Hoofdstuk Literatuur in zicht HAVO · Gerrit Komrij Het lijkt hier alsof dichters onbegrijpelijk...

Hoofdstuk

Verhalen en gedichten

Literatuur in zicht HAVO

Eerste druk, herziene uitgave 2015

© Driestar onderwijsadvies. Gouda, The Netherlands

ISBN: 978 90 8983 086 9

Vormgeving en druk: Vanderperk Groep, Groot-Ammers

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt

door middel van druk, fotokopie, digitalisering of op welke andere wijze ook,

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De redactie die verantwoordelijk is voor deze editie van Literatuur bestaat uit:

Mw. drs. J.N. de Wildt-Rentier

Eindredactie

Mw. J.M. Nobel-Eikelboom MA

Projectleiding

Drs. A. van Groningen

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1 Poëzieanalyse1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.2 Klank en rijm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121.3 Strofebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.4 Metrum en ritme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281.5 Beeldspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391.6 Stijlfiguren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.7 Dichtsoorten naar de vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631.8 Dichtsoorten naar inhoud en karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.9 Oefengedichten met vragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 1.9.1 Woordjes leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 1.9.2 Lente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 1.9.3 Een gedicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 1.9.4 De dorsmachine deed de ruggen krommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 1.9.5 Het kind en ik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 1.9.6 Directeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 1.9.7 Tussenuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1.9.8 Moeder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 1.9.9 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 1.9.10 Schooljongen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 1.9.11 Een vaderlandsche geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 1.9.12 Op de doop van mijn dochtertje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 1.9.13 Grotere opdrachten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Hoofdstuk 2 Verhaalanalyse2.1 Literaire genres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1122.2 Personages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.3 Perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242.4 Tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1312.5 Ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372.6 Structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432.7 Spanning en stijl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.8 Thema, titel en motto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1622.9 Verhalen met vragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 1. Een bord met spaghetti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 2. Een wak in de wolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 3. Lift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 4. Het Amerikaanse bedrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 5. Boris is dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 6. Storing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 7. Hypnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Register kernbegrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Bronvermeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

Hoofdstuk1 Hoofdstuk

Poëzieanalyse

Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, ken je de volgende begrippen:

6 1.1 Inleiding

1.1 Inleiding

Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, ken je de volgende

begrippen:

• vorm

• inhoud

• proza

• poëzie

Kernbegrippen

Par

agra

af 11

1.1 Inleiding 7

Het kalf

Zijn stompe knobbelpoten zijn te langom het gedeukte lijf in evenwicht te dragen.Een bulken gulpt mistroostig langs de meidoornhagen.‘Ik ben voor alle vier mijn poten bang.’

Een bronzen bromvlieg drinkt zich rustig zatin ’n ooghoek, en het oog staat vreselijk scheel te kijken.Het peinst aandachtig hoe de lastpost weg te strijken.De staart is veel te kort, en vies en nat.

De kop gerekt, de ogen draaien rond’t wit voor. Dan plots een ruk omhoog, schichtige stoten.Het kalf vliegt wild opzij, en springt met al zijn poten,mal, schots en scheef van ’t drassig stukje grond.

En rent, en loopt en staat ontsteld weer stijf en stil, en kijkt verschrikt om naar de verre hagen.Hij stuntelt naar zijn moeder om zijn nood te klagenEn steekt zijn kop onder haar zware lijf. Jan H. de Groot

Een kalf in de wei, De Groot heeft er goed naar gekeken. Of moest hij ondertus-sen ook aan de ontwikkeling van jongeren denken?Gedichten geven de werkelijkheid weer zoals de dichter die voelt. En dan vooral kort en kernachtig. Door de kernachtigheid blijven dichtregels snel in het geheu-gen hangen. Poëzie is overal te vinden: op geboorte-, trouw- en rouwkaarten, in de reclame of op een muur. Ook in de Bijbel kom je telkens poëzie tegen: in de Psalmen, maar ook Spreuken en grote gedeelten van de profeten zijn poëzie. In het Nieuwe Testament staat ook poëzie. Dat zie je niet in elke vertaling even dui-delijk, maar als je sommige gedeelten van zinnen onder elkaar zet, valt het op.

God is geopenbaard in het vlees,is gerechtvaardigd in de Geest,is gezien van de engelen,is gepredikt onder de heidenen,is geloofd in de wereld,is opgenomen in heerlijkheid.1 Timotheüs 3 vers 16 (Statenvertaling)

8 1.1 Inleiding

BeeldenEen dichter hoopt dat de lezer herkent wat hij verwoordt. Die verwoording is soms niet gemakkelijk. Moeilijke onderwerpen kun je immers niet altijd eenvou-dig brengen.

De dichter

Toen het letterkundig tijdschriftHem een briefje toe deed komen,Waarin stond: ‘Mijnheer, uw verzenWaren lang niet slecht, we zullenEr eerdaags een paar van plaatsen.’Zwol zijn borst tot slagschiphoogte.Heel zijn leven werd nu anders.Hij ging doen alsof hij groteMensen hoogstpersoonlijk kende.Hij zei stad wanneer jij blad zei.Hij zei held wanneer jij speld zei.Hij zei ach wanneer jij dag zei.En daarvan wilde hij leven!Gerrit Komrij

Het lijkt hier alsof dichters onbegrijpelijk willen zijn, maar dat is natuurlijk iro-nie. Een dichter gebruikt beelden en je moet door de beelden heen leren zien naar wat erachter ligt. Dat is wat je in dit hoofdstuk leert: door de eerste laag van de woorden en beelden heen kijken met behulp van gereedschappen die de dichter gebruikt. Als je die gereedschappen kent, kun je de gedichten beter be-grijpen.

HulpmiddelenLaat je echter niet verblinden door alle technieken in de volgende paragrafen. Niet alleen de vorm, de manier waarop het gedicht is gemaakt, is van belang. De inhoud, wat er staat, moet daar naadloos bij aansluiten. Vorm en inhoud horen een twee-eenheid te vormen. Het gaat om de boodschap die de dichter wil over-brengen, in een bepaalde, bewust gekozen vorm.Het kan je helpen om bij sommige gedichten een tekening te maken, om zo het beeld dat de dichter tekent, helder te krijgen. Samen met anderen lezen en erover praten, helpt. Je moet er altijd de tijd voor nemen. Er staat niet voor niets zoveel wit om een gedicht heen. Het heeft ruimte nodig om jou iets te zeggen.Je bent doorgaans niet de eerste die een bepaald gedicht leest en wil begrijpen.

vorminhoud

Par

agra

af 11

1.1 Inleiding 9

prozapoëzie

Er zijn boeken geschreven waarin gedichten worden uitgelegd, die kun je raad-plegen. Als je iets weet over de dichter zelf, kan dat je helpen bij het vaststellen van de betekenis. Er is veel geschreven over schrijvers en dichters. Maak er ge-bruik van.

Ik-gedichten

Erwtensoep

Mijn moeder die je verder met geen stok het ijs op kreegKookte in het schaatsseizoen enorme pannen erwtensoepEn deelde deze uit vanaf de steiger van ons zomerhuisje

De soep genoot een faam tot ver achter de dijkenMen reed er graag een plas voor om of kluunde zich de bramenEen enkeling trotseerde een nat pak onder de brug

Slechts eenmaal is zij ingegaan op een verzoek om het receptEen vage kennis wou het sturen naar zijn zuster in Amerika

In de lente kregen we een kaart: we really enjoy your erwtensoepWe nemen elke dag een stukje bij de koffieIngmar Heytze

Gaat het in dit gedicht werkelijk over de moeder van Ingmar Heytze? Dat kan natuurlijk, maar je kunt daar niet zeker van zijn. Veel dichters gebruiken regel-matig de ik-vorm. Maar net zoals met proza in de ik-vorm is het ook met poëzie. In een verhaal is het net als in een gedicht. Een dichter kiest ervoor de ik-vorm te gebruiken om het gedicht dichter bij de lezer te krijgen, maar daarom hoeft het nog niet over de dichter zelf te gaan.

Ten slotteIn de volgende paragrafen staan fragmenten van gedichten geschreven door verschillende dichters. Als je ze aandachtig leest, vind je vanzelf wel een gedicht dat je aanspreekt of een dichter van wie je wel meer gedichten wilt lezen. Veel plezier bij het lezen van gedichten! Als afsluiting een gedicht met enkele vragen.

Ingmar Heytze

10 1.1 Inleiding

Joods kind

Zij wacht hem elke avond aan de trein,Het meisje met d’ on-arisch zwarte haren,Met ogen, die verstrakken in een starenOf vader gauw de tunnel door zal zijn.

Forensen schuiflen langs de binnendeurEn schieten van de trap in daag’lijks jachten,Het donkre kind kan enkel staan en wachtenVlak bij het hokje van de conducteur.

Dan zwaait een mannenarm een verre groet,Op ’t klein gezicht bloeit plotseling herkennen,Ze moet op slag hard naar haar vader rennen,Hij bukt zich laag en zoent haar smalle toet.

Nu gaan ze samen door de late dag,De man gebogen en van zorg gebeten,Het ratelstemmetje wil erg graag wetenWaarom ze nog niet naar het zwembad mag...

O Heer, ik heb vandaag één bede maar:Elk Joods gezin wordt haast vaneengereten,Laat de Gestapo deze twee vergeten,Laat die in Jezus’ naam toch bij elkaar.Henk Fedder

1.1 Inleiding 11

Opdrachten

1. Over welke periode uit de geschiedenis gaat bovenstaand gedicht?2. Waarom mag het meisje niet naar het zwembad?3. Wat bedoelt de dichter met de laatste vier regels?4. Waaraan zie je dat dit een gedicht is en geen proza? Noem meer dan één

reden.5. Zoek een illustratie die past bij dit gedicht. Leg uit waarom jij vindt dat

deze illustratie daar goed bij past.

Par

agra

af 11

12 1.2 Klank en rijm

1.2 Klank en rijm

rijm

halfrijm

alliteratie

assonantie

gepaard

gekruist

omarmend

slagrijm

gebroken

volrijm

mannelijk

vrouwelijk

glijdend

rijk rijm

eindrijmmiddenrijmbinnenrijmvoorrijm


begrippen:

Kernbegrippen

rijmschemarijmplaats

Par

agra

af 21

rijm

1.2 Klank en rijm 13

Rijmen op herfst (6)

Servië, Servischer, Serfst:eindelijk rijmt er iets op herfst.Lennaert Nijgh

Het woord ‘herfst’ is niet zo makkelijk als rijmwoord; vier medeklinkers ach-ter elkaar, dat geldt maar voor weinig Nederlandse woorden. Een dichter kiest klanken niet willekeurig, maar hij wil er iets mee overbrengen. Dat doet hij door de woorden zo te kiezen, dat ze zijn gevoel het beste weergeven. Soms gebruikt een dichter veel dezelfde klanken, soms wisselt hij ze juist af. Als je wel eens een gedicht hebt geschreven, heb je misschien geprobeerd de zinnen aan het eind op elkaar te laten rijmen. Er zijn veel dichters die dat ook doen, maar je kunt rijm ook op andere manieren gebruiken. In deze paragraaf bekijken we op welke manieren dichters met rijm werken.

RijmOnze vroegste literatuur is helemaal op rijm gemaakt, dat onthoudt makkelijker in een tijd van mondelinge overlevering. Sinds de komst van de boekdrukkunst en de toename van de leesvaardigheid hoeft rijm niet meer. Toch gebruiken dichters nog steeds rijm. Waarom? Dankzij rijm kan een dichter woorden extra nadruk geven. Het rijm zorgt daarnaast voor eenheid. Herhaling van klanken kan de gevoelswaarde van het gedicht versterken. Bovendien kan het spanning oproepen als de lezer een rijmklank verwacht tijdens het lezen. Rijm is de herhaling van een klank in beklemtoonde lettergrepen die vrij dicht bij elkaar staan. Bij het woord rijm denk je misschien aan een gedicht zoals:

Vandaag is het vijfentwintig jaar geledenDat … en … in het huwelijk zijn getreden.

Lettergrepen zonder nadruk of klemtoon, kunnen niet rijmen. Denk aan woord-jes als ‘de’ en ‘er’.


Er zijn echter wel meer soorten rijm dan alleen rijm aan het eind van een regel. Achtereenvolgens bespreken we de soorten halfrijm en volrijm en het schema dat de dichter voor volrijm kan gebruiken.

HalfrijmHalfrijm is het rijmen van alleen de klinkers of alleen de medeklinkers. Er zijn twee soorten halfrijm: alliteratie en assonantie.Bij alliteratie of medeklinkerrijm zijn de beginmedeklinkers in beklemtoonde lettergre-pen gelijk. Als voorbeeld een paar zinnen waarin overdreven geallitereerd wordt.

Lientje leerde Lotje lopen langs de lange Lindelaan.

Door Drims duinachtige dreven drentelde dartel dominee Derksens deugdzame dochter Doortje. Dit dametje deed dolgaarne deugdzame daden.

Groen is de gonggroen is de watergongwaterwee, watergonggroen is de gong van de zeeJan Engelman

De titels van kinderen stripboeken allitereren vaak: Jip en Janneke, Donald Duck, Maaike en Marijke. Ook veel reclame-uitingen en merken passen allite-ratie toe: Gouda’s Glorie, Heerlijk helder Heineken. Door alliteratie kun je iets makkelijk onthouden. De woorden blijven ‘hangen’ in je geheugen. Een dichter gebruikt alliteratie vaak om bepaalde woorden extra nadruk te geven.

Bij assonantie of klinkerrijm rijmt alleen de klinker of tweeklank: lamp - brand, lief - diep. Let erop dat korte klinkers op elkaar rijmen en lange klinkers ook, maar dat een korte klinker niet rijmt op een lange. Dus in het gedicht hieronder rijmt man - naam niet, maar vader - naam wel.

Ik heb een man gezien. Hij heeft geen naam. Geef hem ons aller vóórnaam bij elkaar. Hij is de zoon van een vrouw en een vader. Zodra de rode zon is opgegaan gaat hij de stad in. Hij komt langs mijn raam. De avond blauwt, hij komt er weer vandaan. M. Nijhoff

halfrijm

alliteratie

assonantie

1Par

agra

af 2

volrijm

rijk rijm


Later gaan we naast elkaar Wand’len op de OvertoomDrinken zoete melk met room,Strijken door ons grijze haarSimon Carmiggelt

Het is toegestaan tussenliggende niet-beklemtoonde lettergrepen met dezelfde klinker ook op te schrijven wanneer je assonantie aangeeft. Ze zijn niet bepalend voor het vóórkomen van de assonantie, maar versterken deze wel. In het volgen-de voorbeeld kun je dus noteren: palm van hand.

Telkens wanneer je mijmet je ogen aanraakt,word ik lichten doorzichtig alseen regendruppelin de palm van je hand.Hanny Michaels

VolrijmBij volrijm is er klankovereenkomst van zowel de klinkers als de daaropvolgende mede-klinkers.

-O oude boom in de achtertuinhoe kaal en lelijk is je kruin,M. Nijhoff

Volrijm is de bekendste vorm van rijm en komt ook het meest voor. Gelegen-heidsgedichtjes, zoals sinterklaasgedichtjes, bevatten vaak alleen dit soort rijm.

Men spreekt van rijk rijm of rime riche als het woord of een gedeelte van het woord letterlijk wordt herhaald, zoals licht – ligt, bezat – zat. Als een dichter hiervan vaak gebruikmaakt, heeft hij er óf een bepaalde bedoeling mee, óf hij toont weinig dichttalent. In onderstaand voorbeeld benadrukt het rijk rijm het woordspel van de dichter.

voorrijm


Drukker

Mijn drukker leeft in droeve druk,Want drukken drukt hem weinig druk.’t Was geen bedrukte drukker, Viel ’t drukken maar wat drukker.C. Huygens

Wat is het effect in het onderstaande gedicht?

Verlangen

Ik denk aan je, verlang naar je. Ik droom over je en verlang nog meer naar je. Ik word overspoeld door hartstocht en passie. Ik voel me verloren in al mijn liefde voor jou. Red me mijn liefste uit deze kolkende zee van gevoelens en emoties, die uitgaan van mij naar jou…N.N.

RijmplaatsRijmende woorden kunnen op verschillende plaatsen in de regel staan. Het gaat dan om woorden met volrijm. Je leert vier rijmplaatsen.

Bij voorrijm rijmt het eerste woord van opeenvolgende versregels.

Geen leed is voor de levenden te ontvlieden,Maar in één aarde eindigt alle pijn,Waar de verradenen en die verriedenVergeten in de slaap der eeuwen zijn.J.C. Bloem

Ruisende wanden, en schittrende zalen,Bruisende bekers en ramlende schalen,Blinkende toortsen in flonkrend kristal,Klinkende kelken en jubelgeschal!Schaatrende buien van lachen en zingen,Klaatrende stromen en kurken aan ’t springen;Spreien van dons voor het uitgerukt lijf,Reien van vrinden in ’t zalig verblijf!P.A. de Génestet

Par

agra

af 21


Binnenrijm is het rijmen van woorden in een en dezelfde versregel.

Daar gingen ze, zingende hand in handM. Nijhoff

Ik ben geboren uit zonneglorenH. Gorter

Bij middenrijm rijmen woorden in opeenvolgende versregels, op overeenkomstige plaat-sen in de regel (dus niet aan het begin of eind), min of meer onder elkaar.

Kranten plakken grijs op mijn raamdeze dag. Ze zakken pas rond koffie-tijd als mistig ochtendbladde grond in, zwaar en nat.Hilbrand Rozema

Hij streek langs de ogen met een vage hand,En keek naar buiten: ´t eerste lentewederJ.C. Bloem

Bij eindrijm staan de rijmwoorden aan het eind van de versregel. Deze vorm van volrijm komt het meest voor.

Natuur is voor tevredenen of legen.En dan: wat is natuur nog in dit land?Een stukje bos, ter grootte van een krant,Een heuvel met wat villaatjes ertegen.J.C. Bloem

Er zijn drie soorten eindrijm: mannelijk, vrouwelijk en glijdend. Bij mannelijk of staand rijm wordt de beklemtoonde lettergreep niet gevolgd door een andere letter-greep. Bij vrouwelijk of slepend rijm komt er na de beklemtoonde lettergreep nog één onbeklemtoonde lettergreep en bij glijdend rijm komen er nog twee onbeklemtoonde lettergrepen na de beklemtoonde lettergreep. Deze variant komt in onze taal niet zo veel voor.

binnenrijm

middenrijm

eindrijm

mannelijk

vrouwelijkglijdend rijm

mannelijk eindrijmvrouwelijk eindrijmglijdend eindrijm

koop - loop / gewond - stondkopen - lopen / gewonden - stonden / gedreven - geblevenkinderen - hinderen / verwonderen - donderen


Het rijmschemaBij eindrijm in een gedicht met strofes wordt vaak een bepaalde volgorde aangehou-den van de rijmklanken. Je noemt dat een rijmschema. Er bestaan verschillende rijmschema’s. De verschillende rijmklanken krijgen een letter volgens het alfabet mee en zo kun je het schema van een heel gedicht kort noteren. Van het volgen-de gedicht is het rijmschema aabb ccdd. We noemen dit schema gepaard.

Winteravond

Eerst verduisterd, (a)Dan geluisterd, (a)Bij de buren aangebeld, (b)Hun het laatste nieuws verteld. (b)

Dan de oliepers in actie, (c)Een gedicht voor de redactie; (c) Met de illegale krantjes (d)Snel langs al de vaste klantjes. (d)N.N.

Dit zijn de meest voorkomende schema’s:

gepaard rijmgekruist rijmomarmend rijmslagrijmgebroken rijm

aabbabababbaaaaaabcb / abac

rijmschema

Par

agra

af 12


Opdrachten

Welke rijmsoort ontdek je in de gedichten bij vraag 1 en 2? Noteer zowel de woorden/klanken die het betreft als de rijmsoort. Kies uit: alliteratie, assonantie, volrijm en rijk rijm. Vaak ontdek je meer dan één soort per gedicht.

1. Luchtige liedjes

Zoude ik mijn liedjes, de vluchtige, lichte Liedekens zingen, gelijk ik ze zing? Zoude ik zoo lustige liedekens dichten, Zoo het mij naar mijn lust verging?

Zoude ik mij spelender- wijze vermeiden, Dingen bezingend, die buiten mij zijn:

Vrede – van ’t vee in de vredige weiden, Vreugde – van bloemen en zonneschijn?

Zoude ik van vreugdige, vredige dingen Zingen, een lachje van spot op den mond? Zoude ik zoo luchtige liedekens zingen, Zoo ik hier binnen de vreugde vond?

J. van der Waals

2. Spoorweg station

De wegen buigen af langs het perron, de bomen zijn een beetje scheef gaan waaien, daaronder is een boer de berm aan ’t maaien, alsof het hem de wereld schelen kon

fonteinen spreiden water in het rond, een regenboog vlaagt door een witte waaier, paarden en vee laten hun staarten zwaaien, de bosrandschaduw deelt haar recht op grond

Blijf hier, onrust trekt alle sporen krom; ginds spiegelt zich het dorp aan de rivier, het luistert naar de eendere verhalen

En zwijgt en ziet en hoort in alle talen: de aarde wacht en drinkt uit eigen kom. Keer je maar om – blijf bij de dorpsrivier.Koos Geerds

Par

agra

af 12

J. van der Waals


3. Zoek twee nieuwe voorbeelden van alliteratie en/of assonantie in reclame. Knip ze uit en neem ze mee.

4. Maak zelf een gedichtje van vier regels waarin je minstens één keer allite-ratie en één keer assonantie gebruikt.

Welke rijmsoort ontdek je in de volgende gedichten en strofes als je kijkt naar de plaats van het rijm? Kies uit: voorrijm, binnenrijm, middenrijm en eindrijm.

5. Waar de dichte schepenmasten Fijne, lichte strepen krasten In de reine lucht

J. van der Waals

6. En op het hoogste punt de bosrand: grasland ligt voor mij open, ik, blonde germaan adem de wereld in en schud mijn manen los.

Rien van den Berg

7. Zo zoekend, talmend, steen bekloppend met schorre stem psalmen galmend tegen angst

Hilbrand Rozema

8. De werkster

Zij kent de onderkant van kast en ledikant, ruwhouten planken en vergeten kieren, want zij behoort al kruipend tot de dieren, die voortbewegen op hun voet en hand.

Gerrit Achterberg

9. Noteer van de volgende strofe welk type eindrijm is gebruikt: mannelijk, vrouwelijk of glijdend rijm.

Ze komen ’s avonds samen om te eten maar ongemerkt wordt elke maaltijd koud omdat zij mateloos zijn hand vasthoudt en hij haar aankijkt. Verder niets wil weten.

Menno van der Beek


Wat is het rijmschema van de volgende gedichten? Geef dat met letters weer en benoem daarna het rijmschema.

10. Vader

vader kocht ooit een verzameld werk een bundel gedichten van degelijk merk

bij wat hij mooi vond zette hij strepen een enkele keer een uitroepteken

bij tijd en wijle herlees ik die zeer summiere biografie

in een code van strepen en stippen steeg het water hem naar de lippen Willem Wilmink

11. De weg terug

De avond kwam; de avondspin had ons onmerkbaar ingesponnen. Alles stond stil en de geronnen minuten stroomden niet meer in. We lagen naar het plafond te kijken dat was ook leeg; ik werd zoo bang, ik had één strakke koude wang, we lagen roerloos als twee lijken… Toen, in dit strak-gespannen niet, opeens van zeer dichtbij de regen stil slikkend langs het raamkozijn. Ontdooien van vast verdriet en o de pijn om te bewegen om niet meer dood te mogen zijn.

M. Vasalis

12. In het hooi

Ik lag in het hooi, De hemel was mooi, Mijn bed zacht en goed, En het geurde zoo zoet.

Par

agra

af 21

M. Vasalis

En ik dacht: “Zoo meteenMoet ik op, moet ik heen –Maar ik weet nog niet, hoeIk dat kan, ik dat doe.


Ik keek met een zuchtVan genot naar de lucht.Mijn geluk was als datVan een spinnende kat.

Als nu spelenderwijsMij de Man met de ZeisHad gemaaid als het gras,Dat dit hooi eenmaal was.

Ik behoefde niet opMeer te staan, niet rechtopMeer door ’t leven te gaan…- En dat lachte mij aan.J. van der Waals

1.3 Strofebouw 23

Par

agra

af 131.3 Strofebouw


begrippen:

• strofe

• couplet

• distichon

• terzine (terzet)

• kwatrijn

• kwintet

• sextet

• septet

• octaaf

Kernbegrippen

strofecouplet

24 1.3 Strofebouw

Trage start bij een rantsoen van twee zinnen

Kan ik zeggen: ‘na deze zinkomt nog een zin’ of lieg ik dan?

Ik had het kunnen zeggen,maar hier niet meer.K. Schippers

Dit gedicht heeft een titel en bestaat uit twee keer twee regels. Dat is niet bij elk gedicht hetzelfde.De gedeelten tussen twee witregels kunnen allemaal even lang zijn, maar dat hoeft niet. We noemen zo’n gedeelte tussen twee witregels een strofe. Bij een lied noemen we het een couplet. Sommige strofes hebben weinig versregels, andere veel. De meest voorkomende strofelengtes hebben ook een naam, zoals je in de tabel hieronder ziet. Bij strofes van meer dan acht regels, geven we de strofes geen naam.

Naam Aantal regels

DistichonTerzine KwatrijnKwintetSextetSeptet Octaaf

tweedrie (als het onderdeel is van een sonnet, zie 1.7, noem je het een terzet) vier vijf zeszeven acht

1.3 Strofebouw 25

Opdrachten

Noteer van (de fragmenten van) de gedichten 1-4 hoe de strofen worden genoemd.

1. De pluk

Een dag in ’t najaar zal het zijnvan blauwe lucht en zonneschijn.

‘k Rust aan de warme heuvelranden overschouw het brandend land,

en zie, hoe Gij u rekt en bukten vruchten in de bongerd plukt.Willem de Mérode

2. Twee padden hadden te Maasbracht een soort van circustoer bedacht. De eerste pad zat op de tweede door wie een rijwiel werd bereden en riep luidruchtig door de stad: “Ik rijd hier op een rijwielpad.”

Trijntje Fop

3. Wanneer ik terugblik over mijn verleden,blijkt dat mij niets gebleven is dan spijt;ik zie nu dat ik de verloren tijdmet wat ik deed maar jammerlijk besteedde.

Steeds bezig met verkeerde bezigheden,tot wat mij schaadde meer en meer bereid,geraakte ik, door valse hoop misleiden steeds ontgoocheld, in het ongerede.

soms leek het even of ze stevig stonden,de luchtkastelen door mijn geest gebouwd,maar geen hield langer stand dan een seconde.

Al wat de droom berekend had, is fout,want alles gaat in dood, in wind te gronde;wee die iets hoopt, of ergens op vertrouwt!Jean Pierre Rawie

31Par

agra

af

26 1.3 Strofebouw

4. Het volgende gedicht bestaat uit twee verschillende soorten strofes. Welke?

De waterlelie

Ik heb de witte waterlelie lief,Daar die zo blank is en zo stil haar kroonUitplooit in ’t licht.

Rijzend uit donker-koele vijvergrond,Heeft zij het licht gevonden en ontslootToen blij het gouden hart.

Nu rust zij peinzend op het watervlakEn wenst niet meer… Frederik van Eeden

5. Zoek in de berijmde psalmen een psalm die bestaat uit kwatrijnen en een psalm die bestaat uit sextetten.

6. In het volgende gedicht staan de strofes in de verkeerde volgorde. Wat is de goede volgorde?

Vitellus

Vitellus heeft voor Christus gekozen,A Hij loopt bij christenen uit en in, Wáár is Vitellus, brullen de matrozen Dat bakkertje was zo naar onze zin.

Vitellus komt in paleizen en kroegen,B Men weet nooit wat hij doet, en nooit waar hij is. Hij sprak straks met lieden die ketenen droegen, Zij vertrouwden hem, want hij tekent de Vis.

Allen die aten van zijn wafelsC Zien hoe een leeuw hem bespringt en verscheurt. Slaven verwijderen bloed en rafels, Men praat en lacht of er niets is gebeurd.

Waar is Vitellus, de wafelverkoper?D Waar is Vitellus, die snelle loper? Hij danste als hij liep, en hij stond op één voet, Zijn wafels waren zo warm en zoet.

1Par

agra

af 1

1.3 Strofebouw 27

3

Waar is Vitellus de wafelverkoper?E Waar is Vitellus, die snelle loper? Vitellus zag Christus, verliet zijn gewin En snelde de Heer na, de hemel in.

Men heeft Vitellus gevangen genomen,F Op een nacht, met veel ‘godsdienstig gespuis’. Toen de keizer het hoorde, liet hij hem komen, Hij wou Christus niet vloeken; hij moest aan ’t kruis.

De keizer kocht, en de gladiatoren,G En de keizerin heeft van hem gekocht. Hij mocht alles zien en alles horen. Was overal en nergens als men hem zocht.

Men heeft hem slechts aan het hout gebónden.H Hij is jong en mooi, men liet hem graag vrij. Spijker maar vast mijn lijf vol zonden, Sprak hij; Heere Jezus, denk aan mij.

28 1.4 Metrum en ritme

1.4 Metrum en ritme

versvoet

scanderen

accent

metrum

ritme

antimetrie

elisie

enjambement


begrippen:

Kernbegrippen

jambe

trochee

dactylus

anapest

amfibrachys

1.4 Metrum en ritme 29

Par

agra

af 14

Begin eens bijvoorbeeld met twaalf lettergrepenVervolg dan met elf, en met tien enzovoort

Het is met zulke schrandere knepenDat de vakman de lezer bekoort

Telkens zo’n syllabe minderVeredelt het metrum niet

Daarin zit de hinderZoals u wel zietNu nog ’n paarDoch meteen

Zo maarEenDrs. P

Niet elke lettergreep krijgt evenveel nadruk. Dat is zo in het dagelijkse taalge-bruik, maar dat geldt nog sterker bij poëzie. Dichters maken gebruik van accen-ten, klemtonen, om nadruk te leggen op wat zij belangrijk vinden. Soms komen die accenten regelmatig voor, soms niet, zoals in het gedicht hierboven, waar de dichter het metrum benoemt. Over accenten en wat daarbij hoort, gaat deze paragraaf.

MetrumMetrum (of maat) is de regelmatige afwisseling van sterker en zwakker beklemtoonde lettergrepen.

Er was een huis waar weinig kon gebeuren,omdat aan bijna alles was gedachtMenno van der Beek

Als we in deze regels boven een zwakker beklemtoonde lettergreep het teken ˘ zetten en boven een sterker beklemtoonde het teken -, dan krijgen we een regel-matige volgorde:

˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ ˘Er was een huis waar weinig kon gebeuren,

˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ ˘ ˉ omdat aan bijna alles was gedacht

metrum

accent

versvoetscanderen


jambe

Deze regels kunnen vervolgens in vijf dezelfde delen verdeeld worden:

˘ -/ ˘ - / ˘ - / ˘ - / ˘ - / ˘Er was een huis waar weinig kon gebeuren,

˘ - / ˘ - /˘ - /˘ - / ˘ -omdat aan bijna alles was gedacht

Deze gelijke delen waarin een versregel verdeeld kan worden, heten versvoeten. Het op deze manier verdelen van een regel in versvoeten heet scanderen. Ook wanneer je een dichtregel zo voorleest dat het metrum duidelijk hoorbaar is, noem je dat scanderen.

Let op:• Wanneer het eind van een versregel een onbeklemtoonde lettergreep te veel

of te weinig heeft, verandert het metrum daardoor niet.• Bij het scanderen van een versregel moet je iedere keer weer voor aan de re-

gel beginnen.

TipNiet altijd is het makkelijk om direct te weten waar in een zin de klemtonen staan. Hoe vind je ze toch?1. Kijk eerst naar de woorden met meer dan één lettergreep. Waar ligt in die

woorden de klemtoon?2. Zoek vervolgens naar belangrijke werkwoordsvormen en zelfstandig naam-

woorden van één lettergreep. Die krijgen ook een klemtoon.3. Kijk of je een regelmaat ontdekken kunt. Dan heb je het metrum gevonden.4. Als je geen regelmaat ziet, pas dan stap 1-3 toe bij de volgende regel.

Soorten metrumsDe volgorde van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen kan verschil-len. We bespreken hier vijf volgordes.

jambe: deze bestaat uit twee lettergrepen, waarvan de tweede de klemtoon heeft: ˘- . De jambe is de meest gebruikte versvoet in de Nederlandse poëzie, omdat ze het meest overeenkomt met het natuurlijk ritme van ons taalgebruik. Als geheugen-steuntje kun je onthouden dat je het woord jambe precies andersom uitspreekt dan het bijbehorende metrum is.

Par

agra

af 41trochee

anapest

dactylus

amfibrachys


˘ - / ˘ - / ˘ - / ˘ - / ˘ - / ˘De koelies kermen op de zwarte kaden J.J. Slauerhoff

Trochee: versvoet van twee lettergrepen, waarvan de eerste de klemtoon heeft: - .̆ Als geheugensteuntje geldt ook hier dat de klemtoon van het woord precies omge-keerd is aan het metrum dat het benoemt.

- ˘ / - ˘ /Sikkels klinken;Sikkels blinken;Ruisend valt het graanA.C.W. Staring

Anapest: drie lettergrepen; eerst twee lettergrepen zonder klemtoon, als laatste een be-klemtoonde lettergreep: ˘˘-. Er is een geheugensteuntje voor de anapest: het woord anapest heeft zelf het metrum van een anapest.

˘ ˘ - / ˘ ˘ -In het diepst van het woud ’t Was al herfst en erg koud – Liep een heer in zijn eentje te dwalen. Piet Paaltjens

Dactylus: drie lettergrepen; een sterk beklemtoonde lettergreep, gevolgd door twee let-tergrepen zonder klemtoon. -˘ .̆ Er is een geheugensteuntje voor de dactylus: het woord dactylus heeft zelf het metrum van een dactylus.

- ˘ ˘ / - ˘ ˘ / - ˘ ˘ /-Grauw is uw hemel en stormig uw strand,Naakt zijn uw duinen en effen uw velden, E.J. Potgieter

Amfibrachys: drie lettergrepen, waarvan de middelste lettergreep de sterk beklemtoonde is: ˘- .̆ Het geheugensteuntje voor de amfibrachys is: amfibrachys betekent omar-mend.

˘ - ˘ / ˘ - ˘ / ˘ - /̆˘ - ˘De bomen zien zwart, van de zwellende botten G. Gezelle


˘ - ˘ / ˘ - ˘ / ˘ - ˘ / ˘ - ˘Wij komen ter wereld, met rouw, uit de graven;J. Hanlo

jambe trocheeanapestdactylusamfibrachys

˘-/ ˘-/ ˘-/ ˘-- /̆- /̆- /̆-˘˘˘-/ ˘˘-/ ˘˘--˘ /̆-˘ /̆-˘˘˘- /̆ ˘- /̆ ˘-˘

RitmeHet metrum is een strakke afwisseling van sterk en zwak beklemtoonde letter-grepen. Als je dat zo strak gaat voorlezen, klinkt dat lelijk en dat is niet de be-doeling. Dichters zetten de woorden in een gedicht in zo’n volgorde dat er min of meer vanzelf een natuurlijk ritme ontstaat: het metrum plus de zinsmelodie en het tempo. Ritme is een natuurlijke, vloeiende golfbeweging van snel en langzaam uit te spreken lettergrepen, van korte en lange klanken en van lettergrepen zon-der en lettergrepen met accent.

ritme

Par

agra

af 41


Opdrachten

Scandeer van de fragmenten 1-11 de eerste versregel. Benoem het metrum.

1. Ik zag de mensen in de straten, hun armoe en hun grauw gezicht, - toen streek er over de gelaten een luisteren, een vleug van licht.

Ida Gerhardt

2. Moeder, weet je nog hoe vroeger Toen ik klein was, wij tezaam Iedren nacht een liedje, moeder, Zongen voor het raam?

M. Nijhoff

3. In de schaduw der zwellende zeilen verborgen Voor de maan, die de mast op de wateren mat, In de slaap van het licht, tussen avond en morgen, Stond ik, slaaploos, ter reling van ’t reilend fregat.

Geerten Gossaert

4. Indien de jonkheid niet en deugt En geeft de schuld niet aan de jeugd. De vader zelf verdient de straf Die haar geen beter les en gaf.

Jacob Cats

5. In het midden van mei, als de nachtegaals zingen, En de avondglans huwt aan de morgense schijn, Als de schuchtere geur van de late seringen Zich mengt met de geur van de vroege jasmijn.

Geerten Gossaert

6. Daar krieuwelt en kruipt in het wuivende riet Een wondertje, klein als een vlekje. Het juicht en het zingt er z’n hoogste lied Op een veilig en stil-beschut plekje. En ´t fluit er al vragend ‘zeg hoor je me niet?’ Karrekiet karrekiet – orre iet orre iet.

Jan H. de Groot


7. Zij zullen de wereld bewonen, zij namen het wonder ter hand, de mensen van nacht en van nevel brengt Hij naar het heilige land.

Guillaume van der Graft

8. De koopman zit op zijn kantoor en somt Bij ’t walmend licht der lamp de winst van ’t jaar: Hij telt zijn posten preevlend bij elkaar En cijfert, tot zijn rug zich dieper kromt.

Albert Verweij

9. Heilig, heilig, nog eens heilig, Driemaal heilig, eer zij God. Buiten God is ’t nergens veilig. Heilig is het groot gebod.

J. van den Vondel

10. Vaste Rots van mijn behoud, Als de zonde mij benauwt, Laat mij steunen op Uw trouw, Laat mij rusten in Uw schaûw, Waar het bloed, door U gestort, Mij de bron des levens wordt.

Jacqueline van der Waals

11. Toen ik een knaap was in ’t zorgloze leven Gordde ik mijzelven en liep naar mijn lust; Vrij in mijn wandlen en zoeken en streven. Vrij in mijn reizen, mijn dromen, mijn rust.

De Génestet

12. Kies een metrum en maak een gedicht over het weer van vier regels waarin je dit metrum zo strak mogelijk volgt.

J. van den Vondel


Antimetrie, elisie en enjambement

Het ezeltje

In de korte, blauwe schemeringdeed ik een kleine wandeling.De grond was rood, gebarsten-droog.De lucht was dun en vreeslijk hoog,en blauwe distels stijf en grilligritselden driftig en onwillig.Stil grazend naast een grijze rotszag ik opeens op hoge beneneen jonge ezel; zijn oren schenendoorzichtig, zijn gelaat was trots.Zijn lange, ambren ogen blonken als water, ernstig bezonkenen onpartijdig was zijn blik.En na een korte felle schrikverstarde ik in verwondering.Of kan het eerbied zijn geweestvoor dit schoon, ongeschonden beest,waarmee ik langzaam verder ging?Een pijnlijke herinnering:zo ben ik vroeger ook geweest. Die gaafheid en zachtzinnigheid,onzware ernst en droomrigheid,o kon ik dat nog ééns herwinnen,kon ik nog ééns opnieuw beginnen.M. Vasalis

In regel zes klopt het metrum jambe niet: ‘ritselden’ begint met een klemtoon. Dit noemen we een antimetrie: bewuste afwijking van het metrum. Er is dan een be-klemtoonde lettergreep op een plaats waar je een onbeklemtoonde zou verwach-ten. In het omgekeerde geval, een onbeklemtoonde lettergreep extra of op een plaats waar een beklemtoonde zou moeten staan, spreken we niet van antimetrie. Als een dichter afwijkt van het gekozen patroon, legt hij nadruk op wat hij extra belangrijk vindt. Een andere antimetrie vind je bij ‘schoon, ongeschonden’.Er valt nog meer op in dit gedicht. Enkele woorden zijn ingekort: ‘amberen’ is ‘ambren’ geworden en ‘dromerigheid’ staat hier als ‘droomrigheid’. Zo passen deze woorden in het metrum. Dit is elisie: een zwak beklemtoonde klank – meestal een stomme ‘e’ of de onbeklemtoonde lettergreep ‘de’ – wordt weggelaten om de versregel

1

antimetrie

elisie

Par

agra

af 4


in overeenstemming te brengen met het metrum. Soms wordt de stomme ‘e’ in de spelling weggelaten of door een apostrof vervangen, soms blijft hij staan maar moet hij om metrische redenen niet uitgesproken worden, zoals bij ‘verstarde ik’. Je doet dat eigenlijk vrij automatisch als je rustig leest.

Een dichter kan ook nadruk leggen op woorden door een zin op een vreemde plaats af te breken. We noemen dit enjambement. Je moet als lezer dan naar een volgende versregel, terwijl je normaal gesproken helemaal geen rustpauze zou inlassen op die plaats. Vasalis doet dit in ‘Het ezeltje’ op de volgende plaats:

[…]; zijn oren schenendoorzichtig, zijn gelaat was trots.Zijn lange, ambren ogen blonkenals water, ernstig bezonkenen onpartijdig was zijn blik.[…]

Nu moet je stoppen met lezen bij ‘schenen’ en bij ‘blonken’ en daardoor krijgen de woorden rond die scheiding extra nadruk. Enjambement kan er ook voor zorgen dat rijmwoorden soms minder opvallen, zodat het geheel natuurlijker, ritmischer klinkt. Sterke enjambementen vind je daar waar bij elkaar horende zinsdelen gescheiden worden.

enjambement


Opdrachten

13. Het metrum in dit fragment is de jambe. Waar is sprake van antimetrie? Waarom zou de dichteres hiervoor gekozen hebben?

Dit sprakeloze samenkomenen Hollands licht over de stad – Nooit heb ik wat ons werd ontnomenzo bitter, bitter liefgehad.Ida Gerhardt

14. Het metrum in dit fragment is de jambe. Waar is sprake van antimetrie? Waarom past deze hier goed?

Gans in het wonderbaar verhaal verloren,Terwijl hij mijmrend in de haardgloed staart,lijkt het hem of, door God daartoe verkoren,Hij met zijn dieren over ’t water vaart.Aart van der Leeuw

15. Zoek in je psalmboek naar twee voorbeelden van elisie. Noteer ze met de vindplaats.

16. Waar staat een enjambement in de volgende strofe? Heeft het hier een be-paalde functie?

Jezus schreef met Zijn vinger in het zand.Hij bukte Zich en schreef in ’t zand, wij wetenniet wat Hij schreef, Hij was het zelf vergeten,verzonken in de woorden van Zijn hand.Gerrit Achterberg

17. Waar staat een enjambement in de volgende strofe? Heeft het hier een be-paalde functie?

Het was zomerdag. De doodstille straat lag te blakeren in de zon. Een man kwam de hoek om.M. Nijhoff

14

Par

agra

af


18. Lees onderstaand gedicht. Waar vind je elisie en waar enjambement?

Vader

Als hij groot is, koop ik een auto.Kan hij die ’s zaterdagsmorgens wassen.En een gazon. Dat moet hij dan maaien.

Oude vrouwtjes jaag ik de straat op. Kan hij die helpen oversteken.Knaapjes het wakke ijs. Die moet hij redden met levensgevaar.

Eenmaal toch moet ik het meemaken, dat ikgoedkeurend hem op de schouder kan kloppen,diep in de ogen kijken, verlegen mompel:Jongen, je vader is trots op je.Anton Korteweg


Kernbegrippen

1.5 Beeldspraak 39

1

beeldspraak

vergelijkingen

vergelijking met verbindingswoord

vergelijking zonder verbindingswoord

homerische vergelijking

metafoor (in engere zin)

allegorie

personificatie

synesthesie

materiaal en product/voorwerp

maker-product

omhulsel-inhoud

deel voor geheel

geheel voor deel

metaforen metonymia

1.5 Beeldspraak Par

agra

af 5

beeldspraak

vergelijkingen

vergelijking met verbin-

dingswoord

De ijsvogel overrompelde de winter.Het was middag op een heldere dag,toen hij aan de overkant van de grachtopeens aan een twijg van een wilg hing,dat wil zeggen dook naar het wak,dat de smid daar gehakt had, en alweerterug met de prooi in zijn bek was.Als een zweep, als een ziedende tolschoot hij keer op keer in het wak,fonkelend, spetterend, uiterst exact.Hij verdween met de eerste vleug van de lente,maar lang leve Roo, die dat wak had gehakt.Koos Geerds

BeeldspraakAls de dichter een verband opmerkt tussen zijn onderwerp of thema en iets an-ders, kan hij gebruikmaken van beeldspraak. Hij brengt dan een ‘beeld’ in zijn gedicht aan. Geerds vergelijkt hier de snelheid van de ijsvogel met een zweep en met een tol. Beeldspraak is figuurlijk taalgebruik. Voor de lezer kan het lastig zijn om de boodschap te ontdekken achter de beeldspraak. Als je deze na aandachtig lezen wel vindt, roept zo’n verband tussen beeld en object vaak een verrassend effect op, dat blijft ‘hangen’.Er zijn vele vormen van beeldspraak. We bespreken hier de belangrijkste.

VergelijkingenBij vergelijkingen worden twee zaken met elkaar in verband gebracht en naast elkaar gezet. Dat kan op diverse manieren.

Vergelijking met verbindingswoord: de bekendste en meest voorkomende soort vergelijking is die met ‘als’, of met ‘zoals’, soms met ‘van’.

De bus rijdt als een kamer door de nachtM. Vasalis

Jantje zag eens pruimen hangen,Oh, als eieren zo groot;H. van Alphen

40 1.5 Beeldspraak

Hieronymus van Alphen

Par

agra

af 51vergelijking zon-der verbindings-woord

homerische vergelijking

1.5 Beeldspraak 41

Vergelijking zonder verbindingswoord: beeld en object staan zonder verbindings-woord naast elkaar.

O, als ik troosten kon, dan kon ik wenen. Kom, leg Uw hand op dit papier; mijn huid; verzacht het vreemde door de druk verstenen van het geschreven woord, of spreek het uit.Leo Vroman

En de bedelaars-kinderen, de mussenKomen ons eerder vragen om brood.J.W.F. Werumeus Buning

Homerische vergelijking: de vergelijking is zeer breed uitgewerkt. De homerische vergelijking omvat niet het hele gedicht, de vergelijking is een deel van het gedicht.

Toen werd de zee wel als een groot zwaar manVan vroeger eeuw en kleding, rijker dan Nu in dit land zijn: bruin fluweel en zij Als zilver en zwart vilt en pelterij Vèr uit Siberisch Rusland; geel koper Brandt vele lichtjes in de plooien der Hozen, in knopen en in passement Van het breed overkleed, wijd uithangend.Was zo de zee? Nee, nee, een stad geleek Ze, pleinen en straten in de kermisweek, Boerinne’ en boeren, en muziek en dans In de herbergen en in lichte krans Om elke markt de snuisterijenkramen. Of als een koning komt en alle ramen Zijn licht des avonds en uit ieder dak Een witte vlag. Zo was de zee, er stak Een vlag van alle gevels, achter ’t raam Der golven brandden rijen lichten, saam Liep heel het volk. Meermannen zwommen aan, Nimfen en elven der zee, en zaten aan De groene hellingen. Maar Tritons woorden stonden Oud en gebaard ter zijde, aan de monden Trompetten, bouwende een lange straat Geluid over het zeegelaat. Herman Gorter (fragment uit Mei)

42 1.5 Beeldspraak

MetaforenBij metaforen ontbreekt het object, je ziet alleen het beeld. Je moet het object als lezer zelf ontdekken. Ook hiervan zijn verschillende soorten.

Metafoor (soms gebruikt men de term metafoor-in-engere-zin): het object wordt vervangen door het beeld. De dichter noemt dus alleen het beeld en de lezer moet ‘raden’ wat het object is.

Na ’t zuur zal ik ontvangenvan God mijn Heer het zoet;Wilhelmus vers 9

maar in de grijze vorm der nevelstaat al een duidelijke maquetteL.Th. Lehmann

Toelichting: de stad tekent zich af als een maquette.

Allegorie: een metafoor die het hele kunstwerk door wordt volgehouden. Een literair voorbeeld is het boek Elckerlyc. Heel bekend is John Bunyans Christenreis. Een modern prozavoorbeeld is De koninklijke weg van Ewout Gosker. In het voorbeeld hieronder worden woorden als kinderen gezien, is taal een bed, is het gedicht een dekmantel, dekbed. De woorden slapen, worden soms wakker. De dichter houdt de beeldspraak vol: hij heeft het over wakker worden in de nacht, het licht aandoen en op de rand van het bed, nee, van de taal zitten lezen.

Zelden gelukt het te schrijvenop een zo simpele wijzedat de woorden als kinderenademen in hetbed van de taalonder de dekmantel van het gedichtSoms slapen ze allemaalals rozensoms richt een zich opkleine slapelozeen vraagt om iets onbestaanbaarsMen geeft hem een pop, een betekenis,een pose

metaforen

metafoor

allegorie

Par

agra

af

1.5 Beeldspraak 43

iets ongehoordsMen haast zich het licht aan te stekenmen blijft op de rand van de taal zitten lezenwoord voor woordhand in hand. Guillaume van der Graft

Personificatie: een vorm van beeldspraak waarbij abstracte, levenloze dingen worden voorgesteld als levende wezens. Dingen krijgen eigenschappen van iets levends.

Achter de wuivende duinenlijnstoeien de wind en de wilde zee.P.C. Boutens

begrippen kleden zich uit en aanzinsdelen liggen in scheidingJan G. Elburg

Nog sluimeren de tuinen tussen oude muren.H. Marsman

Synesthesie: het object en het beeld liggen in verschillende zintuiglijke vlakken. Er zijn veel combinaties mogelijk. ‘Bittere woorden’ is bijvoorbeeld een combinatie van smaak en gehoor.

Het klinkt zo groen in de lentestruikenPierre Kemp

zijn stem is witzij gelijkt een mes dat zo lang werd aangewetPaul van Ostaijen

MetonymiaBij metaforen is er een overeenkomst tussen beeld en object, er lijkt iets op el-kaar. Bij metonymia is er geen gelijkenis tussen beeld en object, maar een andere rela-tie. De volgende relaties tussen beeld en object komen het meest voor.Materiaal en product/voorwerp: het materiaal wordt genoemd, terwijl het product is bedoeld.

51personificatie

synesthesie

metonymia

materiaal en pro-duct/voorwerp

maker en product

omhulsel en inhoud

44 1.5 Beeldspraak

…schiet ik voort op het staal (= schaats) en ik duikin de windClara Eggink

Appelweg

Geen ziel wordt bij kamp Amersfoort gemistde donkere ouderling, de atheïst,[...]De stoet omarmt het beeld dat zwijgend spreekt,ter dood veroordeeld tot de tijd het breekt.[...]Tulpen en narcissen, weg van hun bronLiggen doodstil langs het koude betonHans Werkman

Maker en product: in plaats van het product te noemen, kiest men voor de maker.

In een gedicht over een mondeling literatuurtentamen dicht Hans Werkman:

Breeroo, die rokkenjager, kent ze beterEerst loopt Jan Luyken goed, maar later traag.Het wordt dàn min dàn plus, ik kon het weten:haar past geen stijve renaissancekraag.Hans Werkman

Wie luisteren wil wordt hier opnieuw geboren.[…]Wie heeft er ooit zó Telemann gehoord?Hans Werkman

Omhulsel en inhoud: je bedoelt de inhoud, maar noemt het omhulsel.

Geef mij nog maar een kopje.

Op mijn promotie, in een volle zaal.Toen tàrtte ik de toga’s allemaal,omdat daarginds mijn grijze vader zat.Ida Gerhardt

Par

agra

af 51deel voor geheel

geheel voor deel

1.5 Beeldspraak 45

Deel voor geheel: je noemt een deel, maar bedoelt het geheel.

Gij hebt Mij het hart genomen, Mijn zuster, o bruid! gij hebt Mij het hart genomen. Hooglied 4 vers 9 (Statenvertaling)

Dit is een deel van Gods gerecht gericht:Een Hollands man doet onze celdeur open,Zijn laarzen komen op ons toegelopen,Zijn uniform en zijn verwoest gezicht.Jan H. de Groot

Geheel voor deel: precies omgekeerd, je noemt het geheel, maar bedoelt feitelijk slechts een deel daarvan.

Daarom, zo zegt de HEERE der heirscharen, de God Israels: Ziet, Ik zal Mijn aangezicht tegen ulieden stellen ten kwade, en om gans Juda uit te roeien.Jeremia 44 vers 11 (Statenvertaling)

Ik open ’t raam en laat het najaar binnen.J.C. Bloem

Opdrachten

Welk soort beeldspraak tref je aan in de zinnen en gedichtfragmenten 1-14? Noteer steeds het soort beeldspraak en wat het beeld en wat het object is.

1. In de blauwe steppe boven de aarde Jagen de gevleugelde paarden.

Bert Voeten

2. Zoals de koelte ’s nachts langs lelies En langs rozen Als wit koraal en parels diep in zee Zoals wat schoon is rustig schuilt Maar straalt wanneer ik schouwen wil Zo meen ik dat ook jij bent

Jan Hanlo

3. De zilvren toon, die van twee lippen vlietWillem Kloos

4. Als biggen vechtend om de tepel van de zeug, Lagen de boerderijen aan de uitgerekte stegen.

Koos Geerds

5. Er viel een vogel die geen vogel was niet ver van hem tussen de warme kruiden. En hij (=soldaat) werd niet meer wakker want het gras werd rood, een ieder weet wat dat beduidde.

Bertus Aafjes

6. O Christus, begraven kristal, Vuur dat bevroor in de steel.

M. Nijhoff

7. Bewaar mij voor de waanzin van het recht, De sluwe waarheid van de letterknecht. Hij is de wilde haver op de akker, Van buiten glanzend en van binnen slecht.

Willem de Mérode

46 1.5 Beeldspraak

Par

agra

af

1.5 Beeldspraak 47

8. November

Er viel in ’t land een oorlogsman.Een vaan stak op z’n hoed.En aan z’n flanken snelde voortEen wilde ruiterstoet.De Westenwind was commandantVan ’n ruige regenwolk.En Noordenwindman voerde aanHet felle hagelvolk. Ze kwamen uit het West-Noord-West,Uit Isenland vandaan.De Koning van het regennestVuurde z’n troepen aan.

Er klonk een wild trompetsignaal,De zon ging op de vlucht.November zelf was generaalEn koning van de lucht.Een kort commando: ‘Allen klaar!Elk weet zijn plicht, valt aan!’Daar stoof die wilde oorlogsschaarOp ’t wijde Herfstland aan.Het werd een korte hete slag,De zomer nam de vlucht.November kroonde zich die dagTot Keizer van de lucht. Jan H. de Groot

9. huizen slaan traag hun bittere ogen op en sterren vallen doodsbleek uit hun banen

E. Warmond

10. Moeder vroeg: ‘Wil je nog een bord, Jan?’

11. En mijn stem hij dartelt en klapwiekt Als een donkere boom aan de bron

Lucebert

12. De heuvels steken blijde toppen met lachend groen omhoog. Psalm 65 vers 8 (Psalmberijming 1773)

13. Tijdens de volgende les zullen we Bilderdijk lezen.

14. Een koele sneeuw van tonen scheen te vallen.Anthonie Donker

15. Bedenk twee voorbeelden van metonymia uit het dagelijkse (spreek)taalge-bruik.

51

48 1.5 Beeldspraak

16. Zoek in het Bijbelboek Psalmen naar: a. een vergelijking met verbindingswoord (let op: vaak geformuleerd als

‘gelijk … als’ of ‘even … als’); b. een vergelijking zonder verbindingswoord; c. een metafoor; d. personificatie. Noteer steeds de tekst en de vindplaats.

17. Beantwoord de vragen bij het volgende gedicht.

Decemberochtend

bij Dalfsen boven de vechtrechtuit in schemer en neveleen zwaan gedreven door vleugels

zijn vlucht een geruisloze droomzijn boeg een toonbeeld van krachtzijn keel een schelle trompet

stroomopwaarts van west naar oostzijn luide protest vervoerendals een stem uit het hart van de nachtKoos Geerds

a. Welke beeldspraak vind je in dit gedicht? b. Hoe noem je de strofes? c. Hoe ziet Geerds een zwaan?

18. Beantwoord de vragen bij het volgende gedicht.

De ijsvogel overrompelde de winter

De ijsvogel overrompelde de winter.Het was middag op een heldere dag,toen hij aan de overkant van de grachtopeens aan een twijg van een wilg hing,dat wil zeggen dook naar het wak,dat de smid daar gehakt had, en alweerterug met de prooi in zijn bek was.Als een zweep, als een ziedende tolschoot hij keer op keer in het wak,fonkelend, spetterend, uiterst exact.

Par

agra

af

1.5 Beeldspraak 49

Hij verdween met de eerste vleug van de lente,maar lang leve Roo, die dat wak had gehakt.Koos Geerds

a. In dit gedicht zijn meerdere vormen van beeldspraak te vinden. Benoem er twee. b. Op welke manier komt rijm in dit gedicht terug? c. Wat vertelt Geerds jou over de ijsvogel? d. Wat bedoelt Geerds met de laatste regel?

51

1.6 Stijlfiguren


begrippen:

Kernbegrippen

50 1.6 Stijlfiguren

enumeratie

climax

anticlimax

exclamatio

prolepsis

retorische vraag

zelfcorrectie

asyndeton

polysyndeton

herhaling

tegenstelling

opsomming

overdrijving of verzachting

woordvolgorde

spot

woordspeling

stijlfiguur

antithese

paradox

chiasme

ironie

galgenhumor

sarcasme

cynisme

repetitio

parallellisme

tautologie

pleonasme

hyperbool

eufemisme

understatement

litotes

1stijlfiguur

enumeratieasyndetonpolysyndeton

climax

1.6 Stijlfiguren 51

61Par

agra

af

Een dame stal vaak uit de vleeshaleen kalfskotelet of een vleesbal.Haar kleinzoontje Keeswas vlees van haar vlees,zodat hij daar meestal van meestal.Kees Stip

‘Meestal’ komt hier twee keer voor, maar betekent niet beide keren hetzelfde. Dat noem je een stijlfiguur, een afwijking van het normale taalgebruik. Met de stijl-figuur wil de schrijver een effect bereiken. De dichter wil je aandacht trekken en kiest dus heel zorgvuldig zijn woorden. Door andere woorden te kiezen dan je zou verwachten, of door de woordvolgorde aan te passen, probeert hij dat voor elkaar te krijgen. De stijlfiguren die je moet kunnen herkennen en benoemen, vind je hieronder.

OpsommingEnumeratie: opsomming. De opsomming kan voorkomen zonder verbindings-woorden (asyndeton) of met verbindingswoorden (polysyndeton).

Toen God het dorp schiep, oost en west,schiep Hij ook mensen naar Zijn evenbeeld:boerinnen met een hart van wieg tot grafen boeren met verstand en ziel en wilom naar hun aard een waardig mens te zijn.Koos Geerds

Groots en meeslepend wil ik leven!Hoort ge dat, vader, moeder, wereld, knekelhuis!H. Marsman

Climax: opsomming waarbij sprake is van een toenemen in kracht.

fluisteren, praten, schreeuwen

Uren, dagen, maanden, jarenVliegen als een schaduw heenRhijnvis Feith

52 1.6 Stijlfiguren

anticlimax

repetitio

parallellisme

Anticlimax: opsomming waarbij sprake is van een afnemen in kracht.

schreeuwen, praten, fluisteren

Ik houd zo van die donkre burgerherenDie langzaam wandlen over ’t VelperpleinIn deze koele winterzonneschijn:De dominee, de dokter, de notarisEn ’t klerkje dat vandaag wat vroeger klaar is.Maar ’t kan verkeren.J. Greshoff

HerhalingRepetitio: onveranderde herhaling van een woord, woordgroep of zin.

O, als ik dood zal, dood zal zijnKom dan en fluister, fluister iets liefs.mijn bleke ogen zal ik opslaanen ik zal niet verwonderd zijn.

En ik zal niet verwonderd zijn;in deze liefde zal de doodalleen een slapen, slapen gerusteen wachten op u, een wachten zijn.J.H. Leopold

Parallellisme: enkele (delen van) zinnen zijn op dezelfde manier opgebouwd. Vaak tegelijkertijd gebruikt met de repetitio.

Veilig lig je achter de dijk.Schapen grazen over je graven.Scheepjes roesten in je haven.Aan niets dan armoe ben je rijk.Fetze Pijlman

Holland groeit weer!Holland bloeit weer!Hollands naam is weer hersteld!Holland, uit zijn stof verrezen,Zal op nieuw ons Holland wezen;Stervend heb ik ’t u gemeld!Willem Bilderdijk

Par

agra

af

1.6 Stijlfiguren 53

tautologie

pleonasme

antithese

paradox

Tautologie: een begrip wordt herhaald met een synoniem, bijvoorbeeld ‘paal en perk stellen’.

Ik zou onlangs in Friesland naar Oom Fritsom samen te gaan zeilen voor een week;dus vroeg ik her en der de weg naar Sneek,maar niemand die fungeren wou als gids.Driek van Wissen

Pleonasme: een deel of eigenschap van een begrip wordt herhaald, bijvoorbeeld ‘het groene gras’.

Dit overdekte plein verschoot van kleurals fotonegatief, en terug. Door woedendwitte kalk van beeldenstormers doemde traageen picturale hortus op, hangende tuinen.Hilbrand Rozema

TegenstellingAntithese: twee begrippen die een tegenstelling vormen, worden tegenover el-kaar geplaatst. Leven en dood, toen en nu zijn de meest gebruikte antitheses.

Wat vriendelijker schijn bij vijandelijker haat!Wat bitterder gemoed bij zoeter liefdeteken!Wat zedelozer hart bij zedelijker spreken!Wat Christelijker groet bij duivelser verraad!H. Dullaert

De wolken varen boven,De schepen beneden mij,Ik sta en zij bewegen –Jaap Zijlstra

Paradox: schijnbare tegenstrijdigheid. Je denkt een antithese gevonden te hebben, maar als je beter kijkt, blijkt dat beide elementen goed samen kunnen gaan.

Ik leg me toe op het schrijven van levend Hollands, maar ik heb schoolgegaan.Multatuli

61

54 1.6 Stijlfiguren

chiasme

hyperbool

[…] want als ik zwak ben dan ben ik machtig. Paulus

Midden in de dood zijn wij in het leven – het koren zaaien zou geen boer uit handen geven,want hij had zelf de akker toebereid.Koos Geerds

Chiasme: kruisstelling. De woordvolgorde van twee bij elkaar horende zinnen of zinsdelen wordt omgedraaid. Bepaalde zinsdelen staan als het ware kruislings tegenover elkaar.

Denkend aan de dood kan ik niet slapenEn niet slapend denk ik aan de dood,En het leven vliedt gelijk het vlood,En elk zijn is tot niet zijn geschapen.J.C. Bloem

Visser van Ma Yuan

onder wolken vogels varen onder golven vliegen vissenmaar daartussen rust de visser

golven worden hoge wolkenwolken worden hoge golvenmaar intussen rust de visserLucebert

Overdrijving of verzachtingHyperbool: overdrijving van de werkelijkheid. Vaak geeft een hyperbool een hu-moristisch effect.

En als de morgenzon weer gloort,Zit hij aan ’t vensterglasHij wacht de diligence (= paardentram) en schreitEen brakke tranenplas.Piet Paaltjens

Par

agra

af 61

1.6 Stijlfiguren 55

eufemisme

understatement

Op een steen zit haar echtgenoot,Ziet haar spelen, ergert zich doodEn zuigt op zijn manilla (= sigaar)J.J. Slauerhoff

Eufemisme: verzachtende omschrijving van iets onaangenaams of afstotends.

Op een zomermorgen om half vijf, toen de zon prachtig opkwam, is hij van de Waalbrug gestapt.Nescio

Soms waren er ’s avonds stropers in het veld,gewapend met lichtbakken om eens palde hazen in het zonnetje te zettenen met geweren om ze beter te kunnen bekijken.Koos Geerds

Understatement: onderkoeld schrijven. Je doet alsof iets minder groot, erg of be-langrijk is dan het in werkelijkheid is. Het verschil met het eufemisme is dat een understatement iets humoristisch in zich heeft.

Of ’t hier gevaarlijk is?Och, d’ oorlog heeft zijn nukken!Komt er een kogel aan,dan moet je haastig bukkenen zit je in het gas,dan hou je d’ adem in!Gerard den Brabander

Honger

Alweer gedroomd van wittebrood met ham,De honger maakt de wildste dieren tam,Maar Holland is door niets kapot te krijgen‘k Wou dat er ’n postpakket met bruine bonen kwam.N.N.

56 1.6 Stijlfiguren

litotes

spot

ironie

galgenhumor

Litotes: sterke bevestiging door middel van ontkenning van het tegenovergestelde.

maar men zou telkens weer kunnen huilenom die robot in Denemarkendie tegen de journalisten zei:het lijkt me nog niet zo gekeen mens te mogen wezen C. Buddingh

wie zijn moeder heeft verloren, leent de wanhoop gauw een oor, maar om je vader te verliezen dat is ook geen pretje hoor.H. Dorrestijn

SpotIronie, sarcasme, cynisme: deze drie begrippen duiden allemaal een vorm van spot aan. Eigenlijk is de opsomming van deze drie woorden een climax, want er is hier sprake van een toenemen in kracht.

Ironie: milde (zelf)spot.

De ezel

Een ezel is een heer met een staart, Die hij van achteren draagt, als een paard. Het verschil tussen ezels en geleerde doktoren Zit hem soms minder in ’t hoofd dan wel in de oren.De Schoolmeester

Een bijzondere vorm van ironie is galgenhumor: spotten met eigen ellende.

LXXXIVO, spreek mij niet van liefde,Van vriendschap en van trouw;Die zijn al sinds lang overleden,‘k Ben lang er al van in den rouw.

Neen, spreek mij van ’s menschen ellende,Van al zijn kommer en nood,

Par

agra

af 61

1.6 Stijlfiguren 57

sarcasme

cynisme

exclamatio

prolepsis

retorische vraag

En hoe hij zijn broeders levenVerbittert,—dan lach ik mij dood!Piet Paaltjens

Sarcasme: bittere spot.

De beul tegen de ter dood veroordeelde: ‘Pas op, breek je nek niet op dat trapje.’

Cynisme: dodelijke spot. Wie een cynische opmerking plaatst, heeft bewust het doel iets of iemand af te breken. Wie cynisch is, heeft geen geloof meer in oprecht-heid of goede bedoelingen.

Wat had president Bush toch veel op met de verdrukte medemens.

WoordvolgordeExclamatio: een emotionele uitroep die de aandacht van de lezer moet trekken.

O, dacht ik, o dat daar mijn moeder voer!M. Nijhoff

Prolepsis: de dichter plaatst het zinsdeel dat hij bijzondere nadruk wil geven, geïso-leerd voorop.

Die kerel, ik wil hem niet meer zien!

Van bloemen en van een klein kind de geurenZijn nog mijn enige herinneringKoos Schuur

Retorische vraag: een nadrukkelijke mededeling in de vorm van een vraag. Een vraag die niet om een antwoord vraagt, omdat iedereen dat antwoord wel weet.

Waar werd oprechter trouwDan tussen man en vrouwTer wereld ooit gevonden?J. van den Vondel

58 1.6 Stijlfiguren

zelfcorrectie

woordspeling

Zelfcorrectie: de schrijver maakt opzettelijk een fout en corrigeert die.

De moerbeitoppen ruisten,God ging voorbij, Nee, niet voorbij, Hij toefde;Hij wist wat ik behoefdeen bad voor mijN. Beets

WoordspelingWoordspeling: spel met taal. Vaak wordt met opzet een woord gebruikt dat twee verschillende betekenissen heeft.

De vliegende panters

Wanneer je oma van de trap duwten je bent op haar gesteldDan lijkt er mij sprake vanzinloos geweld

Of als rozijnen liggen te wellenTerwijl het recept krenten vermeldtHebben die rozijnen dan zinloos geweldSimon Knepper

Nicolaas Beets

Par

agra

af

1.6 Stijlfiguren 59

16

Opdrachten

Welke stijlfiguren herken je in de volgende fragmenten? Noteer zowel de woor-den uit het gedicht als de stijlfiguur. Kies uit de volgende stijlfiguren: enumeratie (asyndeton en polysyndeton), climax en anticlimax, parallellisme, repetitio, antithese, paradox, chiasme, hyperbool, eufemisme, understatement, litotes.

1. God wist wat ik behoefde En sprak tot mij

Sprak tot mij in de stille De stille nacht.

N. Beets

2. Dan zou ik mijn boek vertalen in het Maleis, Javaans, Soendaas, Alfoers, Boegi-nees en Bataks.Multatuli

3. Neen, ’t zal niet nodig zijn! Want aan U draag ik mijn boek op, Willem de Derden, Koning, Groothertog, Prins... meer dan Prins, Groothertog en Koning... Keizer van ’t prachtig rijk van Insulinde dat zich daar slingert om de evenaar, als een gordel van smaragd...Multatuli

4. De korte zomernachten duren lang Want nog heb ik mijn ogen niet geloken Of blijkbaar heeft een mug mijn bloed geroken En is de aanval al in volle gang.

Driek van Wissen

5. Autochtoon

Ik draag een haat vol liefde voor mijn land, Waarin ik onverzettelijk sta geplant; Door hellegronden boort de boom zijn wortels. En heft zijn kroon tot licht en wolkenrand.

Ida Gerhardt

60 1.6 Stijlfiguren

6. Maar blijf bij mij, blijf bij mij, Blijf bij mij, o mijn God! Maak niet Uw woord te schand, Maak niet Uw trouw ten spot!

Geerten Gossaert

7. Zie je ik hou van je, ik vin je zo lief en zo licht – je ogen zijn zo vol licht, ik hou van je, ik hou van je.

En je neus en je mond en je haaren je ogen en je hals waarje kraagje zit en je oormet je haar er voor.Herman Gorter

8. Hij moet haar zien Hij moet haar kussen. Hij moet haar tussen bloemen leggen. Hij moet haar alle woorden zeggen. Hij moet haar onophoudelijk noemen.

Neeltje Maria Min

9. Die in Mij gelooft zal leven, al ware hij ook gestorven

Johannes 11 vers 25 (Statenvertaling)

10. Kwatrijn …Wat is er tussen U en mij? Wat is er tussen mij en U? ‘k Gaf U mijn donkre levensnood, Gij gaaft mij ’t leven uit de dood.

Wilma

Welke stijlfiguren herken je in de volgende fragmenten? Noteer zowel de woorden uit het gedicht als de stijlfiguur. Kies uit de volgende stijlfiguren: ironie, galgenhu-mor, sarcasme, cynisme, prolepsis, exclamatio, zelfcorrectie, retorische vraag, woordspeling.

11. O eer de dood mijn leden bind’ En hen voor eeuwig bedde, - Wat zal mijn ogen redden Van deze droom die immer nieuw begint?

P.C. Boutens

Herman Gorter

Par

agra

af

1.6 Stijlfiguren 61

12. Laat nu, in angst en pijn Meester, mij niet alléén Wie heb ik buiten U? Immers, niet één?

Geerten Gossaert

13. ’t Liefste dat jeugd gewon Naamt Ge mij, liefde en eer. ‘k Zweeg. Dat de Dienaar niet Twist’ met de Heer!

Geerten Gossaert

14. Hitler is een man des vredes! En dat blijkt uit de praktijk. Vreedzaam nam hij ’t land der Polen, Vreedzaam nam hij ’t Noordse rijk!

Hein van Oranje

15. Letterlijk

‘Geachte heer, ik moet u danken Voor het postpakket dat ik ontving. Maar u vergeeft mij ongetwijfeld Een zekere teleurstelling.

16. De agent, in allerijl gezonden naar zelfmoordpoging in ’t kanaal, verdronk in zijn proces-verbaal en liet de drenkling ongeschonden.

E. du Perron

17. Hij aarzelt – nee, hij aarzelt niet, – Ten minste niet heel lang: – ’t Verloorne zoeken – dat ’s geen werk Voor zonen van de zang.

Piet Paaltjens

18. Wat man leeft er, die de dood niet zien zal, die zijn ziel zal bevrijden van het ge-weld des grafs?Psalm 89 vers 49 (Statenvertaling)

16

Toen ik de hand vroeg van uw dochter,Die ik hartstochtelijk bemin,Deed ik zulks niet in letterlijke,Doch in overdrachtelijke zin!’Daan Zonderland

62 1.6 Stijlfiguren

19. Nu een compleet gedicht met meerdere vragen.

Maar God niet

Ik ben mijn zonde moe en mijn berouw, Ik ben mij zelve moede en ik ben Het zoeken moe naar God, dien ik niet ken, En dien ik toch zoo gaarne kennen zou.

Ik ben mijn zwakheid moe en mijn verdriet, Mijn arbeid en mijn hoop en mijn genot, Maar bovenal het zoeken naar mijn God!- Ik ben het zoeken moede - maar God niet.

Hij ziet en kent mijn zonde en vergeeft Ze zeventig maal zeven maal en meer. Hij wil niet, dat mijn ziele sterft maar leeft. O, wonderbare goedheid van den Heer, Die naar zoo moedeloos een ziel nog vraagt, Die alle dingen, en ook mij verdraagt.

a. Welk rijmschema herken je hier? b. Hoe noem je de strofes in dit gedicht? c. Is er een vast metrum in dit gedicht? Zo ja, welk? d. Noem twee verschillende stijlfiguren uit dit gedicht. e. Wat is het verschil tussen de eerste twee strofes en de laatste? f. Wat betekent de titel?


begrippen:

Kernbegrippen

1.7 Dichtsoorten naar de vorm 63

Par

agra

af 171.7 Dichtsoorten naar de vorm

epigram of puntdicht

limerick

vrij vers

haiku

ballade

visuele poëzie

sonnet wending

sonnet

wending

64 1.7 Dichtsoorten naar de vorm

In dit gedichtis geen woordte veelNeem je er iets afdan is het niet meer heelK. Schippers

Er zijn verschillende soorten gedichten. Korte, zoals hierboven, en lange en in heel verschillende vormen. Enkele bijzondere vormen bespreken we in deze paragraaf.

SonnetEen sonnet is een gedicht met een bijzondere strofebouw. Het bestaat uit veertien regels: twee kwatrijnen (samen het octaaf) en twee terzetten (samen het sextet). Tussen het octaaf en het sextet zit meestal een wending, een verandering van in-houd. Octaaf en sextet kunnen een tegenstelling vormen, het octaaf kan in beeld-spraak weergeven wat het sextet direct uitdrukt, het sextet kan de conclusie vormen van het voorafgaande, enzovoort. Soms verschijnt de wending tussen de twee kwatrijnen of tussen de terzetten.

Jaël

De vrouw wenkt vriendelijk de man naar binnenhoognodig wankelt hij naar even rusteen vechter die een slokje water lusten hij heeft haast: men kan niet alles winnen. octaafHij gaat languit en mag dan zelf verzinnenwat of hij drinken wil, in slaap gesust.Zij buigt naar hem, haast of ze hem bekusten slaat een tentpin door zijn slaap naar binnen wendingEen spierenkronkel en dan is hij doodze heeft de pin vaak in de grond geslagenmaar nog niet eerder met een man eraan. sextetDe handen rusten op haar moederschootnu wachten tot de jager op komt dagen:ontspannen bij de ingang blijven staan Menno van der Beek

ab kwatrijnba

ab kwatrijnba

cd terzete

cd terzete

Par

agra

af


vrije vers

epigram of puntdicht

17

Het sonnet is een erg populaire dichtvorm, die behoorlijk strikte vormregels heeft voor het aantal regels en het rijmschema. Allerlei dichters drijven daar dan ook de spot mee, zoals in dit ‘gedicht’ van Lucebert:

IkMijIkMij

MijIkMijIk

IkIkMijn

MijnMijnIk

Vrije versHet vrije vers heeft geen of weinig (eind)rijm, meestal geen metrum en er is doorgaans geen regelmaat in strofe- en versregelvorm. Zoals de naam al zegt, is de vorm van dit soort gedichten dus heel vrij in te vullen door de dichter. Het vrije vers werd vooral populair na 1950.

Dood

Een meeuw ligt in de sneeuw, een vlekVan wit en grijs. En grauw en wit is ook sneeuw. Ze beet hem dood.

Dood is zijn open rode bek.Zijn zachte hals ligt wit op wit, ligt dood. Zijn poten zijn gestrekt.

Een meeuw ligt wit en koud en dood.Hans Werkman

Epigram of puntdichtHet epigram of puntdicht is een kort gedicht waarin kernachtig iets wordt uitge-drukt. Het zet je in enkele woorden aan tot nadenken. Het is vaak hekelend of schertsend bedoeld en in veel gevallen wordt dit bereikt door een woordspeling.

Modern times

Zelfs een transistoris stilteals je hem afzet.Bernlef


limerick

Dictator

De man droeg tressen, epauletten, sterrenen bovenal een pet, hij bracht van verrehet volk daaraan zijn varkensleren groet.Verder niets aan de hand, behalve bloed.Kees Stip

LimerickDe limerick is een bijzonder puntdicht. Altijd humoristisch en in vijf versregels. In de eerste regel worden (meestal) een persoon of dier en een plaatsnaam geïntroduceerd. De regels 1, 2 en 5 rijmen op elkaar en de kortere regels 3 en 4 ook (rijmschema: aabba). Verder heeft een limerick vaak een wat dubbelzinnige inhoud en hij kan zelfs zeer grof zijn. De laatste regel is een soort pointe of uitsmijter.

Een talenkenner uit Babel,had internet via de kabel.Hij bekeek elke site,maar vond tot zijn spijtalle spijkerschrift abominabel.N.N.

Er was eens een kaasboer in GoudaDie zat om de tafel zijn vrouw naMaar zij riep heel vief:“Alles is relatief:Als ik iets harder loop zit ik jou na!”N.N.

Sterk verhaal

Een potige tweeling uit DalenScheurt woordenboeken met stalenspieren, en veel misbaarFinaal uit elkaarHun naam? De dikke vandalenN.N.

Par

agra

af 17

haiku

ballade


HaikuEen haiku is een kort gedicht van drie regels met respectievelijk 5-7-5 lettergrepen. De oorsprong van de haiku ligt in Japan. Meestal staan de gevoelens van de dichter en natuurervaringen centraal.

kan het dwangmatigdenken in lettergrepenleiden tot schoonheidNienke Bollen

HerfstDe woorden geoogstliggen klaar in de schuren.De herfst mag komen.W. Martin

natuurlijk spreekt zijbeknopt maar bloemrijk de zindie het hart opent Ettina J. Hansen

BalladeEen verhalend lied met een tragische afloop noemen we een ballade. De meeste ou-dere balladen zijn anoniem en werden oorspronkelijk mondeling overgeleverd (orale literatuur). Vanwege hun aandoenlijke, ongekunstelde vorm en inhoud noemt men deze liederen ook wel volksballaden of romantische balladen. Zo worden ze onderscheiden van de latere literaire ballade, die wordt gekenmerkt door haar vaste vorm. Deze heeft meestal aan het eind van elke strofe een re-frein. Volksballaden met een gelukkige afloop noemt men wel romancen.


Ballade van de boer

Er stonden drie kruisen op Golgotha,Maar de boer hij ploegde voort.Magdalena, Maria, Veronica,Maar de boer hij ploegde voort.En toen zijn akker ten einde was,Toen keerde de boer de ploegEn hij knielde naast zijn ploeg in het gras,En de boer, hij werd verhoord.

Zo menigeen had een schone droom,Maar de boer hij ploegde voort.Thermopylae, Troja, Salamis,Maar de boer hij ploegde voort.Het jonge graan werd altijd groen, De sterren altijd licht,Gods woord streed in de wereld voortEn de boer heeft het gehoord.

Men heeft de boer zijn hof verbrand,Zijn vrouw en os vermoord;Dan spande de boer zichzelf voor de ploeg,Maar de boer hij ploegde voort.Napoleon ging de Alpen opEn hij zag de boer aan ’t werk,Hij ging voor Sint-Helena aan boordEn de boer hij ploegde voort.

En wie is er beter dan een boer,Die van de wereld hoort,En hij ploegt niet, wat er al geschiedtOp deze akker voort.Zo menigeen lei de ploegstaart om,En deed het werk niet voort,Maar de leeuwerik zong hetzelfde lied,En de boer hij ploegde voort.

Heer God! De boer lag in het gras,Toen droomde hij deze droom:Dat er eindelijk een rustdag wasNaar apostel Johannes’ woord.En de kwaden gingen hem links voorbij

Par

agra

af 17

visuele poëzie


En de goeden rechts voorbij,Maar de boer had zijn naam nog niet gehoordEn de boer hij ploegde voort.Eerst toen de boer die hemel zagZo vol van lichte schijn,Toen spande hij zijn ploegpaard af,En hij veegde het zweet van zijn voorhoofd af,En hij knielde naast zijn stilstaand paard,En hij wachtte op Gods woord.

Een stem sprak tot aarde, hemel en zeeEn de boer heeft haar gehoord:‘Ter wille van de boer die ploegtBesta de wereld voort!’J.W.F. Werumeus Buning

Visuele poëzieEr zijn gedichten die niet alleen iets vertellen door hun woorden, maar ook door de manier waarop ze eruitzien. Zulke gedichten behoren tot de visuele poëzie. Ook de termen beeldgedicht, figuurgedicht en concrete poëzie worden hiervoor wel gebruikt. Een bekend dichter die op deze manier werkte, was Paul van Ostaijen. Ter illustratie twee visuele gedichten van hem.


Opdrachten

1. Schrijf een haiku, een epigram of een limerick.

2. Zoek vijf epigrammen op. Zijn er vormovereenkomsten? En inhoudelijk? Tip: bekijk verzamelbundels.

3. Tot welk soort gedichten kun je het volgende rekenen?

als niemand luistert naar niemand vallen er doden in plaats van woorden

Jana Beranová

4. Wat bedoelt deze dichter met dit gedicht?5. Kun je het volgende gedicht indelen qua vorm?

Een wolk die alleen maar beroemd wou zijn draai kolkte om zich heen, zoog een dorp kort en klein, en verdween

Leo Vroman

6. Welke dichtsoort is dit?

Mijn zoon, geef mij uw hart

De zomernacht werd zwart, Toen, zacht en duidlijk klonk er Een klare stem door ’t donker: Mijn zoon, geef Mij uw hart!

Ik aarzelde… verward... Was het de wind die zoefde? En weer zei, maar bedroefder, De stem: geef Mij uw hart!

Ik wrong mij op de grond, Tot ik de woorden vond: Heer, ’t moet door U genomen! En nog eens overviel Die stille stem mijn ziel: Daartoe ben Ik ge komen.

Willem de Mérode

xx


1.8 Dichtsoorten naar inhoud en karakter 71

Par

agra

af 1811.8 Dichtsoorten naar inhoud en karakter

funeraire poëzie

lied

lofdichten

hekeldicht

pastorale vers

plezierdicht

hymne

ode

nabootsingen: parodie of pastiche

gorgelrijm

Kernbegrippen

72 1.8 Dichtsoorten naar inhoud en karakter

funeraire poëzie

Op een konijn

Bij Noordwijk zwom een nat konijnte midden van een school tonijn.‘Tja,’ sprak het beest, ‘dat tomt er vanals men de ta niet zeggen tan.’Kees Stip

Zonder twijfel wil Kees Stip met dit gedicht humoristisch zijn. Een plezierdicht dus. In deze paragraaf bekijken we de gedichten op grond van de inhoud. Ook hiervoor geldt dat lang niet alle gedichten in een categorie in te delen zijn. We behandelen hier een paar soorten gedichten.

Funeraire poëzie Funeraire poëzie is poëzie over de dood. Hiertoe rekenen we het lijkdicht, graf-dicht, grafschrift, de elegie en het in memoriam. De dood als thema komt heel veel voor in poëzie. Vrijwel alle dichters schrijven hier met regelmaat over. Ze gaan heel verschillend om met het thema dood. Je komt allerlei visies tegen. Angst voor de dood of juist een verlangen naar de dood, verzet of acceptatie, de dood als het einde of als doorgang naar een ander leven. Het kan gaan over de eigen dood of die van een ander, over het sterven zelf of over de oorzaken van sterven, over begraven of begraafplaatsen. Enkele voorbeelden van diverse ma-nieren van het spreken over dood en graf volgen hieronder.

De tuinman en de dood

Een Perzisch Edelman: Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,Mijn woning in: ‘Heer, Heer, één ogenblik!

Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.

Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant,Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.

Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan,Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!’ –

Van middag – lang reeds was hij heengespoed –Heb ik in ’t cederpark de Dood ontmoet.

‘Waarom,’ zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,‘Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?’

Par

agra

af 81


Glimlachend antwoordt hij: ‘Geen dreiging was ‘t,Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast,

Toen ‘k ’s morgens hier nog stil aan ’t werk zag staan,Die ‘k ’s avonds halen moest in Ispahaan.’ P.N. van Eyck

Marsman stelt een vraag bij de dood:

Graf

Dit is haar graf, onder de jonge lindenVergaan haar handen en haar zachte ogen.Moet men geloven dat wie haar bemindenHaar eens hervinden en herkennen mogen?

‘Begrafenis’ lijkt een gewone beschrijving te geven van een nette begrafenis. Maar in de laatste twee regels blijkt dat het hele gedicht in een ironisch licht staat.

Begrafenis

Hij is bepaald heel net gekist: Gekleed kostuum; op mat fluweel Doet dat heel goed, ’t is rijk en eêl. Wat zou hij trots zijn als hij ’t wist.

Het glas heeft een geslepen rand. De schuif is van licht notehout; Uit donker is de kist gebouwd, Als passend voor een man van stand.

Plechtstatig wordt de stoet geschikt. In de rijtuigen màg gesnikt. Krijtwit gehandschoend, in de vormen, volgen de dragers, zwart en zacht.

Hij wordt met ongeduld verwacht Door witte maden, rode wormen.Willem de Mérode

hekeldicht


Diezelfde dichter schreef ook een gedicht vanuit het perspectief van de nabe-staande.

God heeft u van mij afgeëist

God heeft u van mij afgeëist, en nu de tedere avond grijst, buig ik, niet meer vermetel, bij uwe lege zetel.

Hoe zal ik zeggen, ziek van leed: ‘Hij doe, al schijnt het nog zo wreed, wat goed is in Zijn ogen, Zijn recht is vol meedogen.’

HekeldichtJe kunt poëzie gebruiken om kritiek te geven op de maatschappij of op de mensen om je heen. Zulke gedichten noem je hekeldichten. Ze worden ook wel aange-duid met de term satire, maar dat is een bredere term, omdat die ook kan slaan op proza. Als voorbeeld nu een hekeldicht uit de Tweede Wereldoorlog.

Het onrecht pocht

Laagheid en onrecht hebben zich verbonden:Een macht, die al wat edel is, vertreedt:En elke dag ontwaakt men in het leedEn vindt het leven in zijn kern geschonden.

De leugen schalt langs wegen wijd en breed,De waarheid stamelt uit vermoeide monden,De laagste leuze heeft geloof gevonden,Duizenden gaan in een bezoedeld kleed.

Het onrecht pocht: ik ben de nieuwe orde,Mijn jeugd verstaat de wet van staal en steen:De laagheid galmt: aan mij behoort het wordenEn mijn geweld vaagt last van eeuwen heen.O Heer, aanzie wat reeds verdorde,Want uit dit duister redt Uw woord alleen.toegeschreven aan J. Sneep

Willem de Mérode

O dit, dat Hij Zijn kindren slaat, en plotsling in hun midden staat om ’t liefste weg te rukken! En duidelijk hoor ‘k mij gezegd: ‘Kind! ik heb veilig weggelegd, wat anders viel in stukken.’Willem de Mérode

Par

agra

af 81lied

hymne


LiedHet lied heeft strofen van gelijke lengte, omdat het gezongen moet kunnen worden op een bepaalde melodie. Het geeft uiting aan gevoelens en stemmingen. Er zijn talloze soorten liederen: kinderliedjes, volksliederen, smartlappen, gospelsongs, psalmen en gezangen. Inhoudelijk kun je onderscheid maken tussen wereldlijke en geestelijke liederen. Sommige liederen worden gemaakt op de wijs van een bestaande melodie, zoals het Wilhelmus, voor andere liederen wordt pas later een melodie gemaakt.Tot de categorie vaderlandse liederen behoort bijvoorbeeld:

Mijn Nederland

Waar de blanke top der duinen Schittert in de zonnegloed En de Noordzee vriendelijk bruisend Neêrlands smalle kust begroet Juich ik aan het vlakke strand: (bis) ‘k Heb u lief, mijn Nederland! (bis)

LofdichtenReligieuze liederen worden soms wel hymnes genoemd. Een hymne is een lof-lied op God. Geestelijke liederen kunnen ook andere onderwerpen hebben dan alleen het loven van God. Daarom is het minder juist om elk geestelijk lied een hymne te noemen. In Engelstalige kerken is hymne echter wel de term voor het geestelijke lied in het algemeen. Hieronder vind je enkele voorbeelden van geestelijke liederen uit het Liedboek voor de Kerken.

Laat me in U blijven, groeien, bloeien,o Heiland die de wijnstok zijt!Uw kracht moet in mij overvloeien,of ‘k ben een wis verderf gewijd.Doorstroom, beziel en zegen mij,opdat ik waarlijk vruchtbaar zij!J.J.L. ten Kate

Waar het lachend groen der heuvels ’t Kleed der stille heide omzoomt Waar langs rijk geladen velden Rijn of Maas of Schelde stroomt Klinkt mijn lied op oude trant: (bis) ‘k Heb u lief, mijn Nederland! (bis) P. Louwerse

ode


Jezus die langs het water liepen Simon en Andreas riep,om zomaar zonder pratenhun netten te verlaten,-Hij komt misschien vandaag voorbijen roept ook ons, roept u en mij,om alles op te geven,en trouw Hem na te leven.Ad den Besten

En als laatste een voorbeeld van het levenslied, ook wel smartlap genoemd.

Heb je even voor mij

ik kwam jou tegenjij was verlegen‘k loop nu al dagen,want ik wil je wat vragen

heb je even voor mijmaak wat tijd voor me vrijieder uur van de dagdenk ik steeds aan jou lach,alleen jij maakt mij blij

Een ode is een geestdriftig lofdicht, meestal tot een persoon gericht. Het kan ook over een ding gaan. De ode is vaak hoogdravend van toon en heeft een plechtige stijl. De beschreven persoon kan geen kwaad doen. Een ode is meestal een lang gedicht.

Ode op Amsterdam

Amsterdam, o stad van De Keyser,voor wie aan uw grachten ontlook (=opgroeide)schoner, vriendelijker en grijzerdan welke stad ter wereld ook.Laat de zwaan der verbeelding zwevenover der olmen overvloed,waar hij tuurt, het is om het even,wil de ziel nestelen voorgoed.[…] Bertus Aafjes

Ad den Besten

heb je even voor mijmaak wat tijd voor me vrijzeg me wat ik moet doen,want ik wacht op die zoenkom vanavond bij mij

ik zit te dromenof jij zult komenlaat het me wetenik kan jou niet vergetenFrans Bauer

Par

agra

af 81

pastorale vers


Een spottende variant van de ode is het volgende gedicht. Je kunt dit ook een parodie noemen.

Ode aan de blauwe zee

Blauwe zee van ver gekomen,Golven die zo lome dromen,Dromen van een eeuwig leven,Dromen van een eeuwig zijn.Zacht zingt de zeeZangen van weemoed,Zacht zingt de zee,Zangen van weeZingt de haring mee.De haring is een visdie zo verfrissend is,Als men katterig is.J.H. Speenhof

Pastorale versHet pastorale vers is een eenvoudig gedicht met het doel de lezer een vertroostende boodschap mee te geven. Typerend voor het pastorale vers is de traditionele vorm: metrum, eindrijm, regelmatige versregellengte en strofebouw. De dichters zijn vaak echter niet in staat de regelmaat goed vast te houden. Veel zinnen lopen niet strak in het metrum, hoewel de dichter dat wel probeert te volgen. Inhoude-lijk zijn deze gedichten doorgaans voorspelbaar. Toch geven juist deze gedichten veel mensen troost in moeilijke momenten. Pastorale verzen zijn heel toeganke-lijk en spreken daardoor veel mensen meer aan dan literaire gedichten. De be-kendste dichteres van dit genre was Nel Benschop. Haar bundeltjes verkochten vele malen beter dan die van de literaire dichters. Daarom eerst een gedicht van haar.

plezierdicht

Toen je het wist...

Wat moet ik doen? Wat moet ik je nu zeggen? Al wat ik zeggen kan klinkt zo goedkoop: dat ’k mijn gebeden voor Gods troon zal leggen, dat je vertrouwen moet, op hoop zelfs tegen hoop? Maar ’t is onmogelijk, dat ik me in kan denken hoe jij je voelt, hoe jij je leven ziet; onmogelijk, om woorden te bedenken die kunnen helpen. -Nee, ik kàn het niet. Ik weet alleen, dat jij de lijn moet grijpen (en dat geldt net zo goed voor jou als mij) die God je toegooit als de nood gaat nijpen. Denk aan wat Jezus vóór Zijn lijden zei: ‘Uw hart zij niet ontroerd, wees niet verslagen, Geloof in God, in Mij, Die u bevrijdt. Want wie zijn kruis achter Mij aan wil dragen zal met Mij leven tot in eeuwigheid!’

Originele gedachten, nieuwe vergelijkingen kom je weinig tegen in pastorale poëzie. In het volgende gedicht lopen de zinnen niet allemaal goed, zie bijvoor-beeld r. 4 en 12. Ook heeft de dichteres wel erg vaak elisie nodig om het aantal lettergrepen passend te krijgen.

Trek mij tot U

Trek mij tot U, o Heere,In ’s levens zonneschijn.Als donk’re wolken dreigenLaat steeds bij U mij zijn.

Laat, Heer, in ’t leed des levensMij nimmermeer alleen.Trek heil’gend mij U naderIn alle tegenheên.

PlezierdichtPlezierdichten worden gedicht voor het plezier. Het doel van de schrijver is niet om literair bezig te zijn. Hij wil zichzelf en zijn lezers vermaken en hen mis-schien ook nog laten nadenken of iets leren, maar het moet allemaal niet te

Trek met Uw liefdekoordenMij dichter, Heer, tot U,Als smartelijk is het lijden.Laat schuilen mij bij U.Regina Kleisen


Par

agra

af 81


diepzinnig zijn en vooral gemakkelijk leesbaar. Het plezierdicht wordt ook wel ‘light verse’ genoemd.Een plezierdicht is volgens drs. P., de grondlegger van het genre, ‘een manier om van taalkennis te genieten en te doen genieten’. Op zijn minst kun je dan ook waardering hebben voor de literaire vorm die deze plezierdichters weten te vin-den. We beginnen met een gedicht van Driek van Wissen, enkele jaren Dichter des Vaderlands.

Schaapjes tellen

Uit Engeland bereiken ons berichtenDat schapen minder dom zijn dan men meent:Een beetje schaap herkent mits goedgetraindZo’n vijftigtal verschillende gezichten.

Ik dacht meteen jaloers: kon ik dat maar.Ik houd geen vijftig schapen uit elkaar.

Veel plezierdichten staan bol van taalgrapjes en taaldubbelzinnigheden. Vaak leuk, maar regelmatig ook flauw, stereotiep, grof en vol seksuele toespelingen.

Uitgerekend

‘Tijd is geld,’ zo sprak de oberEn dat was voor ons een strop,Want hij telde toen de datumVlotjes bij de nota op.Marjolein Kool

Rot yong

A terrible infant, called Peter,sprinkled his bed with a gheter.His father got woost,took hold of a cnoostand gave him a pack on his meter.John O’Mill

parodie of pastiche


Sommige dichters houden ook van het maken van varianten op bekende bestaande gedichten. Meestal humoristisch bedoeld, soms ook kritisch. We noemen derge-lijke gedichten parodieën of pastiches. Hieronder zie je een voorbeeld. Links het originele gedicht van Willem Kloos, een dichter die publiceerde rond 1900. Rechts twee humoristische varianten op de eerste strofe van Kloos.

Ik ween om bloemen in de knop gebroken Ik ween om bloemen in de knop gebroken En vóór de uchtend van haar bloei vergaan, Ik ween om liefde die niet is ontlokenEn om mijn harte dat niet werd verstaan:

Gij kwaamt, en ‘k wist – gij zijt weer heengegaan... Ik heb het nauw gezien, geen woord gesproken: Ik zat weer roerloos ná die korte waan,In de eeuwge schaduw van mijn smart gedoken:

Ik ween om bloemen in de knop gebroken En voor de uchtend van haar bloei vergaan Ik had er zeven vijftig in gestoken Je zou zo’n rotzak ongelukkig slaan Coos Neetebeem (Drs. P)

Zo als een vogel in de stille nacht Op ééns ontwaakt, omdat de hemel gloeit, En denkt ’t is dag, en heft het kopje en fluit,Maar eer ’t zijn vaakrige oogjes gans ontsluit, Is het weer donker, en slechts droevig vloeit Door ’t sluimerend geblaârte een zwakke klacht.

Ik ween om bloemen in de knop gebroken En voor de uchtend van haar bloei vergaan Mijn lief, – ze heeft er even aan geroken Zie daar, de romantiek is naar de maan Hans Vrolijk

Een voorbeeld van een kritische variant zie je hieronder. De dichter heeft Mars-mans mooie, idyllische beeld van Holland omgezet in een beeld van een door milieuvervuiling aangetast landschap.

Herinnering aan Holland

Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan, rijen ondenkbaar ijle populieren als hoge pluimen aan de einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken

Holland

Denkend aan Holland zie ik talloze files traag door oneindig laagland gaan, rijen verzuurde ijle populierenals trieste pluimenaan den einder staan;en in de geweldigeruimte verzonken

Par

agra

af 81

gorgelrijm


de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een groots verband. De lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord. H. Marsman

Een bijzonder soort plezierdichten zijn de gorgelrijmen. Dit zijn gedichten over verzonnen dieren.

De bozbezbozzel

De bozbezbozzel lijkt wat opEen jenk, maar heeft een klein’re kop.

Zijn poten staan steeds twee aan tweeAls eenmaal bij het stekelree.

Hij hinnikt als een maliepaard,En als het sneeuwt heeft hij een staart.

Wanneer die staart zijn kop zou zijn,Was hij precies een spieringzwijn.

En als hij zeven staarten had,Een kossosale kolbakrat.

Nu lijkt hij nog het meeste opEen jenk, maar met een klein’re kop.Cees Buddingh’

de klaverbladen verspreid door het land, pompstations, motels,eindeloos asfalt,bermen en vangrailsin een groots verband,de lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in gore geelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de dreun van een botsingmet haar ketting van rampengevreesd en gehoord.Paul Köhler


Opdrachten

1. Schrijf een hekeldicht over bepaalde schoolregels of maak een ode aan de school.

2. Zoek drie gedichten die behoren tot de funeraire poëzie. Ze moeten zo mo-gelijk verschillende kanten van het onderwerp sterven belichten. Je docent heeft wel tips waar je goed kunt zoeken. Beschrijf van elk gedicht kort:

a. welke visie op sterven de dichter heeft; b. vanuit welk perspectief hij dit beschrijft.

3. Lees het volgende gedicht. Maak er een pastiche op.

Avond

Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht De witte bloesems in de scheemring–ziet, Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht, Een enkele al te late vogel vliedt.

En ver, daar ginds, die zachtgekleurde lucht Als perlemoer, waar ied’re tint vervliet In teêrheid... Rust–o, wondervreemd genucht! Want alles is bij dag zó innig niet.

Alle geluid dat nog van verre sprak, Verstierf–de wind, de wolken, alles gaat Al zachter en zachter–álles wordt zo stil...

En ik weet niet, hoe thans dit hart, zo zwak, Dat al zó moê is, altijd luider slaat, Altijd maar luider, en niet rusten wil.Willem Kloos

4. Analyseer het gorgelrijm ‘De bozbezbozzel’. Wat voor soort dier is het vol-gens jou? Maak er een tekening van en beschrijf het karakter en uiterlijk van het dier.

xPar

agra

af x

11.9 Oefengedichten met vragen

1.9 Oefengedichten met vragen 83

Je hebt nu heel wat theorie doorgewerkt en allerlei op-

drachten gemaakt. Je vindt in deze paragraaf comple-

te gedichten met vragen. Begin nooit meteen met de

vragen. Neem de tijd om het gedicht rustig een paar

keer te lezen en tot je door te laten dringen. Ga dan

pas naar de vragen. Houd in de gaten dat de vormvra-

gen je moeten helpen het gedicht te begrijpen. Veel

succes en veel plezier!

91Par

agra

af

84 1.9 Oefengedichten met vragen

1.9.1 Woordjes leren

Woordjes leren

Jongens, heb je verdriet, sprak toen de leraar Grieks,

dan moet je woordjes leren, woordjes leren. Hij knikte energiek

5 zodat er as viel op zijn vest, maar dat was toch al vies.

Wij lachten half vertederd, half meewarig, want tragiek

daar wist je alles van en hij 10 heel oud, haast vijftig, niets.

En dat het overging als je maar woordjes leerde, dat was iets

zo absurds, zo dolkomieks dat het in omloop kwam als een

15 gevleugeld woord. Het klapwiekt nu verdrietig om mij heen

omdat ik later woordjes leerde waarmee je ’t monster kunt bezweren.

en ik hem niet meer zeggen kan 20 hoe ik soms naar die stem verlang, naar dat onhandige advies.

J. Eijkelboom

Vragen bij ‘Woordjes leren’ van J. Eijkelboom

Strofebouw1. Welke versvorm kiest de dichter in de meeste strofen?2. Hoe heet de versvorm die hij kiest in de laatste strofe?

J. Eijkelboom

Par

agra

af 91


Rijm3. Als je kijkt naar het eindrijm, zie je geen bepaald rijmschema. Wel valt op

dat de dichter assonantie gebruikt heeft. Welke klank gebruikt hij vaak?4. Noteer een voorbeeld van middenrijm in r. 5-6.5. In dezelfde strofe vind je ook een voorbeeld van alliteratie. Waar?6. Welke klank komt frequent voor in r. 7-8?

Metrum7. Het gedicht zet in met een antimetrie. Leg dat uit.

Beeldspraak8. In r. 11-16 zie je een voorbeeld van personificatie. Waar?9. Wat is dat monster in r. 19? Welke beeldspraak is dat?

Stijlfiguren10. Welke duidelijke stijlfiguur zie je in r. 3-4? Wat krijgt hierdoor meer nadruk

en waarom is dat passend in dit gedicht?

Inhoud11. Het gedicht valt in twee delen uiteen. Welke delen zijn dat? Waar ligt de

overgang?12. Heel geraffineerd maakt de dichter de overgang van het ene naar het ande-

re deel. Breng dat raffinement onder woorden.13. Op welk type school zal de leraar lesgegeven hebben?14. Welke merkwaardige reden geeft de leraar op om woordjes te leren?15. Hoe kijken de leerlingen tegen deze docent aan? Is dat terecht?16. In r. 17 staat dat de dichter woordjes leerde. Zullen dat dezelfde woorden

zijn als die de docent bedoelde? Licht je antwoord toe.17. Waarom kan de dichter niets meer zeggen tegen de leraar (r. 19)?

Beleving18. Het gedicht roept een bepaalde sfeer op. Welke? Kies uit: weemoedig, hu-

moristisch, ernstig. Kun je dat toelichten?19. Herken je het gevoel van de leerlingen zoals beschreven in strofe 4 en 5?

Licht je antwoord toe.20. Schrijf een gedicht of kort verhaal (één A4) over een leraar die in deze tijd

leerlingen een (onhandig) advies geeft.


1.9.2 Lente

Lente

O plompe jongedame met quasi- dromerige ogen en pronte uier, toen u in de ban van de zon zojuist de vreemdste sprongen maakte,

5 zo ontroerend door het dolle heen, vertrapte u per ongeluk een tureluurtje – snavel aan gruzelementen, ingewanden op verenkleed,

’t vogeltje heeft ’t niet overleefd. 10 Maar ’t u wel, in een split second, vergeven, ’t is dat u ’t weet. Zoals u ook mij vergeeft, dame,

dat ik op u neerstrijk nu om een klein kwartiertje van 15 uw bloed te drinken. Of zoals ikzelf vergeef, de schuw flirtende boerendochter

die net naar me uithaalde ineens terwijl ik aan het zonnen was, half meeluisterend vanaf mijn lievelingspaal 20 naar de hakkelende boerenzoon

die haar probeerde te vragen samen langs ’t water een wandeling te maken maar steeds onherroepelijker in zijn schaamte steken bleef.

Mustafa Stitou

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Lente’ van Mustafa Stitou

Rijm1. Welke klank valt op in strofe 1? Is dit assonantie of alliteratie?2. Geef twee voorbeelden van alliteratie uit andere strofes.

Strofebouw3. Hoe noem je de strofes van dit gedicht?

Metrum4. In elke strofe zit wel een opvallend enjambement. Noem de vijf opvallend-

ste van dit icht.5. Waarom zou deze dichter zo vaak enjambementen gebruiken?

Beeldspraak6. Welke vorm van beeldspraak is in strofe 1 gebruikt?

Stijlfiguren7. Vanaf r. 6 tot r. 11 vertelt de dichter ons over de dood van een tureluur. De

manier waarop hij dat doet, zou je dat een understatement, een eufemisme of een hyperbool noemen? Leg uit waarom je dit antwoord kiest.

8. In de strofes 3 en 4 is sprake van een enumeratie. Welke?

Inhoud9. Wie is de ‘ik’ in dit gedicht? Wanneer krijg je dat als lezer in de gaten?10. Welk beeld krijg je van de ‘ik’? Sluit dat beeld aan bij je bestaande beeld?11. Wie is de jongedame van strofe 1 en waarom maakt ze zulke sprongen?12. Wat is een belangrijk thema in dit gedicht? Let op strofe 3 en 4.13. Waarom zou het gedicht ‘lente’ heten? Onderbouw je antwoord met ver-

schillende elementen uit het gedicht.14. Welke boodschap geeft de dichter je mee?

Beleving15. Maak een collage van dit gedicht met behulp van ten minste vijf kleuren-

foto’s passend bij dit gedicht.


1.9.3 Een gedicht

Een gedicht

Is het vandaag of gistren, vraagt mijn moeder, bladstil, gewichtloos drijvend op haar witte bed. Altijd vandaag, zeg ik. Ze glimlacht vaag en zegt: zijn we in Roden of Den Haag? 5 Wat later: kindje ik word veel te oud. Ik troost haar, dierbare sneeuwwitte astronaut zo ver al van de aarde weggedreven, zo moedig uitgestapt en in de ruimte zwevend zonder bestek en her en der. 10 Zij zoekt – het is een s.o.s. – haar herkomst en haar zijn als kind en niemand niemand, die haar vindt zoals zij was. Haar franse les herhaalt zij: van haar 8e jaar: 15 ‘bijou, chou, croup, trou, clou, pou, òu, die eerste juffrouw, weet je wel die valse ouwe mademoiselle hoe heet ze nou. Ik ben zo moe.’

Had ik je maar als kind gekend, 20 die nu mijn kind en moeder bent.

M. Vasalis

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Een gedicht’ van M. Vasalis

Vorm1. Heeft dit gedicht een vaste of een vrije vorm? Motiveer je antwoord door in

te gaan op rijmschema, regellengte en metrum.

Rijm2. Welk soort rijm tref je aan in r. 3?3. Welk soort rijm vind je in r. 9?4. Hoe heet het eindrijm in r. 15-18?5. Welk soort halfrijm zie je in r. 16-18?

Metrum6. Scandeer de eerste drie regels. Welk metrum overheerst?7. Waar heeft de dichteres elisie toegepast in deze regels?8. Waar vind je een sterk enjambement? Waarom is het sterk?

Beeldspraak9. Regel 6 astronaut. Wat voor soort beeldspraak is dat?10. Leg uit waarom het beeld van de astronaut (r. 6-9) zo treffend gekozen is.

Betrek in je antwoord begrippen als tijd en ruimte.

Stijlfiguren11. Welke stijlfiguur vind je in r. 15?12. Welke stijlfiguur zie je in r. 20?

Inhoud13. Je kunt dit gedicht in drieën verdelen. Hoe? Geef bij elk gedeelte een korte

typering.14. Verklaar het antwoord van de ik-figuur (r. 3).15. Wat maak je op uit de reactie van de moeder (r. 3-4)?16. Verklaar de wens van de ik-figuur (r. 19-20) met behulp van eerdere gege-

vens uit het gedicht.17. Geef de kerngedachte van dit gedicht weer.

Beleving18. Vind je dat de dichteres voldoende respect heeft voor haar moeder? Licht je

antwoord toe.


1.9.4 De dorsmachine deed de ruggen krommen

De dorsmachine deed de ruggen krommen

De dorsmachine deed de ruggen krommen het zweet werd uit de poriën geperst zo wrokkig gaf de aarde zich gewonnen misgunde ze de mens haver en gerst 5 de zon stak en de koppen glommen de adem schroeide in de borst wie heeft zich ooit om stro of kaf bekommerd maar wee u, als de korrel wordt vermorst op aarde zal het oogstlied niet verstommen 10 zie, hoe op Staphorst rogge wordt gedorst – en daar is drank in wijde kommen en pannenkoek met stroop en spek en worst

Koos Geerds

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘De dorsmachine deed de ruggen krommen’ van Koos Geerds

Rijm1. De korte o-klank valt op. Noteer de woorden met een o-klank. 2. Hoe heet dit rijmverschijnsel?3. Verklaar het gebruik van de o-klank.4. Welke alliteratie zie je in r. 2? 5. Welke functie heeft deze alliteratie?6. Ga alle laatste woorden van de regels na. Welk rijm zie je?

Metrum7. Welk metrum heeft dit gedicht?8. Waar heeft de dichter een antimetrie aangebracht?9. Welk effect heeft dat?

Beeldspraak10. Benoem de beeldspraak in r. 3-4.

Stijlfiguren11. Welke stijlfiguur zie je in r. 7?12. Welke stijlfiguur gebruikt de dichter in r. 7-8 samen? Let op het signaal-

woord.13. Van welke stijlfiguur maakt de dichter gebruik in de laatste regel?

Inhoud14. In de tweede helft van het gedicht vallen enkele woorden op die aan de

Bijbel herinneren. Welke zijn dat? 15. Is het gebruik van deze Bijbelse woorden zinvol in dit gedicht, dat uit de

bundel Staphorst komt? Licht je antwoord toe.16. In r. 3 en r. 9 staat het woord aarde. Welk verschil in betekenis zie je?17. Wat wordt bedoeld met r. 8? 18. Na r. 9 is er ergens een wending in het gedicht. Hoe geeft de dichter die

wending aan? 19. Welke wending is het?

Beleving20. Hoe beschrijft Geerds het dorsen? Als iemand met kennis van zaken of als

een stadsmens die een dergelijke gemeenschap niet begrijpt? Motiveer je antwoord.


1.9.5 Het kind en ik

Het kind en ik

Wanneer des nachts de donkre vogels komen en ons weer wekken met hun stalen stem, roept hij heel zacht mijn naam en zeg ik hem dat het weer nacht is en wij samen dromen.

5 Beneden op de trap is alles duister; daar zit hij op mijn knie en luistert hij naar wat mijn stem nog liegen kan, waarbij het dreunen wedijvert met mijn gefluister.

‘Slaan ze de trom, Koos, zijn het de kabouters 10 die weer een optocht houden door de straat? Ziet de politie hen dan niet, die stouters?’

Geef mij vannacht – dat ik mij niet verraad – voor deze schande weer een nieuwe leugen die voor dit slaapzwaar kind, God, nog kan deugen!

Koos Schuur

Vragen bij ‘Het kind en ik’ van Koos Schuur

Rijm1. Noteer het rijmschema van het hele gedicht.2. Benoem het rijmschema van strofe 1.3. Benoem het rijmschema van de laatste twee regels.4. Schrijf uit strofe 1 een duidelijk voorbeeld van alliteratie op.

Strofebouw en dichtsoort5. Tot welke dichtsoort behoort dit gedicht als je kijkt naar de vorm?6. Hoe heten de twee vierregelige strofen?7. Hoe noem je de twee drieregelige strofen?8. Hoe heet het eerste deel (r. 1-8)?9. Noteer de naam van het tweede deel (r. 9-14)?10. Waar ligt in dit gedicht de val/wending? Motiveer je antwoord

Par

agra

af 91


Metrum11. Scandeer r. 1.12. Benoem het metrum.13. Het metrum is zeer regelmatig, maar in r. 8 verstoort de dichter het. Welk

woord valt buiten het metrum?14. In strofe 2 zou je twee enjambementen kunnen aanwijzen. Bij nader inzien

is het ene duidelijk sterker dan het andere. Noteer het sterkste enjambement.

Beeldspraak15. Welke beeldspraak is donkre vogels (r. 1)?

Stijlfiguren16. In de eerste twee strofen kun je duidelijk een tegenstelling van geluid vin-

den. Noteer de elementen van de tegenstelling.

Inhoud17. Waar worden de ik-figuur en de hij-figuur wakker van (r. 2)?18. Welke naam zal de hij-figuur roepen (r. 3)?19. Noteer de regels waarin een leugen staat, die de hij-figuur gehoord heeft.20. Over welke schande schrijft de ik-figuur (r. 13)?21. Wat zou de ik-figuur vertellen als hij zich zou verraden (r. 12)?

Beleving22. Zou het kind iets voelen/ervaren van de angsten en gedachten van de ik?

Waarom denk je dat?


1.9.6 Directeur

Directeur

Vanmorgen heb ik hem zien fietsen door de lanen. Zijn bril flikkerde in de zon. Er schoot een scherpte door mijn ingewanden, omdat hij mij gevangen houden kan

5 zolang hij wil, want duizend wegen leiden naar Rome, één verkeerd gekozen woord staat nog dezelfde avond in ’t rapport en blijft bewaard tot aan het eind der tijden.

Onmacht en rechtloosheid ontbinden 10 de ziel, die langzaam onpersoonlijk wordt. Zo zal ze beter passen in het blinde systeem van kaarten, dat zijn tafel torst.

Verraden krachten richten zich op deze mens met het enige tekort: 15 dat hij mij zólang zal genezen tot ik een ander word.

Gerrit Achterberg

N.B. De bundel Blauwzuur (buitengewoon giftige vloeistof), waarin dit gedicht werd gepubliceerd, is een bundel met poëzie waarin Achterberg schrijft over de periode dat hij in een psychiatrische inrichting verkeert.

Vragen bij ‘Directeur’ van Gerrit Achterberg

Rijm1. Noteer het rijmschema van het gehele gedicht. Wat valt je op?2. Hoe is de verhouding mannelijk/vrouwelijk eindrijm?3. In r. 2 zie je een duidelijk geval van assonantie. In welke woorden? 4. Geef een voorbeeld van alliteratie uit de eerste strofe.5. Noteer ook een geval van alliteratie uit de vierde strofe.

Strofebouw6. Hoe heten de strofen?

Par

agra

af 91


Metrum7. Wat is het metrum?8. Welke antimetrie zie je in r. 2?9. Waar in strofe 1 moet je als lezer elisie toepassen?10. Waar vind je in strofe 2 en 4 een duidelijk enjambement?

Beeldspraak11. Welke beeldspraak zie je in r. 11-12? Geef precies aan om welk woord of

welke woordgroep het gaat.

Stijlfiguren12. Welke stijlfiguur beheerst strofe 2?

Inhoud 13. In r. 2 had in plaats van flikkerde misschien ook schitterde kunnen staan.

Waarom is flikkerde beter?14. Verklaar: want duizend wegen leiden naar Rome (r. 5-6).15. Wie is deze mens (r. 13-14)?16. Waarop is de genezing gericht volgens strofe 3 en 4?17. Wat is de angst van de ik-figuur?18. Leg uit dat dit gedicht past in een bundel die de titel Blauwzuur draagt.

Beleving19. Lees ook het gedicht ‘H.v.B.’ (Huis van Bewaring). Waarin lijken de twee

gedichten op elkaar? Waarin verschillen ze? 20. Roepen ze hetzelfde gevoel bij je op over de sfeer in beide instellingen?

H. v. B.

In dit huis van bewaringHoudt niemand meer bij ons de wacht.

In dit huis van bedaringOntketenen zich vloek en klacht.

In dit huis van bezwaringGewogen maar te licht geacht.

In dit huis van beharingWordt vlijmscherp onze ziel ontvacht.

In dit huis van bestaringO lege, lege sterrenpracht.

In dit huis van verklaringTuimelt de dag in de nacht.

In dit huis van verjaringWorstelt de dag met de nacht.

In dit huis van vervaringOntdoet de dood ons ongedachtVan elke angst, onder zijn lachLiggen wij als een lam zo zachtVerloren voor zijn overmacht;In dit huis van bewaring.Gerrit Achterberg


1.9.7 Tussenuur

Tussenuur

Midwinterdag. -De geur van oude jassen, de gang met kalken licht om in te dwalen; een schateren -grindstorting -uit een klasse; en dan hoort men de school weer ademhalen.

5 Dit is mijn land. Ik zal niet meer verkassen: Dr. I.G.M. Gerhardt, oude talen. Vergeef mij, God, mijn duizendvoudig falen. Ik kon dit nimmer in mijn schema passen.

En rebelleerde. -Maar ik ben gezwicht: 10 Te sterk zag mij mijn werk in het gezicht. Het is mijn prachtige, mijn hondse baan.

Waar staat van ‘wandelen voor Uw aangezicht’? Een tussenuur. In deze geur, dit licht. Het is mijn arbeid, en Gij ziet mij aan.

Ida Gerhardt

Vragen bij ‘Tussenuur’ van Ida Gerhardt

Rijm1. Hoe is de verdeling mannelijk/vrouwelijk rijm? 2. Hoe noem je de rijmschema’s in strofe 1 en 2?

Strofebouw3. Bedenk een reden waarom de dichteres En rebelleerde. – zo opvallend

plaatst in de derde strofe in plaats van de tweede.

Par

agra

af 91


Metrum4. Welk metrum heeft dit gedicht? 5. Als je de laatste twee strofen strak metrisch leest, moet je als lezer wel er-

gens elisie toepassen. Geef aan waar dat is. 6. Waar vind je in de eerste strofe een antimetrie? Wat is daarvan de functie?

Beeldspraak7. Welke vorm van beeldspraak zie je in r. 3?8. Benoem de beeldspraak in r. 4. 9. Hoe heet de beeldspraak in r. 10?

Stijlfiguren10. Welke stijlfiguur herken je in r. 11?11. Welke stijlfiguur merk je op, als je r. 7-8 vergelijkt met r. 6?

Dichtvorm12. Welke vorm heeft dit gedicht? 13. Benoem de kenmerken van deze dichtvorm, zoals je die aan dit gedicht

kunt zien. Let op: noem dus géén inhoudelijke zaken!

Inhoud14. Geef in eigen woorden kernachtig de inhoud van strofe 1 weer. 15. Wat wordt precies bedoeld met r. 4? 16. Wat wordt bedoeld met dit in r. 8? 17. Maar ik ben gezwicht r. 9. Waarvoor is zij gezwicht? 18. Waardoor is zij gezwicht? Gebruik gegevens uit strofe 4. 19. Hoe kan deze dichteres/lerares tegelijk spreken van mijn prachtige, mijn

hondse baan (r. 11)? Betrek bij je uitleg van deze paradox gegevens uit het gedicht.

20. Waarnaar verwijzen in r. 13 de woorden deze en dit? 21. Waar is in dit gedicht sprake van een soort wending? Motiveer duidelijk je

keuze. 22. Waarom speelt dit alles zich af in een tussenuur (titel!) en niet bijvoorbeeld

voor of na schooltijd?

Beleving23. Herken je dit beeld van een school? Welke elementen wel en welke niet?24. Schrijf een beschouwing over r. 11. Neem in plaats van de baan van de

leraar jouw schooltaak als onderwerp. Dus: ‘Mijn prachtige, mijn hondse schooltaak.’


1.9.8 Moeder

Moeder

Zo lang zij rustig leeft, kunnen wij haar vergeten, ze kost ons zorg noch geld, ze doet ons nimmer zeer; tweemaal in ’t jaar, misschien, gaan wij nog bij haar eten en lachen als ze zegt: Het is de laatste keer.

5 Doch één kort spoedbericht maakt ons opnieuw tot zonen, wat ons gewichtig werd valt plots en dwaas uiteen, wij dachten in onze eeuw en in ons werk te wonen tot wij beschaamd en leeg haar kleine huis betreên.

Ze heeft op ons gewacht. Tenzij ze is gestorven. 10 Daar ligt wie onze moeder was, het arm gezicht, waarin veel eenzaamheid berusting heeft gekorven, beschenen voor het laatst in reeds vervreemdend licht.

Dat wij voorgoed alleen zijn thans, dat alle bronnen vervloeien in de tijd, bedroeft ons ’t hart zo niet. 15 Doch dat onze overmoed zich nimmer heeft bezonnen over haar eenzaamheid, dit wordt ons taaist verdriet.

Karel Jonckheere

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Moeder’ van Karel Jonckheere

Rijm1. Wat is het rijmschema van dit gedicht? 2. Waar vind je mannelijk/vrouwelijk rijm?3. Wijs twee gevallen van alliteratie aan in de eerste twee strofen.

Strofebouw4. Hoe noemen we de strofen?

Metrum5. Welk metrum heeft dit gedicht? 6. Waar vind je een antimetrie in de eerste strofe? Wat is het effect?7. Een heel bijzonder geval van elisie vind je in het eindrijm. Om welk woord

gaat het dan?

Beeldspraak8. Welke soort beeldspraak vind je in r. 11?9. Hoe verbindt de dichter de figuurlijke betekenis van wonen met de letterlijke? 10. Wat betekent wonen (r. 7) dan ongeveer? Wat voor beeldspraak is dit?

Inhoud11. Geef met eigen woorden aan waarom de zonen lachen (r. 4).12. Toon aan de hand van verschillende gegevens uit het gedicht aan, dat de

dichter dit lachen als een tekortkoming ziet. 13. Het is de laatste keer (r. 4) wil zeggen: …14. Wat bedoelt de dichter met maakt ons opnieuw tot zonen (r. 5)? 15. Wat wil de dichter duidelijk maken met r. 6-7?16. Waarom leeg in r. 8? 17. Hoe komt het dat de aandacht vooral op het gezicht valt, en wat drukt het

gelaat uit?18. Wat betekent alle bronnen vervloeien in de tijd (r. 13-14)?19. Gaat het in dit gedicht om één bepaald gezin? Motiveer je antwoord. 20. Wat is de boodschap (het thema) van dit gedicht?

Beleving21. Zou een dergelijke situatie in werkelijkheid vaak voorkomen? Waarom

denk je dat?22. Hoe zou jij een dergelijke situatie rondom jouw ouders kunnen voorko-

men? Hebben we ook als christenen hierin een bijzondere taak richting ouderen in het algemeen?


1.9.9 Interieur

Interieur

In dit met boeken volgestouwd vertrek heb ik steeds minder anderen van node, met al mijn aan de dood ontstegen doden iedere nacht stilzwijgend in gesprek.

5 Bij wie is wat ik liefheb nog in trek? Het meeste is al eeuwen uit de mode. Van wat ik deed, uit nood of om den brode, rest enkel de grandeur van het echec.

Maar ook al bood het leven nog zoveel 10 waar ik mijn tanden op heb stukgebeten, één regel, en de wereld raakt vergeten,

één rijm, en het verscheurd heelal wordt heel: alleen achter mijn schrijftafel gezeten heb ik opnieuw aan heel de schepping deel.

Jean Pierre Rawie

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Interieur’ van Jean Pierre Rawie

Metrum1. Scandeer r.1. Welk metrum ontdek je? 2. Verderop in strofe 1 vind je een mooi voorbeeld van een antimetrie. Waar?

Rijm3. Wat vind je in r. 9: alliteratie of assonantie? In welke woorden?4. Welk soort rijm zie je in r. 14?5. Waar vind je een duidelijk voorbeeld van voorrijm?6. Maak het rijmschema en benoem het rijm.

Stijlfiguren7. In de eerste strofe staat een goed voorbeeld van inversie. Noteer het. 8. