson, Christian Theology, 2de ed. (Grand Rapids: Baker Academic, 1998), 974; Augustus H. Strong,Systematic Theology (Westwood: Revell, 1907), 857.

2 Warren W. Wiersbe, The Wiersbe Bible Commentary. The Complete New Testament (Eastbourne: David C Cook,2007), 11.

24

vinden binnen andere religieuze stromingen. Ze werd alleen mogelijk‘door Jezus Christus’. Eerst door de opstanding van Jezus Christus waarinHij ons rein voor God kon stellen, kan er gesproken worden over ditZoonschap (Jh20:17).

In dit vers is het verder de enige keer in Ef1 dat er niet wordtgesproken over ‘in Christus/Hem/Wie/de Geliefde’ (Gr. en), maar ‘doorChristus’ (Gr. dia) in de betekenis: door-middel-van. De reden daarvoor iswaarschijnlijk dat Paulus de gedachte wil vermijden dat ons zoonschapvan hetzelfde niveau zou zijn als dat van de eeuwige Zoon.3

5.1 Zijn alle mensen kinderen van God?Sommige theologen gaan er vanuit dat ook de ongelovigen kinderen

van God zijn.4 Hiervoor verwijst men vaak naar Hd17:29: ‘Daar wij dusGods geslacht zijn, behoren wij niet te menen dat de Godheid gelijk is aangoud, zilver of steen, aan beeldwerk van menselijke kunst en vinding’.Paulus zegt hier echter niet dat we ‘kinderen’ zijn, maar dat we‘nakomelingen’ zijn. Het woord kinderen gebruikt het Nieuwe Testamentenkel voor de gelovigen. De apostel Johannes roept het dan ook uit: ‘Zietwelk een liefde de Vader ons gegeven heeft, dat wij kinderen van Godgenoemd zouden worden, en wij zijn het ook.’ (1Jh3:1a).

Misschien dacht Johannes bij het schrijven van dit vers terug aanJezus’ gesprek met Nicodemus (Jh3).5 In ieder geval is het opmerkelijk dathier evenals daar van de wedergeboorte onmiddellijk een stap wordtgedaan naar de liefde van God. Een interessante parallel is te vinden in deBabylonische Talmoed:6

‘Geliefd is Israël dat zij kinderen van God worden genoemd;grotere liefde werd hun bekend gemaakt dat zij kinderen vanGod worden genoemd, zoals gezegd wordt: “Gij zijt kinderen vande Heer uw God.” ’

Johannes zegt echter niet alleen dat de Vader ons liefheeft, zelfs blijfthij er niet eens bij stilstaan dat de liefde van de Vader aan ons is getoond.De liefde van de Vader, zo zegt de apostel uitdrukkelijk, is ons gegeven!

3 Henk P. Medema, De Nieuwe Mens: Bijbelstudies bij de Brief van Paulus aan de Efeziërs (Vaassen: Medema, 1991),38.

4 Bijv. Erickson, Christian Theology, 975.5 Henk P. Medema, Het leven is geopenbaard: Bijbelstudies bij de Eerste brief van Johannes (Vaassen: Medema,

1993), 110.6 Babylonische Talmoed, traktaat Aboth 3.22.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SZIJN ALLE MENSEN KINDEREN VAN GOD?

25

‘Namelijk dat wij kinderen van God genoemd zouden worden’. Het zougeweldig zijn om Gods buurman of vriend te zijn, maar God heeftoneindig veel meer gedaan. Hij heeft ons tot zijn kinderen gemaakt.7

Dat is meteen de reden waarom de wereld ons niet kent. Ze kent Hemimmers niet die ons verwekt heeft. De wereld heeft de Vader en de Zoonniet gekend. Keer op keer benadrukt de apostel dat in zijn evangelie(Jh5:37; 7:28; 8:19,55; 16:3; 17:25). Is het vanuit deze gesteldheid dan teverwachten dat de wereld de gelovigen, de kinderen van de Vader, welzullen erkennen? Natuurlijk niet! Ook wij worden door de apostel Petrusdan ook aangesproken als vreemdelingen en bijwoners op deze aarde(1Pt1:1; 2:11; vgl. Hb11:13).

Als gelovigen mogen we God kennen als onze Vader. Hij is niet meerde Rechter voor ons, maar Degene met wie we een band hebben: ‘Want uhebt niet ontvangen een geest van slavernij om opnieuw te vrezen, maar uhebt ontvangen een geest van zoonschap, waardoor wij roepen: “Abba,Vader!” De Geest Zelf getuigt met onze geest, dat wij kinderen van Godzijn’ (Rm8:15-16).

Het Griekse woord dat met ‘roepen’ vertaald is, is krazein, het wijst ophet uitroepen van een spontane verbale kreet (Mt14:26,30). Vaak wordt ditbeschreven als het innerlijke getuigenis van de Geest. Een stil getuigenis.Maar ‘uitroepen’ is exact het tegenovergestelde van ‘stilte’.

5.2 De kinderen van God in het Oude TestamentIn het Oude Testament wordt Israël diverse keren aangeduid als Gods

zoon (Ex4:22; Hs11:1).

5.3

7 Bruce Waltke, Gods wil ontdekken (Vaassen: Medema, 2003), 62.

26

5.4 Zoonschap in het NTDoor het proces van adoptie stelt God de christen in een positie van

zonen en erfgenamen (Rm8:15-17; Gl4:7). Doordat er hierbij geen verschilis tussen mannen en vrouwen, kan de term ‘zoonschap’ onvriendelijkoverkomen. Spreken over vrouwen als ‘zonen’ is gender-exclusief. Dereden voor de term ‘zonen’ bestaat er echter in dat de dochters in het OTen op vele plaatsen in de oudheid geen erfdeel ontvingen. Doordat deapostel zowel vrouwen als mannen typeert als ‘zonen’ werkt hij dus juistgender-inclusief en toont hij aan dat beide geslachten een erfdeel inChristus zullen ontvangen.8

8 Sandra H. Polaski, A Feminist Introduction to Paul (St. Louis: Chalice, 2005), 71–72; Beverly R. Gaventa, “IsGalatians Just A ‘Guy Thing’?: A Theological Reflection”, Interpretation 54, nr. 3 (2000): 276,doi:10.1177/002096430005400304.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SEÉN MET CHRISTUS

27

6 | Eén met Christus

6.1 De relatie tussen de gelovige en ChristusMillard Erickson schrijft terecht dat het ‘één worden met Christus’

vaak vergeten wordt binnen de theologie.1 De reden hiervoor is dat menzich vaak concentreert op zaken als wedergeboorte, rechtvaardiging enheiliging. In de Bijbel vinden we echter diverse keren verwijzingen naarhet één worden met Christus. ‘Daarom, als iemand in Christus is, is hij eennieuwe schepping; het oude is voorbijgegaan, zie het is alles nieuwgeworden’ (2Ko5:17).

Ps139 leert dat God ons gemaakt heeft zoals ik ben, bij Paulus lezenwe dat we als verlosten geheel het werk van God zijn.2 We zijn Godsmaaksel of vakwerk! Het Griekse ποίημα komt nog enkel voor in Rm1:20.We zijn ‘geschapen in Christus Jezus tot goede werken’ (Ef2:10). We zijngeschapen in Christus Jezus. We kunnen hierbij denken aan Eva die nietalleen uit Adam (Gn2), maar ook in Adam (Gn1) werd geschapen.3

We zijn gezegend ‘met alle geestelijke zegening in de hemelsegewesten in Christus’ (Ef1:3-4). Als we sterven, worden we de ‘doden inChristus’ door de apostel Paulus genoemd (1Ts4:16). En bij de opstandingzullen we ‘in Christus allen levend gemaakt worden’ (1Ko15:22).

We hebben deel in Christus. Dat geldt niet voor alle mensen, zoalssoms beweerd wordt.4 Enkel van de gelovigen kan dit gezegd worden,omdat enkel de mensen die wedergeboren zijn, tot de nieuwe scheppinggerekend kunnen worden (vgl. 2Ko5:17).

Uit de voorgaande Schriftplaatsen blijkt duidelijk dat wij in Christuszijn. Eveneens zegt de Schrift echter dat ook Christus in de gelovigen is.Zo noemt Paulus de heerlijkheid van de verborgenheid onder de volken:‘Christus in u’ (Ko1:27). De gelovige beschouwt zich als met Christusgekruisigd en leeft niet meer, maar Christus leeft in hem (Gl2:20). Doordie verbondenheid met Christus kan hij vervolgens in een nieuwigheidvan zijn leven geestelijk vruchten voortbrengen (Jh15:4-5).

1 Millard J. Erickson, Christian Theology, 2de ed. (Grand Rapids: Baker Academic, 1998), 961.2 Seakle Greijdanus, Epheze, Philippenzen, Korte Verklaring (Kampen: Kok, 1949), 55.3 Henk P. Medema, De Nieuwe Mens: Bijbelstudies bij de Brief van Paulus aan de Efeziërs (Vaassen: Medema, 1991),

102.4 Bijv. Pierre Teilhard de Chardin, The Phenomenon of Man (New York: Harper, 2008), 296–297; Adolf Deissmann,

Paul: A Study in Social and Religious History (New York: Doran, 1926), 142–157.

28

6.2 Het beeld van de relatieHoe moeten we de uitdrukkingen ‘in Christus zijn’ of ‘Christus in ons’

eigenlijk opvatten? We kunnen hier het beste denken aan de relatie diebestaat tussen twee personen.5 Daarbij willen we in gedachten houden datde Christus niet op het niveau van onszelf willen verlagen. Hij blijft Godde Zoon die in zijn genade in intieme band met de mens aangaat. Zo zegtHij in Jh14:23: ‘Als iemand Mij liefheeft, zal hij mijn woord bewaren, enmijn Vader zal hem liefhebben en Wij zullen tot hem komen en woningbij hem maken.’ Niet enkel de Zoon zal komen, maar ook de Vader.

Sommigen hebben op Gl2:20 gewezen om te stellen dat de gelovigegeen eigen identiteit meer heeft. Wat Paulus hier echter schrijft, betekentniet dat de gelovigen door het geloof zijn eigen identiteit verliest. Demenselijke verantwoordelijkheid blijft in het koninkrijk van Godbehouden. De mens kiest er echter voor om als gelovigen te leven volgensGods wil. Christus staat aan het roer van mijn leven en de gelovigeonderwerpt zich bewust hieraan. Hij volgt de wet van Christus niet in eensoort van trancetoestand.

Deze uitleg wordt ook verder onderstreept door het vervolg van hetvers: ‘wat ik nu leef in het vlees, leef ik door het geloof in de Zoon vanGod’. Hier is het Paulus die leeft. Hij leeft door het geloof in Christus.6

Anderen hebben zelfs gesteld dat de gelovigen enkel in Christus istijdens het avondmaal.7 Het hoofdargument hiervoor ligt in de woorden:‘Neemt, eet, dit is mijn lichaam’ (Mt26:26; Mc14:22-24; Lc22:19-20). Dezewoorden voor de in dat verband letterlijk uitgelegd en de gedachte daarbijis dan dat als iemand het avondmaal tot zich neemt Christus pas (letterlijk)in hem of haar is.

