HSE Life oktober 2011

39
HEALTH, SAFETY & ENVIRONMENT MAGAZINE for Gas & Oil industry het? Durf pagina 2 en meer... In dit nummer: ANDERE TIJDEN, NIEUWE INFORMATIE 4 WIJ MAKEN DE ONDERKANT... 14 VAN HET PAARD EN DE WAGEN 10 STAP VOOR STAP 26 HSE - A JOINT EFFORT 32 INCIDENT FREE ORGANISATION 24 oktober 2011 jij

description

Veiligheid, gezondheid en milieu magazine voor de gas & olie industrie.

Transcript of HSE Life oktober 2011

Page 1: HSE Life oktober 2011

HEALTH, SAFETY & ENVIRONMENT MAGAZINE for Gas & Oil industry

het?

Durf

pagina 2

en meer...

In dit nummer:

ANDERE TIJDEN, NIEUWE INFORMATIE

4WIJ MAKEN DE ONDERKANT...

14VAN HET PAARD ENDE WAGEN

10

STAP VOORSTAP

26HSE -A JOINT EFFORT

32INCIDENT FREEORGANISATION

24

oktober 2011

jij

Page 2: HSE Life oktober 2011

2

Page 3: HSE Life oktober 2011

GA LANGS ‘START’EN U ONTVANGT IETS ONBETAALBAARS

Voorwoord

Van ‘ieder voor zich’ naar ‘allen voor één’ lijkt een enorme sprong, maar is in feite een heel logisch proces, dat,

als elk proces, in een aantal stappen te ontleden is. Dat proces is inmiddels in volle gang. Begonnen vanuit een

constatering die de wenkbrauwen deed optrekken, nu terecht gekomen in een cascadische stroomversnelling waar

zich steeds meer zijstromen bij voegen. Daarmee liggen de eerste meters van de weg naar harmonisatie van de

regelgeving ruim achter ons.

HSElife UNIO is een begrip dat binnen de industrie is gaan leven. Waarom? Het biedt licht aan het eind van de

tunnel. Veel maatschappijen hebben zich bereid verklaard om zich te verenigen en, gezamenlijk, de schouders te

zetten onder een uitdagende klus die lang vooruit geschoven is. De aannemers schuiven graag aan, met raad en

daad. Iets wat een jaar of wat nog onbestaanbaar had geleken, krijgt vorm en gestalte in consensus: als we toch

allemaal hetzelfde willen, laten we dan vooral niet denken dat we het anders moeten proberen uit te leggen.

Rocket science, www.slaernogeensweerzo’nmangementboekopna.com of boerenverstand?

Namens de THE WAT GROUP

Pier van Spronsen

3

Page 4: HSE Life oktober 2011

4

INFORMATIENIEUWE

Page 5: HSE Life oktober 2011

Geef een moment waarop mensen geïnformeerd moeten worden ook momentum mee en de

interesse is gewekt om informatie tot zich te willen nemen, ook wanneer dat niet verplicht is maar wel

erg goed uitkomt. >

Piet van Dam

NAM Onshore VGWM Instructie

5

Page 6: HSE Life oktober 2011

Onlangs bracht NAM de Onshore VGWM Instructie uit. Hierin komt een aantal

basisinstructies op het gebied van Veiligheid, Gezondheid, Welzijn en Milieu bijeen.

Daaronder zijn verschillende kantoor- en locatiespecifieke trainingsmodules plus

instructievideo’s van de vaste aannemers. Bepaalde trainingen en instructies komen

hiermee te vervallen, zoals de Deltalinqs poortvideo. Deze was intussen behoorlijk

verouderd, zowel qua informatie als in de manier waarop die informatie wordt

gepresenteerd. Waar een nieuwe versie naar ons idee wat te lang op zich liet wachten,

hebben we de onderwerpen ‘toegangsbeleid’ NAM specifieke gevaren nu verwerkt in een

veel bredere instructie.

Brede instructie

ANDERE TIJDEN, NIEUWE INFORMATIE6

veel bredere instructie.

NAM Onshore VGWM Instructie

Page 7: HSE Life oktober 2011

ANDERE TIJDEN, NIEUWE INFORMATIE

Context en verband

Degenen die op een NAM-locatie onshore aan het werk gaan,

willen we goed informeren en hebben hen dus veel te vertellen.

De vraag is natuurlijk hoeveel een mens ineens kan bevatten?

Heel belangrijk is het om dan de juiste context aan te reiken

en voor de juiste dosering te zorgen. In

dat licht hebben we voor een gelaagde,

tevens modulaire structuur gekozen. In

een algemeen deel wordt ingegaan op

het primaire proces, de bijbehorende

risico’s en de regels, procedures en

instructies die NAM hanteert om die

risico’s te beheersen. Omdat geen van

onze installaties hetzelfde is, wordt het

algemene deel in een later stadium en op site aangevuld met locatie-specifieke informatie. Aanvullend wordt, in

een apart submenu, documentatie toegankelijk gemaakt over bepaalde operationele onderwerpen of activiteiten.

7

De instructie is verplicht voor iedereen die op een onshore locatie, aan het werk wil gaan en wordt afgesloten

met een toets. Wie deze toets met goed gevolg afrondt, krijgt een stempel in haar of zijn veiligheidspaspoort. Dit

stempel is twee jaar geldig. Daarmee volgen we de structuur van het Interactief Leerprogramma Offshore (ILO)

voor wat betreft het werken op een offshore locatie. Beide instructies zijn, met uitzondering van de bijbehorende

vragen uiteraard, te vinden op de website waarop alle materiaal wordt gepubliceerd dat ontwikkeld werd in het

kader van ‘A way of living’. Zo kan iedereen, los de verplichte instructie, informatie over bepaalde onderwerpen of

activiteiten gemakkelijk terugzoeken.

Interactief leren

Page 8: HSE Life oktober 2011

De instructie is een eerste stap om bewust te worden van de verschillende gevaren op

onze lokaties. Via toolbox- meetings, VGWM vergaderingen en aanvullende trainingen

zal men meer kennis vergaren. Leidinggevenden op lokatie hebben tijdens de dagelijkse

werkzaamheden een speciale verantwoordelijkheid. Indien noodzakelijk moet men extra

instructies te geven zodat medewerkers op de hoogte zijn van alle gevaren. Meer ervaren

medewerkers spelen daarbij een belangrijke coachende rol.

