IMPROVISEREN:Hoewerktdatprecies?

EenonderzoekaandehandvanA/r/tographynaarwaardevolle,creatievemuzikaleervaringen

MWP3OnderzoekenInnovatie-SaskiaPlaat–MasteronderzoekMasterkunsteducatie–564045843–HanzeHogeschool&NHLHogeschool-maart2018

2

Ik ben zangeres, schrijf en maak muziek, speel viool, piano,ukelele,mondharmonicaenproduceerelektronischemuziek.Inverschillende formaties treed ik op, mocht door Egypte enZweden touren en heb met mijn band STOKOWSKI een EPuitgebracht.

DaarnaastwerkikalsdocentvoordeopleidingCommunication&MultimediaDesign(CMD)vanNHLHogeschoolinLeeuwarden.CMD Leeuwarden is een creatief-technische opleiding waarstudentenwordenopgeleidtotmultimediaspecialistbinneneenvraag-enpraktijkgestuurdeleeromgeving.Hierbenikwerkzaambinnen de minor Art ’n Sound, een Engelstalige minor waarstudenten specifiek bezig zijn met de combinatie van muziek,geluidenvormgevingindebreedstezinvanhetwoord.

DitiseenonderzoekaandehandvanA/r/tographywaarbijhetmaken van kunst gebruikt wordt om nieuwe kennis enervaringentegenererenvanuitderolvanARTIST,RESEARCHERen TEACHER. In dit onderzoeksverslag neem ik je mee opontdekkingsreisindewereldvanimproviserenenmijnzoektochtnaar waardevolle, creatieve muzikale ervaringen. Er lijkt eensoortvanmysterierondomimprovisatietehangenomdathettemaken heeft met creativiteit. Een ongrijpbaar en haastonzichtbaarfenomeenwaarjemoeilijkeenvingeropkanleggenwant…watgebeurternoueigenlijkprecies? Figuur:CopyrightSunsetvibes2014

3

INHOUDSOPGAVE1.INTRODUCTIE..............................................................................................41.1.Onderwijsvisiebinnendenieuwehogeschool...................................41.2.Aanleiding...........................................................................................................51.3.Doelvanhetonderzoek................................................................................7

2.METHODOLOGIE.........................................................................................82.1.Methode...............................................................................................................9

3.THEORETISCHKADER...........................................................................113.1Hetmysterierondomimprovisatie........................................................113.2.Fundamenteleelementenvanmuziek.................................................123.3Creativiteitenmuziek..................................................................................143.4.DeveranderendeperceptietegenoverimprovisatieindeWestersecultuur....................................................................................................15

4.PRAKTIJK:Lerenimproviseren.........................................................194.1.Fases,levelsenstappenplannen.............................................................194.2Instantcomposingzondernoten..............................................................214.3Creatieveluisteroefening............................................................................224.4Vrijeimprovisatie...........................................................................................224.5FreePlay.............................................................................................................234.6Musician3.0.HKU...........................................................................................24

5.Improviserenbinnenmijnartistiekepraktijk.............................265.1Individueleimprovisatieoefeningen.....................................................265.2.Improviserenbinneneenidioom...........................................................265.3.Opzoeknaarflow..........................................................................................275.4.Vrijeimprovisatie..........................................................................................295.5.Hetpodiumop!...............................................................................................30

6.Improviserenbinnendelespraktijk................................................336.1.Opzettenvandesessies..............................................................................336.2.Uitvoeringvandesessies...........................................................................34Improvisatiesessie1........................................................................................34Improvisatiesessie2.........................................................................................37Improvisatiesessie3.........................................................................................39Improvisatiesessie4.........................................................................................41

7.BEVINDINGEN...........................................................................................437.1.ARTIST................................................................................................................437.1.1.Dejuistementaliteit..............................................................................437.1.2.Techniqueandfreedomfromtechnique......................................447.1.3.Egoingerukt:Gevenenontvangen!................................................457.2.TEACHER...........................................................................................................467.2.1Eenveiligesfeer.......................................................................................467.2.2.Hetvindenvansamenhang................................................................477.2.3.Gemeenschappelijketaal.....................................................................497.2.4.Zwemmenmaarnietlatenverdrinken.........................................497.3.RESEARCHER..................................................................................................517.3.1.Dezoektochtnaarwaardevolle,creatievemuzikaleervaringen.................................................................................................................517.3.2.A/r/tographyalsonderzoeksmethode.........................................53

8.TOEKOMSTBLIK.......................................................................................55

9.NAWOORD.................................................................................................57

10.REFERENTIELIJST.................................................................................58

BIJLAGEN........................................................................................................62Bijlage1:Indexaudioenvideofragmenten................................................62Bijlage2:Hetvindenvanbestandeningoogle-drive.............................67

4

1.INTRODUCTIE

Dit onderzoek is ontstaan vanuit de drive om waardevolle,creatieveenmuzikaleervaringentecreëren,zowelbinnenmijnartistiekepraktijkalszangeresenmijnwerkpraktijkalsdocent.Vanuit mijn artistieke praktijk in de kunst, cultuur enmuziekwereld ben ik het onderwijs ingerold. Inmiddels ben ikbijna drie jaar werkzaam voor de opleiding Communication &Multimedia Design (CMD) van de NHL Hogeschool inLeeuwarden.CMDLeeuwardenbiedteencompetentiegerichteenvraag-enpraktijkgestuurdeleeromgeving.DezewerkwijzegeeftstudentendekansomhuneigenCMD-profìelteontwikkelennaarhun persoonlijke belangstelling en talenten. De praktijksturingkomt tot stand door het werken aan concrete (authentieke)opdrachtenuithetbedrijfsleven.Indezogenaamdecommunitiesofpractice(CoP)werkenstudentenmetelkaarenmetdocentensamen aan uiteenlopende projecten. Omdat de projecten enleervragen elk curriculum verschillen, wordt er niet uitgegaanvan een vast curriculum, maar van een organisch spel tussenvraagenaanbod.Studentenwordenbeoordeeldaandehandvaneen competentiegericht toetsbeleid met toetsvormen alsintegraleassessments,portfolioenpeer-assessments.Op deze manier probeert CMD een brug te slaan tussen hetonderwijsendewerkpraktijkomeenoptimaleleeromgevingtecreëren waar de student zich kan ontwikkelen totmultimediaspecialist.

BinnenCMDbenikwerkzaamvoordeminorArt ’nSound,eenEngelstalige minor waar de nadruk wordt gelegd op decombinatievanmuziek,geluidenvormgevingindebreedstezinvanhetwoord.Zowordteronderanderemuziekgecomponeerd,soundscapes en soundtracks geproduceerd voor (soms eigenontwikkelde)commercials,videoclips,games,documentairesenfilms.Daarnaastiserookruimtevoormeerabstractevormgevingzoalsbijvoorbeeldinstallatieswaarsoundbinnenhetdesigneengroterolspeelt.Erwordtsamengewerktmetopdrachtgeversalsuithetculturelevelddievanuiteenartistiekoogpuntinzettenopinnovatieenduurzaamheidenactuelesociaalmaatschappelijkethema’s.AlsdocentbinnenhetonderwijssysteemvanCMDhebikverschillende rollen; mentor, tutor, inhoudsdeskundige,instructor,consultantenassessor.Mijnrolisnietsturend,ikziemijzelfdaaromeerderalseencoachdieondersteunt,meedenkt,motiveert, stimuleert, mogelijkheden en obstakels signaleert,hieropdoorvraagtenfeedbackgeeft.

1.1.OnderwijsvisiebinnendenieuwehogeschoolVanaf januari 2018 zijn de hogescholen NHL en Stenden inLeeuwarden gefuseerd tot een multi-campus hogeschool metverschillendevestigingen inbinnenenbuitenland.Dewaardendie de nieuwe identiteit van de hogeschool wil uitdragen zijnverbindend, ondernemend en vindingrijkheid. Design BasedEducation vormt de basis van het nieuwe onderwijsconcept.

5

Design Thinking is hierbij de inspiratiebron voor de manierwaarop leren enwerken vormkrijgt in de nieuwehogeschool.CMDkentalveelervaringmetdezemethodediezichkenmerktdooraspectenalsomgevings-enmensgerichtheid,engagement,iteratieve cyclusmet daarbinnen ruimte voor experimenteren,creativiteit,outoftheboxdenkenenprototyping(Rauth,2010inGeitz&Sinia,2017).DemethodiekvanDesignBasedEducationpast in een sociaal-constructivistische visie op leren waar hetonderwijsleerprocesvandestudentcentraalwordtgesteld.Hetlerenvanervaringendoor tedoen, teverkennenenhetmakenvan fouten wordt als belangrijk onderdeel van de leercyclusgezien. (Geitz&Sinia,2017)Filosoofenpedagoog JohnDeweyschreefdatervaringsgerichtleren,learningbydoing,essentieelisvoorhetonderwijs,endatdocentenstudentendemogelijkheidmoetenbiedenomdoorervaringenreflectie inhetmoment teleren.(Berding,2011)

1.2.Aanleiding

Hetconstruerenvankennisviainteractieenhetbevorderenvancreativiteit door divergent denken zijn twee belangrijkeaspiratieszowelbinnenCMDalshetnieuweonderwijsconcept.Creativiteit zouvolgensVoogtenParejaRoblin (in Jong,2017)onmisbaarzijnomgoedtekunnenfunctionereninde21eeeuw.Hetcreatiefdenkenheefttemakenmethetkunnencombinerenvan bestaande kennis, het reflectief vermogen en hetreorganiserenvaninzichtenomtotnieuweideeënofoplossingente komen of verbindingen te leggen die er eerst niet waren.

Creatieve vermogens zijn nodig om te kunnen innoveren.Christhope (in Jong, 2017) noemt dat creatieve vermogens teontwikkelen zijn met doorzettingsvermogen en scholing. Voorhetopleidenvanmeercreatievemensenzouhetstimulerenenbegeleiden van creatieve processen dus een grote rol moetenspelen zowel binnen CMD als binnen de gehele nieuwehogeschool.

Kunsteducatie kan bijdragen aan het creëren van eenstimulerendeen inspirerende leeromgeving.Kunstdoetvragenoproepen,veroorzaaktinteractie,geeftaanleidingtotanalyserenen reflecteren wat het onderzoekend vermogen en hetopenstellen voor subjectiviteit bevordert. Het kan ontroeren,verbinden,hetspreekttotdeverbeeldingenprikkeltjefantasie.Daarbij isheteenmanieromuitdrukkingtekunnengevenaangedachten,dromen, ideeënenervaringen.Kunst roept emotiesop,zetjeaanhetdenkenofkanprovoceren.Creërenvanuitjehartgeeft ruimte voor zelfontplooiing en het ontwikkelen van hetzelfbewustzijn.Kunstvormtjepersoonlijkheidenjeverhoudingmetdewereldom jeheenen isopdezemaniereenuitingvanemancipatie.

Dezeovertuigingeninnerlijkedrivehierbovenbeschreven,isdebasisgeweestvoorhetkunsteducatiefproduct(KEP)datikinheteerste jaar van de master kunsteducatie heb ontwikkeld: eencreatievemuziekworkshopwaarmee ik ruimtewilde scheppenvoorverkennenenexperimenterenomhetmuzikalebewustzijnen creatief denken te verhogen waardoor studenten hun

6

muzikale identiteit kunnen ontwikkelen of verscherpen.Improvisatie vormde hierbij het fundament van de creatievemuziekworkshops. Het KEP heeft mijn fascinatie ennieuwsgierigheid voor improvisatie versterkt, hier is nog eenwereldinteverkennen.

Mijn passie voor muziek is diepgeworteld. Opgegroeid in eenfamiliemetprofessionelemusici,speeldeikvanafmijnvierdejaarviool en begonmet het volgen van zanglessen op twaalf jarigeleeftijd.Ikhebinverschillendevormengezongen:onbevangenalskind,uitbundigenexcentriek inverschillende(synth)pop, rockenhouseformaties,observerendalszangdocentenreflecterendals onderzoeker naar mijn authentieke stem. Het creëren vanmuziek die uit jezelf komt, is een leidraad geweest door mijnmuzikale carrière heen. Het leren van muziektheorieën,zangmethoden en technieken, het reproduceren en hetconformeren aan wat de bladmuziek voorschrijft geeftopmerkelijke verbeteringen in de kwaliteit van muzikalepresentaties.Maarzijlerennietwatikwilvertellen.

De zoektocht naar het evenwicht tussen spontaniteit endoordachte opbouw, tussen techniek en inspiratie vormt deoorsprongvanditonderzoek.Hoemeerikvastblijfhoudenaantheorieënenmethoden,verwachtingenenveroordelingen,zowelvan mijzelf als anderen, hoe verder weg ik raak van mijnauthentiekestemenhoeminderikkangenietenvanhetzingen.

Uhlig (2006) omschrijft authentiek als niet geïmiteerd, puur,oprecht,origineelenoorspronkelijk.Muziekmakendieuitjezelf

komtvraagteromincontacttezijnmetjezelf,noemhetintuïtie,het essentiële zijnwaaruit spontane enpure creatiesontstaan,maarookomincontacttezijnmetdeanderendewereldomjeheen.Hetvraagtomtoewijdingomdepurewaarheidtevertellen,afkomstig uit de kern waaruit je beslissingen maakt. Muziekafkomstiguitdezekern,methartenziel,geeftzeggingskrachtenbrengthetdaadwerkelijk tot leven.Dit iswatmuziek voormijinteressant,waardevolenbinnendezecontextauthentiekmaakt.Eenmuzikalefrasekannogzoingewikkeldzijn,technischperfectuitgevoerd,maarzonderdezeinhoudelijkeaspectenblijftheteenlege frase. Barry Green (1988, p.182) auteur van het boekInnerlijkmusiceren, steltdatmuziekvraagtomeenmediumeneensfeerdiebevorderlijkisvoorhetaanborenvandeeigenbronvancreativiteitenvoorvrijeexpressie.Improviserenbrengtonsincontactmetmuziekdievanbinnenuitkomt,inplaatsvanuitdegeestvaneencomponist,zoalsindepartituurtotuitingkomtengeeftderuimteomeigenmuzikalegevoelensengedachtenvormtegevenenteuiten.(Frowijn&Tomassen,2007;Green,1988)

Improviserenkanzowelbevrijdendalsontzettendengzijn,hetvraagt je immers om je open te stellen voor deze innerlijkegevoelensengedachtenendittedelenmetanderen.Hierspelendeverwachtingenendevooroordelendieikeerdernoemdeeenbepalende rol. Nachmanovitch (1990 p.10), improvisator enschrijver vanhet boekFree Play: Improvisation in Life andArt,beschrijftditalsvolgt: “Spontaneouscreationscomes fromourdeepest being and is immaculately and orriginally ourselves.Whatwehavetoexpressisalreadywithus,isus,sotheworkof

7

creativity is not amatter ofmaking thematerial come, but ofunblockingtheobstaclestoitsnaturalflow.”

Maarhoewerktditspontaancreërendanpreciesenhoehef jeblokkadesopomindezenatuurlijkeflowtekunnenverblijven?Bovenal lijkt er een soort mysterie rondom improvisatie tehangen omdat het te maken heeft met creativiteit. Eenongrijpbaarenhaastonzichtbaarfenomeenwaarjemoeilijkeenvingeropkanleggenwant…watgebeurternoueigenlijkprecies?Bremmer (2010) merkt op dat het muzikale domein vanimproviseren nog niet diepgeworteld lijkt te zijn binnen hetcurriculum van zowel basisonderwijs, vakopleidingen enmuziekscholen.Veel(muziek)docentenwetennietprecieshoezeimprovisatie inhun lespraktijkkunnen integreren, gewoonwegomdat ze dit nooit geleerd hebben tijdens hun vakopleiding.(Sarath 2002; Azzara 2005, in Bremmer, 2010) Hetexperimentele karakter van improvisatie en het spontaancreëren maakt het daarbij een complexe activiteit om tebeoordelen.

1.3.Doelvanhetonderzoek

Binnen dit onderzoek is het niet het uiteindelijke doel om hetmysterievanimprovisatievolledigteontrafelen.Deessentievanditonderzoekisomtebegrijpenhoeimprovisatiewerktenhoehetwaardevolle, creatievemuzikale ervaringenkangenereren,zowel binnen mijn artistieke praktijk als zangeres en dewerkpraktijkalsdocent.Erzijnveleboekengeschrevenvolmetinstructies en adviezen over hoe te improviseren. Maar het

daadwerkelijk leren en begrijpen van improviseren is eenpraktischezaak,hetgaatovercreërenenlerendoortedoenenteervaren.

ZobeschrijftDerekBailey(1992),eenleidendfiguurindevrijeimprovisatiebeweging rond de jaren zestig, in zijn boekImprovisation; It’s nature and practise in music het volgende:“Appreciating and understanding how improvisation works isachieved through the failures and successes involved inattempting todo it.” (p.8.)Hierbij gaathetniet zozeeromhetuiteindelijke nieuwe werk maar eerder om de weg ernaartoe:“Finishedartworksthatweseeandmaylovedeeplyareinasensetherelicsortracesofajourneythathascomeandgone.Whatwereach through improvisation is the feel of the journey itself.”(Nachmanovitch,1990,p.6)

In dit onderzoeksverslag neem ik je mee in deze ‘feel of thejourney itself.’Hetverslagkanhetzelfervarennietvervangen,maargeeftachtergrondinformatie,beschrijvingenensuggestiester inspiratie om het zélf te gaan doen en te ervaren. Hetonderzoekistelezenvooriedereendiemuziekmaakt,geschooldofongeschoold,enzichophetgebiedvanimprovisatieencreatiefmuziek maken wil verdiepen of zijn muzikale repertoire wiluitbreiden.Daarnaastbiedthetvoor(muziek)docentenmogelijkhandvatten hoe de (muzikale) vaardigheid van improvisatieeigen te maken en dit binnen een lespraktijk te kunnenintegreren.

8

2.METHODOLOGIECastelein (2015)benadrukt inhaaressayoverDeprofessioneleidentiteitvandemuziekdocenthetbelangomstiltestaanbijwieen wat de docent eigenlijk is. Om onze lespraktijk teoptimaliseren moeten we op zoek gaan naar de eigenprofessionele identiteit. “Knowingmyself is as crucial to goodteachingasknowingmystudentsandmysubject.”(Palmer,2007,geciteerdinCastelein,2015p.85).

Eenvandebelangrijksteredenendatikdemasterkunsteducatiebengaandoen isommijzelf teontwikkelenalsdocentenmijnvisie op kunstonderwijs te onderzoeken. Voor mij is dezezoektochteenvoortdurendprocesenstaatdaarbijcentraalinditonderzoeksverslag.Eenanderbelangrijkaspectishetvindenvaneenbalanstussenhetdocentschapendeartistiekepraktijk.Hetdocentschapisveelrijkerwanneerikkanputtenuitervaringenuit de artistieke praktijk en mij hierbinnen blijf ontwikkelen.Cruciaalistevoorkomendathetdocentschapmijteveelvanhetpodiumverdrijft.Doorditonderzoekoverimprovisatieschepikruimte om mijn artistieke signatuur, de eigen professioneleidentiteit,verderuittediepenenmijmeerbewusttewordenvanwatikdoeenwatergebeurtalsikimproviseer.

DemasterKunsteducatieGroningenbiedtmasterstudentendevrijheidomzelfeenonderzoeksmethodetekiezen.Ditgeeftdemogelijkheid om te kiezen voor de specifieke methode vanA/r/tography die naar mijn idee past bij de intentie van dit

onderzoek:hettotbegripkomenvanimprovisatiedoortedoenen te ervaren. A/r/tography is een redelijk nieuwe vorm vaneducatief-artistiek onderzoek waarbij het maken van kunstgebruikt wordt om nieuwe kennis en ervaringen te genererenvanuitderolvanARTIST,RESEARCHERenTEACHER.Dezedrierollen komen bij elkaar in de persoon die het onderzoek doet,waarbijzowelhetdocerenalshetmakenvankunstbeidenwordtgezien als vormvanonderzoek. (Taverne, 2016)A/r/tographygeeftopdezemanierdemogelijkheidomdeartistiekepraktijkenhetdocentschapsterkeraanelkaarteverbindendoorzenaderteonderzoeken, te observeren, te analyseren en te ontwikkelen,waardoor zij elkaar meer weten te inspireren en kunnenversterken.