6.3 Het mysterie van het Christus in onsPaulus noemt het ‘Christus in ons heidenen’ een verbolgenheid die

eeuwenlang verhuld is geweest (Ko1:26-27).

5 Clive S. Lewis, The Four Loves (New York: Hartcourt, 1960), 96–97.6 Erickson, Christian Theology, 963.7 Eric L. Mascall, Christian Theology and Natural Science: Some Questions in Their Relations (New York: Longmans,

1956), 314ev.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SZONDAREN OF HEILIGEN?

29

7 | Zondaren of heiligen?

7.1 InleidingIn de christenheid is het een traditie om over christenen te spreken

als ‘geredde zondaren’ of ‘miserabele zondaren’. Zo zegt de KleineCatechismus van Luther:1 ‘Ik geloof dat Jezus Christus [...] mijn Heer is diemij, een verloren en verdoemde mens, heeft verlost’. Of in de woordenvan Alexander Whyte:

‘Onze schuld is zo groot dat we er niet aan durven te denken [...]Het rust als een last op onze gedachten als een afgrijselijkehorror als we ons voor een moment de dag van het oordeel,waarop we geoordeeld worden voor alle daden die we in onslichaam deden, proberen voor te stellen. Hartklop na hartklop,ademhaling na ademhaling, uur na uur, dag na dag, jaar na jaarzijn allen vol zonde; er is niets anders dan zonde vanaf demoederschoot tot ons graf.’

Hoe negatief de auteur het ook voorstelt, er blijft een kern vanwaarheid in deze uitspraak. Veel christenen spreken over zichzelf in dezebewoording. Ze noemen zichzelf een zondaar die gered is door genade.Toch is het maar de vraag of een christen een zondaar is die vergevingheeft ontvangen of dat een christen een heilige is die soms zondigt.Beschrijft de Bijbel wedergeboren gelovigen werkelijk als zondaren? In ditgedeelte willen we nader bij dit soort vragen stilstaan.

7.2 De gelovigen als heiligeHet Nieuwe Testament noemt christenen nergens meer zondaren.

Veelmeer beschrijft het ons als heiligen. Petrus komt bij de heiligen die inLydda wonen (Hd9:32) en Paulus schrijf zowel een brief aan de gelovigenin Efeze als aan de gelovigen in Kolosse en noemt zijn geadresseerden aanhet begin van beide brieven ‘heiligen’ (Ef1:1; Ko1:2).

1 Luther, Kleine Catechismus §2.

30

Ook het Oude Testament beschrijft gelovigen als personen die meteen integer hart voor Gods aangezicht op een rechtvaardige manier leven.Zo beschrijft Asaf koning David als een ‘herder met een oprecht hart’(Ps78:72a). Natuurlijk betekent dat niet dat David zonder zonde was. Zijnlevensgeschiedenis die na te lezen is in de Bijbelboeken Samuël, Koningenen Kronieken, wijst het tegendeel daarvan aan. Wat het wel betekent isdat Davids hart en leven zich kenmerkten door een verlangen naar God.

Een vers dat dikwijls te onpas wordt gebruikt om te tonen datgelovigen zondaren zijn, is dat waarin de apostel Paulus zichzelf beschrijftals de ‘voornaamste’ (HSV) of ‘eerste’ (NBV, NBG, GNB) van allezondaren: ‘Dit is een betrouwbaar woord en alle aanneming waard datChristus Jezus in de wereld gekomen is om zondaars zalig te maken, vanwie ik de voornaamste ben’ (1Tm1:15).

Christus is in de wereld gekomen. God verliet de heilige hemel om opdeze zondige aarde te komen als een klein kind. Hij werd één van ons(Jh1:14). Hij kwam niet om goede mensen te redden, maar om zondaren tebehouden. En de apostel geeft meteen in alle nederigheid openlijk toe dathij de voornaamste zondaar was. Ondanks dat de apostel hierbij zegt dathij een zondaar is, betekent dit niet dat dit nog steeds voor Paulus geldt.2

Meerdere aspecten tonen veeleer dat de apostel een beschrijving van zijnleven voor zijn bekering wil geven. Allereerst valt het in de context op datPaulus bij ‘zondaren’ aan mensen denkt die zonder God leven. Vooral uitvs9 blijkt dat. Daarnaast vervolgt Paulus zijn uitspraak in vs16 waarin hijerop wijst dat hem ‘barmhartigheid is bewezen’. Dit ondersteunt degedachte dat de apostel met zijn eigen beschrijven als ‘voornaamstezondaar’ terug kijkt naar zijn leven dat hij leidde voor zijn bekering. Hetzou tevens vreemd zijn om te stellen dat Paulus nog steeds de voornaamstevan alle zondaren was tijdens zijn leven als christen. Het zou dan totaalhypocriet van hem zijn om anderen op te roepen om minder te zondigenen een heilig leven te leiden.

Hiermee wil ik niet zeggen dat de nieuwtestamentische gelovigen huneigen zondigheid loochenen. Juist de confrontatie met Gods volmaakteheiligheid toont hen hun eigen onvolmaaktheid in die heiligheid. Eenerkenning van zichzelf als ‘zondig mens’ is dan ook niet ongebruikelijk inde Bijbel (Lc5:8; vgl. Gn18:27; Jb42:6; Js6:5; Dn9:4-20). De gelovigezondigt, maar de Bijbel beschrijft hem niet langer als ‘zondaar’. De manierwaarop het Nieuwe Testament de gelovigen beschrijft, toont veelmeer de

2 Robert L. Saucy, “‘Sinners’ Who Are Forgiven, Or‘ Saints’ Who Sin?”, Bibliotheca Sacra 152 (1995): 405.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SDE GELOVIGEN ALS HEILIGE

31

positieve identiteit die zij in Christus mogen kennen. Daarbij gaat het nietom de beschrijving van een bepaald moment die sterk afhankelijk is vanonze levenswandel. Het gaat om een beschrijving van datgene wat dechristen in diepste wezen vanaf zijn wedergeboorte is. De gelovige is eenwedergeboren persoon die in wezen totaal veranderd is. Hij heeftvergeving ontvangen en ook zijn hart – de vroegere bron van alle kwaad –is nieuw geworden door het werk van zijn Heer Jezus Christus. NeilAnderson stelt daarom zijn lezers terecht de vraag waarom zij zichzelf nietbeschrijven zoals God hen beschrijft: een zondaar die soms zondigt.3 Diebeschrijving gaat haaks in tegen de gedachte dat er geen goeds in ons is ofdat mijn leven enkel de eeuwige veroordeling verdient.

7.3 Een heilige die zondigtEen ander gevaar bestaat erin om zodanig de heiligheid van de

gelovige te benadrukken dat er geen aandacht meer is voor eventuelezonden in het leven van de gelovige. Hoewel de terminologie ‘miserabelezondaar’ onjuist is voor een wedergeboren persoon, blijft het waar dat ookwedergeboren personen ervoor kiezen om te zondigen. Wie zijn eigenzonden ontkent doet de waarheid geweld aan. Christenen die zichvolledige aan God wensen toe te wijden ontkennen hun zonden niet, maarhaten die. Dat is een groot verschil. De zonde wordt niet genegeerd, maarmet afschuw bekeken omdat de gelovige beseft wat de zonde voorvreselijke euvel in deze schepping brengt. Zijn leven is niet gelijk aan hetoude leven dat hij leidde. Er is door Christus een nieuw leven ontstaanwaarin zonde geen plaats meer mag ontvangen. De gelovige is gestorvenen opgestaan met Christus en wandelt nu met Hem op wie hij zijnvolledige focus richt.

7.4 Gods perspectief op de christenHoe ziet God de christen? Wie mogen we samen zijn voor Hem? De

volledige Bijbel is nodig om alle elementen hiervan te beschrijven. Tochkan het zegenrijk zijn om enkele hoofdaccenten hieruit te nemen. Deonderstaande omschrijvingen doen dat en willen aansporen tot eendiepere studie van het betreffende Bijbelboek. Hierbij valt het op datvooral de nieuwtestamentische brieven zijn die concreet de zegeningenvermelden die de christen vandaag in Christus al mag ontvangen.

3 Neil T. Anderson, Victory over the Darkness (Ventura: Gospel Light, 2000), 45.

32

Ik ben het zout der aarde en licht der wereld (Mt5:13-14).Ik ben Gods kind dat leeft in verbondenheid met Hem (Jh1:12).Ik ben door Christus één met God, zoals Jezus dat was (Jh14-16).Ik ben door Christus rechtvaardig, alle zonden vergeven (Rm5).Ik ben met Christus gestorven, de zonde bezit mij niet (Rm6).Ik ben door Christus een dienaar van de gerechtigheid (Rm6:18).Ik ben door Christus voor altijd een dienaar van God (Rm6:22).Ik ben in Christus en word niet meer veroordeeld (Rm8).Ik ben Gods kind. Hij is mijn liefdevolle Vader (Rm8:14-15).Ik ben Christus’ erfgenaam in lijden en overwinning (Rm8:17).Ik ben door God in Christus geplaatst (1Ko1:30).Ik ontving Gods Geest, om Gods liefdesplan te zien (1Ko2:12).Ik heb de gezindheid van Christus ontvangen (1Ko2:16).Ik ben Gods tempel. Gods Geest woont in mij (1Ko3:16; 6:19).Ik ben gekocht en betaald door God en dien Hem (1Ko6:19-20).Ik maak deel uit van Christus’ gemeente (1Ko12:27; vgl. Ef5:30).Ik ben door God in Christus gezalfd en verzegeld (2Ko1:21).Ik leef niet meer voor mezelf, maar voor God (2Ko5:15).Ik ben een nieuwe schepping in Christus (2Ko5:17).Ik ben verzoend met God en mag genieten van die relatie (2Ko5:18).Ik ben nu al rechtvaardig door Gods vernieuwing (2Ko5:21).Ik ben met Christus gekruisigd en opgestaan. Hij leeft in mij (Gl2:20).Ik ben een heilige en geen zondaar (Ef1:1; 1Ko1:2; Fp1:1; Ko1:2).Ik ben gezegend met alle zegeningen (Ef1:3).Ik ben uitverkoren om in nieuwheid te leven voor Hem (Ef1:4).Ik ben door God bestemd als perfecte beelddrager (Ef1:5).Ik heb Gods Geest ontvangen als garantie voor de toekomst (Ef1:13).Ik ben levend gemaakt met Christus (Ef2:5).Ik ben opgewekt met Christus en leef vanuit zijn koninkrijk (Ef2:6).Ik ben een schepsel Gods, geroepen om zijn werken te doen (Ef2:10).Ik heb door Gods Geest toegang tot God de Vader (Ef2:18).Ik ben een huisgenoot van God (Ef2:19).Ik ben een dienstknecht van de Allerhoogste (Ef3:1; 4:1).Ik mag altijd vrijmoedig bij God komen wat er ook gebeurt (Ef3:12).Ik ben een burger van het hemelrijk op aarde (Fp3:20; Ef2:6).Ik ben verlost uit satans macht en in Gods rijk geplaatst (Ko1:13).Ik ben vrijgemaakt van zonden en sta rein voor God (Ko1:14).Ik mag weten dat Gods Geest in mij is en mij vormt (Ko1:27).