De ILO heeft zich intussen bewezen en is door de industrie algemeen geaccepteerd als

‘een standaard’, een stap op de weg naar harmonisatie van de regels die de verschillende

maatschappijen hanteren. Voor de Onshore VGWM Instructie lijkt een zelfde toekomst

weggelegd alsook voor wat betreft ander A Way Of Living materiaal. Van verschillende

kanten hebben zich al belangstellenden gemeld om ermee te mogen werken.

Een nieuwe standaard?

De Onshore VGWM Instructie is te zien

op www.awolinfo.com

ANDERE TIJDEN, NIEUWE INFORMATIE8

NAM Onshore VGWM Instructie

Page 9: HSE Life oktober 2011

31

Als je bij elke stap een procedure moet volgen hoe je

je ene voet voor de andere moet zetten om

vooruit te komen, ben je dan goed bezig?

Of struikel je dan juist vaker dan nodig?

REAGEER!

dialogue

9

Page 10: HSE Life oktober 2011

10

VAN HET

Page 11: HSE Life oktober 2011

11

EN DE

Sinds de domesticatie van het paard weet elke menner hoe hij dat paard het

meest efficiënt kan inzetten om zijn wagen in de gewenste beweging en dito

richting te krijgen. Dat het spreekwoord de tand des tijds heeft doorstaan, is

niet verwonderlijk. Theorie en praktijk lopen nogal eens uiteen.

Page 12: HSE Life oktober 2011

12

Wanneer je aanvoelt dat het niet slecht gaat, op het gebied van HSE, tegelijk vermoedt dat er misschien wel ruimte voor professionalisering zou kunnen zijn, ergens, wat doe je dan? Meteen maar weer een campagne starten om toch vooral de aandachtige aandacht voor die magische drie-letter-combinatie door de gelederen te laten klinken? Te laten galmen, liever? Of stilletjes hopen dat het goede goed blijft gaan en het minder goede niet slechter wordt?

De EU Divisie van Noble Drilling had vooral de intentie om, vóór welke actie ook zelfs maar te willen overwegen, te luisteren naar de eigen mensen: “Laat een onafhankelijke derde partij de organisatie eens grondig doorlichten om te zien waar we als bedrijf –offshore en onshore- staan.” De concrete opdracht werd een tweeledige. De eerste: welk niveau heeft de organisatie –rigs en kantoren- bereikt op de zgn. Hudson cultuurladder? De tweede: wat leidt ertoe dat of wat beweegt mensen ertoe om af te wijken van de regels en hoe wordt daar binnen de gelederen mee omgegaan?

Hollen of stilstaan?

Luisteren naar de mensen

Page 13: HSE Life oktober 2011

13

De moraal van dit verhaal is zo simpel als die gouden E&I-regel: ‘meten is weten’. Het afgaan op aannames en veronderstellingen, daarentegen, kan en zal dikwijls even onvoorziene als ongewenste gevolgen hebben.

The WAT Group ontwikkelde een stappenplan om de gewenste informatie boven water te krijgen. Voordat de feitelijke status onderzocht kon worden, diende er immers een goed begrip te zijn van het ruimere kader waarbinnen de huidige HSE-cultuur zich had kunnen ontwikkelen. Ook: welke inspanningen in het verleden al getroost waren om de begripsvorming en bewustwording bij de werknemers te vergroten. Alles bijeen wel wat meer dan ‘een kijkje in de keuken’.

Voor het eerste onderzoek heeft The WAT Group vervolgens gebruik gemaakt van een tool die binnen de olie- en gasindustrie met succes werd en nog steeds wordt toegepast. De structuur was geïnspireerd op het ‘Hearts and Minds’ programma, zoals destijds ontwikkeld en gebruikt door Shell International. Om gedragingen in een professionele omgeving te kunnen analyseren, het doel van het tweede onderzoek, werden een aantal complementaire gedragsmodellen uit de sociale psychologie over elkaar heen gelegd. Hun bruikbaarheid en toepasbaarheid lagen in het gegeven dat zij uitgaan van bepaalde drijfveren die het gedrag van de mens, als individu en als onderdeel van een groep, beïnvloeden. Tot slot werd, na analyse van de uitkomsten van beide onderzoeken, een gericht advies uitgebracht op geconstateerde verbeterpunten in de richting van een stabiele en generatieve bedrijfscultuur. Eind mei van dit jaar werd aan het management team gerapporteerd…

Wat leert dit ons?

Stap voor stap

Tweeledig onderzoek

HSE(Q) CULTUREMATURITY ASSESSMENT

30-05-2011

Noble Drilling EU Division

Noble Drilling EU HSEQ report full.indd 1 5/27/11 10:58 AM

Page 14: HSE Life oktober 2011

14

ZICHTBAARVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERGVAN DE IJSBERG

Page 15: HSE Life oktober 2011

15

Als je op de juiste manier met mensen

om weet te gaan, dan praten ze graag

over zaken die gewoonlijk vaak niet aan

de oppervlakte komen. Het is, zoals het

Franse spreekwoord gaat, de toon die de

muziek maakt. De toegevoegde waarde van

intrinsiek hoogwaardige(?) communicatie

laat zich duidelijk zien. Op kantoorniveau

zijn werkvoorbereiders actiever bij de

uitvoering betrokken, terwijl de uitvoerders

zelf meer deelgenoot, eigenaar zijn van

verbeteringsprocessen.

Page 16: HSE Life oktober 2011

16

Jaren geleden werd SMAT geïntroduceerd als ‘een tool’ voor supervisors en, in mindere mate, het management, om grip te krijgen op wat er zoal op de werkvloer leeft. Gaandeweg en werd het, onbedoeld, meer en meer een middel om korte, veelal technische inspecties uit te voeren op de locaties. Anderhalf jaar geleden vond samen met de ‘The WAT Group’ een herbezinning plaats en werd een nieuwe opzet ontwikkeld, gepresenteerd aan de directie en vervolgens uitgerold. Een jaar werkt NAM Asset Groningen nu met de hernieuwde techniek. Cor Postma, Veiligheidsadviseur en Evry Schuiling, Operations Teamleader Delfzijl en Pipelines stonden aan de wieg ervan. Sindsdien ‘vechten’ zij ervoor om het idee achter de techniek te bewaren en te bewaken: het houden van een open gesprek op de locatie.