Taverne (2016) beschrijft A/r/tography in haar onderzoek alseensoortauto-etnografischonderzoek:eenbenaderingwaarbijde geleefde ervaring van een persoon in zijn/haar culturelecontext centraal staat. (p.4) Springgay, Irwin en Wilson, devoornaamsteauteursophetgebiedvanA/r/tography,noemenditdelivinginquiry:hetgenererenvankenniseninzichtenindepraktijk van onderzoek doen vanuit de wezenlijke ervaring.(2005)

Binnen A/r/tography is er geen sprake van een methode metvaste richtlijnen. Alle onderzoeksmethoden kunnen ingezetworden om data te verzamelen zoals interviews, observaties,focusgroepen of casestudies. Wel wordt er gesproken overpracticemet rendering. De renderings vormen eens soort van

9

marekeringspuntenwaarlangshetonderzoekgaatenbijelkaarkomtinhetprocesvanmakenenschrijven.Irwinomschrijftditprocesophaarwebsitealsvolgt:“A/r/tographicalworkareoftenrendered through the methodological concepts of contiguity,living inquiry, openings, metaphor/metonymy, reverberationsandexcesswhichareenactedandpresented/performedwhenarelationalaestheticinquiryconditionisenvisionedasembodiedunderstandings and exchanges between art and text, andbetween and among the broadly conceived identities ofartist/researcher/teacher.”(2017)

De persoonlijke ervaring staat binnen dit onderzoek centraal,hierdoorkrijgthetonderzoekzijnuniekeenpersoonlijkevorm.Jezouditonderzoeksverslagkunnenzienalseengesprekwaarbijikruimteprobeertescheppenvoornieuweopeningen,vragenenconversaties door vrije exploratie, experimenteren en hetondervinden vanuit de eigen ervaring en die van anderen. Depersoonlijke ervaring en het creatieve proces tijdensimprovisatie is voor iedereen anders, wat het een lastig tedetecterenprocesmaakt,waardoorhetgebruikvanmethodenentheorieënnietteverifiërenistotvastehypotheses.Ditonderzoekkleurt zich dan ook door mijn pragmatische enconstructivistische kijk op de werkelijkheid en het doen vanonderzoek.De filosofischeopvattingvanconstructivisme isdatwatwebeschouwenalsdewerkelijkheid,doormiddelvansocialeconstructies, communicatie en dialogen, wordt geconstrueerd.Als onderzoeker probeer ik te ontdekken hoe de geleefdeervaringvanmensenhunvisieendevisievandewerkelijkheid

vormgeven en zie een subjectieve waarheid met meerderemogelijke werkelijkheden. Hierbij ga ik als constructivistischeonderzoeker de connectie tussen mijn eigen rol en hetonderzoeksobject niet uit de weg. (Andriessen, 2010;Mortelmans,2009,p.63-64)

2.1.Methode

Dedatawordtopverschillendemanierenverzameld.Ikhebeenliteratuurstudie gedaan waar een aantal handboeken enverschillende (internationale) bronnen en vakbladen zijnbestudeerd van auteurs die invloedrijke publicaties hebbengedaan over improviseren. Daarnaast heb ik de CVT CompleteVocal Technique (2013) van Cathrine Sadolin, ProfessioneelZingen Voor Iedereen van Ineke van Doorn (2009) en VocalImprovisation (2012) van Bob Stoloff bestudeerd die zichspecifiek richten op vocaal improviseren. Om te lerenimproviseren binnen een specifiek idioom (jazz) volg ik eenonlineVocalImprovisationcoursevanSannavanVlietaandeCVAOnline(ConservatoriumAmsterdam)bestaandeuitvijflessendieelkwordenafgeslotenmeteenimprovisatieopdracht.Daarnaastzijn diverse improvisatieworkshops gevolgd van o.a. Karst deJongophetPrinsClausConservatoriuminGroningenenisereensymposium bijgewoond van de Nederlandse VerenigingZangpedagogen (NVP)dat inhet tekenstondvan improvisatie.Ombewustteervarenwatergebeurttijdenshetimproviserenophet podium, voor een aanschouwend publiek, heb ik zoveelmogelijkliveimprovisatiesessiesbezochtvanbluesenjazzjams

10

tot vrije interdisciplinaire improvisatie jams en hier aan deelgenomen. Tijdens deze sessies, zijn er informele gesprekkengevoerdmetmuzikantenoverhunervaringmetimproviseren.

Parralel aan het bovengenoemde proces heb ik binnen mijnlespraktijk vier improvisatiesessies georganiseerd. Deze zijningevuld aan de hand van didactische methoden enimprovisatietechnieken uit de literatuur. Om mij nader teverdiepen inhetorganiserenvande improvisatiesessiesheb ikdepapervanSeanGregory,QualityandEffectivenessincreativemusicworkhoppractise:Anevaluationoflanguage,meaningandcollaborative process. (2004) geraadpleegd. Hij omschrijft eenaantal vaste elementen van een creatieve muziekworkshopbetreffendedevoorbereiding,hetuitvoerenendeafronding.JohnStevens,pionierophetgebiedvanimprovisatieenhetlesgevenhierin, geeft in zijn boekSearch and Reflect:Amusicworkshophandbook (2007) ook een aantal bruikbare oefeningen enpraktische tips voor het opzetten van improvisatieworkshops.Studentenzijntijdensdeimprovisatiesessiesmedeonderzoekers.Mijn rol is die vanmoderator die het proces begeleidt, vragenstelt en nieuwe ideeën aandraagt. Deze sessies worden allenopgenomen, gearchiveerd en geanalyseerd. Aan de hand vanverschillende improvisatieopdrachten maken studentenwekelijks opnames van hun improvisaties, wat een rijkeverzameling aan audiodata oplevert. Aan het eind van desessiereeks schrijven studenten een reflectie over hunervaringen. Om meer inzicht te krijgen hoe het leren vanimprovisatie binnen een lespraktijk kanworden gegeven, is er

eenobservatiegedaanbijdeopleidingMusician3.0aandeHKUinUtrechtonderleidingvanimprovisatorEsméeOlthuis.Ditisdeenigeopleiding inNederlanddieniet instrument, stijl of genregebondenisenwaarimprovisatiehetuitgangspuntis.Gedurende de gehele onderzoeksperiode houd ik een digitaallogboekbijwaarikveldnota’s,inzichten,observaties,ervaringen,momentenvanreflectieengemaakteopnamesvanimprovisatiesarchiveer.Ditlogboekisterugtevindeningoogle-driveviaeenoptevragenlink.Inbijlage2istelezenhoedejuistebestandenindezeonlineomgevingtevinden.Doordatdepersoonlijkeervaringcentraalstaat,krijgikdoordecombinatie van een literatuurstudie, (participerende)observaties, workshops, sessies met studenten en gesprekkenmet medemuzikanten en collega’s, als onderzoeker voldoendetoegangtothetperspectiefvananderen.Hetonderzoekverkrijgtop deze manier zijn waarde in de confrontatie van depersoonlijke ervaring met de literatuur en de buitenwereld:studenten,muzikanten,werkveldencriticalfriends.

11

3.THEORETISCHKADER

3.1HetmysterierondomimprovisatieImprovisatieblijkteenlastigtedefiniërenbegrip.ZosteltBaileyhetvolgende: “Improvisation isalwayschangingandadjusting,never fixed, too elusive for analyses and precise description.”(1992, p. ix). De moeilijkheid in het geven van eenallesomvattende omschrijving van improvisatie komt volgensBremmer (2010, p. 14) vooral omdat de beschrijvingen vanimprovisatie in de literatuur uiteenlopende muzikale idiomen,muzikale culturele contexten, maar ook verschillende groepenraakt;vanjongtotoudenvanamateurtotprofessionelemusici.Ookwordterweinigonderscheidgemaakttussenhetproductenhetprocesvan improvisatie.Daarbijwordt improvisatievanuitverschillende invalshoeken beschreven; (etno) musicologie,psychologie, filosofie en muziektherapie. The New GroveDictionaryofMusicomschrijftimprovisatiealsvolgt:

“Thecreationofmusicalwork,orthefinal formofamusicalworkasitisbeingperformed.Itmayinvolvethework’simmediatecompositionbyitsperformers,or the elaboration or adjustment of an existingframework, or anything in between.” (Geciteerd inAlperson,1984,p.20)

Vanuit de literatuur kunnen we deze omschrijving wellichtverhelderen.Brophy(2001,p.1)benadrukthetverschil tussenimproviserenencomponeren in “the intent to revise”.Zostaatcompositie toe om tijdens het procesmuzikale beslissingen teherzienenmateriaaluiteentezetten.Improvisatieisdaarentegeneen onvoorbereid en onomkeerbaar proces waar spontanecreatiesgelijktijdigwordenbedachtenuitgevoerdzonderditteherzien.Vervolgenshetideevan“…involvethework’simmediatecomposition by its performers...”.Brophy (2001) stelt dat eenmuzikale improvisatie alleen bestaat binnen de duur van deuitvoering.VolgensNachmanovitch(1990)iseencomponistdiemuzieknotaties op papier schrijft in eerste instantie ook eenimprovisator die werk vanuit improvisaties herziet,herstructureertenverfijnt totdathetpubliekvanhetwerkkangenieten.

De muzikale vaardigheden compositie en improvisatie zijn opdeze manier zowel verschillend als onlosmakelijk met elkaarverbondenwantbeidebetrekken“thecreationofmusicalwork.”De“intenttorevise”slaatvooralopdemaniervanhetuitvoerenvanmuzikaalwerk en beïnvloedt vanzelfsprekend het productmaar ook het proces en de voorbereiding. De uitspraak “…theelaborationoradjustmentofanexistingframework,oranythinginbetween”,versterktdaarbijduidelijkdecomplexiteitrondomimprovisatie.Bailey(1992)brengthierverhelderingindoortweevormenvan improvisatie teonderscheiden, idiomatischennietidiomatisch.Idiomatischimproviseren,demeestgebruiktevorm,

12

gaatvanuiteenbepaaldestijlmeteeneigenmuzikaalidioomenidentiteitmetderegelsdiedaarbijhoren.

Improviserenbinneneenidioomkanopveelmanierenwordengedaan.InekevanDoorn(2009)steltdathetmomentdatjeietsaaneenstukverandertterwijljezingtbinneneenharmonischecontext, je eigenlijk al aan het improviseren bent. Dezeveranderingkanritmischzijn,eenvariatieindemelodieoftekstofeenversieringdoormiddelvanadlibs.Binnendejazzhoorjeookvaakdatmelodieën compleetwordenveranderdendat ervocale improvisaties zonder tekst worden gezongen op eenakkoordenschema,ookwelscattengenoemd.(VanDoorn,2009,p.258-270)EllaFitzgeraldenBettyCarterstaanbekendalseenvandebestescatvocalisten.(luisterfragmentyoutube)Niet-idiomatisch, ook wel beschreven als vrije improvisatie, isniet gebonden aan de stilistische kenmerken van een idioom.Vrije improvisatie kenmerkt zich volgens Niknafs (2013) dooreenoverkoepelendevorm;hetbegintvlotenbereiktzijnpiekinhetmiddenomvervolgensteeindigenmeteenvergelijkbaarstukals in het begin.Daarnaastwordt vrij geïmproviseerdemuziekbepaalddoordemuzikaleidentiteitvandepersoonofpersonendiehetspelenofzingen.Betrokkenmuzikantenzijngelijkwaardigaanelkaartijdenshetgehelespeelproces.Zijwordennietbeperktdoorstilistischegrenzenenzijnvrijomteverkennenbuitendeperiferievandeidiomatischemuziek.Ditgeeftderuimteomtecreërenenteexperimenterenopwelkemanierdanook.

Vrije improvisatiewordt vaak geassocieerdmet experimentelemuziek of avant-garde muziek. Bailey (1992, p. 83) noemtdiversiteit het meest consistente kenmerk van de vrijeimprovisatie: er is geen voorgeschreven idiomatisch geluid.Bijvrijeimprovisatiegaathetnietomakkoordprogressie,harmonie,een vóór gedefinieerde syntax en melodische of thematischekwaliteitenmaaromdewisselwerkingtussengeluidenstilte,hetgevoel en de textuur van het geluid en de manier waaropartiesten reageren op elkaars muzikale stimuli. De interactietussendemusicienhetpubliekspeeltdaaromeengroterol.Demuziek vindt zijn eigen pad door de muzikale en artistiekebeslissingen van elke performer: “The commitment to nocommitment.”(Niknafs,2013,p.2)

3.2.Fundamenteleelementenvanmuziek

Improvisatie iséénvandemeestnatuurlijkeenwijdverspreidevormen van muziek maken, maar tegelijkertijd ook de minsterkende en begrepen vorm. Zo wordt in het algemeenimprovisatievaakgezienalseenad-hocactiviteit,ondoordacht,losbandig,zonderdoel,zonderenigevoorbereidingofmethode.Ookzijnerbeweringendathetesthetischgeziennietvoldoetaande schoonheid vanmuziek: “It imposes onmusic an irrelevantand distracting wash of emotion and it results in a musicalproducttypicallydevoidofbeauty.”(HanslickinAlperson,1984,p. 1) Aan de andere kant noemt Bailey (1992) dat er geenmuzikale activiteit is die meer toewijding, specifieke

13

vaardigheden,voorbereiding,trainingencommitmentvraagtdanimprovisatie en dat het altijd het meest krachtige element isgeweest voor het creëren van nieuwe vormen vanmuziek. Opdezemanierheeftimprovisatieeenessentiëleinvloedgehadopdegehelemuziekgeschiedenis.

Moetmuziekaltijdmooizijn?Wanneerisietsmuziekenwanneerniet?Ditlijkteencomplexeengrotevraagwaarvelemusicologen,filosofen en componisten hun hoofd over hebben gebogen. Dedefinitievanmuziekwordtinhetwoordenboekomschrevenals“geluid, voortgebracht door de menselijke stem of doorinstrumenten omwille van de schoonheid van dat geluid zelf.”(Van Dale, 2017) Componist Varèses (in Honing, 2010, p. 60)omschreefmuziekooitalsgeorganiseerdgeluid.Beidedefinitieszijn zeer breed en niet langer houdbaarwantwe beschouwengeorganiseerdgeluid,alsmenselijkespraakofhetrinkelenvaneenwekkernietzozeeralsmuziek.Stevens(2007)steltdaarbijdat muziek ook kan bestaan uit stilte en dat alle muziek isopgebouwd uit de combinatie van geluid en stilte binnen eenbepaaldetijdsduur.Hetverschilintijdsduurenstiltebepaalthetritmische patroon dat kenmerkend kan zijn voor culturele enmuzikalestijlen.Muziekwetenschapper Henkjan Honing (2010) suggereert datmuziekgeengeluidismaardatwatmuziekis,zitindeintentievanhetluisteren:“Deluisteraarmaaktdemuziek,ofergeluidisofniet.”(p.62)Enomtesnappenwatmuziektotmuziekmaakthebjeklinkendemuzieknodigeneenmuzikaleluisteraar,zostelt

hij.DezemuzikaleluisteraarisvolgensHoningiedereen,jijenik,zonder dat daarbij kennis nodig is van muziektheoretischebegrippen of akkoordenschema’s. In zijn boek Iedereen ismuzikaal veronderstelt hij dat men kennis en inzichten in destructuur en regelmatigheden van melodieën en ritmes, ooksimpelwegopkandoendoor zoveelmogelijk te luisterennaarmuziek.Tijdenshet luisterenmakenwijonbewustgebruikvanonzeimplicietekennisoverdestructuurvanmuziek.Uithetbovenstaandezoujekunnenopmakendatdezeimplicietekennis bij iedereen anders is, iedereen heeft uiteindelijk zijneigenunieke luisterervaringendusookeeneigen interpretatievanwatmuziekis.Muziekisdaarbijietsvanalletijdenenwordtgemaaktbinnenverschillendeculturen.Ditmaakthetlastigomeenvastedefinitievanmuziekteformulerenwantmuziekwordtbinnendezeverschillendetijdenenculturenandersuitgevoerd,beluisterd en ervaren. De definitie van muziek heeftklaarblijkelijk een veranderlijk en subjectief karakter. Decompositievan4’33’’vanJohnCageuit1955,waardepianisthetpodiumbetreedt,deklepvandepianosluiten4minutenen33seconden lang niks doet, is een bekend voorbeeld van deopgerekte definitie vanmuziek, beïnvloed door de tijd van deavant-gardemuziekinde20eeeuw.Decompositiebestondhieruitdetoevalligegeluidenwaardeconcertgangersnaarluisterdentijdensdeze4minutenen33seconden.ComponistentheoreticusArnoldSchönberg(inHoning,2010,p.159) stelde ooit dat atonale muziek als seriële muziek of

14

toevalsmuziek even vertrouwd zou klinken als een bekendpopliedje,alsjeermaarvaakgenoegnaarluistert.Deeenvindthetprachtig,vindthetmuziek,deandervindthetafschuwelijk,“adevoid of beauty”, en verlaat de zaal. Subjectiviteit is denk ikeigenaanhetmakenvanenhetluisterennaarmuziekenhoortbijdekunstvormdiemuziek is.Depersoonlijkeervaringmaarookdecontextwaarbinnengemaaktengeluisterdwordtspeelthierbij een belangrijke rol. Wel kunnen we vaststellen dat demensaleeuwenlangmuziekgebruiktomtecommuniceren,voorhet overbrengen van emoties en het stimuleren van socialeinteracties.AnthonyHopkinsdoetdaarom,naarmijnidee,inTheLarousse Encyclopedia ofMusic (1977) een treffende uitspraakoverwatmuziekis.Hijisgeenmuziekwetenschapper,filosoofofmuzikantmaareenmuzikaleluisteraar.

“Music ismusic, and thoughwemay speakorwritemillionsofwordsaboutit,nothingwillchangethefactthatinthelongrunitmuststandorfallbyitsabilitytomove us, to stimulate us, to entertain, to bore, toperplex,toillumine,todelight,toarousehostilityortoenlargeourcapacityforaspiritualexperience.”(p.11)

3.3.CreativiteitenmuziekIkbenersterkvanovertuigddatiedervanonsinstaatismuziekuitzijninnerlijkteputtenendatditnietenkeltoebehoortaaneenkleinegroepvanberoemdekunstenaarsenmusicidieopererenop een zogenaamd hoger ontwikkeld level. Het activeren, deverwezenlijkingenhetontwikkelenvanhetcreatiefenmuzikaalvermogenkandaarentegenwelsterkbeïnvloedworden.Tafuri(2006)noemtalseenvandebelangrijkstedoelenvaneducatiedeontwikkelingvandemogelijkheidomzichzelfteuitenenomtecommuniceren,ditmetnameinhetartistiekeveld.Improvisatieencompositiewordtsteedsbelangrijkergevondenbinnenhetmuziekonderwijs,omdathetnaasthetvergrotenvanmuzikalekennisenkundeooksterkgerelateerdisaancreativiteitvanwegedefundamenteleactiviteitvande‘creatie’van‘nieuwe’muziek.Creativiteitiseencomplexbegripenissterkafhankelijkvan de context waarbinnen het gebruikt wordt. Websterformuleert (in Deliège & Wiggings; Tafuri, 2006, p. 138) devolgendedefinitievancreativiteitenmuziek:“Theengagementofthemindintheactivestructuredprocessofthinkinginsoundforthe purpose of producing some product that is new for thecreator.”Tafuri,(2006,p.135)onderstreeptdaarbijinnovativiteitenoriginaliteitalseenvandemeestbelangrijkeeigenschappenvaneencreatiefproduct.Dematevancreativiteithangtvolgenshaar af van in hoeverre de improvisaties en gecomponeerdemuziek afstaat van bestaande muziek. Sloboda (in Deliège &Wiggings;Tafuri,2006p.139)noemtimprovisatieeenbijzonder

15

nuttigtoolomdathetdirecttoeganggeefttothetcreatieveprocesen in het bijzonder de vaardigheid van het denken in geluidontwikkelt. Improviseren brengt ons immers in contact metmuziekdievanbinnenuitkomt,inplaatsvanuitdegeestvaneencomponist,zoalsindepartituurtotuitingkomtengeeftderuimteomeigenmuzikalegevoelensengedachtenvormtegevenenteuiten.Deimplicietekennisvandemuzikaleluisteraar,dieHoningeerdernoemde,speelthierbijookeenaanmerkelijkerol.Muzikale creativiteit wordt volgens Tafuri (2006) naastimprovisatie en compositie steeds meer aan aspecten alsuitvoeren, luisteren, schrijven en analyseren gelinkt. Door hetintegreren van deze aspecten binnen een lespraktijk kan erruimtewordengecreëerdvoor studentenomzichopmuzikaalgebied te ontwikkelen en zich tijdens dit proces meerzelfverzekerd,autonoomenzelfsturendtelatenvoelen.

3.4.DeveranderendeperceptietegenoverimprovisatieindeWestersecultuur

Improvisatie is altijd een krachtig element geweest voor hetcreërenvannieuwevormenenstijlenvanmuziekenisopdezemanier essentieel geweest voor demuziekgeschiedenis. Je zoukunnenstellendathetbelangvanimprovisatiedusgrootisvoorde toekomstige muziekgeschiedenis die nog geschreven(geïmproviseerd) moet worden. Toch is de erkenning voorimprovisatiebinnendewestersemuziekgering,wordthetniet

altijd begrepen vanwege zijn complexiteit en is het niet sterkverankerd binnen het muziekonderwijs. Binnen de westersemuziekgeschiedenis is improvisatie steeds meer verdrongendoor compositie en lijkt de perceptie tegenover improvisatievoortdurendteverschuiven.

RobertHarris,wetenschapperenconservatoriumdocentaanhetPrinsClausConservatoriuminGroningen,isvanmeningdatdehuidige klassieke musici wellicht anders moeten wordenopgeleid en datwe terugmoeten naar vroeger toen alle grotecomponisten als Bach, Mozart en Beethoven improviserendemusici waren: “They were more like jazz musicians than theclassicalvirtuososoftoday.”(Harris,2017)Inzijnonderzoek,Hetbrein en improvisatie kwam hij tot de conclusie dat hetverdwijnenvanimprovisatieconsequentiesheeftgehadvoordeklassiekemusicus,hetmuziekonderwijsenzekerookvooronzehersenen. De linkerhersenhelft, de theoretische kennis, isbelangrijkergewordendanderechterhelft,hethersengebieddathetmogelijkmaaktombestaandeofzelfbedachtemelodieënterealiserendoorgebruiktemakenvandeprocedurelekennisvande muzieksyntax. Hierdoor zijn volgens Harris veel klassiekgeschooldemusicivaaknietinstaatomopgehoornátespelen,tetransponeren, te harmoniseren, omdat ze hier binnen hetcurriculumniet ingetraindworden.Zezijnnietgetraindomtedenkeningeluid(!).

InveelandereculturenzoalsIndia,isimprovisatienogsteedsdemeestgangbaremanierommuziektemakenentelerenmaken.

16

BinnendeIndiasecultuurwordtdestemvolgensUhlig(2006)alshetschoonsteenmeestgeschikteinstrumentvoorallemuzikaleinterpretaties gezien. Toch is de kwaliteit van de stem hierbijslechts bijzaak, het draait voornamelijk om de individueleinterpretatievandevirtuozeversieringvanmicrotonenbinneneentoonladder.Uhlig(2006,p,147)noemtdithetgebruikvandenatuurlijke stem. Deze microtonen (kwarttonen), shrutisgenoemd, zijn kleine intervallen en brengen een zeer rijkspectrumaanmogelijkevariatiesennuances.(luisterfragment2)Nakkach (geciteerd in Uhlig, 2006) noemt het gebruik vanmicrotonen kenmerkend voor het verschil in geluid enbenadering van vocale muziek in de Oosterse en Westersecultuur:“Theyinduceakindofspiritualemotionalconsciousnessto the experience of chanting and listening tomusic.” (p. 148)Muziekstudenten leren op intuïtievewijze de taal vanmuziek,doorteluisterennaarimprovisatiesvanhunleraar,waarvanzijeerder esthetisch advies ontvangen dan technisch. Muziek isbinnendezecultuurveelsterkerverankerdinhetspirituelelevenvandemusici,zijzijndebelichamingvandemuziek.