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SGODS PERSPECTIEF OP DE CHRISTEN

33

In Christus ben ik nu al vervuld van Gods volheid (Ko2:10).Ik ben in nieuwheid opgewekt met Christus (Ko2:12-13).Ik ben met Christus verborgen in God. Hij is mijn leven (Ko3:1-4).Ik ben met Christus in diepe intimiteit met God gebracht (Ko3:3).Ik ben een beeld van Christus, omdat Hij door en in mij leeft (Ko3:4).Ik ben door God uitverkoren, heilig en bemind (Ko3:12; 1Ts1:4).Ik ben een kind van het licht en niet meer van de duisternis (1Ts5:5).God schonk mij de Geest van kracht, liefde en advies (1Tm1:7).God verloste en riep mij tot zijn heiligheid (2Tm1:9; Tt3:5).Christus schaamt zich niet om mij broer of zus te noemen (Hb2:11).Ik heb deel aan Gods hemelse roepingsdoel voor de aarde (Hb3:1).Ik mag altijd vrijmoedig tot God komen om hulp (Hb4:16).Ik ben een levende steen in Gods woning (1Pt2:5).Ik hoor bij een uitverkoren geslacht, een koninklijk priesterschap,een heilige natie, een volk dat Gods eigendom is (1Pt2:9-10).Ik ben een bijwoner en vreemdeling in deze maatschappij (1Pt2:11).Ik ben een vijand van de duivel (1Pt5:8).Ik mag een deelgenoot zijn van Gods natuur (2Pt1:4).Ik ben een kind van God en een evenbeeld van Christus (1Jh3:1-2).Ik ben geboren uit Gods licht, duisternis heeft geen vat op mij (1Jh5).Ik ben door God wat ik ben en niet door wat ik vind (1Ko15:10).

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SSLAAF

35

8 | Slaaf

Een andere term die het Nieuwe Testament voor de rechtvaardigegebruikt is dat van ‘slaaf’. Ignatius van Loyola noemde zichzelf een slaafvan Christus en Polycarpus riep de Filippenzen op met de woorden:1 ‘Gorduw loshangende gewaden aan een dien als Gods slaven met eerbiedigontzag en in waarheid.’ In de Herder van Hermas wordt de christenengewaarschuwd zich als slaven af te keren van de slechtheid.2 En dekerkvader Augustinus stelde aan zijn gemeente de vraag: ‘Verdient deHeer het niet dat u zijn betrouwbare slaaf wordt?’.3

Charles Spurgeon benadrukt dit slaafzijn van de christen en vertaalthet met ‘lijfeigene’.4 De christen mag het eigendom van de Messias zijn.Hij is hun eigenaar en zij staan volledig tot zijn beschikking. Paulusverheugde er zich zodoende over dat hij de merktekenen van Christusmocht dragen. Hij was van Jezus en de littekens van zijn zweepslagen, deroede en de stenen waren het merkteken van de Koning, die het lichaamvan Paulus merkten als eigendom van Jezus de Heer.

1 Ignatius, “Epistle to the Philadelphians”, in The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenæus, vertaald doorAlexander Roberts en James Donaldson, vol. 1, Ante-Nicene Fathers (Buffalo: Christian Literature Company, 1885),3; “Epistle to the Magnesians”, in The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenæus, vertaald door AlexanderRoberts en James Donaldson, vol. 1, Ante-Nicene Fathers (Buffalo: Christian Literature Company, 1885), 2; “Epistleto the Smyrnaeans”, in The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenæus, vertaald door Alexander Roberts enJames Donaldson, vol. 1, Ante-Nicene Fathers (Buffalo: Christian Literature Company, 1885), 12; Polycarpus, Letterto the Philippians, z.d., 2.

2 Hermas (broer van Pius I), Ποιμήν του Ερμά: Herder van Hermas (Rome, 100AD), 38:3–6.3 Aurelius Augustinus, Preken, z.d., 159.4 Charles H. Spurgeon, “Eyes Right”, in The Metropolitan Tabernacle Pulpit (Passadena: Pilgrim, 1974), 34:689.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SLICHT

37

9 | Licht

Degenen die in Christus zijn, omschrijft het Nieuwe Testament als‘licht’ (Ef5:8) en ‘zonen van het licht’ (1Ts5:5). Dat betekent dat denieuwtestamentische gelovigen zich kenmerken door het licht. Dit is eennatuurlijk resultaat van de verandering die ze door hun wedergeboortehebben ondergaan.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SNIEUWE SCHEPPING

39

10 | Nieuwe schepping

10.1 GezagsveranderingDe waterdoop verduidelijkt het meest dat volgens de gelovige zijn

eigen leven is beëindigt met Christus aan het kruis en dat hij een nieuwleven is begonnen doordat hij niet alleen met Christus is gestorven, maarook met Hem is opgewekt: ‘Dit weten wij toch, dat onze oude mens metHem gekruisigd is, opdat het lichaam van de zonde tenietgedaan zouworden en wij niet meer als slaaf de zonde zouden dienen. Want wiegestorven is, is rechtens vrij van de zonde. Als wij nu met Christusgestorven zijn, geloven wij dat wij ook met Hem zullen leven’ (Rm6:6-8).Er heeft een radicale plaatsgevonden in het leven van de gelovige. Hij staatniet langer meer onder de macht van de zonde, maar stelt zich vrijwilligonder het gezag van Christus. Vanuit die gedachte schrijft de apostelPaulus aan de Galaten: ‘Ikzelf leef niet meer, maar Christus leeft in mij.Mijn leven hier op aarde leef ik in het geloof in de Zoon van God, die mijheeft liefgehad en zich voor mij heeft prijsgegeven’ (Gl2:20).

10.2 De nieuwe mensDe boven omschreven gezagsverandering krijgt een duidelijke invloed

in het leven van de gelovige. De gelovige maakt deel uit van de ‘nieuweschepping’ (2Ko5:17). Hij heeft de ‘oude mens’ afgelegd en de ‘nieuwemens’ aangedaan (Ko3:9-10). Hij beseft dat hij ‘de nieuwe mens moetaantrekken, die naar Gods wil geschapen is in waarachtigerechtvaardigheid en heiligheid’ (Ef4:24). Paulus roept de Kolossers daartoeexpliciet op: ‘Laat dus wat aards in u is afsterven: ontucht, zedeloosheid,hartstocht, lage begeerten en ook hebzucht – hebzucht is afgoderij –, wantom deze dingen treft Gods toorn degenen die hem ongehoorzaam zijn.Vroeger hebt u ook die weg gevolgd en zo geleefd, maar nu moet u alleswat slecht is opgeven: woede en drift, vloeken en schelden. Bedrieg elkaarniet, nu u de oude mens en zijn leefwijze afgelegd hebt en de nieuwe menshebt aangetrokken, die steeds vernieuwd wordt naar het beeld van zijnschepper en zo tot inzicht komt’ (Ko3:5-10).

Doordat we onze oude kleren uitdoen, kunnen we de nieuweaandoen. Zo is het ook in geestelijk opzicht. Wij leggen de zondige

40

levenswandel die ons leven vroeger kenmerkt af en doen Christus aan.Elke dag kiezen we er weer bewust voor om op die nieuwe manier tewandelen (Rm13:14; Gl3:27; Ef4:24). Dat dit überhaupt mogelijk is, is puregenade van Christus. Het is zijn verlangen om deze tegenwoordigeschepping niet op te geven en haar definitief uit te leveren aan de machtvan de zonde en de satan. God wil niet dat zij over deze scheppingzegevieren. Daarom wil God deze schepping radicaal vernieuwing. Dat isde betekenis van ‘nieuw’ in uitdrukkingen als ‘nieuwe mens’ en ‘nieuweschepping’. De kleine verschillen die er tussen kainos en neos zijn inEf4:23 en Ko3:10 mogen belangwekkend zijn, maar ze impliceren niet eenschepping die ‘nieuw’ is in die zin dat ze een vervanging is van de oude.

Doordat de gelovige een nieuwe mens is geworden wordt hij ookvernieuwd naar het beeld van God. Hij groeit in dit nieuwe leven dat vaneen totaal andere aard is en ondergaat een doorlopend veranderingproces.Hij leert de Heer steeds beter kennen. De relationele kennis neemt daarbijevenredig toe aan de cognitieve kennis. Juist daardoor verandert degelovige steeds meer naar het beeld van Christus.

Een gelovige in de taal van het Nieuwe Testament is dan ook iemanddie diep in zijn hart het verlangen heeft om dat te doen wat God van hemvraagt. Paulus schrijft: ‘En omdat u zijn kinderen bent, heeft God ons deGeest van zijn Zoon gegeven, die “Abba, Vader” roept’ (Gl4:6).

Dezelfde God die zijn Zoon in de wereld zond (vs4), zond de Geestvan zijn Zoon in onze harten. De uitdrukking ‘de Geest van zijn Zoon’klinkt merkwaardige. Als Persoon onderscheiden christenen de heiligeGeest van de Vader en Zoon, maar een scheiding is daarin niet mogelijk.Gods Geest is namelijk zo nauw met de Vader en Zoon verbonden dat Hijsoms de Geest van de Vader (Ef3:14,16), de ‘Geest van Jezus’ (Hd16:7), de‘Geest van Christus’ (Rm8:9; 1Pt1:11) en de ‘Geest van de Heer’ (2Ko3:17)wordt genoemd.

Deze Geest roept in ons hart ‘Abba, Vader!’. Zoals uit het nietwedergeboren zondige hart allerlei boze overleggingen voortkomen(Mt15:18; 13:15; Mc3:5; 6:52; Rm1:21,24; 2:5; Hb3:10,12), komt uit hetwedergeboren hart de uitspraak ‘Abba, Vader’. De uitspraak ‘Abba, Vader’is kenmerkend voor het hart van de zoon. Aan de ene kant beseft hij doorzijn geloof wat God in zijn leven heeft gedaan en aan de andere kantervaart hij dat ook door de kracht van de heilige Geest. De roep ‘Abba,Vader’ wijst op de relatie die de gelovige met God mag kennen. Het is eenroep van een voortdurende houding van genegenheid, afhankelijkheid,

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SDE NIEUWE MENS

41

biddende toewending tot de Vader. Die roep ontspringt door de Geest uitons hart en brengt Christus in het centrum van onze persoonlijkebelangstelling. ‘Abba, Vader’ is daarom een uiting van de gelovige die metzijn levenswandel God wenst te verheerlijken. Zijn leven is georiënteerdop God door de liefde die hij nu voor God heeft.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SERFGENAMEN

43

11 | Erfgenamen

‘En zijn wij kinderen, dan ook erfgenamen: erfgenamen van God enmedeerfgenamen van Christus, als wij inderdaad met Hem lijden, opdatwij ook met Hem verheerlijkt worden’ (Rm8:17).