EEN OPEN GESPREK

Dankzij de open communicatie zijn het begrip én de acceptatie van de regels sterk toegenomen

WIJ MAKEN DE ONDERKANT VAN DE IJSBERG ZICHTBAAR

Page 17: HSE Life oktober 2011

17

Wat wij willen, is simpel. We willen weten hoe we het morgen nog beter, nog veiliger kunnen doen dan we vandaag al deden. Dat gaat verder dan enkel een situatie beoordelen en zeggen goed of fout ; wil je echt verbeteren moet je kijken naar de hele (voorbereidings-) keten. En dat is soms lastiger dan het lijkt. Let wel, we willen dat doen samen met iedereen die bij het proces betrokken is. Het ontwikkelen van een systeem om supervisors naar de locaties te trekken, is op zich niet moeilijk. Om ook met de juiste informatie uit het veld terug te komen, is wel even een ander verhaal. Je merkt dat mensen, binnen het nieuwe kader dat ze zelf mee mogen definiëren, met heel gerichte oplossingen kunnen komen. Dankzij de open communicatie zijn het begrip én de acceptatie van de regels sterk toegenomen. Daardoor zijn mensen ook meer gaan letten op details. Wanneer je dergelijke initiatieven actief ondersteunt, zie je dat mensen de handschoen graag oppakken en proactief op zoek gaan naar verbeteringen. Ook, dat er meer begrip ontstaat waarom een antwoord ook ‘neen’ kan zijn. Hetzelfde geldt voor de onmogelijkheden waar het management soms tegenaan loopt.

Mensen zien graag resultaat van hun inzet of inspanningen. Zaken die aan de orde worden gesteld, kunnen we echter vaak niet à la minute oplossen. Maar dat is ook niet het belangrijkste. Terugkoppelen, daar gaat het om, laten weten dat er geluisterd is, dat er begrip is, dat er aan een oplossing of verbetering gewerkt wordt. Het is bovendien niet zo dat SMAT*, van de ene dag op de andere, tot spectaculaire veranderingen leidt. We werken immers al op een hoog niveau. Wel leiden de open gesprekken tot een nieuw, versterkt engagement om samen de schouders eronder te willen zetten. Frappant: vanuit dat engagement wil men vaak ook meer weten van het hoe en waarom. Men spreekt, inderdaad, veel opener over alle zaken die een veilige, prettige werkplek aangaan. Mensen zijn positiever, benaderbaarder, hetgeen het team-gevoel in de hele keten –NAM, aannemers en onderaannemers- merkbaar heeft versterkt. En dat, dat ‘anders’ met elkaar omgaan, is nu precies wat we wilden bereiken.

* Een totaal supportpakket is te vinden op; www.awolinfo.com

HET NIEUWE KADER

ANDERS MET ELKAAR OMGAAN

Terugkoppelen, daar gaat het om, ...

WIJ MAKEN DE ONDERKANT VAN DE IJSBERG ZICHTBAAR

Page 18: HSE Life oktober 2011

18

Voor ons betekent dit dat we, onvoorwaardelijk, de discipline moeten opbrengen om telkens feedback en opvolging te geven op wat er vanuit de SMAT-rondes aangereikt wordt. Doen we dat niet, dan kun je er donder op zeggen dat we bij een volgende gelegenheid nul op rekest krijgen. Bovendien zijn het vaak niet meer de simpele zaken waar we verbeteringen zullen boeken. Het is een enorm intensief traject: inventariseren, analyseren, bespreken, overleggen en terugkoppelen, terugkoppelen, terugkoppelen. Dat wil zeggen, als je wilt gaan voor kwaliteit. De kwantiteit zoeken we niet. Zelfs met een organisatie als de onze zou het onmogelijk zijn om alles wat we dan uit het veld zouden krijgen, zelfs maar in behandeling te kunnen nemen, laat staan goed af te kunnen handelen.

INTENSIEF TRAJECT

WIJ MAKEN DE ONDERKANT VAN DE IJSBERG ZICHTBAAR

Page 19: HSE Life oktober 2011

19

Die intensieve, puur op kwaliteit gerichte benadering loont. We hebben gemerkt dat mensen er oprecht voor open staan om het begrip ‘een veilige en prettige werkplek’ inhoud te geven. We spreken als professionals met elkaar over zaken die ertoe doen. Wanneer we op een locatie een SMAT ronde lopen, horen we dikwijls de vraag: “Als je er toch bent, kunnen we dan niet even…?” of “Dat had ik je nog willen vragen: hoe zit het eigenlijk met…?”.En als aannemers uit eigen beweging gaan vragen wanneer we samen een SMAT-ronde kunnen lopen, dan hebben we SMAT toch op de juiste manier een plek gegeven binnen het denken en doen van onze Asset. Eind dit jaar gaan we SMAT opnieuw uitrollen. Waarom die ‘herintroductie’? We willen er zeker van zijn dat het doel bij iedereen helder voor ogen blijft. We streven tenslotte naar nog meer inhoud, nog meer kwaliteit, nog meer impact.

VASTE PLEK, VASTE WAARDE

Cor Postma Evry Schuiling

WIJ MAKEN DE ONDERKANT VAN DE IJSBERG ZICHTBAAR

Page 20: HSE Life oktober 2011

PROFESSIONALITEITVERLOOCHENTZICHNOOIT

Afgelopen zomer deed Oranje-Nassau Energy (ONE)

een proefboring op de Maasvlakte naar een gasveld zo’n

drie kilometer uit de kust, onder de vaargeul door.

Begin september kwam de uitslag:

het veld kan in productie genomen worden!

20

Page 21: HSE Life oktober 2011

21

Theo Bergers (Chief Operations Officer bij ONE sinds april 2011): “Al in 2008 zijn we begonnen

met dit project. Tot februari van dit jaar heeft het vervolgens geduurd voordat we alle betrokkenen

hadden overtuigd van onze ambities en de manier waarop we die wilden realiseren, inclusief de

professionaliteit, kwaliteit en veiligheid van werken. Met behulp van tal van studies, risico- en

contouranalyses, rapporten en zo meer zijn we daarin geslaagd. Zo besloot het Havenbedrijf

Rotterdam om met ons in zee gaan, hebben onze buren geen bezwaar willen maken tegen

vestiging op de Maasvlakte, konden we alle benodigde vergunningen en goedkeuringen op

tijd binnen krijgen en hebben we de complete operatie normaal kunnen verzekeren. Qua

communicatie zijn, in de aanloopfase naar de proefboring en vooruitlopend op het succes

daarvan, bergen en bergen werk verzet.”