“Abookofmusicaltheoryisindistinguishablefromabookofareligiousinstructionandalthoughthereisalargebodyofliteratureconcerningthemusicthereisan almost complete absence of systematised, purelymusicaltheory.”(Bailey,1992p.1)

Binnen het framework van de raga wordt geïmproviseerdwaarbijvantevorenalleenhetritme,detala,wordtbepaald.Al

drieduizend jaarwordteropdezemaniermuziekgemaaktennogsteedsleverthetnieuwefrissecreatiesop.

DeIndiasetoonladdersenhetnatuurlijkestemgebruikwerdenindevroegereEuropeseculturenookgebruikt.Opdatmomentwaser nog geen notatiesysteem om de expressie van menselijkegevoelenstebepalen.Rond1100kwamhierveranderingindoorde steeds machtiger wordende kerk. Zij voelde angst voor dekracht en impact van muziek waardoor bepaalde oosterse enwestersetoonladdersverbodenwerdenomdatdezedemonischzouden zijn. Kerkzangers werden gelimiteerd in persoonlijkevocale expressie en werden onderwezen in muziektheorie.Buitendekerkhieldendetroubadoursdenatuurlijkevormvanzingen in leven met persoonlijke interpretaties, ornamentatie,micro intervallen, glijdende tonen en geïmproviseerde liedjesoverliefde,lustenavontuur.(Uhlig,2006,p.147-154)

De elfde eeuw is van cruciaal belang geweest voor degeschiedenis van de westerse muziek. De cultuur beleefdedestijdseenoplevingmetdeeerstevertalingenvanGriekseenArabische tekens, het ontstaan van universiteiten en descholastische filosofie en de opkomst van de Romaansearchitectuur. De uitvinding van het notenschrift maakte hetmogelijkommuziekvastteleggen.Waareerdergecomponeerdestukkenmondelingwerdendoorgegevenenbijoverdrachtdeelsveranderden, konden composities nu zonder bijzijn van decomponist exact worden uitgevoerd. De activiteiten vancompositie en uitvoering raakten hierdoor gescheiden, de

17

uitvoerderwerdeenbemiddelaartussencomponistenpubliek.Bijhetcreërenvaneenmuzikaalrepertoirewerdmuzieksteedsmeer onderworpen aan bepaalde principes en regels.Improvisatie was tussen de 16e en 18e eeuw nog steeds eenessentieelkenmerkvandeliterairewestersemuziek,metnameindeBarokmuziek.Cadenseninklassiekemuziekgavenruimteaan solistische improvisaties binnen eenmuziekstuk. (Grout&Palisca,2006,p.94-95)

Uhlig (2006, p. 56) stelt dat de gecultiveerde samenleving denatuurlijkevitalediversiteitvandestemheeftgelimiteerd.Metname de zangtraditie van de Bel Canto, Italiaans voor schonezang, waar wordt gestreefd naar de perfecte techniek, exactenotatie enkwaliteit vande stem,had een grote invloedophetnatuurlijke, geïmproviseerde zingen. De industriële revolutiebegin19eeeuwlegdesteedsmeerdenadrukopspecialisatieenvakbekwaamheid. De opkomst van de formele concerthallenmaakteeeneindaandeconcertimprovisatieswaardoorvolgensGregory (2009) de fysieke en psychologische afstand tussenperformerenluisteraaralleenmaargroterwerd.Hijomschrijftdezeverschuivingalsdecultvandemaestro:

“What had been a largely improvisational, multiskilledandmultipurposeactivityshiftedtoonebasedsolelyonanotionofliteracyandintellectualendeavor,relyingnotonsoundsbutonnotatedcompositions.”(p.13)

Improvisatiemaaktzijnterugkeerinjazz,destijdsvoornamelijkgespeeld door Afro-Amerikanen. Jazz is een versmelting vanverschillende stilistische stijlen geëvolueerd in Amerika rond1900. (Coker, 1990, p. 3) De invloed van zwartemuziek heeftvolgensGregory(2009,p.23)eenimmenseimpactgehadopdewestersemuziek.Naastnieuwestijlenalsgospel,blues,jazz,doo-wop, motown, soul, funk en hip-hop, was met name debenadering vanmuziekmaken enperformen compleet anders.Demuziekkenmerktezichdoordeoverdrevenemotionelepulse,hetuitdrukkenvanemoties, spontaniteit,hetvertellenvaneenverhaal en demuzikale stemwaren hierbij cruciaal. Jazz heeftzichgedurendedetijdsteedsmeerontwikkeldvanvolksmuzieknaar kunstmuziek. Hierbij is de focus op improvisatie altijdgebleven maar heeft het zich ook doen conformeren aan detraditionelebenaderingvanWesterseconservatoria,gerichtoptechnischecontrolevaneeninstrumentendevaardigheidinhetreproducerenvangenoteerdecomposities.

Bailey (1992) uit zich kritisch over de huidige ontwikkelingenbinnen de jazz. Van een agressieve, onafhankelijke, krachtige“searchingmusic”(p.53) is jazzvolgenshemveranderd in ‘eenbehaaglijkeherinneringaandegoedeoudetijd.’Veeljazzmuziekdie nu wordt gespeeld is afgeleid van de speelstijlen van eenaantalgrotejazzmuzikantenalsMilesDavisenJohnColtrane.Deinachtnemingvanauthenticiteitvandemuziekendeintrinsiekeverkennendenatuurvanimprovisatieisuitbalans:“Theenemeyismereimitationwithoutimbibingtheinspirationwhichmakestheartalivingthing.”(StrinavasangeciteerddoorBailey,1992,p.

18

52)Eengevolg isdaterweinigruimte isvoorhetontwikkelenvan een eigen stijl, wanneer het imiteren van muziek binnenidiomatisch improviseren tedominantwordt.Hetconformerenaaneenidioomengeaccepteerdemuzikalemodellen,‘teklinkenals’,doetdaarbijdezoektochtnaarauthenticiteitafnemen.

Buitende formelemuziekinstellingen inde late jaren50’begin60’ ontstond er in de Verenigde Staten en Europa, alstegenbewegingvandeBebopenHardBop,denon-idiomatischevrije improvisatiebeweging door muzikale pioniers als DerekBailey,CorneliusCardew,EddiePrévost,GavinBryarsenTonyOxley. (Niknafs, 1992) Hickey (2009) merkt daarbij op dat ergeenspecifiekeconnectieistevindentussendetechniekenvanvrije improvisatie en de methode van jazz en non-jazzimprovisatiebinnenmuziekinstellingen.

Degenresvanpopmuziek,country,hiphopenrapmuziekbiedenwellicht meer ruimte voor de persoonlijke interpretatie enimprovisatie.Hierisnietdekwaliteitvandemuziekofdestemhetbelangrijkste,maareerderdevertolkervandemuziekenhetverhaaldatdiegenetevertellenheeft.

19

4.PRAKTIJK:Lerenimproviseren

De literatuur geeft verschillende benaderingen hoe devaardigheid van improvisatie kan worden geleerd en hoedocenten dit binnen een lespraktijk kunnen integreren.Hieronder worden een aantal verschillende perspectievenbeschrevendieikhebbestudeerdenhebgebruiktvoorhetlerenimproviseren, zowel binnen mijn eigen artistieke praktijk alslespraktijk.OokwordtdeobservatiebeschrevendieisgedaanbijdeopleidingMusician3.0aandeHKUinUtrechtonderleidingvanimprovisator Esmée Olthuis. Dit is de enige opleiding inNederlanddienietinstrument,stijlofgenregebondenisenwaarimprovisatiehetuitgangspuntis.

4.1.Fases,levelsenstappenplannen

ChristopherAzzara,professorenhoofdvanMusicEducationandAffiliateFacultyof JazzStudiesandContemporaryMediaaandeEastmanSchoolofMusicAzzara,benadruktinhetartikelAnauralapproachtoimprovisation(1999)indeMusicEducatorsJournalhetbelangvanhetlerenenkennenvaneenmuzikaalvocabulairedoorhetbegrijpenvanmuzikalestijlen,tonaliteit,harmonieleeren ritme op gehoor: “The more music the student knows, theeasieritbecomesforhimorhertolearntoplaynewmusicbyearandtomakeuporiginaltunes.”(p.4)

Azzarabeschrijfteenlangeleerlijnbestaandeuitdriefaseshoedevaardigheidvanimprovisatieontwikkeldkanwordenbinneneen muzikaal idioom vanuit een meer muziekleer theoretischperspectief.Hierbijbestaatdeeerstefaseuithetgeconcentreerdluisteren naar muzikale improvisaties, geïmproviseerde solo’s,hetlerenvaneenmuzikaalrepertoireopgehoorenhetbegrijpenvanharmonischeprogressies.Detweedefaserichtzichophetopgehoor leren spelen van bestaande karakteristieke melodieënvaneenmuziekstijl.Indezefaseleertmenhetopgehoornalerenzingen of spelen van baslijnen, solfège, timing en het gebruikmakenvanritmischelettergrepen(syllabes)enwordterinzichtverkregen in het verloop van muzikale basismodellen en deopvolgingvanakkoorden(progressie).Dederdefaserichtzichophet improviseren binnen eenmuziekstijl en het genereren vaneigen muzikale ideeën en het anticiperen op basismodellen.Azzarasteltvoordatditkanwordengedaanbinneneenvormvancall and respons (muzikale vervolgzin of aangeefzin) of doorritmische enmelodische veranderingen of versieringen op eenbekende baslijn, het verlengen of verkorten van noten enmelodieën met doorgangsnoten of door het toevoegen vankarakteristiekenotenvaneenbepaaldemuziekstijl.

OmdatAzzaraeenjazzachtergrondheeftzijndefasesvanuitditperspectief ingevuld. Ook wordt ervan uitgegaan dat menbeschikt over uitvoerende vaardigheden op zijn instrument.EdwardSarath,muziekprofessoropdeuniversiteitinMichiganen oprichter van de International Society for ImprovisedMusic,benadertinzijnboekMusicTheorythroughImprovisation(2010)

20

net als Azzara een lange leerlijn vanuit een muziekleertheoretisch perspectief. Hij benadert improvisatie als basis omtraditionelemuziektheorieenauditievevaardighedentetrainen.Sarathzetdaarbijmeerinopdediversiteitendeverschillendeinteressesencapaciteitenvandestudentvanvandaagenplaatstde studie van harmonie in improvisatie en compositie instilistisch verschillende dimensies,waaronder jazz, klassiek enpopulairemuziek.DeoefeningendiewordenvoorgesteldvragenevenalsbijAzzarakennisvanbepaaldevormtekensenmuzikaaltheoretische begrippen als intervallen, vierklanken,septiemakkoorden, modale toonladers als de kerktoonladder,bluestoonladder,mixolydischeenDorischetoonladder.Het stappenplandatmuziekpedagoogBrophybeschrijft, inzijnartikelDevelopingImprovisationinGenerealMusicClasses(2001)voor het leren van improviseren, gaat in op hoe de muzikaleervaringenvandestudenten inkaartkanwordengebracht.Zowordt inhet eersteonderdeel gekekennaarhetniveauvandeuitvoerendevaardighedenopbepaaldeinstrumenten,ofmetdestem, daarnaast de vaardigheid omnieuwemuzikale ideeën tegenereren.Brophygeeftvieropeenvolgendefasesomdittedoen:Het imiteren van voorgezongen of voorgespeelde ritmische enmelodischefrases;hetmakenvanmuzikaleeenvervolgzinopdeaangeefzinindevormvancallandresponse;hetverzinnenvanvariatie op bestaandemelodieën en ritmes; het verzinnen van“never-before-heard”(2001,p.3)ritmesenmelodieën.Diteersteonderdeelkanwordeningezetvooreenlangereleerlijnmaarookbinnen één lesworden doorlopen.Wanneer de docent genoeg

inzichtheeftindevaardighedenvanzijnstudentenkanhijhierzijnlesoplatenaansluiten.In het tweede onderdeel stelt de docent het medium, dematerialenendecontextwaarbinnengeïmproviseerdwordtvast.Met medium wordt de keuze tussen improviseren metinstrumenten, de stem, beweging, eenmelodische of ritmischeimprovisatie of een combinatie van deze bedoeld. Materialenkunnendienenalslesmateriaal,alsuitgangspuntofalsstimulustijdenshetimproviseren,zoals liedjes,spellen,verhalen,poëziekorte ritmes of melodieën. Brophy onderscheidt daarbij drieimprovisatiecontextenofwel,demuzikalestructuurwaarbinnengeïmproviseerd wordt: het reageren op tekstuele of muzikaleques (call and respons); improvisatie binnen een gegevenmuzikalevorm(rondovormABACADofopeenbluesschema);vrijeimprovisatiezonderverwijzingnaareengegevenmuzikalevorm. Hierbij kan ook materiaal worden ingezet als verhalen,poëzie,eenschilderijofanderenon-muzikalestimuli.Brophy en Azzara stellen beiden dat hetmuzikaal gevoel voorverschillendestijlenwordtontwikkelddoorhetzoveelmogelijkluisteren naar verschillende muziekstijlen als folksongs,klassieke thema’s en jazzstanderds. Hierdoor wordt hetpersoonlijk geluidsarchief opgebouwd of uitgebreid metkarakteristieke melodieën, harmonische progressie, ritmes,timing,vormenenklankkleuren.Brophybenadruktdaarbijdathet belangrijk is dat docenten, bij het kiezen van eenmedium,context,materialenofbijhetintroducerenvannieuweconcepten,

21

dit juist afstemmenop de vaardigheden van studenten omheteerdergeleerdeteversterken.Kratus, benadert in zijn artikel A developmental Approach toTeaching Music Improvisation (1995) en Growing withImprovisation(1991),improvisatiealsmulti-levelled.Zijnmodel,bestaandeuitzevenlevels,isgebaseerdopeenonderzoeknaardegedragingenvankinderenenvolwassenendieimproviseren.Hierbijzijnhouding,kennisenvaardighedenbepalendvoorhetlevelwaariniemandkanimproviseren.

Het eerste level is exploratie, Kratus omschrijft dit als “pre-improvisatorybehavior”(p.30,1995),waarhetuitproberenvanverschillende geluiden en combinaties binnen een losgestructureerde context plaatsvindt en de performer weinigcontroleheeftoverhetmediumenmateriaal.Hettweedelevelisproces georiënteerd improviseren, waarin de performer meersamenhangende patronen maakt. In level drie, productgeoriënteerdimproviseren,laatdeperformerzienzichbewusttezijn van structurele principes als tonaliteit en ritme en dezevolgbaartemakenvoorhetpubliek.Inhetvierdelevel,vloeiendimproviseren, is de performer in het bezit van technischevaardighedenwaardoorhetbespelenvaneeninstrumentofhetzingenopeenmeerauthentiekeenontspannenmanierverloopt.Level vijf is gestructureerd improviseren, waar de performerstructurele technieken als variatie implementeert en eenrepertoirevanmuzikaleofnon-muzikalestrategieënontwikkelt.Inlevelzes,stilistischimproviseren,maaktdeperformergebruik

van specifieke karakteristieke melodieën, harmonieën enritmische kenmerken van een bepaalde stijl. Ten slotte levelzeven, persoonlijke improvisatie, waar de performer erkendeimprovisatiestijlen overstijgt om een nieuwe stijl te kunnenontwikkelen.

HetmodelvanKratuskanwordengebruiktominzichttekrijgenin de muzikale ontwikkelingen van een student en als basisdienen voor het opzetten van een leerplan. Kratus benadrukthierbijdateenstudentgeenlevelkanoverslaanmaardathij/zijwelkanterugkerennaarvoorafgaandelevels.

4.2Instantcomposingzondernoten

Ria Frowijn enHanno Tomassen beschrijven in hun publicatieMuziekzonderNoten(2007)eenhandreikingomteimproviserenenmuziek te ontwerpen zondernotatie, vanuit het perspectiefvan de ontwikkeling in de kunstvakken en kunstzinnigevaardigheden, interculturaliteit, interdisciplinariteit,persoonlijke groei en groepsdynamiek. Er worden een aantalsuggesties voorgesteldmetmuzikale spellen enoefeningendiehet samenmaken, fantaseren, onderzoekenenexperimenterenkan stimuleren en didactische aanwijzingen voor de muzikaalleider om het improviserend ontwerpen met groepen temonitoren. De manier van werken die Frowijn en Tomassenvoorstellenisontstaanvanuitdeovertuigingdathetzelfdoenenervaren,hetzelfmuziekmaken,belevenenontwerpendebasislegtvoormuzikalegroeienontwikkeling.InMuziekzonderNoten

22

wordt een leerlijn beschreven van improviseren en instantcomposing (kant-en-klaar componeren) als in het samen actiefonderzoeken van klanken, geluiden, formules, opvattingenideeënenargumentenvandedeelnemerszelf.

4.3Creatieveluisteroefening

Muziek is een auditieve activiteit, luisteren is een integraalonderdeel bij het maken van muziek. Meerdere bronnenondersteunendaarbijhetbelangvanhet luisterennaarmuziekvoor het ontwikkelen van muzikale luisteraars, voor hetopbouwenvaneengeluidsarchief,ommeerbegriptekrijgenvandemuzikalesyntaxenhetkunnendenkeningeluid.KratusbeschrijftinhetartikelMusicListeningIsCreative(2017)inTheMusicEducatorsJournalhoehetluisterennaarmuziekalscreatieve activiteit kan worden gedoceerd. Kratus maakt hetonderscheidtussenconvergentluisterenendivergentluisteren.Binnen traditionele muziekeducatie wordt het convergentluisterenvaakbenadruktomdatdithet leerprocesmakkelijktebeoordelen maakt vanwege de vorm van probleemoplossenddenken,waarbijééncorrectantwoordgoedis.Denkhierbijaanvragenals:Isditnummerinmajeurofmineur?Welkinstrumentspeelt de melodie? Divergent luisteren geeft ruimte voormeerdere antwoordenwaarbij niks goed of fout is omdat hiergeenvastemodellengeldenmeteenvastgesteldewaarheid.Omdivergent luisterentestimulerenzoudedocentkunnenvragen

watstudenten interessantvindenaaneenbepaaldmuziekstuk,hoe ze er bijvoorbeeld op zouden kunnen bewegen en welkevisuele associatie er in hen opkomt als ze naar de muziekluisteren.Hierbijgaathetomdeuniekemuzikaleervaringvandeluisteraars: “Listening is an act of creation, and the listener’suniqueexperience is theresultingproduct.”(Kratus,2017,p.3)Kratusdraagtverschillendemanierenvanluisterenaanommeerdiepgaande, complexe en individuele luisterervaringen tebevorderenendoorhetdelenvandezeervaringenhetdivergentluisterentestimuleren.

4.4Vrijeimprovisatie

TomHallisimproviserendsaxofonistendocentopverschillendeconservatoriainimprovisatie,waaronderinRotterdam.OokishijinitiatorvanTheSession,eenserievanworkshopsenconcertenmet als focus het samenbrengen van muzikanten uitverschillendegenresdiesamenperformenineensettingvanvrijeimprovisatie, dus niet idioom gebonden. In zijn boek FreeImprovisation:APracticalGuide(2009)beschrijfthijpraktischesuggesties voor iedereen die vrije improvisatiewil ontdekken,ongeacht niveau of ervaring. De oefeningen zijn voornamelijkgerichtophetgenererenvaneenspecifiekefocusomtoegangtekunnenkrijgentotintuïtievekenniseninspiratie,hetbevorderenvan het groepsbewustzijn, het uitbreiden van muzikalemogelijkhedenenhetontwikkelenvaneengezamenlijketaaldieiedereenkentenkangebruiken.

23

4.5FreePlay

Volgens Nachmanovitch (1990) vraagt het spontaan creërenvanuitjezelfvooralomeenmentaleenspiritueleverbintenis,hetincontactzijnmetjezelfenhetaanborenvanjeonderbewustzijn:“Theheartofimprovisationisthefreeplayofconciousnessasitdraws,writes,paintsandplaystherawmaterialemergingfromthe unconscious.” (p 9.) Free play vraagt om grote mate vanonbevangenheid, overgave, het in het moment zijn, het vrijexploreren om intuïtieve creativiteit te activeren waaruitoorspronkelijkecreatiesontstaan.Nachmanovitchomschrijftditprocesalsdeflowvaninteracterenenreflecterenwaarwe,doorons te bevrijden van arbitraire restricties en te luisteren naaronzeintuïtie,“theguidingvoice”(p.9),niksteverliezenhebben,waarniksgoedisoffout.

Improvisationisintuitioninaction,awaytodiscoverthemuseandlearntorespondtohercall.Evenifwework in a very structured, compositional way, webegin by that always surprising process of freeinvention in which we have nothing to gain andnothingtolose.Theoutpouringsofintuitionconsistofa continuous, rapid flow of choice, choice, choice,choice. When we improvise with the whole heart,ridingthisflow,thechoicesandimagesopenintoeachothersorapidlythatwehavenotimetogetscaredandretreat from what intuition is telling us.(Nachmanovitch,1990,p.41)

Green(1988)beschrijfthetprocesvanflowalshetinnerlijkspelwaarmentale interferentiesdenatuurlijkevermogensremmenen de volledige prestatievermogens doen afnemen. Hetnatuurlijke vermogen, het potentieel is ieder van ons, is deonuitputtelijke bron van kennis, opgeslagen in onsonderbewuste, diewe kunnen aanboren en ontwikkelen. Dezekennisbestaatuitmuzikaleondervindingeneninformatiediewegedurendeons levenhebbenopgedaan.Deze impliciete kennisbepaalt vaak het gevoel van juistheid zonder dat we het uitkunnenleggenwaaromietsgoedklinktenvoelt.