We zullen het eeuwige heil (Tt3:7), God zelf (Kl3:24; Ps73:25;Op21:3), de heerlijkheid (Rm5:2) en het gehele universum (Hb1:2) erven.Daarbij mogen we ook eraan denken, dat de Heer Jezus elke pijn met onsdeelt.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SDE THEOSIS – VERGODDELIJKING

45

12 | De theosis –vergoddelijking

12.1 InleidingIn zijn brieven schrijft de kerkvader Athanasius van Alexandrië (295-

373) dat Gods Zoon mens werd ‘zodat Hij ons in zich vergoddelijkt’ en datChristus ‘mens werd, zodat wij God worden’.1 Deze gedachten zijn in deOosters-Orthodoxe theologie bekend als de leer van de θέωσις/theōsis,vergoddelijking of deelname aan de Godheid.2 Ze vormen een van demeest moeilijk te begrijpen dogma’s die de Oosters-Orthodoxe kerk kent.Zo denken velen dat Athanasius met zijn uitspraken bedoelde te zeggendat de mens God gelijk wordt. Dat is echter niet het geval. Er vindt geenontologische verandering van de menselijke natuur in de goddelijkenatuur plaats. God blijft transcendent en ongenaakbaar voor zijnschepping.3 De mens wordt niet God, maar krijgt wel essentieel deel aanGods natuur, waarbij het onderscheid tussen Schepper en schepselgehandhaafd blijft.4

Door woorden als ‘theosis’ en ‘vergoddelijking’ ontstond dikwijls hetmisverstand bij westerse christenen dat zij juist wel aan een ontologischetransformatie van de menselijke in de goddelijke natuur dachten. Datzorgde mede ervoor dat de leer van de theosis dikwijls onbekend bleef bijde westerse christenen. De westerse theologie is voornamelijk objectiefingesteld en gericht op het eenmalig-momentale: dat wat Christus in zijnwerk voor ons deed. De oosterse theologie daarentegen is vooral subjectiefingesteld en gericht op het groeimatige: dat wat Christus in zijn werk aan

1 Athanasius, Letter to Adelphius 60; On the Incarnation 54.2 Zie voor een historisch overzicht: Stephen Finlan en Vladimir Kharlamov, Theosis: Deification in Christian

Theology, Princeton Theological Monograph Series (London: Lutterworth, 2010); Vgl. Robert V. Rakestraw,“Becoming Like God: An Evangelical Doctrine of Theosis”, Journal of Evangelical Theological Society 40, nr. 2(1997): 260.

3 Ross Aden, “Justification and Sanctification. A Conversation between Lutheranism and Orthodoxy”, St. Vladimir’sTheological Quarterly 38, nr. 1 (1994): 96–98; John Meyendorff en Robert Tobias, red., Salvation in Christ: ALutheran-Orthodox Dialogue (Minneapolis: Augsburg, 1992).

4 Rakestraw, “Becoming Like God”, 266; Charles Hodge, Systematic Theology (Peabody: Hendrickson, 1999), III:21;Roger E. Olson, “Deification in Contemporary Theology”, Theology Today 64, nr. 2 (2007): 187; Jürgen Moltmann,Der Geist des Lebens: Eine ganzheitliche Pneumatologie, Systematischen Beiträge zur Theologie 4 (München:Kaiser, 1991), 191; Clark H. Pinnock, Flame of Love: A Theology of the Holy Spirit (Downers Grove: InterVarsity,1999), 150–151; John Calvin, Calvin’s Bible Commentaries (Albany: Forgotten Books, 2007), 2Pt1:4; HendrikBerkhof, Christelijk Geloof: Een inleiding tot de geloofsleer, 7de ed. (Nijkerk: Callenbach, 1993), 559.

46

ons doet.5 Bij de christenen in het oosten staat deze leer daarentegencentraal in de christelijke theologie.6 Het einddoel van de theosis is dan deuiteindelijke verheffing van Gods beeld en gelijkenis in de mens; wat zichten volste voltooit in de toekomende eeuw, na de opstanding van dedoden.7

12.2 Een omschrijving

12.2.1 Maximus ConfessorDe Griekse theoloog Maximus Confessor (580-662) geldt als degene

die de meest heldere definitie van de leer van de theosis geeft:8

‘De heiligen worden wat zij uit eigen kracht niet kunnenbereiken, want hun wezen bevat niet het vermogen om dat tebereiken wat henzelf overtreft. Er is niets bij de vergoddelijkingdat het natuurlijke werk [van de mens] is, want de natuur kanGod niet begrijpen. Enkel Gods genade bezit in zichzelf demogelijkheid om de vergoddelijking aan het schepsel teschenken, op een wijze die analoog daaraan is. Dan schijnt de[menselijke] natuur met een bovennatuurlijk licht verhevenboven haar eigen grenzen door een boven-overvloedigeheerlijkheid.’

De theosis is het werk van Gods genade waardoor de menselijkenatuur uiteindelijk wordt getransformeerd en verheven tot het waremenszijn dat God van oorsprong in gedachte had.9 Hij laat ook zijn diepstezijn verandert worden in Gods natuur door doordrenkt te worden vanGod.10 Dat gebeurt zonder dat de gelovige zijn menselijke natuurverloochend of verliest. Zoals gezegd wordt hij ten volste mens, zoals Goddat vanaf het begin van de schepping in gedachte had.

5 Willem J. Ouweneel, Het heil van God: Ontwerp van een soteriologie, Evangelisch-Dogmatische Reeks 6(Heerenveen: Medema, 2010), 346–347.

6 Daniel B. Clendenin, Eastern Orthodox Christianity: A Western Perspective (Grand Rapids: Baker, 1994), 120.7 Vladimir Lossky, The Mystical Theology of the Eastern Church (Crestwood: St Vladimir’s Seminary, 1976), 196;

Gerard Austin, “Theosis and Eschatology”, Liturgical Ministry 19 (2010): 3.8 Maximus Confessor, Aan Thalassius 22.9 Kenneth Leech, Experiencing God: Theology as Spirituality (San Francisco: Harper, 1985), 258; Vladimir Lossky,

The Vision of God, The Library of Orthodox Theology 2 (Bedfordshire: Faith, 1963), 129–137; Aden, “Justificationand Sanctification. A Conversation between Lutheranism and Orthodoxy”, 98–99.

10 Finlan en Kharlamov, Theosis, 1–3.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SEEN OMSCHRIJVING

47

Het is van belang hierbij te beseffen dat de Oosterse theologie hetverval en verlies van de mens als beeld en gelijkenis van God niet kent,zoals de Westerse theologie dat leert. De Oosterse Orthodoxie blijftoptimistisch over de mens na de zondeval. De zondeval was eenhistorische ramp, waardoor de mens verlossing nodig heeft. Maar dezezondeval tast niet de staat van de mens als beelddrager en gelijkenis vanGod aan. Volgens de Oosterse-Orthodoxie God brengt de gelovige dan ookniet terug in de staat van Gn1:26. De gelovige verloor die staat immersnooit. Er is in de leer van de theosis zodoende geen sprake van herstel,maar van een verheffing van de menselijke natuur naar dat beeld dat Godvan eeuwigheid al voor de mens in petto had.11 God wilde in de weg vande verlossing meer dan enkel het herstel van de mens bewerken.

12.2.2 Gods energieën en Gods essentieElke mogelijke vereenzelviging van deze gedachte met het

pantheïsme wordt verworpen in het spreken van de Oosterse-Orthodoxieover de theosis.12 De christen deelt uiteindelijk niet in Gods essentie. Hijwordt veelmeer deelgenoot van de energieën die ontspringen vanuit dieessentie.13 De Byzantijnse theoloog Gregorius Palamas (1296-1359)verduidelijkt dit met de volgende analogie:14 ‘De zonnestralen schenkenons leven en groei. Ze laten ons “deelhebben” aan de zon, maar doen datzonder dat we gelijk worden aan de zon.’

Het onderscheid dat de Oosterse-Orthodoxie maakt tussen Godsessentie of wezen en Gods energieën is belangrijk. God is hierin meer danenkel zijn essentie. Hij bestaat zowel in zijn essentie als in zijn energieëndie buiten zijn essentie zijn. Deze energieën zijn uitstralingen van Godsverborgen en ondoorgrondelijke essentie.15 In zoverre worden ze doorGregorius Palamas vergeleken met de zonnestralen die uitstralingen zijnvan de onaanschouwbare felle zon. Via deze energieën openbaart Godzichzelf aan de mens, zoals de zonnestralen ons informatie verschaffenover de zon.16 De leer van de theosis wijst hierbij erop dat de gelovige deelkrijgen aan Gods essentie via Gods energieën.

11 Gerrit C. Berkouwer, De wederkomst van Christus, vol. 1, Dogmatische Studiën (Kampen: Kok, 1961), II:267.12 Timothy Ware, The Orthodox Church (Baltimore: Penguin, 1993), 232; Michael Dodd, “Divinization”, in The New

Dictionary of Catholic Spirituality, bewerkt door Michael Downey (Collegeville: Liturgical, 1993), 285; Olson,“Deification in Contemporary Theology”, 191.

13 Gerald L. Bray, “Deification”, in New Dictionary of Theology, bewerkt door Sinclair B. Ferguson en David F.Wright (Downers Grove: InterVarsity, 1988), 189.