Communiceren is een werk-woord

Page 22: HSE Life oktober 2011

22

Als klein clubjewordt je toch wat anders bekeken… “

PROFESSIONALITEIT VERLOOCHENT ZICH NOOIT

Page 23: HSE Life oktober 2011

23

Professioneel aura

Wordt vervolgd

“ONE is een kleine speler op de Nederlandse markt. Kleine spelers worden maar al te vaak met de nodige scepsis bekeken. En dat terwijl we als bedrijf, ook buiten Nederland, strategische posities hebben op bijvoorbeeld het Engelse deel van het Continentale Plat, in West-Afrika en in Zuid-Amerika. Wanneer je, zoals dat heet, geen ‘professioneel aura’ hebt, loop je als vanzelf tegen een extra uitdaging aan, of je wilt of niet. Dan word je immers gedwongen om extra je best doen om serieus genomen te worden. En dan blijkt maar weer eens het belang van de kwaliteit van de mensen die je aan boord hebt. In de Nederlandse operatie werken een dertig man. Allen kunnen zij bogen op een even lange als brede ervaring, hier te lande en internationaal. Dat werkt sowieso altijd in je voordeel, hier is het een absolute must gebleken voor het überhaupt kunnen starten van dit project.”

“Intussen hebben tests uitgewezen dat de proefboring tot het gewenste resultaat heeft geleid. Met een verwachte productie van 500.000 m3/d. Het is een marginaal gasveld (± 1 miljard m3) dat in Nederland valt onder de titel kleine gasvelden. Binnenkort zal de boorlocatie dan ook omgebouwd worden tot een productielocatie. Naar verwachting zal in het tweede kwartaal van 2013 worden gestart met de productie.”

Oranje-Nassau Energie Nederland B.V. legt zich toe op de exploratie en

productie van olie en gas. Als investeringsmaatschappij was het tot voor kort

vooral financier van ontwikkelings- en studieprojecten. Recent nam het bedrijf

de Canadese operator Cirrus Energy over, waarmee het de mogelijkheid kreeg

om ook zelf in Nederland olie en gas te produceren. De Maasgeul 3-boring

voert ONE uit met verschillende partners, te weten de Nederlandse Staat

(vertegenwoordigd in EBN), TAQA Energy en Energy-06.

www.onebv.com

Bij de zoektocht naar gasvoorraden is er sprake van twee fasen. Eerst is er seismisch onderzoek om te bepalen of er geschikte zandsteenlagen in de bodem aanwezig zijn. Dat onderzoekt men door trillingen in de grond te veroorzaken en de terugkaatsing vervolgens te meten. Als de metingen aangeven dat er een mogelijk gasveld is, begint de fase van het proefboren. Voor een proefboring worden enorme installaties gebouwd. Op zee (offshore) in de vorm van een booreiland en op het land (onshore) bouwt men een boortoren.

Voordat een boortoren kan worden geplaatst, moet de boorlocatie worden gereedgemaakt. ONE huurt daarvoor specialisten in. Zij maken de grond egaal en vloeistofdicht, ze heien conductors, plaatsen waterbakken, storten beton en asfalteren het terrein. Pas dan komt het boorbedrijf de wel vijftig meter hoge boortoren opbouwen en komen er pompen, generatoren, office containers en silo’s met boorvloeistof op het terrein te staan. Boren is een continu proces: 24/7 is er ongeveer twintig man personeel in shifts aan het werk.

Offshore wordt een compleet booreiland door sleepboten naar locatie gevaren. Op de juiste plek krikt het z’n poten naar beneden tot het stevig op de zeebodem staat en de golven het dek niet overspoelen. Omdat de mensen op het booreiland slapen, is er meer personeel aanwezig dan op een boorlocatie onshore.

Om vervuiling van het grondwater te voorkomen, wordt tot een diepte van veertig meter een stalen buis, de conductor, de grond ingeheid. Vervolgens bouwt men om het bovenste deel van de conductor een betonnen putkelder met daarboven de boortoren. Aan een hijsinstallatie bovenin de boortoren wordt een topdrive gehangen, die de boorpijp aandrijft. De boorpijp bestaat uit meerdere, negen meter lange boorstangen met onderaan een beitel, de boorkop. Boort men dieper, dan worden er extra boorstangen aan de boorpijp geschroefd. Daarbij houdt men secties aan van zevenentwintig meter die telkens bestaan uit drie boorstangen. Als de boorkop vervangen moet worden, worden alle boorstangen uit het boorgat gehesen.

De boorstangen worden ook uit het boorgat gehesen bij het zetten van een casing. Een casing is een metalen buis met een iets kleinere diameter dan het boorgat. Het wordt aangebracht om de aangeboorde aardlagen permanent af te sluiten. Men bevestigt de casing door cement te spuiten in de ruimte tussen de casing en het boorgat. Na het zetten van de casing wordt verder geboord met een iets kleinere boorkop. Daardoor heeft de opvolgende sectie een kleinere diameter en ontstaat er een telescoopvormig gat. Bij een gemiddelde boring worden vier à vijf casings gezet.

De onderzoeksfase

De voorbereiding

Het feitelijke boren

Borengasnaar

MULTILANGUAGE VERSION

PROFESSIONALITEIT VERLOOCHENT ZICH NOOITPROFESSIONALITEIT VERLOOCHENT ZICH NOOIT

BOREN NAAR GAS

VIDEO CLICK HIER

Page 24: HSE Life oktober 2011

24

Centrica Production Nederland beschouwt

harmonisering van de regelgeving niet als doel

op zich en heeft het daarom tot integraal

onderdeel gemaakt van het eigen HSEQ-beleid.

Ronald Pijtak (HSEQ Manager) legt uit waarom.

Page 25: HSE Life oktober 2011

25

‘Care’ staat aan de wieg van ‘excellent business performance’

Geen pepernoten…

“Ons HSEQ-beleid is een rechtstreeks derivaat van onze missie,

onze visie, onze strategie. We willen ‘leading’ worden, niet alleen

in onze operaties maar ook in onze performance. Het erkennen

van de noodzaak om te opereren in een omgeving waarin zich

geen incidenten of ongevallen voordoen alleen is daarvoor niet

voldoende. Je zult het begrip Incident Free Operations moeten

concretiseren, gestalte moeten geven. Dan blijkt het allemaal

een kwestie van het kennen, begrijpen en respecteren van rollen

en verantwoordelijkheden, en ermee om kunnen gaan in een

professionele omgeving. Alleen wanneer je dat bereikt, kun je

al je assets –infrastructuur en mensen- maximaal beschermen,

bovendien ‘ongestoord’ je doelstellingen halen.”