Zelfinterferenties zorgen ervoor dat dit natuurlijke vermogenniet optimaal aangeboord wordt, waardoor er geen volledigetoegang isnaaronze innerlijkebronnen. Zelfinterferentie isdekritischesteminonsachterhoofd,gerichtophetvoorspellenvanfoutenensuccessenendiezichgraagvastklamptaaninstructies,verwachtingen en twijfelt aan het eigen kunnen. Hoe meerwaardewe hechten aan de kritische stem, vastgelegde ideeën,verwachtingenenmeningen,hoemeerwegeremdwordeninhetmakenvanverbindingmetonzeintuïtieendeeigencreativiteit.

De staat van flow kan volgens de Amerikaanse filosoofMihalyCsikszentmihalyi alleen ontstaan bij een juiste balans tussenuitdaging en vaardigheid. De uitspraakGowith the flow is vanorigine afkomstig van deze filosoof en vindt plaats alsmen inopperstestaatvanconcentratieverkeertenvolledigopkangaanin de handeling of activiteit. In het flow model datCsikszentmihalyi heeft ontwikkeld, worden acht emotionele

24

gemoedsstanden beschreven waarin iemand kan verkerentijdenseenactiviteitofhandeling.Dezeachtgemoedstandenzijnpassiviteit,verveling,gepieker,angstig,opwinding,ontspanning,beheersing en het vloeiend vermogen oftewel flow. (Mulder,2012)(Csikszentmihalyi,1997)

Als we dit model vertalen naar een improviserende activiteit,kunnenwe op een instrument datwe goed beheersen, onszelfblijven uitdagen om nieuwe dingen uit te proberen om tevoorkomendatwevervelingervarenenpassiefworden.Alsweimproviserenopeeninstrumentofbinneneenmuzikalestijldiewenietgoedbeheersen,kandeuitdagingtegrootzijnenrakenwe in paniek, worden we angstig of passief. Het inzicht in devaardigheid van iemand die in balans is met de mate van deuitdagingisopdezemaniereenbelangrijkefactoromindestaatvanflowtekunnenverkeren.

4.6Musician3.0.HKU

In2011 is ereennieuweopleidingbinnenhet conservatoriumHKUinUtrechtopgezet.Dezeopleiding,Musician3.0,isdeenigeopleiding in Nederland die niet instrument, stijl of genregebonden is en waar improvisatie het uitgangspunt is. Deopleidingisopgezetvanuitdedriepijlers:creëren,performenencommuniceren. De focus binnen deze opleiding ligt opimprovisatie, creatief leren en persoonlijke ontwikkeling doorreflectief handelen. Creatieve vaardigheden worden getrainddoor improvisatie, improvisatie didactiek als processed

improvisation en free play, oefeningen en opdrachten waarbijstudentenonderworpenwordenaanverschillendevormenvankunst en samenwerken met andere kunstdisciplines binneninterdisciplinaire maakprocessen. Divergent denken, hetvermogen om te associëren, het stimuleren van deverbeeldingskracht, playfulness en experimenteren zijn hierbijbelangrijke aspecten. Hierbij is ruimte voor het maken vanfouten,experimenterenenhetcreërenophetmoment,volgensOlthuis noodzakelijk om muzikale creativiteit te ontwikkelen.Studentenwordenopdezewijzegetraindomteacterenbinnende zogenaamde free space: “The state of mind that activatesintuitivecreativities.”(Olthuis,2014,p.3.)Omhetverschilinprocessedimprovisationenfreeplayteervaren,woonikeensessiebijvaneersteentweedejaarsstudenten.Hetconceptvanprocessedimprovisationiseendidactischevormvanimprovisatie die wordt gedaan aan de hand van de KobranieMethode. Deze muzikale werkvorm, ontwikkeld door EsméeOlthuisenClaarSchouwenaar,gaatnietuitvanvaardighedenenstelthetartistiekeinitiatief,creativiteitenauthenticiteitvoorop.(Olthuis, 2014) Groepen spelen samen, improviserend, opverschillende instrumenten (van viool tot elektronisch) onderleidingvaneenprocessor.Deprocessoriseensoortdirigentdiegebaren, beelden, tekst, een bepaalde energie ofgemoedstoestandgebruiktommuzikaleideeënaantedragen.Erisveelruimtevoorreflectie,interactie,hetinbrengenvaneigeninitiatieven,inspiratieenideeënvanstudenten.Daarbijwordenzij aangemoedigd om te experimenteren met non-muzikale

25

materialen en het op andere wijze gebruik maken van huninstrument.DeinstructiesdieOlthuistijdensdesessiegeeftzijnvoornamelijkgebaseerdopdeondervindingenvandestudentenen op hun vermogen op te merken wat er gebeurt. Processedimprovisation opentvoor studentennieuwemogelijkhedenvanmuzikaleprocessenencreatiesenstimuleertopdezemanierhetcreërendvermogenenhetmuzikaalleiderschap.Bijfreeplayisergeenprocessoraanwezigenvormenstudenteneigenhandighetprocesvanvrije improvisatie.HetconceptvanfreeplayissterkgebaseerdophetboekFreePlay:Improvisationin Life and Art (1990) van Stephen Nachmanovitch. De sessiebegintmeteenstiltewaariederdeogensluitomineenstaatvanoppersteconcentratieenbewustzijnvanhethierennutekomen.Studenten gebruiken de ruimte, experimenteren volop metvoorwerpen, instrumenten, hun stem en gaan met hun lijfuitbundigopindemuziek.Deimprovisatieduurtongeveerdertigminuten lang en onderweg komen er verschillende kleuren,muzikalethema’senvoorstellingenvoorbij.

Opentrekkende ritsen, wrijvende handen,fluisterende stemmen en getik op de snaren van depianometeenverfkwastofeenoorbel.Eenhalfuurlang zit ik op het puntje van mijn stoel. Boeiend,verrassend, ontroerend, experimenteel,onnavolgbaar, zoekend. Ikmoetomdenkenomdeze

1LogboekTeacher

taaltekunnenbegrijpen,maarergenskriebelthetookommeetedoen...1

26

5.ImproviserenbinnenmijnartistiekepraktijkAls popzangeres improviseer ik voornamelijk intuïtief vanuitmijn impliciete muzikale kennis. Dit zijn losse frases,improvisatiesofriedeltjes,afkomstigvangeluidenofmuziekdieikergenshebgehoordendieopdatmomentspontaannaarbovenkomen.Demuziekdieikmaakmetdebandgeeftveelruimtevoorspontane improvisaties en fraseringen. Op het podium zing ikvoornamelijk geïmproviseerde frases en variaties op muzikalelijnen,somsstaandezemuzikalelijnenvastensomsontstaanzeter plekke, afhankelijk van de setting, het publiek en mijnmedespelers. Improviseren heeft op deze manier altijd heelnatuurlijk aangevoeld. Ik ben mij er desondanks nooit heelbewust van wat ik precies doe en wat er gebeurt als ikimproviseer.

5.1IndividueleimprovisatieoefeningenSadolin(2013)envanDoorn(2009)geveneenaantalbruikbaremelodische en ritmische instapoefeningen en praktischeinstructies, hoe individueel te beginnen met improviseren.Bijvoorbeelddoorhetmakenvanfraseringenopeenbestaandesong(Ain’tnosunshinevanBillWithers),doorhetvariërenmetlange en korte noten melodielijnen met een andere toon tebeginnenentebesluitendandeoorspronkelijke(audiofragment2)doorhetzingenvanwillekeurigetonenendezeaantepassen

binnen een akkoord (audiofragment 8), het improviseren vanmelodielijnen op akkoorden (audiofragment 9) en ritmischeoefeningen door melodieën te veranderen in het tempo vanachtstenentriolen(audiofragment13)(Sadolin,p.234).Prettigis dat de oefeningen niet gebonden zijn aan een specifiekemuzikale stijl of genre.Wel bemerk ik dat ik soms terugval invaste improvisatiepatronen, gewoonweg omdat deze goedwerken.

5.2.Improviserenbinneneenidioom

Bijdeonlineimprovisationcourseleerikimproviserenbinnenhetidioom van jazz. Als popzangeres ben ik niet heel bekendmetdezemuzikalestijl.Hetisverfrissendomweerindeschoenentestaanvandeleerlingeninputtekrijgenvanuiteenanderehoek.Deleerlijnenopbouwvandecoursekentovereenkomstenmetde drie fases die Azzara beschrijft en is vanuit een muzikaleanalysebezien.Ikleermijnrepertoirevanmuzikalefrasesuittebreidendoorhetzingenvandescatsyllabes,toonladders,tertsen,drieklanken en septiemakkoorden. (videofragment 1)(videofragment 3) (videofragment 8) De oefeningen gevenruimteommeerderenotenbinneneenakkoordteontdekkenenhoehiermeetepuzzelenomverschillendemelodieëntemaken.

Voor het uitbreiden van mijn geluidsarchief en het muzikalegevoel voor jazz, de karakteristieke melodieën, harmonischeprogressies,timingendegebruikelijkescatsyllabes(jestruikeltergemakkelijkover:da-ba-du-be-da-be-di-de-da-de-da-be-didle-

27

du-be-da-be-didle-dow) luister ik zoveel mogelijk naar EllaFitzgerald,SarahVaughanmaarooknaartrompettistenvocalistChet Baker, saxofonist Jamey Aebersold en Charlie Parker.Trompetsolo’szijnvergelijkbaarmetzangsolo’swantbijbeidenmoet ademgehaald worden. Het imiteren op gehoor van dezeinstrumentalesolo’sgeeftideeënvoorhetmakenvanmelodischevariaties,bevordertdefeelingvoortiming,geeftvrijheidvoorhetzelf verzinnen en zingen van syllabes en het vertellen van eenverhaal op instrumentale wijze. Ook het meezingen met sing-alongs,tevindenopYoutube,isdaarbijeengoedhulpmiddelomgevoelteontwikkelenvoortimingenhetswingritme.

De course brengt mij nieuwe strategieën om improvisatie testuderen en geeftmijmeer grip op demuzieksyntaxmet haarcomplexe hiërarchische structuren. In mijn eigenjazzimprovisatieskaniknoggroeiendoormeergebruiktemakenvaneenlaid-backtimingenswingintebrengendoordeaccentente verleggen (syncopen). Het improviseren op basis van detheorie en binnen een idioomdie nog niet eigen zijn gemaakt,brengtookwelwatverwarring.Ikraakverstriktinhetdenkenenklampmijsterkvastaaninstructies,theorieenregels.Hierdoorervaarikmoeiteommijngevoelinmijnstemteleggenwaardoorde improvisaties enigszins afstandelijk, braaf en gespannenklinken.Ikganietmeeruitvanwatikvoelenhoor,maarhoudvastaanmuzikaleformulesenstreefernaardezeinperfectieuitte voeren. Dit geeft minder vrijheid voor spontane creaties,

2LogboekArtist

ruimteom teexperimenterenenhet ervarenvan flow.TijdenseenimprovisatieworkshopophetPrinsClausConservatoriumteGroningenvanpianistKarstde Jongkrijg ikzelfseenvolledigeblack-out. “Je zit veel te veel in je hoofd”, is de feedback. Eenonaangename ervaring omdat het spontaan improviseren,waarbijikaltijdvertrouwdeopmijngehoorenmuzikaliteit,nooiteenprobleemwas:“Ietswatnormaalzonatuurlijkgaat,voeltnubijnaonnatuurlijkengeforceerd.”2

De kritische stem, die Green (1988) beschrijft, gericht op hetvoorspellenvanfoutenensuccessen,diezichgraagvastklamptaaninstructies,verwachtingenentwijfeltaanheteigenkunnen,laatikteveeloverheersen…

5.3.Opzoeknaarflow

Deopnamesdieikvoorditonderzoekmaakvandeoefeningenenimprovisaties zijn puur en onbewerkt. Elk kraakje, zuchtje ofonzuivere noot is hoorbaar. Ik word geconfronteerd met mijneigenzoektocht,mijneigencreativiteit,mijneigengeluidenmetmuziekdievanbinnenuitkomtenmijeenspiegelvoorhoudt.Hetdelen van dit proces met anderen vraagt om overgave en hetloslatenvandedrangnaarperfectieomtotoprechte,spontanecreaties te komen. Ommeer verbinding te kunnenmakenmetmijn intuïtie, ‘the guiding voice’, moet ik de mentaleinterferenties, de kritische stem, zien te negeren. Zoals

28

Nachmanovitcheerderalnoemde:“…theworkofcreativityisnota matter of making the material come, but of unblocking theobstaclestoitsnaturalflow.”(1990,p.10)

Green (1988) noemt drie bekwaamheden om mentaleinterferenties te elimineren: opmerkzaamheid, wil envertrouwen.Dezebekwaamhedenkunnenintuïtievecreativiteitactiveren die leiden tot de staat waarin we onze volledigeprestatievermogens kunnen uiten. Met opmerkzaamheid doeltGreen op het bewustwaarnemen en volledig besef vanwat ergebeurt, waarbij deze waarneming niet wordt gekleurd doorbevooroordeeldheid.Dewil stelt heldere doelen enwerkt hiergericht naartoe. Vertrouwen richt zich op het toelaten vanopmerkzaamheid zonder dat kritische beoordelingen gaanoverheersen. Daarnaast het vertrouwen in het daadwerkelijkverkennenvandewilenhetkunnen leunenoponze innerlijkebronnen.

Om mij meer bewust te worden van wat er gebeurt als ikimproviseer, en vanwege de nieuwsgierigheid naar de Indiasecultuur en de manier hoe zij muziek maken, (en uit lichtewanhoop!)volgikeenworkshopmantrazingen.Numagdelezerzijn wenkbrauwen optrekken, begrijpelijk, ik deed precieshetzelfde.Tochleverdediteeninteressanteervaringop.

Met gesloten ogen zingen we in een kring oudemantras in Sanskriet. Ik voel geen druk om een

3LogboekArtist

prestatie te leveren,de juiste techniek tegebruiken,maarfocusmijopwatergebeurtinmijnlichaamenhoemijnstemresoneertinmijnborstkas,mijnbuikenmijnhoofd,totinhetpuntjevanmijnkruin.Heelevenervaarikeenmomentwaaropikwordmeegenomenindemuziekendesamenzangvananderen,alseenbijnameditatieveervaring.Isdithetdan…flow?3

Stevens(2007)stelthetideevanscribblingvoor,omindestaatvanflowtekunnenimproviseren.Ditiseenindividueleoefeningom tot verfrissende, creatieve, spontane en nieuwe ideeën tekomen afkomstig uit ons onderbewustzijn: “Freeing the mindfrom old habits and allowing the musician to interactspontaneously,withoutresortingtowellwornclichés.”(2007,p.91-92,) De oefening vraagt geen specifieke technischevaardigheid. Je laat gewoonweg alles eruit komen wat in jeopkomt,waarbijjeineenvoortdurendtempoblijftspelenennietteveelnadenktoverhetgeluiddatjemaakt.ZomerktStevensop,jevooralnietdruktemakendatwatjespeeltnietmuzikaalzouzijn.

Achtermijnpianobeginikaandezeoefening.Tussentijdskijkikuithetraamterwijldeactiviteitvanspelendoorgaat.Tijdenshetspelen sta ikmezelf steedsmeer toe te gaan luisteren naar degeluidendie ikmaakzonderdezegelijk tebeoordelen. “Slowitdown, repeat it over andover again.” (Stevens, 2007, p.92)Deakkoordendieelkaaropvolgenontstaanspontaan,waarbijikde

29

opeenvolgingen die ik goed vind klinken probeer te herhalen.(audiofragment26)

De stappen die Stevens in zijn oefening beschrijft zijnvergelijkbaarmethetschrijfproceswanneerikgebruikelijkeenliedjemaak.Deoefeningismetnamebevorderlijkomineenstaatte komen van zowel ontspanning als focus. Green noemt dit“ontspannenconcentratie”(p.20),deessentiëlegesteldheidvanflow.Door zonderbewuste inspanning te spelenenhetprocesvanobservatieopafstandtevolgen,komik losvanhetspelen.Dooruitteproberen,ditniettebeoordelenengoedteluisteren,vanuitmijngevoeltespelen,ontstaannatuurlijkeuitbreidingenalsvanzelf.

5.4.Vrijeimprovisatie

Met vrije improvisatie, muziek die niet gebonden is aanstilistischekenmerkenvaneenidioom,hebikgeenervaring.Ookkom ik dit niet zo snel tegen binnen het muzikale circuitwaarbinnenikmijbevind.DeobservatiebijdeopleidingMusician3.0aandeHKUgeeftideeënhoeditkanwordengedaanenhoeditkanklinken.Hierspeelthetakkoordenschemanauwelijkseenrolenstaatdeinteractietussendemusicivoornamelijkcentraal.

Alleskan,allesmag,oftochniet?Hetislastigomvanuithetnikstebeginnenzonderdathetgevoelvandwalen,onsamenhangendendoelloosdekopopsteekt.Hetmaaktmeonrustigenwakkertbevooroordeeldheid en frustratie aan. De oefeningen die Hall

voorstelt geven wat houvast omdat ze een set van grenzenbevatten om binnen te improviseren. Zo noemt Hall:“Improvisationalexercisesgivetheconsciousmindsomethingtofocusonduringan improvisation,whichallows freer access tointuitiveknowledgeandinspiration.”(Hall,2009,par.2)Hierbijgaathetnietomhetuitjehoofdlerenvanakkoorden,techniekenof bepaalde licks,maar hoe je je hiertoe verhoudt terwijl je zebeoefent.

Alsoefeningmaakikeenvrijeimprovisatie,acapella,aandehandvanmateriaal,eengedichtvanWalterWhitman.(audiofragment27) Hierbij probeer ik mij te focussen op de woorden en deassociatiesdieditdoetoproepen.Dezeassociatiesbrengenmijineen bepaalde gemoedsstand en sturen de melodie en mijninterpretatie.OmmeerteexperimenterenmetstemenklanksteltStoloff (2012) een aantal interessante vocale percussieoefeningen voor. (audiofragment 15) (audiofragment 16)(audiofragment 17) Het luisteren naar voorbeelden als BobbyMcFerrin, Phil Minton, Greetje Bijma en Meredith Monk geeftinspiratie voor het experimenteren met loops en vocaldrums.(audiofragment 28) Desondanks blijf ik graag zoeken naarharmonie, melodische motieven, thematische relaties en hetvertellenvaneenmuzikaalverhaal.

Omdeinteractiemetanderemusicitijdenshetvrijimproviserenteervaren,maakikeenaantalkorteimprovisatiesmeteenviolist.Wemaken improvisaties aan de hand van een afbeelding (een

30

bos) (audiofragment 30) maar ook zonder dit te baseren opmateriaalofnon-muzikalestimuli.(audiofragment31)

Tijdensdeeerste improvisaties ligtdenadrukopaftasten,hoereageer je op elkaar en hoe klinkt de ander. Hall beschrijft ditprocesalsde“developmentrelationshipawareness.”(par.5)Jeletnietmeeralleenopjezelf,ofjeweleenmooieklankmaakt,ofje timingwelswingt,maarookopdieander. Jebentnietmeeralleen bezig met het accepteren en integreren van je eigenspontane invallen,maarookmetdievan jemedespeler.Bijhetsamenimproviserenvindjesteunbijelkaar,maartegelijkertijdishetookcomplexwantjebentnietmeerdeenigediedemuziekbepaalt.

“Ikvindhetmoeilijkomteluisterennaardeanderenhierop te reageren. Ik ben nog teveel met mijzelfbezig.”4-Marijke,Violist

Hetbewustzijnvandemuzikalerelatietussendespelersbrengtmeermogelijkhedenomsamenteimproviseren.Zoluisterenwesteedsbeternaarelkaarenwordende improvisatiesmeerééngeheel in plaats van dat we los van elkaar bezig zijn. Hetbesprekenvanwatergebeurtenhetdelenvanassociatieshelptdaarbijomelkaarbeteraantevoelenentebegrijpenwaaromweietsspelen.Zobemerkenwedatweveelgebruikmakenvanlangetonen en in eenzelfde ambiance blijven improviseren. Hieruitontstaanvervolgensnieuweafspraken,“choosingacommitment”

4LogboekArtist

(Hall, par. 5), om te improviseren binnen een sneller ritme.(audiofragment32)(audiofragment33)

5.5.Hetpodiumop!Het podium is een magische plaats. Hier ben ik het liefst. Deinteractiemet het publiek, datwat er tussen de spelers en deluisteraarsgebeurt,isnooithetzelfdeenfascineertmijmateloos.Voordat ik het podium op ga, ervaar ik altijd een natuurlijkespanning.Ditiseencombinatievanadrenaline,opgetogenheidendaarnaasteenscherpefocusopwatikinhoudelijkaanhetdoenben en wat er om mij heen gebeurt. De optredens die ikgebruikelijkdoemetdebandzijnbombastischvanaardvoorzienvanglitterbroeken, lazerlichten,knallendegeluidsboxeneneenhossend publiek. Als frontvrouw heb ik hier voornamelijk eenentertainenderol.

Door dit onderzoek betreed ik dit geliefde podiumbinnen eenandere setting en met een andere intentie: explorerend,observerend,zondervoorbereidingenhetnietkennenvanmijnmedespelers of de muziek. De gedane oefeningen en debestudeerde literatuur komt nu daadwerkelijk samen op hetpodium. De eerste improvisatiesessies die ik volg zijn stijlgebonden, hier wordt van tevoren besproken op welk (vaakbekend) schema of thema er wordt geïmproviseerd. Demuzikanten die deze sessies bezoeken hebben verschillendemuzikaleachtergronden,zowelongeschooldalsgeschoold.Ikben

31

nog erg met het publiek bezig en maak mij druk om deverwachtingenvandeluisteraar.Isdemuziekwelboeiendvoorhen,wordenzeerdoorgeraakt?Hetgebruikvandescatsyllabesgeeftmij steedsmeermogelijkheden om een breder palet aanklankentekunnengebruikenenbiedtvrijheidomdatiknietaaneen tekst gebonden ben. Soms ontstaat er spontaan een tekstwanneererbijvoorbeeldeenanderezangermeezingtenwe ineencallandresponsopelkaarreageren.