14 Gregorius Palamas, The Triads III.1.20.15 Lossky, The Mystical Theology of the Eastern Church, 73–74.16 Ibid., 86.

48

Johannes Zizioulas daagt dit traditionele onderscheid tussen Godsenergieën en Gods essentie uit en ziet de vergoddelijking niet in termenvan goddelijke energieën, maar als de participatie van de gelovige in dehypostases (zijnsniveau’s) van Christus.17 Door de eenheid met Christus isde christen ‘vergoddelijkt’:18 ‘De vereniging met Christus ontstaat niet doorde verbinding met de goddelijke energieën, maar door een zoon van Godte worden, doordat iemands hypostasis getransformeerd wordt vanuit eenrelatie die identiek is aan die tussen de Zoon [en de Vader]’. Dit is eenaantrekkelijke gedachten voor westerse christenen die niet vertrouwt zijnmet het oosterse onderscheid tussen essentie en energieën. Toch doet hette kort aan de leer van de theosis zoals die in de Oosterse-Orthodoxiegedurende eeuwen werd ontwikkeld.19

12.3 Theologische onderbouwing

12.3.1 Christus’ incarnatieIn de Oosterse Orthodoxie is de theosis vooral verbonden met de

incarnatie van Christus. Dit uiteindelijke plan dat God met de mensvoorheeft, openbaart zich het meest duidelijk in de incarnatie vanChristus. Net als in Christus vindt er in de christen uiteindelijk eenonderlinge doordrenking (perichorese) van de goddelijke natuur met demenselijke natuur plaats, zonder dat beiden in elkaar opgaan. Dekerkvader Irenaeus van Lyon (±130-202) is een van de eerste theologen dieChristus’ incarnatie verbindt met de intimiteit tussen God en de mens:20

‘De Zoon van God werd de Mensenzoon met als doel dat de mens zoonvan God wordt.’ Hierdoor vertegenwoordigd de christen God op aardezoals Adam en Eva dat moesten doen. Dat betekent uiteraard niet dat deOosterse Orthodoxie het verzoeningswerk van Christus minimaliseert.21

De logica hierachter ligt er veelmeer in dat God de Vader in de eersteplaats mensen schept naar zijn beeld en gelijkenis en dat God de Zoonmens wordt zodat de mens opnieuw gelijkvormig wordt aan het beeld ende gelijkenis van God.22

17 Aristotle Papanikolaou, “Divine Energies or Divine Personhood: Vladimir Lossky and John Zizioulas on Conceivingthe Transcendent and Immanent God”, Modern Theology 19, nr. 3 (2003): 358.

18 Ibid., 369.19 Olson, “Deification in Contemporary Theology”, 199.20 Ireneüs van Lyon, Adversus Haereses: Tegen de ketterijen, z.d., III.10.2; III.19.1.21 Zie Athanasius, On the Incarnation 8-9.22 Rakestraw, “Becoming Like God”, 263.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U STHEOLOGISCHE ONDERBOUWING

49

Dit beeld van de gelovige zal uiteindelijk overeenkomen met hetbeeld van de incarneerde Mensenzoon: Jezus Christus. Door het werk vande heilige Geest in de gelovige, ontvangt de christen de mogelijkheidChristus na te volgen en te volste te vertegenwoordigen:23 ‘Daarom buig ikmijn knieën voor de Vader, die de Vader is van elke gemeenschap in dehemelsferen en op aarde. Moge Hij vanuit zijn rijke luister jullie innerlijkewezen kracht en sterkte schenken door zijn Geest, zodat door jullie geloofChristus kan gaan wonen in jullie hart, en jullie geworteld en gegrondvestblijven in de liefde. Dan zullen jullie met alle heiligen de lengte en debreedte, de hoogte en de diepte kunnen begrijpen, ja de liefde van Christuskennen die alle kennis te boven gaat, opdat jullie zullen volstromen metGods volkomenheid’ (Ef3:14-19).

12.3.2 SchriftplaatsenDe twee belangrijkste verzen die de basis vormen voor deze leer van

de theosis zijn: ‘En God zei: Laten wij mensen maken naar ons beeld, naaronze gelijkenis’ (Gn1:26a), en ‘Daardoor heeft Hij ons de grootste enkostbare beloften geschonken, opdat jullie daardoor deel zou krijgen aande goddelijke natuur, nadat jullie het verderf, dat er door de begeerte in dewereld is, ontvlucht zijn’ (2Pt1:4).

Een andere belangrijkere tekst voor het verstaan van de theosis is2Ko3:18: ‘Wij allen nu, die met onbedekt gezicht de heerlijkheid van deHeer als in een spiegel aanschouwen, worden van gedaante veranderd naarhetzelfde beeld, van heerlijkheid tot heerlijkheid, zoals dit door de Geestvan de Heer bewerkt wordt’. De christen die deze transformatie magervaren ontdekt dat zijn daden meer gaan lijken op Gods daden en zijndenken meer gaat lijken op Gods denken. De gelovige spreekt ‘metwoorden die de heilige Geest ons leert’ (1Ko2:13) en ‘heeft de gedachtevan Christus’ (vs16). Zo accepteerden de Tessalonikers het getuigenis vanPaulus en zijn medewerkers ‘als Gods Woord’ (1Ts2:13) en acht ook Petrushet voor mogelijk dat gelovigen de ‘woorden Gods’ spreken (1Pt4:11).

Daarnaast staan er nog vele andere verzen met het onderwerp van detheosis in verband (Jh17:11,21-23; 1Ko15:49; Gl2:20; Ef3:16-19; 4:13-15;Ko1:15-18; 1Jh4:16). Een tekst die ook wel eens wordt genoemd, maar nietvan toepassing is op de leer van de theosis is Ps82:6: ‘Ik zei: Jullie zijngoden, jullie zijn allen zonen van de Allerhoogste’. Reden hiervoor is dat

23 R. Kevin Seasoltz, God’s Gift Giving: In Christ and through the Spirit (New York: Continuum, 2007), 114.

50

de psalmist zijn uitspraak vervolgt met ‘toch zullen jullie sterven als eenmens, zoals iedere andere vorst zullen jullie vallen’ (vs7).

12.4 Protestantse verschillenMaarten Luther kende een groot interesse in de leer van de

vergoddelijking en gebruikte de term Vergottung meerdere keren in zijnwerken.24 Ook Johannes Calvijn spreekt bij het herstel van de mens naarhet beeld en de gelijkenis van God over een ‘participatie in God’ die deheilige Geest in de gelovige bewerkt.25 In zijn relatie met Christus geldtvoor de christen dat God ‘dag na dag, meer en meer groeit tot een lichaammet ons, totdat Hij volledig een wordt met ons.’26 Dat het hierbij niet enkelom een eenwording met Christus, maar ook om een eenwording met deDrie-ene God gaat, blijkt iets later uit hetgeen Johannes Calvijn schrijft.27

Toch moeten we eraan vasthouden dat de protestantse leer van deheiliging, toewijding, vervulling, eenheid met Christus en relatie met Godveraf blijft van de Oosters-Orthodoxe leer van de theosis.28 De protestantseleer kent in haar spreken van al deze dingen immers geen reëledoordrenking van de goddelijke met de menselijk natuur in de gelovige.29

Wat nog het meest nabij de Oosterse-Orthodoxe leer van de theosis komtis het concept van de imitatie van Christus.30 Maar ook deze gaat nietverder dan de extern-morele imitatie van God in het leven van de gelovigeen kent geen spreken, zoals de leer van de theosis dat kent, over eeninterne gelijkvormigheid aan God.31 Clark Pinnock kan zich voor eengroot deel vinden in de leer van de theosis, maar stelt duidelijk dat hethierbij niet gaat om een ontologische eenheid tussen God en de mens,maar om een persoonlijke eenwording.32

12.4.1 Gevaar van pantheïstische gedachtenHet blijft moeilijk om in het spreken over de theosis het verschil te

benadrukken tussen de Schepper en zijn schepselen. Dat misverstand kan

24 Bruce D. Marshall, “Justification as Declaration and Deification”, International Journal of Systematic Theology 4,nr. 1 (2002): 3–28.

25 Johannes Calvijn, Institutie, vertaald door Cornelis A. de Niet (Houten: Hertog, 2009), I.2.1; I.13.14,26.26 Ibid., III.2.24.27 Ibid., III.11.5.28 J. Todd Billings, “United to God through Christ: Assessing Calvin on the Question of Deification”, Harvard

Theological Review 98, nr. 3 (2005): 328–329, 334; Finlan en Kharlamov, Theosis, 146–167.29 Rakestraw, “Becoming Like God”, 263; Olson, “Deification in Contemporary Theology”, 193.30 Rakestraw, “Becoming Like God”, 263; Bray, “Deification”, 189.31 John Meyendorff, Byzantine Theology: Historical Trends and Doctrinal Themes (New York: Fordham University,

1983), 164.32 Pinnock, Flame of Love, 154.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SPROTESTANTSE VERSCHILLEN

51

al snel opkomen bij een uitspraak als die van Thomas van Aquino (1225-1274), als hij vanuit de gedachte van de theosis schrijft:33

‘Omdat het de wil van Gods enige Zoon was dat man en vrouwdeelgenoten waren van zijn goddelijkheid, nam Hij demenselijke natuur en werd Hij mens, zodat wij goddelijkwerden.’

Maar Gerrit Berkouwer heeft anderzijds ook volkomen gelijk als hijschrijft:34

‘duidelijk is, dat de legitieme reactie tegen de vergoddelijkingvan de mens en tegen elke bedreiging der creatuurlijkheidnummer mag leiden tot een miskenning van het geschenk derheerlijkheid, dat essentieel is voor de eschatologische belofte.’

Robert Rakestraw erkent het belang ervan om de leer van de theosisdieper te doordenken. Om bovenstaande misverstanden te voorkomenstelt Hij echter voor om niet te spreken van ‘vergoddelijking’ (Eng.deification) maar van ‘verchristussen’ (Eng. Christification).Ondersteuning hiervoor vormt dan Hb3:14a: ‘wij hebben deel aan Christusgekregen’. Deze woordkeuze zorgt ervoor dat de leer van de theosis nietverworpen wordt als pantheïstisch gedachtegoed. Paulus noemt degelovigen ‘volmaakt geworden in Hem’ (Ko2:10) en roept hen op ‘omiedereen tot volmaaktheid in Christus te brengen’ (1:28). Zij dienen op tegroeien ‘tot een volwassen man, tot de maat van de grootte van de volheidvan Christus’ (Ef4:13).

12.4.2 Plaats van de sacramentenEen gevaar in de Oosterse Orthodoxie is de sterke nadruk op de

sacramenten die de theosis zouden bewerken. Zo verklaarde het concilievan Bazel (1439) over de eucharistie:35 ‘Het resultaat van dit sacrament datontstaat in de ziel van hem die het waardig ontvangt, is de vereniging vanhem of haar met Christus. Door genade is de persoon ingelijfd in Christusen verenigd met zijn leden. De consequentie hiervan is dat elk resultaat

33 Thomas van Aquino, Opusculum 57 in festo corporis Christi, lect. 1-4.34 Berkouwer, Wederkomst, 1:II:268.35 Howard Tanner, Decrees of the Ecumenical Councils: Nicaea to the Lateran and Trent to Vatican 2 (Washington:

Sheed & Ward and Georgetown University, 1990), I:547.