“De weg naar de ideale werkomgeving communiceren we helder

en eensluidend in een traject waar we enkele jaren geleden al

de fundamenten voor legden. Als je vooruit wilt, moet je geen

pepernoten uitdelen maar juist commerciële, in bepaalde gevallen

ook morele belangen durven koppelen aan ‘het goed willen doen’.

Dat betekent niet alleen een inspanning leveren om harde targets

te halen, maar vooral ook de softe. Wij vatten het dualisme in

dat streven graag samen onder de noemer ‘care’. Transparantie,

waaronder begrepen een eenduidig begrip van regels in de meest

brede zin van het woord en in elke situatie, waar en wanneer ook,

is daarin hét kernbegrip. Moeilijker moet dat niet zijn.”

Page 26: HSE Life oktober 2011

26

StapStapStapStapStapStapStapStap

Page 27: HSE Life oktober 2011

27

voor stapvoor stap

Sietse Wijnstra (directeur van Cofely NAM Onshore Contracts te Assen) is

voorzitter van Casos, de Contractor Alliance for Safety On Shell operations.

In dit gremium sturen ca 50 contractors zelf actief mee in het veiligheidsbeleid.

De uitnodiging om als Casos zitting te nemen in de stuurgroep van HSElife UNIO

nam hij graag aan.

De afgelopen weken heeft Casos de aangesloten leden geïnformeerd over de initiatieven van The WAT Group op het gebied van harmonisatie van de regelgeving. Veel toelichting hoefde daar niet bij gegeven te worden. De problematiek is immers genoegzaam bekend en Casos is nota bene opgericht om samen te komen tot een éénduidig beleid. Een beleid dat samen met Contractors wordt vormgegeven omdat zij uiteindelijk en de expertise in huis hebben en een groot deel van het veiligheidsrisico lopen. Samen, de contractors onshore en offshore enerzijds en de NAM-organisatie anderzijds. Voorlopig zijn binnen ons samenwerkingsverband alleen de echte project- en onderhoudspartijen georganiseerd. Met één en hetzelfde doel voor ogen: samen het beleid formuleren, jaarlijks, en programma’s en acties rond de veiligheid van werken opstellen. Zo kunnen we, binnen dit samenwerkingsverband, maximaal gebruik maken van de kennis en kunde op de werkvloer om tot een ongevalsvrije werkplek te komen. En het werkt! Door de aanpak wordt in korte tijd al aan een 20-tal cases gewerkt samen met NAM.

Samen sterk

Page 28: HSE Life oktober 2011

Wanneer we praten buiten Shell-verband, dan lijken de verschillende operators het meer en meer eens te zijn over de gezamenlijkheid waarmee ze te werk moeten gaan. Op dit moment hebben 7 maatschappijen zich al gecommitteerd aan HSElife UNIO. De ontwikkelingen in dat verband hebben we nauwgezet gevolgd, stap na stap. Met de eensgezindheid die aan die zijde van de tafel bereikt is, kunnen nu de contractors in beeld komen. We weten dat bij de maatschappijen al veel langer het besef leeft dat ‘wie het werk doet, weet wat veilig is en wat niet’. Een mooi voorbeeld hiervan is de Onshore VGWM Instructie van NAM, die ontwikkeld is in samenspraak met CASOS-contractors. Operator en contractors werkten hier nauw samen in een open partnership, maakten gebruik van elkaars kennis (vanuit de praktijk én de theorie) en speelden in op elkaars wensen en behoeften. Het resultaat is overduidelijk ‘van de partijen samen’ en zo wordt het op de werkvloer ook ervaren. Deze openheid is niet vanzelfsprekend. Het is heel herkenbaar om je probleem zelf te willen oplossen en niet te willen delen met anderen. Daarom vergt het tijd en zullen successen moeten aantonen dat de open benadering de juiste weg is. Daar hebben contractors ook nog duidelijk een wedstrijd te spelen. De eerste 20 cases zijn wel een opsteker in deze.

Het gezamenlijk maken van beleid, op een dergelijk manier, is relatief nieuw. Het staat haaks op het klassieke ‘voor een ander denken’ en vervolgens bestraffen wat fout gaat en belonen wat goed loopt. Het verleden heeft voldoende aangetoond dat dit geen oplossing was en ook nooit zal kunnen zijn. Die benadering is immers per definitie te eenzijdig en te veel op de korte termijn gericht. Wat Casos al beoogde binnen de NAM/Shell-omgeving, krijgt met HSElife UNIO een extra impuls voor het nieuwe élan en dan industriebreed.

www.casos.nl

Open partnerships

Nieuw élan

“Als contractors voor de olie- en gasmaatschappijen zullen

we graag onze expertise inbrengen om zo te komen tot

een veilige werkplek samen met een heldere, werkbare en

eenduidige en interpretatie van de regelgeving.” SJAAK IN HARMONIE

28STAP VOOR STAP

Page 29: HSE Life oktober 2011

SJAAK IN HARMONIESJAAK IN HARMONIE

de noordzeecowboy

Sjaak

29

Page 30: HSE Life oktober 2011

Op de deur van ‘de Zwarte Zwaan’ zie ik een aankondiging: ‘Gerard Draaiersma’, streekmuziek op de

harmonica’. Ik ga naar binnen en schrik als ik Sjaak niet zie aan de bar. De barman knikt kort met zijn

hoofd richting de hoek achterin. Daar zit Sjaak te kaarten met 2 mannen. Ik bestel 4 biertjes en loop

op hem af. Hij ziet me niet: “Ah joh niet zo janken, gewoon verder spelen.” zegt hij tegen zijn buurman.

Heel kundig houdt hij de kaarten tussen zijn 3 vingers van de rechterhand. Ik klop op zijn schouder en

ga zitten. Hij keert zijn hoofd richting mij. “Dag Sjaak.” roep ik hem toe. “Aaahhh... grietje. Kom je

weer lekker bij Sjaak zitten?” Ik ga erbij zitten en vraag of ze zaterdag ook naar het concert gaan. De

mannen lijken geen idee te hebben waarover ik het heb. “Gerard Draaiersma, op de harmonica” leg ik

uit. Sjaak buldert “Draaiersma! Moppie, die is al 2 jaar mol. Die halve dooie daar achter die bar vergeet

dat ding er af te halen.” De barman zet onverstoorbaar de biertjes neer en loopt zwijgend weg. De

mannen lachen.