“Ikvondhetzoengwantikhadniksvoorbereid,maarhetvoeldeuiteindelijkookheelbevrijdendenalseenoverwinning.”5-Christa,zangeres

Door het loslaten van verwachtingen, te vertrouwen op mijninstrument enmijn gehoor enmet geslotenogendemuziek teervaren, ontstaaner spontane creaties en ervaar ik eenenkelekeerdestaatvanflow.Ikbemerkdatdenatuurlijkespanning,dienormaal altijd aanwezig is, plaats maakt voor de staat vanontspannenconcentratie.Ondanksdathetgevoeldaar isdat ikhet publiek verwaarloos, worden we aangemoedigd met eenwarm applaus. Het improviseren verloopt steeds op eenmeerorganischwijzewaarallespelers,inrondovorm,eensolospelenen we toewerken naar een opbouw om vervolgens in eenharmonischslotakkoordteeindigen.Daarbijneemiksteedsmeereen leidende positie aan door mijn eigen plan te trekken encontrasterendefrasestezingen.

5LogboekArtist(persoonlijkecommunicatie12november2017)

Vergelekenmethetvasterepertoireaanbekendeliedjes,diedemuzikantennormaliterspelen,wordthetimproviserendoorhenenthousiasterontvangen.Alsjeimproviseertstaateenoptredenvan te voren nooit helemaal vast. Hierdoor staat iedereen opscherp,ditmaakthetspannendendaarbijverrasjeelkaar,jezelfenhetpubliek.

“Numakenweechtmuziek!Hetvoeltalseendrempelmaaralsweheteenmaaldoengaathetzovanzelf.”6-Jorma,Bassist

Ikbezoekookeen jamsessiedienietgenreofstijlgebonden is,eeninitiatiefvanhetcreatiefbolwerkZuHauze,opeengroteoudezolder midden in Groningen waar kunstenaars, muzikanten,dansers en theatermakers met verschillende nationaliteitensamenkomen.Ineencompactekringtrefteenbontgezelschapaanmuzikantenelkaar,bestaandeuiteenklassiekecellist,eendj,een pianist, zangers, gitaristen en spoken word artiesten.Ondertussenwordtergetekendengeschilderdopdegrondenopde muren. Van te voren worden er geen expliciete afsprakengemaakt. Het begint uit het niets met een riff (muzikaal ofritmisch patroon) die zich steeds verder uitbouwt doordatanderen er nieuwe lagen aan toevoegen. De verschillendemuzikale kleuren die samen komen leveren spannendeimprovisatiesopalseendierentuinvolexotischedierendieeenvergadering houden. Momenten van chaos en klinkendsamenspel wisselen elkaar af. Er wordt contact met elkaar

6LogboekArtist(persoonlijkecommunicatie6januari2018)

32

gezocht maar desondanks is er weinig ruimte voor een eigeninbreng. Hoe groter het aantal spelers hoe complexer hetimproviserenomdatjemoetluisterenenrekeningmoethoudenmetaldezespelers.Daarbijwordteralsnelaangestuurdnaareenaanhoudende climax met een hard volume waar het meestdominanteinstrumentdesoundbepaalt.

RichtingheteindevanditonderzoekwordikuitgenodigdomdeHotClubinGenttebezoekenwaarwekelijksevrijeimprovisatiesessiesplaatvinden.DeHotClubstaatbekendomzijnlivemuziekvanalleaspectenbinnende jazzwereld:“fromdixielandtofreeimprovisation.” (HotClub, 2017) Een intiem, vol café met eengevarieerd publiek, van jong tot oud. Aan de muur hangt eengrootbordmetdeoproepvooruiterstestiltetijdenshetspelenen dit wordt beslist in acht genomen. De trompettist leidt desessie,daarnaastisereencontrabas,eenpianist,eendrummer,gitarist en een zangeres allen met verschillende muzikaleachtergronden en nationaliteiten (Noors, Russisch, Belgisch,Nederlands). De improvisaties zijn nog veel vrijer enexperimenteler dan de sessies die hiervoor zijn bezocht. Dezangeres gebruikt glijdende tonen en extreem hoge, lage enpercussieachtigeklanken.(videofragment9)(videofragment10)

“Improviserenisalseenvoortdurendezoektochtnaarhetbijelkaarkomenenhetweeruitelkaargaan”7-Maarten,pianist

7LogboekArtist(persoonlijkecommunicatie31januari2018)

Inhetbeginwordikalsluisteraarmeegenomenindezoektochtnaar samenhang. De kleine geluidjes, de scherpe focus van despelers,hoezij reagerenopelkaarenhet langzaamuitbouwenvan de improvisatie is een interessant en boeiend proces. Erontspruitiets,alseenbloemdielangzaamuitkomt.Somslijkthetalsofde spelers elkaarmeer tegenspreken inplaats vandat zeproberen samen te komen. De voortdurende climax waariedereendoor elkaar speelt voelt alsof je continumet je hoofdtegen de muur wordt aangebonsd. Het heeft ongetwijfeld temakenmetmuzikalesmaakmaarhetdoetmijtochookdenkenaan de opmerking van Hanslick (zie p.16) over de esthetischewaardevanmuziek.Hetvolgenvandemuziekenimpulsenvande individuelespelers iszo ingewikkeldwaardoordemagischeconnectie tussen publiek en spelers vertroebelt en ik alsluisteraarmijzelfafvraag,isditeenhanengevechtofmuziek?

Nahetaanschouwenvandeanderenwordtdedrempelomzelfmee te doen nog groter. De spelers geven aanmoedigendeadviezen:"Jehebtjetechniekenjemoetgewoongoedluisteren,dankomthetgoed.”8(Bram,sessieleiderentrompettist)Iklaatmijnogsterkbeïnvloedendoormijnmedespelersenstelmijnogteafhankelijkopdoormeetegaan,hetzelfde tedoen, inplaatsvantecontrasteren.Hierdoorwordikalsnelweggeblazendoormeer ervaren improvisatoren. Ik mis bij verschillende spelersdanookruimteomgehoordtemogenwordenenvoelmijdaaromnietcomfortabelvoorhetexperimenterenmetextremeklanken.

8LogboekArtist(persoonlijkecommunicatie31januari2018)

33

6.ImproviserenbinnendelespraktijkBinnenmijnwerkpraktijkalsdocentzijnervieropeenvolgendeimprovisatiesessiesgeorganiseerdvoorstudentenvandeminorArt’nSound.Intotaalhebbenertienstudentendeelgenomenaandesessies,allenmetzeeruiteenlopendemuzikaleachtergronden;van veel tot geen muzikale vaardigheden. De sessies durengemiddeld 1,5 tot 2 uur en zijn allen met een audiorecorderopgenomen en naderhand beschouwd. De improvisatiesessieszijn opgezet in zes vaste onderdelen, hierbij zijn een aantalvoorwaarden en praktische zaken uit de literatuursamengevoegd. Voor de invulling van de sessies is gebruikgemaakt van de verschillende didactische benaderingen enoefeningendiezijnbestudeerd.Desessiesdievoorditonderzoekzijn georganiseerd en gepresenteerd aan studenten, zijn inopbouwnietontworpenvoorreguliere lessendiezichafspelenbinneneentraditionelesetting.Deintentieisomaandehandvandesessiesdebestudeerdebenaderingen,improvisatietechniekenen oefeningenmet studenten uit te proberen, te ervaren en teonderzoeken wat mogelijke opbrengsten zouden kunnen zijn.Voorhetverzamelenvandezeervaringenwordt tussentijdsenaanheteindevandesessiegereflecteerd.Zosluitelkesessiemeteenreflectiemomentdoorhetvaststellenvanassociaties,daarbijschrijven studenten een reflectieverslag aan het einde van desessiereeksoverhunopgedaneervaringen.

6.1.Opzettenvandesessies

VoorbereidingGregory (2004) en Frowijn en Tomassen (2007) benadrukkenbeiden het treffen van een goede voorbereiding en hetorganiserenvaneenveiligeomgeving,bijvoorbaateenafgeslotenruimte, waar studenten in een ruime kring kunnen wordenopgesteld en mogelijk in subgroepen kunnen werken. OokStevens(2007)adviseertomdegroepstudentenineencirkeltepositioneren zodat zij elkaar kunnen zien en het gevoel vaneenheidervaren.StartformuleVantevorenwordtermateriaalverzamelddateengefundeerdebasis, een “backbone” (Gregory, 2004, p.37) of startformulevormtvoordesessie.Ditkaneenbepaaldonderwerpzijnuitdeliteratuur maar ook een muzikaal thema, ritmische notaties,melodieën, texturen, afbeeldingen, poëzie, een verhaal of non-muzikalestimuli.Hetmateriaalwordttijdensdekerningezetenaandehandvanoefeningenverderuitgewerktindeimprovisatie.Warming-upElke sessie begint met een warming-up in een cirkel waariedereenelkaarkanzienenruimteheeftomtebewegen.Gregoryomschrijft dit als het “tuning in moment” (2004, p.37) om de

34

concentratie te stimuleren en de focus te leggen op het eigenbewustzijn, dat van de medespelers en het oproepen vanzelfvertrouwenenspontaniteit.

KernAandehandvandestartformulewordenoefeningenverzamelduit de literatuur om het muzikaal bewustzijn en deluistervaardigheidopdeproeftestellenofteontwikkelen.

ImproviserenStudentenimproviserenaandehandvanmateriaal,startformuleofeigeningebrachteideeën.ReflectieEvaluatie,gesprekendedialoogstaantijdensdesessiecentraal.ZostellenFrowijnenTomassen(2007,p.28)datcommunicatieindienststaatvanhetherstructurerenvandeervaringendathetreflecteren de basis vormt voor het leren. Lerman en Borstel(2010)hebbeneen theoretischemethodeontwikkeldgenaamdhet Critical Respons Process (CRP) die gebruikt wordt ombruikbare en waardevolle feedback te geven tijdens hetevalueren en beoordelen van een artistiek product. Het CRPwaarborgt de waarden van respect, vertrouwen en positieveaandacht en combineert dezemet de kracht van vraagstelling.(p.2)Demotivatieendebetekenisvandekunstenaar(inditgevalde improviserende student), zijn hierbij het uitgangspunt voorhetgevenvanfeedback.

6.2.UitvoeringvandesessiesImprovisatiesessie1VoorbereidenDatum:30november2017Locatie:MinorlokaalArt’nSoundNHLLeeuwardenStartformuleDeeerstesessiestaatinhettekenvankennismakenmetelkaaren het in kaart brengen van muzikale achtergronden en deuitvoerendevaardighedenvandestudenten.Desessiebegintineen kring waar iedereen kort vertelt over zijn muzikaleachtergrondenmotivatieomdeeltenemenaandesessies.Dezemotivatie varieert van beter leren luisteren, ruimte om teexperimenteren,inspiratieopdoenomnieuwewerktemaken,tothetlerenbespelenvaneeninstrument.Omdathetluisterennaarmuziekeenessentiëlevaardigheidisbijhet improviseren start de eerste sessie met de creatieveluisteroefening van Kratus (2017). De luisteroefening isgemakkelijkuittevoerenenwordtdoordestudentenzeergoedontvangen.Het is verrassendhoedeassociatiesuiteenlopenofverwant zijn aan elkaar: van een down-town suburb, eenmuziekstukdatjekanhorenineenmenustukvaneengame,totspeels en de kleur rood. De oefening waarbij studentenopschrijvenwatzedenken,horenofvoelenbinnenverschillendecategorieën, wordt als lastig ervaren omdat de begrippen,

35

bijvoorbeeld textuur, niet voor iedereen duidelijk zijn. Hetuitleggenvandecategorieënisdaarom,afhankelijkvandekennisvan de studenten, aan te raden. De oefening stimuleert hetgeconcentreerd luisteren, het associatievermogen en deverbeeldingskrachtvanstudenten.Daarbijlerenzemuziekbeterteanalyserenenmeerwoordentegevenaanwatzehoren.

“De verschillende manieren van luisteren zijn ergverrijkend. Ikhebgeleerdde focusopverschillendeelementen te leggen tijdens het luisteren naar‘georganiseerde’geluiden.”9–Martijn,student

Warming-upVoor het verkrijgen van alertheid en focus gebruik ik deklapoefeningGeefdeklapdoorvanFrowijn&Tomassen(2007).De bedoeling is dat de klap als een ratel in een opeenvolgendtempo de kring rond gaat. De oefening kanmoeilijkerwordengemaakt door het toevoegen van de sisklank die detegenovergestelde kant op gaat als de klap. Een prettigewarming-up die de groep scherp en gefocust maakt entegelijkertijdookeenlosseenontspannensfeerveroorzaakt.

KernHetstappenplanendefasesdieBrophy(2001)voorsteltwordenin deze sessie als uitgangspunt gebruikt omhet niveau van deuitvoerende vaardigheden en de vaardigheid om nieuwe

9LogboekTeacher

(muzikale) ideeën te genereren in kaart te kunnen brengen.Omdatdemuzikaleachtergrondendeuitvoerendevaardighedenopinstrumentenvandestudentenergverschilt,vanveeltotgeenervaring,gebruikikvoornamelijkoefeningendiegeenspecifiekegeoefendheidvragenzodatiedereenmeekandoen.ZoadviserenFrowijnenTomassen(2007)naastinstrumentenendestemookbodypercussie in te zettenwaardoorzowelervarenalsminderervarendeelnemerskunnensamenspelen.

De oefening Icebreaker Song van Stollof (2012 p.1) wordtgebruiktvoorhetimiterenvanmelodischeenritmischefrases.Ikgebruikhiervooreensimpel liedjedat iedereenkentenweinigzangvaardigheidvraagt(AltijdisKortjakjeZiek).Dezenemenweeerst gezamenlijk door. Vervolgens imiteren de studenten hetlopenopdeplaatsindepulsevandemaatenzingenéénwoordvan de song die verder de kring rondgaat. Het zo vloeiendmogelijklatenklinken,indemaatblijvenzingenensnelopelkaarreagerenblijkteenlastigeopgave.Doordeoefeningeneenpaarkeer te herhalen leren ze steeds beter te anticiperen en tereagerenophunvoorgangers.Deoefeninggeeftdedocentinzichtinhetritmegevoelentoonvastheidvandestudenten.

VoordevraagenantwoordoefeningensteltVanDoorn(2009)het gebruik van Gospels voor, bijvoorbeeld Look Where He’sBroughtMe Fromdoor The Blind Boys of Alabama (p. 259). Ikgebruik graag spirituals als bijvoorbeeld Roll Jorden Roll(youtube)omdatdezezichgoedlenenvoorhetzogenoemdecall

36

en response waarbij ook het toevoegen van een groove doorklappen of bodypercussie fijnwerkt. Studenten kunnen hierbijnatuurlijkookzelfeenspiritualoftekstverzinnen.Ookhebbenzederuimte,alszeditwillen,durvenenkunnen,omvariatiesaantebrengeninhunresponse.

Omstudentenindejuistemindsettekrijgenvoorimproviseren,doenwedeoefeningSoundBall.(Hall,2009)Hierbijgooijeeendenkbeeldigebalmeteengeluidnaariemandandersindekring,dezevangthemopmethetzelfdegeluidengooithemwegmeteen ander geluid. De bedoeling is om steedsmeer snelheid tekrijgen in het overgooien en te variëren met zoveel mogelijkverschillende geluiden. De Sound Ball oefening vraagt omingetuned te zijn in het moment en stimuleert het spontaanreageren en handelen zonder daarbij te veel na te denken.Studentennemenzelfhetinitiatiefomdeopdrachtuittebreidendoornaastgeluidenookwoorden,zinnenenbewegingentoetevoegen.

ImproviserenErwordtgeïmproviseerdopeenbluesschemaineenrondovorm(ABACAD). (audiofragment 36) Hiervoor wordt uitleg gegevenhoebluesschema‘szijnopgebouwdintrappen(I-IV-V)enhoejeaan de hand van de pentatonische toonladder hierover kansoleren.Omteexperimenterenmetvrije improvisatiewordtergeoefendmethetomdebeurttoevoegenvaneenmelodischeofritmischefrase.(audiofragment37) 10LogboekTeacher

ReflectieStudenten zijn deze eerste sessie nogwat afwachtend opmijnaanwijzingen en instructies. Ze zijn voorzichtig omdat ze hetspannendvindenengeenfoutenwillenmaken.Daarbijvraagthetspelen van een instrument of het gebruik van de stem voorsommigennogveelaandacht:

“Ikkannognietzogoedstrakspelenenbenbangdatikderestvandegroepophoud.”10–Niels,student

Tochverrassenhunspontaneenorigineleuitingenmij.MetnamedeSoundBalliseenbruikbareoefeningomlostekomen,pleziertemakenendaarbij spontane ideeëntebedenkenwaarbijniksgoedisoffout.

“Grappig,mooi,nieuweideetjesengeluiden,vreemd,eng”

37

Improvisatiesessie2VoorbereidenDatum:6december2017Locatie:MinorlokaalArt’nSoundNHLLeeuwardenStartformuleIndeze tweedesessie ligtde focusopconcentratie,associëren,verbeeldingskracht en het improviseren vanuit een materiaal.Aan de hand van de vorige sessie hebben studenten alshuiswerkopdrachteenimprovisatiegemaaktvanmaximaaléénminuutwaarzebinneneenmuzikalestijl improviseren.Omdatiedereenditheeft ingevuldopbasisvanzijneigen interesseenuitvoerendevaardigheid,levertdituiteenlopendeimprovisatiesop.Zoheefteenstudenteenimprovisatiegemaaktopzijngitaarwaar hij karakteristieke jazz elementen laat horen(audiofragment 40) Iemand heeft akkoorden van een bekendliedje gebruikt als thema, deze verwerkt in eenmuziekprogramma en hierover een improvisatie gespeeld.(audiofragment41)Eenstudentheeft,omdathijgeeninstrumentbespeelt, een beatbox gemaakt en geëxperimenteerd met livesampelen. (audiofragment 42) Sommige improvisaties zijn albijna toteenmuzikaalproductuitgewerkt. (audiofragment43)Deze student heeft akkoorden opgenomen op een gitaar dieafwijkend is gestemd en hier vervolgensweermeerdere lagenaan toegevoegd in eenmuziekprogramma.De stappen van het

11LogboekTeacher

Critical Respons Process (Lerman & Borstel, 2010) worden alsrichtlijngebruiktomfeedbacktegeven.Studentengevenelkaarconstructieve feedback en passen de luisteroefening van devorigesessietoedoorhetnoemenvantexturen,klankleurenenassociaties:“DeglijdendetonendoendenkenaaneenAziatischtuin.”11

Warming-upVoordewarming-upstartenwemeteen fysiekeoefeningdoorhet rekken, strekken,draaien,wrijvenenhet losschuddenvanknieën, voeten benen, nek en handen om te ontspannen, op tewarmenenincontacttekomenmethetlichaam.Voorhettrainenvan de verbeeldingskracht en het ritmegevoel maken we eenHumanMachine (Hall, 2009, par. 14)waar studenten geluidenmaken door hun stem te gebruiken, klappen, stampen ofbodypercussie.Van tevorenkaneenbepaaldemachinewordengekozenofachterafkanwordenbesprokenwatvoormachinehetzou kunnen zijn: een stoomtrein, een tijdmachine of eenouderwetseinternetverbinding.

KernDeoefeningRitmenamenvanFrowijnenTomassen(2007)wordtingezet voor het trainen van ritmevaardigheid en hetexperimenterenmetsyllabes.Studentenlopenopdeplaatsindepulsevandemaat.De1eteliseenstamp,de2eiseenklap,de3een4eiseenrust.Inderustnoemenzeomdebeurt,dekringrond,hunnaamenexperimenterenmetdemanierhoejejenaamkan

38

zeggen binnen de gegeven tijd. Zo kan je bijvoorbeeld eenfragmentuit jenaamnemenenkijkenof jeeenspanningsboogkanlatenhorenenjehierbijlateninspirerendoorwatervóórjeheeftgeklonken.

ImproviserenWeimproviserenvanuiteenmateriaal,eenafbeelding,binnendecontext van eenvrije improvisatie, zonder verwijzingnaar eengegevenmuzikalevorm.(Brophy,2001)Olthuisbeschrijftditalshetmakenvaneensoundscape:eenklankveldvooreenstilstaandlandschap waar wordt ingezoomd op gevoel en sfeer zonderduidelijkritme.(2015)Ditkunnenkleineriedeltjeszijn,geluidjes,fluisterendewoorden.Hetdoelvandezeoefeningisomruimtetemaken, na te denken over klank en de betekenis van klankvoordat het bijvoorbeeld in een popliedje zit. Voordat destudenten beginnenmet spelen is het aan te raden ze eerst telatenexperimenterenophuninstrumentomteonderzoekenwatvoorgeluidenzehierallemaalmeekunnenmaken.Wanneerdestudentenhetmateriaalhebbenbekekenwordternietgesprokenen sluiten ze tien seconden hun ogen om in een bewuste engeconcentreerdestaat tekomen.Naderhandbesprekenwewater gebeurde, wat ze hebben ervaren, associaties en welkegeluiden en klanken zemooi of opvallend vonden. Vervolgenskiezen de studenten een volgend materiaal waaruit eensoundscapewordtgemaakt.

12LogboekTeacher

Reflectie

De opbouw van de tweede sessie en de verdeling van deoefeningen is beter in balans met de spanningsboog vanstudenten. Zij zijn meer ontspannen en eerder bereid om teexperimenteren.Hetmakenvaneensoundscapeiseenbruikbaaruitgangspuntomvanuitteimproviserenenlostekomenvanhetmaken van muziek. Om uiteindelijk muziek te kunnen makenmoetenstudenteneerstgeluidenontdekkenenkunnendenkeningeluid.Erwordtgeblazen indemicrofoon,getiktopgitaren,riedeltjesgefluisterdengefloten.

Studenten nemen meer initiatieven en dragen zelf ideeën aanwaardoor mijn rol als docent minder sturend wordt en wegezamenlijk keuzes maken. Het delen en bespreken van degemaakte individuele improvisaties is erg waardevol en geeftinzicht in de muzikale stijl van studenten maar ook in hunwerkwijze en wat ze verstaan onder improvisatie. Het werktverbindend en versterkt het vertrouwen onder elkaar: “Ik benverrast door de positieve feedback van anderen op mijnimprovisatieswaardoor ik nietmeer het gevoel heb dat ikmijhiervoorhoefteschamen”12

“Verrassend,plezier,comfortabeler,interessant,muziekmakeneennieuwe

ervaring”

39

Improvisatiesessie3VoorbereidingDatum:13december2017Locatie:MinorlokaalArt’nSoundNHLLeeuwarden

StartformuleSessie drie heeft als thema samenspelen, harmonische enritmische vaardigheden, instant composing, luisteren en zichverhoudentotelkaar.Daarnaastzetikookinopmelodischeenritmischeoefeningenomhetmuzikaal repertoireopgehoorenhetbegrijpenvanharmonischeprogressiesteontwikkelen.

Voordethuisopdrachthebbenstudenteninkleinegroepjeseenimprovisatiegemaaktaandehandvaneigengekozenmateriaal.Omdat er een aantal studenten extra zijn aangehaakt en nietiedereendeopdrachtheeftgemaakt,stellenstudentenzelfvoorom de improvisatie ter plekke te doen. Daarbij verzinnen deanderestudentenhetmateriaalenhetmedium.Zonderwarming-up maken de groepjes improvisaties met o.a. het woord Acid(psychedelische trance). (audiofragment 51), de emotie jaloers(audiofragment 52) en verliefd (audiofragment 53). In deopnamesisgoedtehorendatzenogzoekennaarsamenspelomtotééngeheeltekomen.Webesprekenhoejaloerszoumoetenklinken, zo noemt een student dat hij heeft geprobeerd ‘viezelijntjes’tespelendoortypischemineurtonentegebruiken.

Warming-upAlswarming-upgebruik ikdeoefeningMonkey SeeMonkeyDovanHall(2009).Erwordtgeoefenddooraandehandvangebarenop elkaar te reageren. Eén student staat in hetmidden van dekringenmaakteengeluidofbewegingmetbehulpvandestemenbodypercussiedieiedereenvervolgensimiteert.Destudentindekringmaaktdoormiddelvangebarenenbeweginghetgeluidgroter,kleiner,harder,zachter,snelleroflangzamer.Vervolgenswijstdestudentinhetmiddeneenanderaandievolgtmeteeneigenbedachtgeluid.Eenvrijeenspeelseoefeningdiegoedwerktalsenergizer.KernFrowijnenTomassen (2007) stelleneenoefeningvooromhetgehoor te trainen door vanuit intervallen akkoorden temakendoor te bewegen en het imiteren op gehoor. Op basis vanhandgebarenwordtereencompositiegemaaktmetéénintervaldoorhetzingenvankwintenentertsen.Studentenstaanineenkring, waarvan twee of drie personen in het midden staan enverdeeldwordeninpersoon1,2en3.Alspersoon1gaatlopenop de plaats (een ander gebaar kan ook) wordt de grondtoongezongen.Alspersoon2gaatdeterts,alspersoon3gaatlopendekwint. Begin één voor één, en laat ze later tegelijk bewegen.Studentenkunnenwordenuitgedaagdomtespelenmeteffecten:snel afwisselen of tegelijk lopen waardoor meerstemmigheidontstaat. Studenten kunnen zelf tekens en gebaren bedenkenvoorhard,zacht,korteenlangenotenenhebbenderuimtevoor

40

eigen invullingen. Zo begint een student spontaan teimproviserenoverhetakkoord.

Ik gebruik de oefening One Two (Stevens, p.9) om ritmischevaardigheden te trainen. Hierbij staan studenten in een kringwaarbijzemetdeklokstartenmettellen:1epersoonzegt1,2epersoonindekringzegt2(dezepersoonbepaaltderuimtetussengeluidenstilteendushettempo)3epersoonzegtweer1samenmetdeeerste,enzodoor.Alsditvloeiendlooptspringtiederopeigen initiatief (individueel)van1naar2à1.1.12.2.2.21.1.Destudenten leggen hier de focus op zichzelf door hun ogen tesluiten. Vervolgens wordt er een klap toegevoegd na eenuitgesprokengetal:1*2*1*waarbij*deklap is.Wanneerditvloeiend gaat kunnen studenten dit uitvoeren met eeninstrument.Ditkanwordenuitgebouwdmet123,1*2*3*enerkangevarieerdwordeninverschillenderitmes(b.v.4/4,6/8)

ImproviserenStudentenstellenzelfvoorteimproviserenbinnendemuzikalestijlvanRnB.(audiofragment55)Vervolgenswordtereenstartgemaakt met instant composing gebaseerd op de Kolbraniemethode (Olthuis,2015).Hierbij gaathetomhet samenspelen,improviserend,opverschillendeinstrumentenonderleidingvaneenprocessor.Dezedraagtmuzikaleideeënaandoorhetgebruikvangebaren,beelden,tekstofemotie.VantevorenisaanteradendegebarendieOlthuisaandraagtdoortenemenofgezamenlijknieuwegebarentebedenken.Allestudentenmakenaandehandvangeoefendetekenseeninstantcompositie.(audiofragment57)(audiofragment58)(audiofragment59)Naderhandvindtereen

reflectieplaatsoverwatergebeurdeenwatstudentenhebbenbeleefd.

Reflectie

Dezederde sessie is losser voorbereiddande vorige omdat ikinmiddels een reeks oefeningen achter de hand heb die ik elkmoment kan inzetten. Hierdoor weet ik steeds beter teanticiperen op de situatie en is er meer vertrouwen in mijnflexibiliteit en probleemoplossend vermogen. Ook is er meerruimte voorde inbreng van studenten enpakken zij deze ook.Inmiddels zijn zemeerbekendmetde vormvande sessies envoelenzichcomfortabelerenvrijeromte improviseren.Bijhetinstant composingervarendemeeste studentenvoorheteerstdatze totééngeheelkomeneneensoortvan flowvoelen.Eénstudentassocieertdesessiemetonzeker.Hijervaartmoeitemethet samenspelen omdat hij de regels vandemuzikale stijl vanRnBnietkentwathemweerhoudtomspontaantereageren.

“Comfortabel,spannend,samenkomen,experimenteren,strategieënomtotnieuweideeëntekomen,creatief,spontaniteit,veilig,plezier,meervertrouwenenminderlastvanfaalangst,richting,

onzeker”

41

Improvisatiesessie4VoorbereidingDatum:22december2017Locatie:MuziekStudioNHLLeeuwardenStartformuleIndezeafsluitendesessiewordthetfenomeenflowbesprokenenimproviserenweaandehandvaneerdergedaneoefeningenenimprovisatiecontexten.

Warming-upNachmanovitch stelt: “For art to appear,wehave to disappear”(1990, p.51). Hiermee doelt hij op het loskomen van vasteervaringenenassociatiesdoorhetstimulerenvaneenfrisseblikop objecten en open te staan voor verassingen ofwel “the fullexperience”(p.51).DeoefeningvanNaming thingswrong (Hall,2009) wordt ingezet voor het stimuleren van een frisse blikwaarbijstudentendoorhetlokaallopen,objectenobserveren,omdezevervolgenshardopeenanderenaamtegeven.

KernHet flow model van Csikszentmihalyi (1997) en de tweewegingsfactoren, uitdaging en vaardigheid, wordt besproken.Studenten beschrijven flow als: “Ergens zo diep inzitten dat jevergeetomteetenentedrinken.”13Eenanderestudentervaart

13LogboekTeacher

flowalseensoortvantrance:“Wanneerjejeafsluitvoorallesomjeheen.”14

ImproviserenTijdenshetimprovisatieonderdeelbepalendestudentenzelf,aande hand van de eerder gedane oefeningen, thema’s, muzikalecontexten,eigenervaringeninteresses,waarzemeeaandeslagwillen. Er wordt geïmproviseerd vanuit de stemming ‘boos’.(audiofragment61)enaandehandvandeKolbraniemethodevanuiteensetting:Hetiszondagochtend,dezonschijnt,hetheeftnet gesneeuwd, verse sneeuw knispert onder je voeten en deochtendzon schijnt tussen de bomen. (audiofragment 62). Ookworden er een aantal vrije improvisaties gemaakt die op datmomentspontaanontstaan.(audiofragment65)(audiofragment66)

Reflectie

Tijdens deze laatste sessie dragen studenten eigenhandig degeleerde tools en strategieën aan om gezamenlijke teimproviseren. De improvisaties worden steeds vrijer en meerexperimenteel van aard. Vooral de improvisatie vanuit een

14LogboekTeacher

“Verfrissend,nieuwestijl,inspiratie,gek,wild”

42

setting geeft inzicht inhoe studentennadenkenover geluid enhoe ze dit vertalen tot een muziekstuk. Bijvoorbeeld de hogetonenopdepianodiedevallendesneeuwvlokjesvoorstellen.Erwordtookgeëxperimenteerdmetnon-muzikalematerialenofhetop een andere wijze gebruik maken van een instrument. Zogebruikteenstudenthetstemmechaniekvaneengitaaromeenschurendeffecttecreëren.Erwordtbeternaarelkaargeluisterdenopelkaargereageerd.Studentencontrasterenmetdeanderendoorhetveranderenvandedynamiekofhetritme.Vooraldevrijeimprovisaties bevatten een aantal interessante thema’s waarstudentenaangeveneenmomentvanflowtehebbenervarenenietsgespeeldtehebbenwatzevantevorennooithaddengedachttekunnencreëren:

“Niks was te gek, dat geeft veel vrijheid en levertverrassingenop.”15–Dennis,student

15LogboekTeacher

43

7.BEVINDINGENIn dit hoofdstuk benoem ik de bevindingen, ondergebracht inevaluatiethema’s,diezijnopgedaanvanuitderolvanARTISTenTEACHER met ten slotte een besluit vanuit de rol vanRESEACHER waar de verschillende rollen zich uiteindelijkverenigen.

7.1.ARTIST

7.1.1.DejuistementaliteitDoor dit onderzoek ben ik vooral tot inzicht gekomen dat hethebbenvandejuistementaliteitechtvancruciaalbelangisomtekunnen improviseren. Je kunt nog zo goed je instrumentbeheersenmaarzonderspontaniteit,experimenteervreugde,eenbaklefenzelfvertrouwen,acceptatie,nieuwsgierigheid,openheiden verwondering zal je nooit de sterren van de hemelimproviseren. Daarnaast vraagt het leren improviseren, metname binnen een muzikale stijl, om doorzettingsvermogen,geduldengaatditsamenmethetaccepterenvanfoutenmaarookhet hebben van plezier: “Seriousness without playfulnessbecomes stale and dogmatic. Playfulness without seriousnessbecomesfrivolousandboring.”(Hall,2009,par.2)

Mijnverlangenomtelerenimproviserenbinnenhetidioomvanjazzwaszeergroot.Binnendeduurvanditonderzoekhebikditverlangen bij moeten stellen naar de mogelijkheden. Hiervoorwaseenmentaliteitsveranderingnodig.Ikrealiseermijnudestemeerwat voor stuk ongeduld ik ben. Zo ben ik dit onderzoekbegonnenmeteenveeltekrampachtige,competitieveinstellingwaarbij prestatiedruk het gevoel gaf dat ik mijzelf moestbewijzen. Dit heeft een storende invloed gehad op mijnzelfvertrouwen,plezier,fantasieenverwondering,acceptatieenhetkunnengenietenvan‘thefeelofthejourneyitself.’

44

Pasaanheteindvanditonderzoekluktehetmijomeenbalanstevinden tussen een bewuste en onbewustewaarneming tijdenshet improviseren. Het hebben van een leeg hoofd is hierbijessentieel.Hoelegerdithoofd,destebeterjeimprovisatie.Doorstorendegedachtenenhogeeisenteparkerenenmijzelfzoveelmogelijkinhetdiepetegooienengewoontegaandoen,kreegikruimteommeervanuithetgevoelteimproviseren.Hierbijishetnoodzakelijk om met volle overtuiging en overgave hetimproviserentebenaderen,andersmisthetzijnintentieenwordthetnietszeggend.

7.1.2.Techniqueandfreedomfromtechnique

Kennis van harmonieleer brengt zowel beperkingen alsmogelijkheden. Het is een belangrijk hulpmiddel bij hetimproviseren. Zo biedt het een steun als je thuis bent intoonsoortenenharmonieën,enjevantevorenweetofdetoondiejegaatspelenofzingenzaldissonerenofconsonerenmetderest.Hetlerenvantechniekentheorieisdaarombelangrijkmaarmoet naarmijn idee niet leidend zijn.Harmonieleer kan, zoalsHoningeerdertevensalstelde,ookwordenontdektdoorveelteexperimenterenengoedteluisteren.ZonoemtAzzara(1999)datimprovisatie,naastdevoordelenvanmuzikaleexpressie,ookalskrachtig instrument gebuikt kan worden om meer begrip tekrijgenvandemuzikalesyntaxennotatie.

Kennis van harmonieleer helpt mij om boven de materie tekunnen staan en het improviseren naar een hoger niveau te

kunnentillenenmeercomplexerevariatiestemaken.Dankzijdetechniekendebeheersingvaneeninstrumentzijnwevrijomtespelen of zingen wat we voelen. Het goochelen met noten enharmonieën isdebasisomvrij te improviserenen tealtererenbinneneenmuzikalecontext.

De keerzijde is dat harmonieleer tijdens improviseren je eigencreativiteitindewegkanstaandoorerteveelaanvasttehouden.ZowaarschuwdeHarrisonseerderaldatdithetdenkeningeluidbelemmertdatonsinstaatsteltomophetgehoornatespelen,tetransponeren, te harmoniseren en zelfbedachte melodieën temaken.Daarnaastverhindertditvasthoudenhetspelenvanuitjegevoel,waardoor jeminder snel verwonderd en verrastwordtdoor wat je speelt en een improvisatie saai, afstandelijk enziellooskanworden.DeuitspraakvanNachmanovitchisdaaromzeer treffend: “Tocreateweneedboth, techniqueand freedomfrom technique.” (1990, p. 73) De kunst is om met eennieuwsgierigoorteblijvenluisterennaardeklankendiejemaakt,deze te ervaren alsof je het voor de allereerste keer hoort.Hiervoor moeten we volgens Nachmanovitch (2009) wellichtterugkerennaaronzeoriginelekinderlijkegeest:“Improvisation,asplayfulexperiment,istherecoveryineachofusofthesavagemind,ouroriginalchild-mind.”(p.47)

45

7.1.3.Egoingerukt:Gevenenontvangen!Synergieisnaarmijnideeeenvandebelangrijksteaspectenvangezamenlijkimproviseren.Hierbijgaathetomhetgeheelennietomdeindividuelespeler.Jemoetbereidzijnomjedienstbaaroptestellenvanditgeheel.Wanneerelkespelerzijneigenplantrekt,in zijn eentje het doelpuntwilmaken, verliest demuziek haarcontactmetdeluisteraarsendespelers.

VolgensHall(2009)moetenerbewustofonbewust,explicietofimpliciet, afspraken worden gemaakt over hoe samen vrij teimproviseren om te voorkomen dat de muziek nietszeggendwordt.Dewisselwerkingtussengevenenontvangen,hetafgaanopjeeigenimpulsen,alshetlettenopdeanderendezeruimtetebiedenvoorzíjnimpulsen,ishierbijessentieel.Hetrespecterenvanandermans ideeën isnodigomhetgevoelvanveiligheidtecreëren.Anderszaljemedespelerzichnooitvolledigblootgeven.Somsbetekentditdatjehierdooreigenideeën,alkunnenzenogzogoedzijn,moetloslaten.Stevens(2007)noemtdaarbijdathethandhavenvaneen“soundbalance”(p.3.)essentieelis.Hiermeewordtbedoelddathetgeluidvanalleindividuelespelersgehoordmoet kunnen worden binnen de groep, waarbij het gewenstetotaalvolumegewaarborgdblijft.

46

7.2.TEACHER

7.2.1Eenveiligesfeer

Tijdens de eerste sessies is het zowel voormijzelf als voor destudentennogzoekennaardejuistevormenhetinschattenvande verwachtingen van beide kanten. Studentenwetennog nietwat ze gaandoen,wat iedereen kan,wat er vanhen verwachtwordt.Zezijnbeduchtvoorhetmakenvanfoutenofvoelenzichonzekeroverhunuitvoerendevaardigheid.

“Aangezien ik bestwel bangbendat ik helemaal defoutingaenmensendansnelkunnenoordelenliepikhier natuurlijk wel tegenaan, vooral de eerstebijeenkomst. Maar hoe verder we kwamen, hoehechter de groep werd en hoe minder onzeker ikwerd.”16–Niels,student

Gedurendedesessieswetenstudentendezeangst steedsmeerachter zich te laten. De warm-ups en oefeningen zijn hierbijontzettendbelangrijkenhelpenenormomgêneenspanningwegte nemen. Het samenwerken, het reageren op elkaarsimprovisaties, het delen van ervaringen en de dialoog voerenovermuziek,zijnhierbijwaardevolleelementenvoorconnectie,respect en vertrouwen. Zo draagt het CRP-reflectie model(LermanenBorstel,2010)bijomdemakermeeropente latenstaanvoorwatanderentezeggenhebbenenopeenfrissemanier

16LogboekTeacherreflectieverslagstudent

telatenkijkennaar,enlatennadenkenoverhunwerk.Ookvoordedocent(enmogelijkbeoordelaar)geefthetmeerruimteomdeeigen stem van de maker te respecteren door niet exact tevertellen hoe zij hun werk kunnen verbeteren. Dit ook om tevoorkomen,vaakonbedoeld,omklonentecreërenvanjezelf.

Docentenmoetenzichervanbewustzijndathunactiviteitenhetcreatievepotentieelvanelkestudentkanbevorderenmaarook,onbedoeld, kan belemmeren. Green (1988) merkt op hoedocenten hun studenten het beste kunnen instrueren bij hetmaken van muziek. Zo noemt hij dat instructies die termenbevattenals‘doedit’en‘probeerdat’onzekerheidbijdestudentkunnenoproepenomdatzijditsoortverbaleinstructiesnietaltijdkunnen vertalen naar een toepasbare fysieke activiteit. Bij hetanalyserenvandeaudioopnamesvandesessies,istebemerkendatditsoortinstructiesregelmatigvoorbijkomen.Greenstelthetidee van opmerkzaamheid of ‘oplettendsheidaanwijzingen’(p.117) voor. Deze aanwijzingen brengen studenten in eengeestesgesteldheidwaarbijzeverlostwordenvanonzekerheid,twijfel,verwarring,teleurstellingenontmoediging.(Dusinplaatsvanstarechtopalsjezingt,leteensopjelichaamshoudingalsjeoptimaleresonantievoelt).Hetkostwattijdomdezemaniervaninstruereninhetsysteemtebrengenmaarwerktuiteindelijkzeereffectiefomdathetmeergebaseerdisopdeeigenondervindingenvanstudentenenhunvermogenoptemerkenwatergebeurt.Alsdocent vind ik deze manier van aanwijzingen geven ook veel

47

prettiger omdat het mij prikkelt om mijn creativiteit enverbeeldingtegebruikenbijhetinstrueren.Als docent faciliteer ik het improvisatieproces maar neemhierbinnenook eengelijkwaardige rol aandoordeel tenemenaandeoefeningenenhetimproviseren.Studentenlerenopdezemaniermijnmuzikantschapkennenendaarnaastzienzedatik,netalszij,ookvergissingenmaakwatbijdraagtaaneenveiligesfeer. Zo noemt een student: “I think it was good that sheparticipated in the exercises aswell. Forme, this felt safe andworkedmotivating.” 17 Als onderdeel van de groep bemerk ik,doormijneigenenthousiasme,dathetverleidelijk isomdirectover te gaan op een groepsimprovisatie. Steven (2007)waarschuwtomniettesneldoordeverschillendestadiavandeoefeningen tegaan: “One functionof theworkshoppieces is toencourage confidence and independence in the participants,showingthateveryonecanhaveacreativeroleinthemusicthatthegroupismaking.”(p.2)Dooropeenontspannenwijze,stapvoor stap, met aandacht en concentratie de oefeningen tedoorlopen, verkrijgen de studenten uiteindelijk meer begrip,bewustwording en voelen zij zich comfortabeler tijdens hetgehele proces. Hierbij is het belangrijk dat de docent heldercommuniceertwathetdoelisvandeoefeningenwatervandegroepwordtverwacht.

17LogboekTeacherreflectieverslagstudent18LogboekTeacherreflectieverslagstudent

“De oefeningen die we deden voor we aan de slaggingenhielpendehelegroepomzichcomfortabelertevoelen. Jedurft jedaarnabeteropentestellen.” 18–Dounia,student

7.2.2.HetvindenvansamenhangOmdatdeverschillendecapaciteitenenmuzikaleachtergrondenzo uiteenlopen, ben ik tijdens de sessies vooral op zoek naarsamenhang,hetmakenvanverbindingentussendezediversiteitaanstudentenenprobeerikhenuittedagennaarhunbehoefteen niveau. Dit vraagt om inzicht, flexibiliteit, reflexiviteitmaarook om communicatieve vaardigheden, leiderschap enmanagementvaardigheden. Interpersoonlijke encommunicatieve vaardigheden zijn daarbij belangrijkepersoonlijke kwaliteiten van de docent in zijn rol vangespreksleiderensamenwerkingspartner.

Naarmijnmeningwerkthetheelgoedomsamenteimproviseren met mensen die je niet zelf hebtgekozen. We moeten gebruik maken van elkaarstalentenenditinzettenomsamenmuziektemaken.Omdat je rekeningmetelkaarhoudthad ik juisthetgevoel dat mijn creativiteit heel erg gestimuleerdwerd.19–Dounia,student

19LogboekTeacherreflectieverslagstudent

48

De muzikale context wordt tijdens de sessies voornamelijkbepaalddoorhetluisterrepertoire,muzikaleervaringen,ideeën,gekozen structuren en individuele inbreng van de studenten.Gregory (2004) noemt het belang van het vastleggen van een“compostional ground.” (p.38) Deze heeft zijn eigen uniekeidentiteitdoordemixvan instrumentenendemuzikalesmaakvandestudenten.Alsdocentishetdaaromaantebevelenkenniste hebben van een aantal muzikale talen. Daarbij brengt hetimproviserenbinneneengegevenmuzikalestijldeenestudentmogelijkhedenendeanderbeperkingen.Hetisessentieeldatdedocentinzichtheeftindecontextendecapaciteiten,waarbijereen omgevingwordt gecreëerdwaar activiteitenmet elkaar ininteractiekunnengaanenstudentenelkaarkunnenvoedenaande hand van ieder zijn vaardigheden en capaciteiten. Hetafstemmen van het juiste medium, improvisatiecontext enmaterialenishierbijvangrootbelang.

WhileIknowmywayaroundthepiano,Ican’tplayinall genres. To improvise based on an emotion andstartingwithout anypreparation, I definitely had tocomeoutofmycomfortzone.Itwasinterestingtoskipthepreparationofchoosinganychordsorstructure.AlthoughIwouldsometimesstruggleatfirsttogetaflowgoingortojointheflowofthegroup,wealwayscome up with something that sounded somewhat

20LogboekTeacherreflectieverslagstudent

alright. It feels very satisfying to come up withsomethingonthespotasagroup.Becauseeveryonewaschallengedduring the sessions, I felt free to trynewthingsandmostimportantly:makemistakes!”20–Wiebe,student

Het model van Kratus (1995), bestaande uit de zevenimprovisatielevels, kan gehanteerd worden om studentenspecifiekeoefeningenofopdrachten tegevendieaansluitenbijhunhouding,kennisenvaardigheden.Tijdenshetimproviserenkrijgenstudenten,onervarenofervaren,opdezemaniermeerdemogelijkheid om te experimenteren met hun muzikale ideeëndoor het gebruik van instrumenten of/en stem om nieuweklankkleureneneeneigengeluidteontdekken.Eendocentmoetdus bezitten over een handvol tools en oefeningen om dezeverschillendeniveaustekunnenbedienen.Studentenmoetenzichvrijvoelenhetprocestenalletijdenstilteleggenalszeproblemenervarenomdezevervolgensgezamenlijktebesprekenen te onderzoeken. Zo attendeert Stevens (2007)erophoestudentenelkaarkunnenhelpen,alszijmoeilijkhedenervaren, door gezamenlijk te zoeken naar mogelijkheden enoplossingen zodat iedereenmeekan spelen.Bijvoorbeelddoorhetaanpassenvaneenbackinglineofeenritmischgedeelte.

49

7.2.3.Gemeenschappelijketaal

Het spreken van een gemeenschappelijke taal en eenbegrippenkaderisnoodzakelijkomgezamenlijkteimproviseren.Doorhetprocesvanmuziekmaken,reflectie,hetvoerenvandedialoogenhetintensiefluisterenkrijgtdezetaalmeerbetekenisendiepgang.Studentenwordenopdezewijzegestimuleerdinhetdenken ingeluiden lerenhunervaringenbeter teverwoordenomdatzemuzikalebegrippenbeterbegrijpendoordezeconcreettoetepassen.Dezetaalhoeftechtnietheelcomplextezijn.ZosteltBailey(1992,p.83)datimprovisatieeenactiviteitkanzijnvanenormecomplexiteitenverfijning,ofdievandeeenvoudigsteen meest directe uitdrukking: “Encourage them to workempirically, and trusting that they will then learn, with someguidance,fromtheattemptedplayingexperience.”(Bailey,1992,p.121)

“Muziekhoeftnietheelmoeilijkencomplextezijnommooi te klinken, ook simpele stukken kunnenvoldoening geven. Je hoeft niet professioneel ofontzettendgoedtezijnommeetekunnendoenmeteenjamsessie.”21–Niels,student

21LogboekTeacherreflectieverslagstudent22LogboekTeacherreflectieverslagstudent

Hall (2009) benadrukt het belang voor het opstellen van eenaantalafsprakendiemaximaleruimteopenlatenvooropenheidenexploratie.Hierbijstelthijdatdebasisvanvrijeimprovisatiegeluid is.Met dit gegeven als uitgangspunt is er namelijk geensprakevaneenjuisteofonjuistecombinatievangeluidenisiedervrij in het kiezen uit alle mogelijkheden, die ontstaan in hetmoment,zonderdaterdeangstisvoorhetmakenvanfoutenenvergissingen.Halllegthierbijdeverantwoordelijkheidomvrijtekunnen improviseren bij de individuele spelers en huntoewijdingomopenenoprechttezijn,omzichzelftekunnenzijnzonderrestrictiesofveroordelingen.

“Ik stel minder hoge eisen waardoor er ruimteontstaatvoornieuweinvloedeninmijnmuziek.”22–Jazz,student

7.2.4.Zwemmenmaarnietlatenverdrinken

Het onvoorspelbare karakter van improvisatie en hetorganiseren van improvisatiesessies doet een groot beroep ophet probleemoplossend vermogen, het organisatietalent en debesluitvaardigheidvandedocent:“Alimproviserenddoceerikinimproviseren.” 23 Tijdens de sessies is de rol van de docentvoornamelijk stimulerend en inspirerend door grenzen teverleggen, een veilige omgeving te creëren en inspirerende

23LogboekTeacher

50

startformulesenoefeningenaantebieden.Indezerolbenikheelergopzoekgeweestnaardejuistebalanstussenaansturen,hetgeven van een kader en vrijheid. Hoe kunnen vaardighedengeleerdwordenzonderdatdecreatievevrijheidwordtbeperkt?

Hickey (2009) stelt dat vrije improvisatie niet kan wordengeleerd aan de hand van de traditionele benadering, waaraanwijzingenwordenvoorgeschrevenomtepassenbinneneenbepaaldconcept.ZijondersteuntdezeovertuigingmeteenquotevanGeorge Lewis (Amerikaanse componist en geleerde ophetgebiedvanimprovisatie),dieadviseertomstudentengewooninhet diepe te gooien en te werken met wat er op dat momentgebeurt.Hoogeveen(2013)benadruktdathetvooralgaatomdehoudingvanstudentenzotebeïnvloedendatzezichzelfinstaatvoelen om actief sturing te geven aan hun eigen creatievebijdrage.

“Ikvonddaterietsteweinigsturingwastijdensdesessies,maaraandeanderekantzorgdedatookvooreen gevoel dat we dit onderzoek samen doen.” 24–Dounia,student

Creatieve vrijheid is volgens Stevens (2007 p.7) pas mogelijkwanneer de deelnemers zich bewust zijn van ritme, geluid enstilte en hoe dit zich verhoudt met de rest van de spelers.Studenten kunnen pas creatief denkenwanneer ze beschikken

24LogboekTeacherreflectieverslagstudent25LogboekTeacherreflectieverslagstudent

overconceptenomovernatedenken.ZomerktKratus(2017)opdat het doceren van het luisteren naar muziek vraagt om decombinatie van zowel convergent luisteren als divergentluisteren. Door het combineren van deze concepten op eenpersoonlijke en meer betekenisvolle manier, vindt de theoriemeer aansluiting met de persoonlijke belevingswereld van destudent, waardoor deze meer begrip en waarde van kunst enmuziek verkrijgt: “Ik benmeer gaan luisteren naarmuziek eninstrumentale solo’s. Ik ben muziek nu een beetje aan hetontleden.”25

De balans tussen complete vrijheid en het aanbieden van eenvetrekpuntisnaarmijneigenervaringvangrootbelangvoorhetsuccesvol doceren van de vaardigheid van improvisatie. Omsturing te kunnen geven aan je creatieve bijdrage, heb je toolsnodig om te kunnen improviseren, om te kunnen reageren opelkaar,omtecommuniceren.Andersblijfthetbijeenspontanereactie,eenexpressieveopwelling,alsofweeenemmerverftegendemuurgooienenzeggendathetkunstis.

“Leer eerst de regels van het vak om ze daarna tevergeten. Ik denk dat improviseren een goedeoefeningisomdezeregelstevergetenmaardaterweleen basis nodig is om op terug te vallen.” 26 – Kay,student

26LogboekTeacherreflectieverslagstudent

51

7.3.RESEARCHER

7.3.1.Dezoektochtnaarwaardevolle,creatievemuzikaleervaringen

Het grote aantal beschikbare bronnen en theorieën overimprovisatie, geven inzicht hoe improvisatie werkt en wat ergebeurtalswezowel individueelalsgezamenlijk improviseren,maarditkrijgtpasbetekenisenwaardedoorhetzelftedoenente ervaren. De gegeven theorieën, suggesties en didactischeaanwijzingen uit de literatuur garanderen geen succes vooriedereen.Erisgeenvastemethodeomteimproviseren,menmoetdaaromderuimtekrijgenomzijneigenmanierteontwikkelen.Improvisatieisopdezemaniereenbruikbaretoolomcreativiteiten individuele expressiviteit te stimuleren vanwege hetscheppendekarakterenvoorhetontplooienvanzelfverzekerde,zelfsturende,autonomemakers.

De kern van improvisatie zit voornamelijk in het spontaancreëren,hetsimultaanbedenkenenuitvoerenvanmuziekinhetmoment door het combineren van kennis en vaardigheden,mogelijkheden en materialen. Het creatieve proces vanimproviserenvraagtomeenspecifiekementaliteitenhetmakenvanafsprakenomtevoorkomendatonzecreatiezijnconnectieverliest met ons zijn en met de wereld om ons heen. Dementaliteitdienodigisomtotdekerntekomenwaaroprechtecreaties ontstaan vraagt om overgave in je handelen en eenbalans tussen bewust en onbewust denken. Het plezier in het

makenvanmuziekdiepuuris,ongecensureerdenechtvanjouisgeeftveelvoldoeningomdatjezoweljezelfalsanderenweetteverrassen. Daarbij draagt het bij om een sterkere connectie teverkrijgenmetmuziek,jeinstrumentenjemedespelers.Jeveiligvoelen,jeopenstellenvoordieander,eennieuwsgierigeattitudeen het vertrouwen hebben in elkaar, zijn belangrijkecomponentenvoorpersoonlijkegroeiengroepsdynamiekmaarbieden ook vanuit het perspectief van interculturaliteit eninterdisciplinariteit veel mogelijkheden. Muziek kan hetonzegbarezegbaarmakenenmensenverbinden.Datisdekrachtvanmuziek!

Dit onderzoek heeft mij inzichten gegeven en een aantalhandvatten gebracht hoe ik, zowel binnenmijn lespraktijk alsartistieke praktijk, improvisatie kan inzetten voor het creërenvanwaardevolle,creatievemuzikaleervaringen.Bekekenvanuitmijneigenartistiekepraktijkkaniknietzozeeropmerkendatikeenbeterezangeresbengeworden,maarweldatikmeerbewustben van mijn persoonlijke maakproces en als muzikantprogressie heb gemaakt: vrijer, authentieker, expressiever enveelzijdiger.(audiofragment35)Deimprovisatiesessieshebbenbinnenmijn lespraktijk eenkenteringveroorzaakt indeminorArt ’n Sound waar nu veel frequenter spontane jamsessiesontstaan, die studenten zelf initiëren. Studenten zijn intrinsiekgemotiveerd,durventeexperimenteren,overtreffenzichzelf,zijnzichtbaartrotsophuneigencreatiesendelenditmetelkaar.Ookbuitendemurenvanschoolgaatditverder.

52

TheworkshopsareaneatadditiontotheArt‘nSoundprogramme.Itwastheoneworkshopwhereyoucouldbe truly creative and focus onmusic. Therewas nolong list of rules holding you back. I noticed thatimprovisingwasagreatwaytocomeupwithmusicalideas and create endless variations. 27 – Wiebe,student

Doorhetsamenimproviserenenhieroverindialoogtegaanhebik mijn studenten op een andere manier leren kennen. Zowelmuzikaal als persoonlijk. Omdat de grenzen tussen student endocent vervallen is er, zowel tussen mijzelf als tussen destudenten, een sterke connectie ontstaan gebaseerd opvertrouwen,wederzijdsrespect,oprechtheidenbegrip.Zoheefthetopeningengegevenomsamenmetstudentennieuwwerktemaken. (audiofragment34)Opdezemanierkomenmijn lesenartistieke praktijk dichter tot elkaar, weten zij elkaar meer teinspirerenenbeleefikveelplezierinhetdoceren.Ikzouanderen(muziek)docentenwillen aanmoedigen om de vaardigheid vanimprovisatiebinnenhunlespraktijkteintegreren.Durfvooraluitjeroltestappenvandocent,weesgelijkwaardigaanjestudenten,gahetexperimentaanenlaatjeverrassen.

Doordat jeopeengegevenmoment jenergensmeervoor schaamt en alles wel probeert kun je veelcreatieve ideeën bedenken en proberen. Dit is voormijngevoelbinnenCMDbestweleengoedestimulans

27LogboekTeacherreflectieverslagstudent

om meer vrij te denken en te creëren. 28 – Niels,student

Improviseren isnietalleeneenwaardevollecreatievemuzikalevaardigheid, maar ook vanuit een cognitief perspectief gezienessentieel om je staande te kunnen houden in de continubewegendeenveranderendewereldvande21eeeuw.ZoalshetcredovanDarwinluidt:nietdesterksteoverleeft,maardegenedie zich het beste aan de veranderingen kan aanpassen.Structurenmoet je loskunnen latenom indezeveranderingenmeetekunnengaan.Dekrachtvanimproviseren,devrijeopenmentaliteit, het samenwerken, experimenteren, leren vanervaringen door te doen en het maken van fouten,probleemoplossendvermogen,sluitenallenaanbijdewaardendie de nieuwe identiteit van de hogeschool wil uitdragen:verbindend, ondernemend en vindingrijk. Leren improviserenverdientdaaromnaarmijnideeweldegelijkeenplaatsbinnenhetnieuweonderwijsenhierbuiten.Improviserenkaneenverrijkingzijnvanhetlevenopallerleigebiedendoorbuitendegebaandepadentetredeneneenexpressieverleventeleiden.Ditgeldtvoorallerhandedisciplines,vanschilderentottheatermaarookvoorheelbasalebezighedenalskoken.

DitsoortworkshopszijnwelwatCMDkangebruikenvindikpersoonlijk.Erwordtnogteweinigingezetopcreativiteit,veelmensenmakendingenteserieusentredennietbuitenhuncomfortzone.Improvisatiekan

28LogboekTeacherreflectieverslagstudent

53

hierbijhelpen.Dushetheeftmeerwaardedanalleenvoormensendieeenmuziekstukwillencomponeren.29-Kay,student

Ditonderzoekheeftmijdehoopgegevendatereentoekomstisvoorimprovisatieinalzijnfacetten.Gregorysteldeinzijnpaper(gepubliceerd in 2004) al dat collaboratieve kunstpraktijken,ruimtevoorvrijeimprovisatie,hetomarmenvantechnologischeontwikkelingen en niet westerse invloeden als wereld envolksmuziek, van muziekstudenten een veel betere modernemusicuszoumaken.Indetussentijdiserveelveranderdbinnenhet huidige muziekonderwijs. De komst van de opleidingMusician3.0opdeHKUinUtrechtendemanierwaaroperhierwordtingezetopinterdisciplinariteit,ishiereengoedvoorbeeldvan. Steeds meer onderwijstellingen zien in, mede doorvoortschrijdend onderzoek hierover, dat improvisatie eentoevoeging is om de verbinding met de eigen creativiteit teactiveren. Performers als jazzviolist Didier Lockwood (PodiumWitteman, 2017), sounddesigner Suzanne Ciani (in VPROVrijeGeluiden,2017)ofacapella-zangerBobbyMcFerrinzijnhierbijbelangrijke actoren en voorbeelden voor het verleggen van degrenzenbinnendehuidigemuziek.

Muziekstudentenmoetenvooral aangemoedigdblijvenwordenomhunwerktepersonaliserenenopdezemanierhunmotivatieals musici, gedreven instrumentalisten of componisten in de

29LogboekTeacherreflectieverslagstudent

hedendaagse maatschappij en de diversiteit van muziek tekunnenversterken.We lerende regels ombetermet elkaar tekunnencommuniceren,maarditmoetonsnietbelemmerenonstelatenhorenmeteeneigenverhaaleneeneigengeluid.Omindezestaatvanvrijheidtekunnenverkerenishetdemoeitewaardom de balans te vinden tussen het denken en hetonderbewustzijn.OfzoalsmendatinIndiaal3000jaarlangdoet:terugnaaronzespirituelebron.

7.3.2.A/r/tographyalsonderzoeksmethode

Demethodologie van A/r/tography is spannend, uitdagend engeefttoegangomlangsderandenvanbetredenpadenteschuren(ofdaarbuiten)ensluitdaaromgoedaanbijdementaliteitvanimproviseren.Ditwaseenavontuur:plezantenengtegelijk.

Ik heb veel nieuwemensen ontmoet, inspirerende gesprekkengevoerd, samengespeeld met onbekende muzikanten vanuitverschillende muzikale en culturele achtergronden, er zijndeuren geopend voor nieuwe muzikale samenwerkingen envriendschappen gemaakt. Als stok achter de deur heeft dezemaniervanonderzoekdoengeholpenomcomfortabelepatronente doorbreken, zowel binnen mijn artistieke praktijk alslesprakrijk.Derenderingsvanexcess(jezelfuitdagen),openings(dialoogeninteractie)enreverbations(onderzoeksensitief)zijnhierbij belangrijke aandachtspunten geweest. In de rol van

54

onderzoeker isdemethodevanA/r/tography intensenzithetdicht op de huid omdat het persoonlijk is, aanwezig in alleactiviteiten en in de ruimtes daartussen. Ditmoet jewillen endurven. Ik heb mijn persoonlijke creatieve proces en creatiesmoetendelenmetanderen.Inderolvandocenthebikaanmijnstudenten hetzelfde gevraagd te doen waarbij ik hen hebaangemoedigd teexperimenterenzondervan tevorenexact tewetenofdemogelijkeopbrengstenwaardezoudenhebben.

Wellicht lagen mijn ambities wat aan de hoge kant, maarA/r/tography looptgemakkelijkuitdehanden isdaaromnaarmijn idee niet geschikt voor een krap tijdspad. Het even nietweten, de draad kwijtraken en wegzinken in het moeras vanmogelijkheden,onzekerhedenen frustratieszijn terugkomendethema’sgeweesttijdenshetonderzoeksproces.DeverschillendepettenvanARTIST,TEACHERenRESEACHERlopenvoortdurenddoor elkaar en overlappen elkaar. Met name tijdens het eigencreatieveprocesheeftditsomsindeweggezetenomechtvrijtekunnen improviseren zonder hier een kritische observerendeblikoplostelaten.(Improviserenvraagtimmersomhethebbenvaneenleeghoofd).Hetprocesvanschrijvenheefterggeholpenom grip te krijgen op zowel de materie als deonderzoeksmethode.Maarditprocesvraagttijdvoorhetnemenvan afstand, het even laten borrelen om alles uiteindelijk teherzienenverbandentekunnenleggendiedenodigeverdiepingaanbrengenenhetonderzoeksverslagmeerkwaliteitgeven.

Het onderzoek heeft veel nieuwe vragen doen oproepen dievanwegedetijdsbeperkingniettersprakezijngekomenenwelverderonderzoekverdienen.Inhetvolgendehoofdstukwordendezevragennaderbesproken.

55

8.TOEKOMSTBLIKDoorditonderzoekrealiseerikmijdestemeerdathetkunnenwaarderen en begrijpen van improvisatie, en dan vooral vrijeimprovisatie, vraagtomeenanderemaniervan luisterenmaarook om een andere attitude ten aanzien van het creëren vanmuziek. Als we Schönberg moeten geloven zou seriële oftoevalsmuziek even vertrouwd moeten gaan klinken alspopmuziek, alswe ermaar vaak genoegnaar luisteren.Kratusbeschrijftditookwelals“improvisationears”(1996,p.27)Maaris dit werkelijk zo?We zijn doormoderne opnametechnieken,door wat we horen op de radio en televisie, geconditioneerdgeraakt om perfect klinkende muziek te horen. Ook zijn wegewenddatwevooreenperformancenetzolangoefenentotdatweeenmuzikaalstuktotindeperfectieuitkunnenvoeren.Hetverwachtingspatroon van de luisteraar speelt hierbij ook eengrote rol. Wordt deze wellicht te gemakzuchtig? ‘Klinkende’muziek geeft ongetwijfeld een bepaalde voldoening aan onzeoren maar belemmert ons te luisteren wat er nog meer aanmuziekopdewereldis.

Een creatief product of proces evalueren en beoordelen datspontaan is, naast het mysterie en de complexiteit vanimprovisatie, veroorzaakt aannemelijk problemen: “Theprofessionalismoftechniqueandtheflashofdexterityaremorecomfortable to be around than raw creative power; hence oursocietygenerallyrewardsvirtuousperformersmorehighlythan

it rewardsoriginalcreators.” (Nachmanovitch1990,p.120)Zozijndetraditioneleelementenalsmelodie,ritmeentonaliteitvanmuzieknietaltijdtoepasbaaropvrijeimprovisatiewaarstriktenotatieentechnischeexcellentieslastigtetracerenzijn.(Hickey,2009, p.295) Binnen bepaalde lespraktijken is het echter welwenselijkomdeprestatiesvanstudententebeoordelen.

Azzara (1999) benoemt een aantal criteria die studenten endocenteninachtkunnennemenwanneerimprovisatieswordengeëvalueerd en beoordeeld. Zo moeten studenten eenontwikkeling laten zien in opeenvolgingen van melodische enritmischemotieven;effectiefgebruikkunnenmakenvanstilteenruimte;latenziengevoeltehebbenvaneenmuziekstijl(en);hettonenvanbegripvanhetverloopvanmuziekenhetgebruikvanspanning en ontspanning door ritmische variaties en het latenoplossenvannoten;hetkunnenaanbrengenvanversieringenenvariatiesopverschillendethema’s.(p.5)

VolgensFrowijnenTomassen (2007)zijndekwaliteitscriteria,dieinhetalgemeenwordengehanteerd,vaakgebaseerdopoudeenregulieremethodesvanklassiekemuziekeducatie.Zestellendat de kwaliteitscriteria in de huidige veranderendemaatschappelijke context opnieuw zou moeten wordenbeschouwd.Zozoukwaliteitalleenmeetbaarzijninrelatietothetdoel datwordt nagestreefd. (p.19)Dit doel is veranderlijk permuzikaal project en wordt vastgesteld door de instelling, demuzikaal leider,eventueel insamenspraakmetanderepartijenals de spelers, professionele musici of onderwijsinstellingen.

56

Communicatie en de dialoog over het begrip kwaliteit noemenFrowijn enTomassendaarbij van essentieel belangombinneneen specifieke context de kwaliteitscriteria te bepalen, teevalueren en uiteindelijk te beoordelen. Hickey (2009, p.295)steltdaarbijdat,alswevrijeimprovisatiewillenomarmenbinneneenonderwijsinstelling,weonzeconceptenvanwatgoed isennietgoed,moetenveranderen.Tafuri, (2006, p.135) onderstreepte eerder al innovativiteit enoriginaliteit als een van demeest belangrijkste eigenschappenvaneenartistiekproduct.Dematevancreativiteithangtvolgenshaar af van in hoeverre de improvisaties en gecomponeerdemuziek afstaat van bestaande muziek. Nachmanovitch (1990)steltdaarentegendatoriginaliteit juistnietzozeerbetekentdatietsmoet afwijkenvanbestaande creatiesmaardathethierbijvooral gaat om oorspronkelijkheid omdat het eigen is enauthentiek:“Qualityarisesfrom,andisrecognizedby,resonancewithinnertruth.”(p.180)Er worden door de bronnen die hierboven bestudeerd zijn,meerderevisies,ideeënensuggestiesgegevenhoeimprovisatie,proces of product, kan worden beoordeeld. Zoals ik eerder alsteldeissubjectiviteiteigenaanhetmaken,luisterenenzoookhetbeoordelenvanmuziek.Zozijnerverschillendedefinitiesvanwatgoed is,waardevol isofmooi,dit varieertvanpersoon totpersoon, moment tot moment, doel en context. Binnen ditonderzoek heeft de nadruk voornamelijk gelegen op het

verkennen van improvisatie en hoe het werkt. Het themabeoordelenenhetbegripvankwaliteit,watweverstaanondergoedennietgoed,vraagtomverderonderzoekenconversatiealsweimprovisatiewillenomarmenbinnenhet(muziek)onderwijs.

57

9.NAWOORDHier eindigt mijn ontdekkingsreis binnen de wereld vanimproviseren.Ondanksdatdereisbinnenditonderzoekstopt,isditvoormijnietheteindpunt.Zoismijnhartveroverddoorjazzen ben ik geïnspireerd geraakt om nieuw werk te maken. DeimprovisatiesessieswordenCMDbreeddoorgezetenhierbuitenzie ik veel mogelijkheden om mijn ondernemerschap in detoekomst uit te breiden door het verder ontwikkelen vanimprovisatiesessies.Dezereishadiknietkunnenmakenzondersteun en toeverlaat van een aantal belangrijke personen.Daarvoor wil ik de volgende personen bedanken voor hunbijdrage aan dit onderzoek. Mijn studiebegeleiders LeoDelfgaauw, Corinne van Beilen, Gudrun Beckmann, NathalieBeekman en Hillary Vos; Mijn medestudenten van de masterKunsteducatieNoord;MijnstudentenvandeminorArt‘nSound;Mijncollega’svanCMDSjefSmeets,GerjanKelder,SwanhildedeJongenMerlijnTorensma;Mijnfamilieengeliefden:BertPlaat,MarijkePlaat,JordenPaludanus;enanderendieeenbelangrijkerolhebbengespeeldtijdenshetonderzoeksproces:PolTaverne,MaartenWesters, ChristaReudink,HannekeScheffers, LaurensHof,SannavanVliet,EsméeOlthuisenmuziekschoolVRIJDAG.

58

10.REFERENTIELIJSTAlperson,P.(1984).OnmusicalImprovisation.JournalofAesthetics&ArtCriticism,nummer43(1),17.Geraadpleegdop10oktober2017,van:https://www.amherst.edu/system/files/media/0449/Alperson%2520-%2520On%2520Musical%2520Improvisation_1.pdfAndriessen,D.(2010).Watisjouwonderzoeksparadigma?Geraadpleegdop26november,van:http://www.onderzoekscoach.nl/wp-content/uploads/2012/12/Onderzoeksparadigma.pdfAzzara,C.(1999).Anauralapproachtoimprovisation.MusicEducatorsJournal,november1999,nummer86(3),p1-9.Geraadpleegdop17oktober2017,vanhttp://journals.sagepub.com/doi/abs/10.2307/3399555Bailey,D.(1992).Improvisation:ItsnatureandPracticeinMusic.USA:DaCapoPressBeatsde,T.(2015).Demuziekdocentinonmiddellijkemuzikaleinteracties.LKCA-Cultuur+Educatie,Jaargang15nr.43,p.19-40Berding,T.(2011).JohnDeweyoveropvoeding,onderwijsenburgerschap.Amsterdam:S.W.P.B.VBresnahan,A.W.(2015).ImpovisationintheArts.UniversityofDaytondepartmentofPhilosophy.Geraadpleegdop5oktober2017,van,http://ecommons.udayton.edu/phl_fac_pub/7Bremmer,M.(2010).Lerenimproviseren.LKCA-Cultuur+Educatie,Jaargang10nummer28,p.14-33.Brophy,T.S.(2001).Developingimprovisationingeneralmusic

classess.MusicEducationJournal.Juli2001,nummer88(1),p.1-12.Geraadpleegdop5oktober2017,vanhttps://www.researchgate.net/publication/234752929_Developing_Improvisation_in_General_Music_ClassesCastelein,T.(2015)Deprofessioneleidentiteitvandemuziekdocent.LKCA-Cultuur+Educatie,Jaargang15,nummer43,p.84-96Coker,J.(1990)Howtolistentojazz.NewAlbanyUSA:JameyAebersoldCsikszentmihalyi,M.(1997).FindingFlow:ThePsychologyofEngagementwithEverydayLife.BasicBooks.Deliège,I.,&Wiggins,G.(2006).Musicalcreativity:Multidisciplinaryresearchintheoryandpractice.HoveEngland:PsychologyPress.P.134-157Dewey,J.(1934).Artasexperience.NY:ThePenguinGroup.Frowijn,T.&Tomassen,H.(2007).Muziekzondernoten.Overmuziekmakenencommuniceren.Utrecht:UtrechtsConservatoriumGrout,D.,&Palisca,C.(2006).Ahistoryofwesternmusic(8thed.ed.).NewYork:W.W.Norton&Company.Gregory,S.(2004).QualityandEffectivenessincreativemusicworkhoppractise:Anevaluationoflanguage,meaningandcollaborativeprocess:RoyalCollegeofArtforthedegreeofMasterofphilosophybyprojectGreen,B.&Gallwey,T.(1988).Innerlijkmusiceren.Baarn:DeKernvertaaldvan:TheInnergameofmusic,GardenCity,NewYorkHall,T.(2009).Freeimprovisation:Apracticalguide.Boston,

59

MA:BeeBoyPress.Harris,R.&deJong,B.M.(2014).Cerebralactivationsrelatedtoaudition-drivenperformanceimageryinprofessionalmusicians.Geraadpleegdop20september2017,vanhttp://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0093681Harris,R.(2017).MovedbyMusic.Decerebraleorganisatievanaudiomotor-transformatiesinmuziek(PhDonderzoek)RijksuniversiteitGroningen,Groningen.Geraadpleegdop20september,van:https://www.hanze.nl/assets/kc-kunst--samenleving/lifelong-learning-inmusic/Documents/Public/MOVED_BY_MUSIC_NEW.pdfHarris,R.(2017,15maart)Singingparkinson’spatients,Improvisationisalearningexperience.UKkrant,Science,Geraadpleegdop20september2017,van:https://www.ukrant.nl/magazine/improvisation-is-a-learning-experience/?lang=enHickey,M.(2009).CanImprovisationbe‘taught’?:Acallforfreeimprovisationinourschools.InternationalJournalofMusicEducation,Jaargang4nummer27,p.285-299.Geraadpleegdop15oktober2017,van:http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0255761409345442Hindley,G.(1977).TheLarousseEncyclopediaofMUSIC.London-NewYork-Sydney-Toronto:TheHamlynPublishingGroupLimitedHoogeveen,K.(2013).Creatiefzijnofcreatiefdenken.LKCA-Cultuur+Educatie,Jaargang13,nummer36,p.41-61

Honing,H.(2009).Iedereenismuzikaal.Watwewetenoverhetluisterennaarmuziek.Amsterdam:NieuwAmsterdamJong,L.(2017).Hetbegeleidenvancreatieveprocessen.Cultuur+educatieJaargang16,2017nr.47LKCA-Cultuur+Educatienummer28(2010)Alleregistersopen:nieuweontwikkelingeninonderzoeknaarmuziekeducatie,CultuurnetwerkNederlandUtrechtLeavy,P.(2009).MethodmeetsArt:Arts-BasedResearchPractice.NewYork,NY:TheGuilfordPress:Lerman,L,Borstel,J.,(2010).DewerkingvanhetCriticalResponseProcess.WebpublicatieChoreografiecoachinginbeweging.Kunstfactor,Geraadpleegdop17November2017,van:http://www.musework.nl/image/2015/11/16/de_werking_van_het_critical_response_process_1.pdfKratus,J.(1991).Growingwithimprovisation,MusicEducatorsJournal,december1991,Geraadpleegdop3november2017,vanhttps://www.researchgate.net/publication/240727001_Growing_with_ImprovisationKratus,J.(1995).ADevelopmentApproachtoTeachingMusicImprovisation.InternationalJournalofMusicEducation,november1995.Geraadpleegdop5november2017,vanhttp://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/025576149502600103Kratus,J.(2017).MusicListeningisCreative.MusicEducatorsJournal,Maart2017,nummer103(3)Geraadpleegdop3november2017,van

60

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0027432116686843?journalCode=mejcMortelmans,D.(2009).Handboekkwalitatieveonderzoeksmethoden.AccoLeuven/DenHaagMulder,P.(2012).Flowmodel(Csikszentmihalyi).Geraadpleegdop30december2017,van:https://www.toolshero.nl/persoonlijk-geluk/flow-model-mihaly-csikszentmihalyi/Muziek.(z.d.).InVanDalewoordenboek.Geraadpleegdop26november2017van:http://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/muziek#.Wk4yniOZPq0Nachmanovitch,S.(1990).FreePlay.Improvisationinlifeandart.NewYork:PenguinPutnamInc.Niknafs,N.(2013).FreeImprovisation:WhatItIs,andWhyWeShouldApplyItinOurGeneralMusicClassrooms.GeneralMusicToday,27(1),29-34.Geraadpleegdop4mei2017,van:http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1048371313482921Olthuis,E.(2015).TheInnerVoice:Activatingintuitiveandimprovisationalcreativities.Geraadpleegdop1november2017,van:https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:ZVW4vcwh6B8J:https://www.hku.nl/web/file%3Fuuid%3Dc17e886c-d129-42ad-922d-b3d2fe732a7c%26owner%3D14f97e25-7532-4b55-9e2980ed1e8bf115+&cd=1&hl=nl&ct=clnk&gl=nl&client=safariSadolin,C.(2013).CompleteVocaltechnique.Kopenhagen:DeHaskePublications(p.234-238)

Sawyer,K.(2003).GroupCreativity,Music,Theatre,Collaboration.NewYork:PsychologyPress.Stevens,J.,(2007).Search&Reflect:Amusicworkshophandbook.UK:RockschoolStephanieSpringgay,RitaL.IrwinandSylviaWilsonKind(2005).QualitativeInquiry.A/r/tographyasLivingInquiryThroughArtandText,Sage:PennsylvaniaStateUniversityandUniversityofBritishColumbia,Geraadpleegdop15september2017,van:http://clsc.soceco.uci.edu/sites/clsc.soceco.uci.edu/files/users/aananth/Springgay%20et%20al.%20A_r_tography%202005.pdfSLOCurriculumvandetoekomst(2017,9maart)21eeeuwsevaardigheden.Geraadpleegdop19november2017,vanhttp://curriculumvandetoekomst.slo.nl/21e-eeuwse-vaardighedenStoloff,B.(2012).VocalImprovisation.BostonUSA:BerkleepressTaverne,P.(2016).KunstgeschiedenisenKunstmaken:eenonderzoekmetA/r/tography.(afstudeeronderzoek).MasterKunsteducatieGroningen,HanzeHogeschoolGroningenTafuri,J.(2006).Processessandteachingstrategiesinmusicalimprovisationwithchildren.inDeliege,I.,&Wiggins,G.(2006).Musicalcreativity:Multidisciplinaryresearchintheoryandpractice.HoveEngland:PsychologyPress.P.134-157Uhlig,S.(2006).AuthenticVoices,AuthenticSinging:AmulticutluralapproachtoVocalMusicTherapy.Gilsum:BarcelonaPublishersVanDoorn,I.(2009).ProfessioneelZingenvooriedereen.Naarden:StengholtUnitedMediaBV

61

MediaBurmi,N.(Darbarfestival).(2013,8maart).p.17(YouTube).Geraadpleegdop9maart,van:https://www.youtube.com/watch?v=kfBvz2rG-NICVAOnline.(z.d.).ConservatoriumvanAmsterdamcourseVocalImprovisation.Geraadpleegdvanaf25oktober2017Fitzgerald,E.(MrSarjveladze).(2011,13januari).p.13(Youtube).Geraadpleegdop9maart,van:https://www.youtube.com/watch?v=ekmwIStfR0oGiovanca.(2017,5november).BillLaurance&SuzanneCiani.InVPROVrijeGeluiden.Geraadpleegdop5november,van:https://www.vpro.nl/vrije-geluiden/media~VPWON_1273625~bill-laurance-suzanne-ciani~.htmlHotclubGent.(z.d.).Geraadpleegdop26februari2018,vanhttp://www.hotclub.gent/info.phpIrwin,R.L.(z.d.)AboutArtography.Geraadpleegdop15september2017,vanhttp://artography.edcp.educ.ubc.ca/?page_id=69Kolbranie.(z.d.)KolbranieMethode.Geraadpleegdop29november,van:https://www.kobranie.nlStowkowsi.(z.d.)Bandpage.Geraadpleegdop9maart2018,van:http://stokowski.nlWitteman,P.(2017,26november).JazzviolistDidierLockwood.InPodiumWitteman.Geraadpleegdop4januari2018,vanhttps://www.npo.nl/podium-witteman/26-11-

2017/VPWON_1277001/POMS_NTR_11822987),

WorkshopsensymposiaTaverne,P.(2016)WorkshopA/r/tography,MasterKunsteducatieGroningen.Gevolgdnovember2016NVZNederlandseVerenigingZangpedagogen(2017,16september)deelgenomenSymposiumop16septemberGroningenDeJong,K.(2017)Workshop:ImproviserenPrinsClausConservatoriumGroningen.Gevolgdop16september2017inGroningen(onderdeelvanNVZNederlandseVerenigingZangpedagogensymposium)Trainplein(2017)workshop:Improviserenmaar!Gevolgdop1oktober2017inGroningenVanVliet,S.(2017)VocalImprovisation.CVAOnlinecourse.ConservatoriumAmsterdam.Volgendvanaf25oktober2017

62

BIJLAGENBijlage1:IndexaudioenvideofragmentenARTIST

>Melodieoefeningen(Sadolin,2013,p.234-238)

Audiofragment1: Ain’tnosunshine(BillWithers)volgensbekendemelodieAudiofragment2: Ain’tnosunshine->beginenbesluitmelodielijnenmeteenanderetoondandeoorspronkelijke,maak langenotenkorter,enkortenotenlanger,zingmeteenluietimingAudiofragment3: Somebodytolove(ValerieJunes)metvariatieAudiofragment4: SomebodytolovemetBlueNotesAudiofragment5: SpeeleendrieklankofakkoordenzingalletonendiejeinhetakkoordhoortAudiofragment6: SpeeleenakkoordenzingalletonendiejeerbijvindtpassenAudiofragment7: Speeleenakkoordopdepianometjelinkerhandengebruikjerechterhandomeen(willekeurige)toon,zing dezetoonenpashemaantotdatjevindtdathijbijhetakkoordpast.Audiofragment8: AanpassenvandetoonbinneneenakkoordAudiofragment9: Zingopeenakkoorddeelstonenuithetakkoordentonendiejevindtpassenbinnenhetakkoord, akkoordeninritmischpatroonenontwikkeleengrooveindeimprovisatieAudiofragment10: PentatonischetoonladderinCMajeur

>Ritmeoefeningen(Sadolin,2013,p.234-238)Audiofragment11: Metronoomop60bpm(beatsperminute)Zingafzonderlijketonenopalletellenenoefenvervolgensmet hetzingenopelketweede,derde,envierdetelindemaat.Wisseldetelaf.Audiofragment12: Zwakkemaatdelen(voorennatel)

63

Audiofragment13: Zingenklaptegelijkertijdeensnelleonderverdelingvanhettempo(achtstenentriolen)veranderde melodieinhettempo.

>Instru-vocaldrumgroovesoefeningen(Stoloff,2012,p.7-9)

Audiofragment14: AlfabetdrumAudiofragment15: Straight8feelAudiofragment16: Straight16feelAudiofragment17: Swingfeel

>Scat:thevoiceasamusicalinstrumentandScatwithpitchoefeningen(Stoloff,2012,p.53)Audiofragment18: Straightorswingfeelpentatonisch

CVAOnlinecourseVocalImprovisations(VanVliet,2017;CVAOnline.(z.d.))>Les1–ThemajorscaleinBflatAudiofragment19: SingingthemajorscaleupanddownAudiofragment20: SingingthemajorscaleonnumbersandnotenamesAudiofragment21: Singingeasysequencesinsteps123-234Audiofragment22: Singingeasysequencesissteps13-24-35Videofragment1: Assignment1:improviseonthemajorscaleAudiofragment23: Singingsequencesoftriads135-245and135-642-237Videofragment2: Feedbackassignment1

64

Videofragment3: Assigment2:improviseonthemajorscaleandintegratealltheexercisesVideofragment4: Feedbackassignment2>Les2-Improvisereninde4etrap(akkoordprogressies)(IIV)naarIVAudiofragment24: SingtherootsoftheI(IIV)->IVprogressieinBes||:Bbmaj7|Fm7Bb7|Ebmaj7|Videofragment5: Assignment3singyourownmelodiesusingfirsttheAandthantheAbtogotoIV(1)Videofragment6: Assignment3singyourownmelodiesusingfirsttheAandthantheAbtogotoIV(2)Videofragment7: Feedbackassignment3Videofragment8: Assigment4:singanimprovisationontheI(IIV)0>IVprogression

>ImprovisatiesAudiofragment25: ImproopbluesschemaAudiofragment26: ‘scribbling’oppianoAudiofragment27: VrijeimprovisatieopmateriaalgedichtAudiofragment28: ExperimenterenmetlagenAudiofragment29: ExperimenterenmetlagenenvocaldrumAudiofragment30: SamenspelvrijeimprovisatiemetviolistgebruikafbeeldingbosAudiofragment31: SamenspelvrijeimprovisatiemetviolistAudiofragment32: SamenspelvrijeimprovisatiemetviolistAudiofragment33: SamenspelvrijeimprovisatemetviolistAudiofragment34: Samenspelimprovisatiemetstudent(AbletonLive)Audiofragment35: Samenspelgitaristimprovisatie(schrijfproces)

65

>Videofragmenten

Videofragment9: HotClubGent(31januari,2018)Videofragment10: HotClubGent(31januari,2018)Videofragment11: MartinusClassicJam(22Maart,2018)>AfbeeldingenAfbeelding1: NewOrleansJazzcafé.(6januari,2018)JamsessieAfbeelding2: ZUHAUZE(19januari,2018)Jamsessie

>ImprovisatiesessieopnamesstudentenAudiofragment36: Opnamesessie1Audiofragment37: ImprovisatieopbluesschemaAudiofragment38: ImprovisatieopakkoordenschemaAudiofragment39: Opnamesessie2Audiofragment40: ImprovisatiestudentDennisAudiofragment41: ImprovisatiestudentTimAudiofragment42: ImprovisatiestudentNielsAudiofragment43: ImprovisatiestudentMartijnAudiofragment44: ImprovisatiestudentJoyce

TEACHER

66

Audiofragment45: ImprovisatiestudentDionAudiofragment46: ImprovisatiestudentDouniaAudiofragment47: ImprovisatiestudentJazzAudiofragment48: ImprovisatiestudentKayAudiofragment50: Opnamesessie3Audiofragment51: GroepsimprovisatiewoordAcidAudiofragment52: GroepsimprovisatieemotiejaloersAudiofragment53: GroepsimprovisatieemotieverliefdAudiofragment54: DuoimprovisatiethemamiddeleeuwenAudiofragment55: ImprovisatiebinneneenidioomR’nBAudiofragment56: ImprovisatieKolbranieSaskiaalsprocessormetuitlegAudiofragment57: ImprovisatieKolbranieMartijnalsprocessorAudiofragment58: ImprovisatieKolbranieDouniaalsprocessorAudiofragment59: KolbranieimprovisatieNielsalsprocessorAudiofragment60: Opnamesessie4Audiofragment61: Improvisatievanuiteen‘mood’boosAudiofragment62: ImprovisatieKolbraniesettingAudiofragment63: ImprovisatieKeltischAudiofragment64: Oefening‘verhoudentotelkaar’Audiofragment65: VrijeimprovisatieexperimenterenAudiofragment66: VrijeimprovisatieexperimenterenAudiofragment67: Jamsessie1Audiofragment68: Jamsessie2

Videofragment12: ObservatieHKUUtrechtMusician3.0

67

Bijlage2:Hetvindenvanbestandeningoogle-drive

Masteronderzoek

ARTIST

RESEACHER

TEACHER

Afbeeldingen

Audiofragmenten

Videofragmenten

CVAOnlineCourse

Improvisaties

Oefeningen(Stoloff,2012)

(Sadolin,2013)

Scriptie

LogboekenARTISTenTEACHER

Reflectieverslagenstudenten

SessiesSessie2

Sessie3

Sessie1

Sessie4

Audiofragmentsessie

Opzetsessie

Improvisatiesstudenten

VideofragmentobservatieHKU