52

dat het materieel voedsel veroorzaak voor het lichamelijke leven – kracht,groei, herstel en vreugde – dit sacrament voor het geestelijke levenveroorzaakt.’ De gelovigen dachten op die wijze dat het avondmaal ertoebijdroeg een te worden met God. Ook de Rooms-Katholieke theoloogThomas van Aquino (1225-1274) ging sterk in die richting:36 ‘Het wareeffect van de eucharistie is de transformatie van de mens in God.’ OokHans Urs van Balthasar verbindt de leer van de theosis met die van desacramenten. Voor hem is het onmogelijk het mysterie van zowel desacramenten als van de theosis te verklaren. Het is evenmin mogelijk detranssubstantiatie, die volgens de Rooms-Katholieke kerk plaatsvindt bijde eucharistie, te verklaren als dat het mogelijk is bij de leer van de theosisde ‘transsubstantiatie’ van Christus’ vlees en bloed in de christenen teverklaren.37

36 Thomas van Aquino, Commentary on the Sentences IV.12.2.1.37 Hans Urs von Balthasar, The Glory of the Lord: A Theological Aesthetics (San Francisco: Ignatius, 1983), 575.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SINVLOEDEN OP ONS ZELFBEELD

53

13 | Invloeden op onszelfbeeld

Elke persoon stelt zich wel eens de vraag ‘wie ben ik?’, ‘waar ga iknaartoe?’ en ‘met wie verbind ik me?’ Vooral jongeren in de puberteitstellen zich zulke vragen om zichzelf te kunnen plaatsen.1 Het zijnvragen die ons helpen om ons eigen zelfbeeld te kunnen schetsen. Maardikwijls gebeurt het dat mensen een laag zelfbeeld hebben en zichzelfmoeilijk kunnen accepteren. Alfred Adler stelt dat elk mens zulke tijdenvan negatieve gevoelens kent.2 Was ik maar zoals die ander, dan had ikmijn studie afgemaakt; een betere functie; publieke moed; muzikalebegaafdheid; een sportief lichaam; een leuke vriendin; loonsverhoging; demoed om ‘nee’ te zeggen; moed om voor mezelf op te komen.

Over het onderwerp een negatief zelfbeeld gaat deze tekst. We willenbewust stilstaan bij de oorzaken, gevolgen en oplossingen van het negatiefzelfbeeld. Het beeld dat we van ons zichzelf scheppen wordt beïnvloeddoor drie belangrijke gebieden:3 Het persoonlijke uiterlijk, de innerlijkewaarden en de sociale omgeving.

13.1 Het persoonlijke zelfbeeldWie zich de vraag ‘wie ben ik?’ stelt, kijkt meermaals in de spiegel om

deze vraag te kunnen beantwoorden. Maar de spiegel is in de ogen vanvelen ongenadig. Je kunt je erdoor bevestigd voelen, maar ook afgewezen.We zien onszelf zoals we onszelf niet zouden willen zien. Als we in despiegel kijken, letten we op onszelf in de hoop dat we het, door demaatschappij, ideale lichaam mogen ontdekken. Want in onzehedendaagse cultuur is er slechts één perfect beeld dat we hebben van eenschoonheidslichaam.

In onze tijd heerst een grote lichaamscultus. Er wordt vooral waardegehecht aan het kapsel, de huidskleur, het gewicht en de kleding. Ben ikwel vrouwelijk of mannelijk genoeg? Ben ik sexy, knap en heb ik een groteuitstraling – een charisma? Hoe kan ik God met dit lichaam verheerlijken

1 D.C. Briggs, You Child’s Self-Esteem: The Key to Life (Garden City:Double Day, 1970), 154.2 G.R. Collins, Christian Counseling (Nashville:Nelson, 2007), 425.3 M.E. Wagner, The Sensation of Being Somebody (Grand Rapids:Zondervan, 1975), 31.

54

(1Ko6:20)? De wijze waarop we met deze vragen omgaan beïnvloedenonze zelfwaardering en ons zelfbeeld.

13.2 De innerlijke zelfwaardenBij de innerlijke waarden kunnen we denken aan de praktische

mogelijkheden, talenten en intelligentie die iemand heeft. Als dezeinnerlijke waarden positief op waarde worden geschat, geeft ons dat hetgevoel dat we goed en waardevol zijn.

13.3 De sociale omgevingDe omgeving waarin iemand opgroeit bepaald sterk de identiteit. Het

bepaalt wie je bent en bij wie je hoort. Bijna iedereen heeft het verlangenom ergens bij te horen en geaccepteerd te zijn. We vergelijken onszelf metde anderen. Jammer genoeg maken jongeren hierin dikwijls de meestenegatieve ervaringen mee.

Maar ook seksuele, fysieke, psychische of andere mishandelingen inde kindertijd leiden sterk tot een later negatief zelfbeeld.4 We hoevenmaar te denken aan sarcastische opmerkingen en andere beledigingentegenover het kind dat voor een groep wordt geplaatst.5 Zulke dadenkunnen de zelfwaardering van iemand voor altijd beschadigen of zelfsroven.

4 K.B. Morrow en G.T. Sorell, ‘Facors Affecting Self-Esteem, Depression, and Negative Behaviors in Sexually AbusedFemale Adolescents,’ Journal of Marriage and the Family 51 (1989): 683.

5 M.B. Marklein, ‘Sarcasm, Humiliation wound Kids’ Esteem,’ USA Today 18 (dec. 1990): 10.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SALGEMENE OORZAKEN VAN EEN NEGATIEF ZELFBEELD

55

14 | Algemene oorzaken vaneen negatief zelfbeeld

Een negatief zelfbeeld geeft ons negatieve gevoelens en gedachtenover onszelf. Het doet ons geloven dat we onbekwaam, onwaardig enminderwaardiger dan anderen zijn.1 Elk mens heeft echter behoefte aaneen evenwichtig positief zicht van zichzelf.2

14.1 Beledigingen en invloeden door derdenEen negatief zelfbeeld gaat dikwijls gepaard met depressies.3 Wie in

een omgeving opgroeit waarin telkens beledigingen worden geuit, heefthet later zeer moeilijk om zijn plaats binnen de maatschappij te vinden.Onjuiste gedachten die leiden tot onjuiste conclusies zijn dan vaak devruchten die iemand plukt. Hoe vaak heeft de pastorale hulpverlener nietde volgende woorden van mensen met een laag zelfbeeld vernomen: ‘Mijnmoeder (of vader) vertelde me telkens dat ik niet goed was, en dat ging ikgeloven. Nu is het moeilijk te veranderen.’

De maatschappij waarin we leven maken het ons bepaald nietgemakkelijk hierin. Er wordt van ons verwacht dat we zelfverzekerd enperfect zijn op allerlei vlakken. Mensen met een laag zelfbeeld denkenvandaar snel: Ik moet voldoen aan de eisen en verwachtingen van anderepersonen om geaccepteerd en geliefd te worden. Ik dien dat te doen watanderen vinden dat ik moet doen: ‘Iedereen moet mij aardig vinden.’

14.2 Situaties waarin men faaltDegene die worstelt met een negatief zelfbeeld denkt soms ook

bijvoorbeeld dat als iemand aan een bepaalde eis voldoet hij of zijwaardevol is. Als ik geen succes heb als bijvoorbeeld atleet, gastgever,zakenman, partner of ouder toont dat ik dat ik ontoereikend ben voor dezeschepping. Ik moet winnen. Verlies is geen optie. Telkens als ik faal in hetbehalen van mijn doelen, voel ik me in een dwang en schaam ik me als

1 G.R. Collins, Christian Counseling (Nashville:Nelson, 2007), 426.2 T.D. Cooper, Sin, Pride and Self-Acceptance (Downers Grove:InterVarsity, 2003), 10.3 J.F. Robertson en R.L. Simons, ‘Family Factors, Self-Esteem, and Adolescent Depression,’ Journal of Marriage and

the Family 51 (1989): 134.

56

mislukkeling. Elke ervaring die ik doe, duwt mij in de richting van eenlaag zelfbeeld.

Wie faalt is tot niets meer bruikbaar op deze wereld, wordt moedeloosen hecht geen waarde meer aan het leven.4 Zinnen als: ‘Net als altijd zal ikook nu weer pech hebben’ en ‘Ach, gebed heeft toch geen nut, want ikheb maar weinig verhoringen gekregen’, kunnen dodelijk zijn voor onszelfbeeld. Gary Collins schrijft bij het onderwerp negatief zelfbeeld:5

‘Als ik deze gedachten neerschrijf, denk ik terug aan diverseoud-studenten en voorgangers die worstelden. Sommigen vanhen hebben hun bediening ontmoedigd verlaten.’

Als een mens zich niet meer bruikbaar voelt, verwaarloost hij vaakzijn innerlijk en uiterlijk en regeert onzekerheid en pessimisme. Depersoon wordt dan een gevangene van zijn eigen vijandige gedachten enomgeving en probeert iemand anders te zijn dan hij of zij werkelijk is. Hetmasker wordt opgezet en de waarde wordt gezocht op andereonvruchtbare plaatsen. Op deze wijze zijn veel jongeren begonnen met hetzoeken van een vervulling in de seks, drugs en/of alcohol. Je doeteenvoudig alles om geaccepteerd te worden door de ander en wordt doorde ander geleefd.

4 R.S. McGee, The Search for Significance (Dallas:Word, 1987), 35.5 G.R. Collins, Christian Counseling (Nashville:Nelson, 2007), 431.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U STHEOLOGISCHE OORZAKEN VAN EEN NEGATIEF ZELFBEELD

57

15 | Theologische oorzakenvan een negatief zelfbeeld

15.1 Een onevenwichtige persoonsbeschrijvingOok onder christenen wordt er soms te negatief over de mens

gesproken: ‘We zijn slechts stinkende wormen bergafwaarts richting hel’(vgl. Rm12:3). Of, zoals Jay Adams schrijft:1 ‘Je moet je “zelf” behandelenals een misdadiger en je “zelf” elke dag doden’.

Maar wie enkel dit aspect van de mens vanuit de Bijbel benadrukt,geeft een onjuist beeld van de werkelijkheid. Er is geen oog voor het beeldGods dat de mens met zich meedraagt. We zijn waardevolle personen indeze schepping, omdat we geschapen zijn naar het beeld van God.Ondanks dat we zondaren zijn, zijn we verlost door Christus. De heiligeGeest heeft daardoor ervoor gekozen om in ons te wonen en ons te leiden.God wil door ons kleine mensen grote dingen doen voor deze wereld.Daarvoor hebben we een belangrijke plaats ontvangen binnen degemeente als lichaam van Christus.2 En tegelijk beschermt de Heer onsmeermaals in ons leven door zijn bewakende engelen.

15.2 Jezelf liefhebbenIn de Bijbel wordt er meerdere keren op gewezen dat we anderen

dienen lief te hebben zoals we onszelf liefhebben (Lv19:18; Mk12:31;Rm13:9) In principe betekent dit dat het normaal is om een eigen waardete hebben. Het liefhebben van jezelf is vandaar van groot belang.Verwaarlozing ervan kan leiden tot een valse nederigheid, terwijl een tegrote nadruk erop leidt tot hoogmoed. In de Bijbel wordt de gelovigeopgeroepen om een gezond evenwicht tussen deze beiden te bewaren.