“Nou zeg jij daar harmonica. Dat doet me gelijk denken aan die hoge Piet die eens op bezoek kwam.

“Sjaak” zei het hoofd tegen me “houd je vandaag goed aan de regels want meneer Weetikveel komt

om het harmonisatiemodel uit te leggen.” Ik haalde me schouders op en zei; “Hij komt maar, met zijn

harmonica. Ik doe mijn werk gewoon.” En gestrest iedereen die dag. Oh oh oh, wat waren ze ineens op

de regeltjes allemaal. Ja dat was nog lachen want Dikke Ronnie wist niet eens hoe hij ...

... kun jij een leuke situatie bedenken?

of Iets wat zo structureel fout wordt gedaan dat men zelfs

vergeten is hoe het eigenlijk hoort.

De beste inzending is €500 waard!Stuur je reactie naar [email protected]

30SJAAK IN HARMONIE

Page 31: HSE Life oktober 2011

Afijn, ik ga lunchen, wat denk je? Komt die meneer Weetikveel uitgerekend bij mij zitten! Of ik het nodig

vond dat overal dezelfde taal werd gesproken, dezelfde regels werden nageleefd. Ik zei hem dat ik vind

dat het goed gaat zoals het gaat. Ja er gebeurt wel es wat natuurlijk maar dat mag geen naam hebben.

Afspraken...als er wat misgaat, dan ga je toch niet opzoeken wat je mot doen? Dan ren je gewoon als

een dolle achter je maten aan. Toen zegt íe “Maar meneer Drost, u en uw vrouw hebben thuis toch ook

afspraken die jullie samen naleven. Zo houd je de boel goed.” Die man had dus echt niet begrepen hoe de

dingen werken. Ik zeg: “Meneer, bij mij thuis is 1 afspraak . En dat is ‘Sjakies wil is wet’. En zo houd ik de

boel goed.’ Nou, hij helemaal moeilijk kijken en vragen of mijn vrouw dat dan ook zo leuk vond. “Eerlijk

meneer, ik heb nooit aan haar gevraagd hoe ze dat vindt. Krijg je alleen maar narigheid van.” Hij zei dat hij

me nog wel eens wilde spreken. Nou ik heb die hele man niet meer teruggezien. Ja, ik had toen wel effe

dat dingetje met die hand natuurlijk vlak daarna...

Sjaak hoest en veegt zijn mond af met de rug van zijn hand. Dan staart hij voor zich uit en mompelt:

“Met z’n harmonicamodel...”

Sjaak Drost

alias N.B.

31

Page 32: HSE Life oktober 2011

32

Waarom zouden we niet allemaal dezelfde taal spreken als we het toch over hetzelfde hebben?

Harmonisatie bedoelt partijen

zo dicht als mogelijk bij elkaar

brengen, zonder afbreuk

te willen doen aan ieders

identiteit en cultuur.

COMMUNICATION CENTER

HSE LIFE

Begin september zat een aantal partijen uit de olie- en gasindustrie rond de tafel.

Onderwerp van gesprek was de gezamenlijk gedragen wens om een einde te maken aan

een Babylonische spraakverwarring die al lang, te lang duurt. De oplossing lijkt dichter bij

dan ooit gedacht, zo werd geconcludeerd. Waarover spraken zij?

Page 33: HSE Life oktober 2011

33

Waarom zouden we niet allemaal dezelfde taal spreken als we het toch over hetzelfde hebben?

a joint effortHSEa joint effortHSEa joint effortIeder voor zich

Olie- en gasmaatschappijen vinden hun bestaansrecht in het kunnen vinden en

produceren van olie en gas. De methoden die ze daartoe hanteren, verschillen

nauwelijks van elkaar. Zo ook is de daarvoor benodigde technologie voor vrijwel

elke speler in de markt beschikbaar. Waarin de maatschappijen wel van elkaar

verschillen, is de wijze waarop processen ingericht en gefaciliteerd zijn of worden.

Elk heeft zo zijn eigen regels, standaards, procedures, richtlijnen, instructies

enzovoorts.

Ongewenste situaties voorkomen

De vraag of aan die verschillen zinvolle overwegingen aan ten grondslag liggen,

is een terecht gestelde. Nieuw is die vraag overigens niet. Al decennia worstelt

de industrie ermee, met name de aannemers die nu eens voor de ene operator

werken, dan weer voor een andere. Gevolg: verwarring. Gevolg daarvan, op zijn

beurt: twijfel, misverstanden en verkeerd begrip, dikwijls vertaald in irritatie,

tijdsverlies, extra kosten, gevaarlijke situaties, incidenten en, in het ergste geval,

calamiteiten. Kortom, een reeks van ongewenste eventualiteiten die gemist

kunnen worden als kiespijn, zowel in de operaties als daarbuiten.

Page 34: HSE Life oktober 2011

34

De wil en de weg ernaartoe

Het kan anders, daar was iedereen altijd al van overtuigd. Alle inspanningen ten spijt, is op dit gebied in decennia tijds nog bar weinig concreet resultaat geboekt. Wat altijd ontbrak, was een stuwende en sturende kracht. Een anderhalf jaar geleden besloot The WAT Group die uitdaging op te pakken. Met een jarenlange ervaring op het gebied van interne communicatie voor verschillende operators, leek het slaan van bruggen niet onmogelijk. Sterker nog, het idee om met elkaar te willen delen sloeg aan en groeide al vlot uit tot een toegankelijk maken van informatie die voordien nog als ‘fabrieksgeheim’ zou zijn bestempeld. Zoals Bram van de Leemput in dit magazine al eerder stelde: “Geheimzinnig doen we niet over onze regels en de manier waarop wij die, samen met onze aannemers, constant evalueren. Onze informatie is voor iedereen toegankelijk; transparantie is immers een groot goed. Zo willen we de discussie blijven stimuleren.”

De eerste stap

Vanuit die gedachte is vervolgens door NAM, via de openbare website van ‘A Way of Living’ (www.awolinfo.com), veel specifieke HSE-gerelateerde informatie gedeeld met en tussen andere operators. Op momenten dat die getoetst werd aan de eigen regels, bleken dikwijls –hoe verrassend?- meer overeenkomsten dan verschillen. De verschillen die er waren, konden meer dan eens worden weggepoetst wegens ‘feitelijk irrelevant’. En daarmee was een belangrijke eerste stap naar harmonisatie gezet. Vele zouden in dat verband nog volgen.

Volwaardig communicatie centrum

In de tussentijd heeft The WAT Group een systeem ontwikkeld dat al dergelijke en soortgelijke initiatieven bijeen wil brengen. Het project werd HSElife UNIO gedoopt. Het idee voor een industriewijde harmonisatie op het gebied van HSE-regelgeving is uitwerkt in een communicatie centrum gebaseerd op cloud computing. Het kent een openbaar gedeelte, waar informatie te vinden is die de respectieve maatschappijen gemeenschappelijk hebben. Tevens is hier een groeiend aantal documenten en tools te vinden die het station van harmonisatie intussen gepasseerd hebben. Daarnaast kent het centrum, ten behoeve van elke maatschappij, een afgescheiden en beveiligd gedeelte voor die informatie die nog steeds ‘company specific’ is of moet blijven. Binnen een zelfde structuur is hier maximaal ruimte voor de bedrijfseigen identiteit en dito cultuur en voor zaken die mogelijk nog harmonisatie behoeven.

In de tussentijd heeft The WAT Group een systeem ontwikkeld dat al dergelijke en soortgelijke initiatieven

HSElife UNIOgedoopt. Het idee voor een industriewijde harmonisatie op het gebied van HSE-regelgeving is uitwerkt in een communicatie centrum gebaseerd op cloud computing. Het kent een openbaar gedeelte, waar informatie te vinden is die de respectieve maatschappijen gemeenschappelijk hebben. Tevens is hier een groeiend aantal documenten en tools te vinden die het station van harmonisatie intussen gepasseerd hebben. Daarnaast kent het centrum, ten behoeve van elke maatschappij, een afgescheiden en beveiligd gedeelte voor die informatie die nog steeds ‘company specific’ is of moet blijven. Binnen een zelfde structuur is hier maximaal ruimte voor de bedrijfseigen identiteit en dito cultuur en voor zaken die mogelijk nog

A4 brochures for supervisors

Information wall-mounted RACK

A6 brochuresfor the workfloor

DVD/video for uniformedpresentation

Onscreen presentation slides

Web based HSE INFORMATION CENTER

HSE - A JOINT EFFORT

Page 35: HSE Life oktober 2011

35

COMMUNICATION CENTER

HSE LIFE

Voor en door de industrie

HSElife UNIO streeft naar een constante verdere ontwikkeling. De structuur ervan ‘dwingt’ ook tot verdere optimalisatie en uitbouw door informatie te delen en kennis uit te wisselen, niet alleen tussen de maatschappijen onderling, ook met de aannemers. Cruciale beslissingen worden immers genomen door een stuurgroep, waarin beide partijen zitting nemen. Deze stuurgroepleden zijn ‘de stem van het bedrijf dat of de organisatie die zij vertegenwoordigen in HSElife UNIO’. Tegelijkertijd zijn zij ‘de stem van HSElife UNIO’ naar hun bedrijf of organisatie toe, naar de resp. werkgroepen die zich met de problematiek bezig houden.

Zwaan kleef aan

De structuur voor een gedegen, gedragen en volwaardig HSE communicatie centrum staat als een huis. In de verdere ontwikkeling van het centrum als flexibele, universele, ‘future proof’ vraagbaak is voorzien. Hetzelfde geldt voor de ondersteuning op het gebied van implementatie, integratie en advies die van de ontwikkelaars van HSElife UNIO verwacht mag worden. Op het moment van schrijven hebben 7 partijen groen licht gegeven om HSElife UNIO in te zetten als volwaardig tool binnen hun bedrijf of organisatie. Wie volgt?

Mee in de harmonisatie?

Klik hier voor een eerste kennismaking met HSElife UNIO of neemcontact op met Pier van Spronsen voor een uitgebreide presentatie.

De voordelen van een ‘tailored’ center boven een ‘tailor made’ tool zijn evident.

Mee in de harmonisatie?

Klik contact op met

De volgende partijen hebben zich gecommitteerd aan HSElife UNIO en nemen zitting in de stuurgroep:

CASOS • NAM/SHELL • Centrica • TAQA

TOTAL • Oranje Nassau Energie Posters

Web based HSE INFORMATION CENTER

HSE DOCUMENTATIONDownloadable items

HSE - A JOINT EFFORT

Page 36: HSE Life oktober 2011

LINEAIR OF GEFRAGMENTEERD DENKEN?Ramon Rollfs of Roelofs

36

Page 37: HSE Life oktober 2011

Al enige tijd maakte ik me zorgen over hoe vaak ik mijn iPhone tevoorschijn haalde. Talloze keren per uur pakte ik m’n

telefoon om te e-mailen, of in elk geval de nieuwe berichten te checken, om te Twitteren, of in ieder geval te zien wat mijn

Twittervrienden en -vriendinnen te melden hadden, om te Facebook-en voor de stand van zaken bij ‘vrienden’ per minuut,

om te Hyves-en, te Linkedin-en, te Teletekst-en, NU.nl-en, Voetbal International-en, . . . , . . . , . . . !

In deze tijdgeest is het zo langzamerhand een kunst om tussen het tijdelijke een glimp van de eeuwigheid op te vangen.

Eigenlijk ben ik best benieuwd naar hoe jullie dit doen!?

Collectief gevangen

Totdat ik het iets meer dan een half jaar geleden strontzat was.

Niet langer wilde ik m’n concentratie voortdurend laten onderbreken

door wéér naar die telefoon te grijpen. Niet langer zou ik me voor de

zoveelste keer laten verleiden, of sterker nog, de automatische piloot

z’n gang te laten gaan op zoek naar informatie en berichten. Na dat

bewuste moment keek ik wel eens naar vrienden en kennissen die

nog steeds hevig opgingen in de informatiestroom van hun geliefde

smartphone. Ik dacht dan een beetje vertwijfeld: ‘Ben ik te ouderwets

of zijn we collectief bevangen door de technologie?’

Totdat op ik op 5 maart jongstleden verrast werd door een artikel in de

Volkskrant. Mijn collega Raoul Destrée reikte mij een interview met

Nicholas Carr aan. Het gespreksonderwerp was ‘Het ondiepe, wat

internet met onze hersenen doet’, tevens de titel van het nieuwe boek

van Nicolas Carr. Op treffende wijze beschrijft Carr wat mijn ervaring

was: ik mis m’n oude hersenen!

Glimp van de eeuwigheid

In Scheveningen woon ik niet ver van het mooie, oude Kurhaus.

Met haar authentieke karakter en uitstraling ligt deze blikvanger

tussen alle nieuwbouw verscholen. Wat zou Scheveningen

zijn zonder dit statige gebouw? Als ik de details in de bouw en

afwerking goed op mij laat inwerken, ontdek ik een intuïtieve tijd

die zich niet heeft laten afleiden door de wijzers van de klok. Een

tijd die dieper gaat, voorbij aan modegrillen. Vergeleken met de

omringende, moderne gebouwen, die allemaal op elkaar lijken, straalt het Kurhaus een zekere vroomheid uit. Daar waar het met

liefde gevormde erkers en torens toont, zijn de moderne gebouwen veelal met rechte hoeken afgewerkt. Opmerkelijk is dat het

Kurhaus er al sinds 1885 staat en nog zo mooi is als vroeger. Onverminderd is ze dé blikvanger van Scheveningen. Dit terwijl ik laatst

in een wijkkrant las over plannen om de omringende nieuwbouw alweer af te breken. Gebouwen die slechts dertig jaar hebben dienst

gedaan. Ik bespeur daarin een vorm van gefragmenteerd denken. Veel haast ook. Begint zich dit nu op alle fronten van het leven te

uiten? De iPhone 4 is nog niet uit of de iPhone 5 wordt al aangekondigd. De iPad 2 zag het licht niet lang na nummer 1.

Monkey Mind

Carr koopt zijn eerste Apple computer in 1986. Hij is direct in

de ban. Niet veel later, na het verschijnen van internet, surft

hij uren achtereen over de digitale snelweg. Totdat hij met

concentratieproblemen begint te worstelen. ‘Ach, ik heb het

druk, ik word gewoon ouder’, is zijn aanvankelijke diagnose.

Maar na enige tijd krijgt hij een inzicht. Hij ziet duidelijk

hoe zijn hersenen zich aanpassen aan de online manier

van denken: gefragmenteerd! Springend van de ene site

naar de andere. Zappend van de ene App. naar de andere.

Onze hersenen volgen ingeslepen patronen. ‘Als je hetzelfde

steeds opnieuw doet, is het moeilijk om te stoppen’, aldus

Carr. Hij wordt zich bewust van de Monkey Mind en mist zijn

lineaire denken. Dit lineaire denken heeft een spiegelende

functie, het voert je voorbij het gewoonte denken. Je komt

dieper en daardoor kun je hetzelfde anders leren zien.

Natuurlijk, internet is een prachtig medium. Het is

democratisch. We kunnen (bijna) alles zeggen wat we

denken. En het zet ons in verbinding met elkaar, op een

manier die tot voor kort onmogelijk was. Denk aan Skype.

Tegelijkertijd verandert het internet ons. Carr waarschuwt

voor een collectieve ADHD. De mens laat zich leiden door

de mode: je moet 24/7 online zijn en binnen minimaal een

dag je mail beantwoorden. Vandaag hot, morgen not.

1

3

2

37

Page 38: HSE Life oktober 2011

Kauw! Boy...

38

Stouwen of kauwen?

Zonder ook maar íets doen op gewicht blijven en je lekker voelen na het eten? Zet dan je kaken aan het werk!

Wat gebeurt er eigenlijk als we kauwen? Meer dan je denkt misschien. Eten wordt in je mond op temperatuur

gebracht. Precies die temperatuur die jouw lichaam nodig heeft om het eten te verwerken. Tijdens het kauwen wordt

dat wat je eet ook gescand zodat je lichaam direct weet: “Oh, dit stofje moet naar dat orgaan, dat stofje naar die

darm.”

Als je niet of nauwelijks kauwt, dan geef je jouw darmen en organen teveel werk. Dan ontstaat daar echt stress. Want

dan moet daar temperatuur geregeld worden (warmte toevoegen bij een hap vanilleijs, afkoelen bij een kaassoufflé).

Dan moet daar ineens snel bedacht worden welke stof waarheen moet. Het gevolg is een opgeblazen gevoel na het

eten.

Als je het eten echt goed kauwt dan maak je het eten alvast fijn, breng je het op temperatuur en wijs je het de weg.

Dat is ook wel zo ontspannen voor je darmen, kunnen die doen waar ze goed in zijn. Jou gezond houden.

Bijkomend voordeel is dat je sneller voelt dat je genoeg hebt gehad.

Want je eet minder snel als je bewust kauwt. Het zal in het begin

een beetje wennen zijn, maar het is gewoon een kwestie van even

doorbijten!

Even een heel simpele, maar oh zo lekkere soep die voedt zonder te

hoeven kauwen...

10 grote aardappels10 eetlepels olijfolieVerse basilicum (een blaadje of 10)

4 liter bouillon1200 gr. gepelde tomaten Parmezaanse kaas, zout, peper

1) Schil de aardappels en snijd ze in blokjes. 2) Doe de aardappels in een pan met de olie, de basilicum, de bouillon en de gepelde tomaten (en hun sap) 3) Breng aan de kook. Doe de deksel op de pan en laat het zachtjes drie kwartier doorkoken op laag vuur. Roer van tijd tot tijd. 4) Maak er een mooi, glad geheel van met een staafmixer en dien op!5) Geef er parmezaanse bij, zout en peper om naar smaak toe te voegen.

Voor een persoon of 15

Page 39: HSE Life oktober 2011

39

voor en door de industrie

HSE LIFE wil een platform bieden voor iedereen die in de olie- en gasindustriewerkzaam is. Met name richt HSE LIFE zich op diegenen die werken daar waarHSE echt leeft of zou moeten leven: op de werkvloer.

HSE LIFE magazine is een uitgave van:The WAT Group B.V.Postbus 200337302 HA Apeldoorn (Nederland)+31 6 46.29.52.56

www.thewatgroup.com Aan dit nummer werkten meeRené Beaumont, Natascha Bruti, Marjou Janse, Marcel van Spronsen,Veselin Raznatovic, Ramon Roelofs, Pier van Spronsen, Stéphanie van Stockum,Janine IJssel de Schepper

Reacties betreffende onderwerpen besproken in dit magazine kunnen worden gemaild naar [email protected] t.a.v. Janine IJssel de Schepper.

Het overnemen van artikelen als bedoeld in artikel 15 van de auteurswet is niet toegestaan;

© The WAT Group B.V. 2011