15.3 Onjuiste definitie van nederigheidEen andere theologische onjuistheid is dat christenen dikwijls denken

dat het hebben van een negatief zelfbeeld gelijk geplaatst kan worden aan‘nederigheid’. In de de algemene woordenboeken draagt dit begrip de

1 J.E. Adams, The Biblical View of Self-Esteem, Self-Love, and Self Image (Eugene:Harvest House, 1986), 79, 106.2 D. Carlson, Counseling and Self-Esteem (Waco:Word, 1988), 12.

58

definitie van onwaardigheid of een laag beeld van jezelf hebben. Maardeze definities zijn onjuist. Nederigheid betekent niet een laag beeld vanjezelf hebben, maar het juiste beeld van jezelf te accepteren. Het betekenteerlijk over jezelf tegenover anderen en God te zijn.

Juist doordat meerdere keren nederigheid onjuist werd omschreven,hebben christenen betoogd dat een toegewijde gelovige niet egocentrisch,zelfwaarderend of zelfzeker kan zijn.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SEEN POSITIEVE UITWEG

59

16 | Een positieve uitweg

Psychologen stellen dat het zelfbeeld niet wordt aangeboren.1

Ondanks dat we dit niet exact empirisch kunnen controleren en we onsmoeten baseren op ervaringen, kunnen we gerust stellen dat mensen vooreen groot deel hun zelfbeeld in eigen handen hebben. Een positiefzelfbeeld kan worden verworven. Dat is positief, omdat het ons in staatstelt om een negatief zelfbeeld te veranderen in een positief zelfbeeld. Hetnadeel hierin is dat de sleutel tot een positief zelfbeeld voor het grootstedeel in onze eigen handen ligt. We moeten net als een kuiken op eigenkracht door de schil van het ei breken.2 Als we dat niet doen wordt hetmoeilijk voor het kuiken om te kunnen overleven. De kans is zeer grootdat het sterft.

Ondanks dat een negatief zelfbeeld niet binnen enkele minutenontstaat en in enkele minuten wordt opgelost, is het mogelijk om uit despiraal van het negatieve zelfbeeld te ontsnappen en voor zichzelf eenpositief zelfbeeld te ontwikkelen. Het is vandaar belangrijk om stil te staanbij enkele facetten die ons hierbij kunnen helpen.

16.1 Aandacht voor positieve ervaringenKijk naar de sterktes die je hebt en let minder op je zwakheden. Vaak

zijn mensen met een negatief zelfbeeld zo sterk op hun zwakten gerichtdat ze niet meer herkennen welke waardevolle eigenschappen ze voor Goden andere mensen bezitten. De Bijbel roept de gelovigen vandaar op:

‘Ten slotte, broeders en zusters, schenk aandacht aan alles watwaar is, alles wat edel is, alles wat rechtvaardig is, alles watzuiver is, alles wat lieflijk is, alles wat eervol is, kortom, aan alleswat deugdzaam is en lof verdient’ (Fp4:8).

Probeer ervaringen te relativeren en ze niet over je te laten heersen.Positieve ervaringen versterken ons zelfbeeld, terwijl negatieve ervaringenons zelfbeeld verzwakken. Wie vandaar enkel kijkt naar de negatieveervaringen zal zich uiteindelijk vastbijten in zijn negatief zelfbeeld en

1 http://www.bethesda.be/fileadmin/Artikels/2009_zelfvertrouwen.pdf2 http://www.bethesda.be/fileadmin/Artikels/2009_zelfvertrouwen.pdf

60

maakt het zich moeilijk voor de toekomst. Let vandaar ook op je positieveervaringen. Zij geven je vaak te kennen waarin je goed bent. Wie vroegersteeds als laatste gekozen werd bij het sporten en daardoor een laagzelfbeeld kreeg, ontdekt plotseling dat hij ontzettend gemakkelijk kanleren en de hoogste cijfers behaalt op de universiteit. Door dezeintellectuele schat, worden de minder goede kwaliteiten overschaduwd enkunnen er realistische doelen worden gesteld.

16.2 Aandacht voor realistische gedachtesOns denken heeft een gigantische invloed op ons leven. Mensen met

een negatief zelfbeeld moeten vandaar leren positief en realistisch overzichzelf te denken. Wie kiest voor een nieuwe manier van denken,ontdekt de kracht die erin verborgen zit (vgl. 2Ko10:5). Het is van belangom hierbij het woord ‘realistisch’ te accentueren. Mensen neigen vaak totextremen en denken bijvoorbeeld:

(1) Elke persoon dient mij tof te vinden.(2) Fouten mogen niet meer door mij worden gemaakt.(3) Ik dien door anderen bevestigd te worden.(4) Kansen worden mij telkens aangereikt.(5) Bescheidenheid wordt altijd beloond door anderen.

Wat opvalt in deze uitspraken is dat ze niet realistisch zijn. Doordat zeniet realistisch zijn helpen ze ons niet tot een positief zelfbeeld, maarversterken ze uiteindelijk juist het negatieve beeld dat we van onszelfhebben. Realistische uitspraken die ons kunnen helpen zijn:

(1) Er zijn dikwijls meerdere mogelijkheden in het leven.(2) Elke dag is een nieuwe dag met nieuwe kansen.(3) Elke persoon is uniek en gaat zijn eigen levensweg.(4) Elke persoon is belangrijk voor God en benijdenswaardig.

Denk vandaar positief en realistisch en verschaf jezelf op die wijze eenhoopvolle voorstelling!

16.3 Bemoedigingen onder gelovigenGoede vrienden, kennissen en familieleden kunnen in het gericht

blijven op het positieve een grote stimulans zijn. Kies vandaar zorgvuldigen bewust je vrienden. Mijd degenen die constant negatief zijn en omarmdegenen die je bemoedigen, stimuleren en motiveren. Het geaccepteerd

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SBEMOEDIGINGEN ONDER GELOVIGEN

61

worden in een groep is een van de meest stimulerende middelen om eennegatief zelfbeeld om te vormen tot een positief zelfbeeld. Er zou op dezeaarde geen ander orgaan mogen zijn dat dit beter kan dan Godswereldwijde Gemeente. Gelovigen doen er zodoende goed aan om elkaarte bemoedigen in de dingen die ze voor elkaar en voor God betekenen.Uiteindelijk is het van groot belang dat elk mens erkend wie hij in Godsogen is. Het is belangrijk om zich als christen te realiseren wat Christusvoor de mens heeft gedaan en welke waarde we in Gods ogen hebben.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SPRAKTISCHE HULP AANBIEDEN

63

17 | Praktische hulpaanbieden

17.1 LuisterenWie te maken krijgt met mensen die een negatief zelfbeeld hebben

doet er goed aan om vooral aan het begin veel naar de ander te luisteren.Luister naar de omstandigheden die er bij de ander tot het negatiefzelfbeeld hebben bijgedragen. Het zou goed mogelijk kunnen zijn dat deander voor het eerst ervaart dat iemand naar hem of haar aandachtigluistert. Wijs de ander niet meteen terecht maar luister naar de woordenen de lichaamstaal. Laat de woorden uitgesproken worden hoe er wordtgekeken naar zichzelf en de anderen in de onmiddellijke omgeving. Stelvragen, zoals:1 Hoe zou je jezelf beschrijven? Denk je dat je waardevolbent? Spreek je vaak negatief over jezelf? Geloof je dat anderen je tofvinden? Houd je van jezelf? Bij welke gelegenheid voel je je het best? Bijwelke voel je je het minst goed?

17.2 BemoedigenProbeer de ander te bemoedigen door hem te tonen welke zaken hij

bijzonder goed kan en hoe waardevol dat voor anderen is. Let er wel opdat niet onze daden, maar hoe we zijn de ander waardevol maakt. Voor deontwikkeling van een positief zelfbeeld is bemoediging van groot belang.

17.3 Bestudeer Gods visie op de mensNaji Abi-Hashem stelt vandaar voor om diepgaand te mediteren over

het mensbeeld dat Gods Woord ons geeft.2 Zulke teksten kunnen vanbuiten worden geleerd door de persoon. Ze helpen ons te herinneren aanhet waarachtige mensbeeld, zoals God het beschrijft. We denken aanBijbelverzen zoals: ‘Ik loof U voor het ontzaglijke wonder van mijnbestaan, wonderbaarlijk is wat U gemaakt hebt. Ik weet het, tot in hetdiepst van mijn ziel’ (Ps139:14), ‘Ik gebied je dus: wees vastberaden en

1 J. McDowell en B. Hostetler, Handbuch Jugend-Seelsorg (Bielefeld:CLV, 1998), 101.2 N. Abi-Hashem, ‘Self-Esteem,’ Baker Encyclopedia of Psychology & Counseling, red. D.G. Benner en P.C. Hill

(Grand Rapids:Baker Books, 1999), 1086.

64

standvastig, laat je door niets weerhouden of ontmoedigen, want waar jeook gaat, Jahweh, je God, staat je bij’ (Jz1:9), ‘Wat is dan de sterveling datU aan hem denkt, het mensenkind dat U naar hem omziet? U hebt hembijna een god gemaakt, hem gekroond met glans en glorie’ (Ps8:5-6), ‘Laatons uw genade zien, Heer, onze God. Bevestig het werk van onze handen,het werk van onze handen, bevestig dat’ (90:17), ‘Erken het: Jahweh isGod, Hij heeft ons gemaakt, Hem behoren wij toe, zijn volk zijn wij, dekudde die Hij weidt’ (100:3), ‘Toen ik U aanriep, hebt U geantwoord, mijbemoedigd en gesterkt’ (138:3), ‘Weet je het niet? Heb je het niet gehoord?Een eeuwige God is Jahweh, Schepper van de einden der aarde. Hij wordtniet moe, Hij raakt niet uitgeput, zijn wijsheid is niet te doorgronden. Hijgeeft de vermoeide kracht, de machteloze geeft Hij macht in overvloed.Jonge strijders worden moe en raken uitgeput, zelfs sterke heldenstruikelen, maar wie hoopt op Jahweh krijgt nieuwe kracht: hij slaat zijnvleugels uit als een adelaar, hij loopt, maar wordt niet moe, hij rent, maarraakt niet uitgeput’ (Js40:28-31), ‘Jahweh, je God, zal in je midden zijn, Hijis de held die je bevrijdt. Hij zal vol blijdschap zijn, verheugd over jou, inzijn liefde zal Hij zwijgen, in zijn vreugde zal Hij over je jubelen’ (Sf3:17)en ‘Ik dank Christus Jezus, onze Heer, dat Hij mij kracht gegeven heeft enhet mij heeft toevertrouwd Hem te dienen’ (1Tm1:12).

Hieraan voeg ik ten slotte dan nog de wijsheid toe dat het van grootbelang is ook de context van deze teksten te (her)kennen, aangezien dat debetekenis van de tekst nog beter tevoorschijn laat komen.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SLITERATUURLIJST

65

18 | Literatuurlijst

Adam, Karl. The Spirit of Catholicism. New York: Macmillan, 1955.Aden, Ross. “Justification and Sanctification. A Conversation between Lutheranism and

Orthodoxy”. St. Vladimir’s Theological Quarterly 38, nr. 1 (1994): 87–109.Anderson, Neil T. Victory over the Darkness. Ventura: Gospel Light, 2000.Augustinus, Aurelius. Preken, z.d.Austin, Gerard. “Theosis and Eschatology”. Liturgical Ministry 19 (2010): 1–8.Barrett, Charles Kingsley. A Commentary on the Epistle to the Romans. Harper’s New

Testament Commentaries. Peabody: Harper & Row, 1991.Barth, Karl. Church Dogmatics. 4 vols. Edinburgh: T&T Clark, 1958.Berkhof, Hendrik. Christelijk geloof: Een inleiding tot de geloofsleer. 7de dr. Nijkerk:

Callenbach, 1993.Berkouwer, Gerrit C. De wederkomst van Christus. Vol. 1. 2 vols. Dogmatische

Studiën. Kampen: Kok, 1961.Best, Ernest. 1 Peter. New Century Bible Commentary. Grand Rapids: Eerdmans, 1982.Billings, J. Todd. “United to God through Christ: Assessing Calvin on the Question of

Deification”. Harvard Theological Review 98, nr. 3 (2005): 315–334.Black, Matthew. Romans. New Century Bible Commentary. Grand Rapids: Eerdmans,

1981.Bray, Gerald L. “Deification”. In New Dictionary of Theology, onder redactie van

Sinclair B. Ferguson en David F. Wright. Downers Grove: InterVarsity, 1988.Brunner, Emil. Vom Werk des Heiligen Geist. Tübingen: Mohr, 1935.Calvijn, Johannes. Institutie. Vertaald door Cornelis A. de Niet. 2 vols. Houten: Hertog,

2009.Calvin, John. Calvin’s Bible Commentaries. Albany: Forgotten Books, 2007.Clendenin, Daniel B. Eastern Orthodox Christianity: A Western Perspective. Grand

Rapids: Baker, 1994.de Rover, Arie. Leven na de Genadeklap. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn Motief,

2012.Deissmann, Adolf. Die Neutestamentliche Formel in Christo Jesu. Whitefish:

Kessinger, 2010.———. Paul: A Study in Social and Religious History. New York: Doran, 1926.Demarest, Bruce. The Cross and Salvation: The Doctrine of Salvation. Foundations of

Evangelical Theology 1. Wheaton: Crossway, 2006.Dodd, Charles H. The Epistle of Paul to the Romans. Moffatt New Testament

Commentary 6. London: Hodder and Stoughton, 1932.Dodd, Michael. “Divinization”. In The New Dictionary of Catholic Spirituality, onder

redactie van Michael Downey. Collegeville: Liturgical, 1993.Erickson, Millard J. Christian Theology. 2de dr. Grand Rapids: Baker Academic, 1998.Finlan, Stephen, en Vladimir Kharlamov. Theosis: Deification in Christian Theology.

Princeton Theological Monograph Series. London: Lutterworth, 2010.

66

Fitzmyer, Joseph A. Romans: A New Translation with Introduction and Commentary.Anchor Bible 33. New York: Doubleday, 1993.

Gaventa, Beverly R. “Is Galatians Just A ‘Guy Thing’?: A Theological Reflection”.Interpretation 54, nr. 3 (2000): 267–278. doi:10.1177/002096430005400304.

Gill, John. The New John Gill’s Exposition of the Entire Bible. London: Woodward,1763.

Greijdanus, Seakle. Epheze, Philippenzen. Korte Verklaring. Kampen: Kok, 1949.Guthrie, Donald. New Testament Theology. Downers Grove: InterVarsity, 1981.Harris, Murray J. “Prepositions and Theology in the Greek New Testament”. In New

International Dictionary of New Testament Theology, 3:1192–1193. GrandRapids: Zondervan, 1981.

Hermas (broer van Pius I). Ποιμήν του Ερμά: Herder van Hermas. Rome, 100AD.Hodge, Charles. Systematic Theology. Peabody: Hendrickson, 1872.Ignatius van Antiochië. “Epistle to the Magnesians”. In The Apostolic Fathers with

Justin Martyr and Irenæus, vertaald door Alexander Roberts en JamesDonaldson, 1:59–65. Ante-Nicene Fathers. Buffalo: Christian LiteratureCompany, 1885.

———. “Epistle to the Philadelphians”. In The Apostolic Fathers with Justin Martyrand Irenæus, vertaald door Alexander Roberts en James Donaldson, 1:79–85.Ante-Nicene Fathers. Buffalo: Christian Literature Company, 1885.

———. “Epistle to the Smyrnaeans”. In The Apostolic Fathers with Justin Martyr andIrenæus, vertaald door Alexander Roberts en James Donaldson, 1:86–92.Ante-Nicene Fathers. Buffalo: Christian Literature Company, 1885.

Irenaeus van Lyon. Adversus Haereses. Vertaald door Norbert Brox. 5 vols. FontesChristiani 8. Freiburg: Herder, 2001.

Käsemann, Ernst. An die Römer. 3de dr. Handbuch zum Neuen Testament. Tübingen:Mohr Siebeck, 1974.

Kelly, John N.D. The Epistles of Peter and of Jude. Black’s New TestamentCommentary 17. Grand Rapids: Baker, 1993.

Leech, Kenneth. Experiencing God: Theology as Spirituality. San Francisco: Harper,1985.

Lewis, Clive S. The Four Loves. New York: Hartcourt, 1960.Lossky, Vladimir. The Mystical Theology of the Eastern Church. Crestwood: St

Vladimir’s Seminary, 1976.———. The Vision of God. The Library of Orthodox Theology 2. Bedfordshire: Faith,

1963.MacDonald, William. Kommentar zum Neuen Testament. Bielefeld: CLV, 1997.Marshall, Bruce D. “Justification as Declaration and Deification”. International Journal

of Systematic Theology 4, nr. 1 (2002): 3–28.Martin, Ralph P. 2 Corinthians. 2de dr. Word Biblical Commentary 40. Dallas: Word

Books, 2014.Marxsen, Willi. Der Exeget als Theologe: Vortagg e zum Neuen Testament. 2de dr.

Gütersloh: Mohn, 1968.Mascall, Eric L. Christian Theology and Natural Science: Some Questions in Their

Relations. New York: Longmans, 1956.

I D E N T I T E I T I N C H R I S T U SLITERATUURLIJST

67

Medema, Henk P. De Nieuwe Mens: Bijbelstudies bij de Brief van Paulus aan deEfeziërs. Vaassen: Medema, 1991.

———. Der Brief an die Römer. Bielefeld: CLV, 1992.———. Het leven is geopenbaard: Bijbelstudies bij de Eerste brief van Johannes.

Vaassen: Medema, 1993.Meister, Eckhart. Eckhart Preacher-Teacher. Onder redactie van Bernard McGinn.

Classics of Western Spirituality. New York: Paulist, 1986.Meyendorff, John. Byzantine Theology: Historical Trends and Doctrinal Themes. New

York: Fordham University, 1983.Meyendorff, John, en Robert Tobias, red. Salvation in Christ: A Lutheran-Orthodox

Dialogue. Minneapolis: Augsburg, 1992.Moltmann, Jürgen. Der Geist des Lebens: Eine ganzheitliche Pneumatologie.

Systematischen Beiträge zur Theologie 4. München: Kaiser, 1991.Neugebauer, Fritz. In Christus. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1961.Olson, Roger E. “Deification in Contemporary Theology”. Theology Today 64, nr. 2

(2007): 186–200.Ouweneel, Willem J. Het heil van God: Ontwerp van een soteriologie. Evangelisch-

Dogmatische Reeks 6. Heerenveen: Medema, 2010.Papanikolaou, Aristotle. “Divine Energies or Divine Personhood: Vladimir Lossky and

John Zizioulas on Conceiving the Transcendent and Immanent God”.Modern Theology 19, nr. 3 (2003): 357–385.

Parsons, Michael. “In Christ’ in Paul”. Vox Evangelica 18 (1988): 25–28.Pinnock, Clark H. Flame of Love: A Theology of the Holy Spirit. Downers Grove:

InterVarsity, 1999.Polaski, Sandra H. A Feminist Introduction to Paul. St. Louis: Chalice, 2005.Polycarpus. Letter to the Philippians, z.d.Rakestraw, Robert V. “Becoming Like God: An Evangelical Doctrine of Theosis”.

Journal of Evangelical Theological Society 40, nr. 2 (1997): 257–269.Ridderbos, Herman. Aan de Romeinen. Commentaar Nieuwe Testament. Kampen:

Kok, 1959.Sanday, William, en Arthur C. Headlam. A critical and exegetical commentary on the

epistle to the Romans. International Critical Commentary. New York:Scribner, 1899.

Saucy, Robert L. “‘Sinners’ Who Are Forgiven, Or" Saints" Who Sin?” Bibliotheca Sacra152 (1995): 400–412.

Schmithals, Walter. Der Römerbrief als historisches Problem. Studien zum NeuenTestament 9. Gütersloh: Mohn, 1975.

Schweitzer, Albert. The Mysticism of Paul the Apostle. London: Black, 1930.Seasoltz, R. Kevin. God’s Gift Giving: In Christ and through the Spirit. New York:

Continuum, 2007.Smedes, Lewis B. Union with Christ: A Biblical View of the New Life in Jesus Christ.

Grand Rapids: Eerdmans, 1983.Spurgeon, Charles H. “Eyes Right”. In The Metropolitan Tabernacle Pulpit. Passadena:

Pilgrim, 1974.Strong, Augustus H. Systematic Theology. Westwood: Revell, 1907.

68

Tanner, Howard. Decrees of the Ecumenical Councils: Nicaea to the Lateran and Trentto Vatican 2. Washington: Sheed & Ward and Georgetown University, 1990.

Tauler, Johannes. Sermons. Vertaald door Maria Shrady. Classics of WesternSpirituality. New York: Paulist, 1985.

Teilhard de Chardin, Pierre. The Phenomenon of Man. New York: Harper, 2008.von Balthasar, Hans Urs. The Glory of the Lord: A Theological Aesthetics. San

Francisco: Ignatius, 1983.Waltke, Bruce. Gods wil ontdekken. Vaassen: Medema, 2003.Ware, Timothy. The Orthodox Church. Baltimore: Penguin, 1993.Wedderburn, Alexander J.M. “Some Observations On Paul’s Use of the Phrases’ in

Christ and’With Christ”. Journal for the Study of the New Testament 8, nr. 25(1985): 83–97.

Wiersbe, Warren W. The Wiersbe Bible Commentary. The Complete New Testament.Eastbourne: David C Cook, 2007.

Wilhelm, Anthony J. Christ among Us: A Modern Presentation of the Catholic Faithfor Adults. San Francisco: Harper, 1990.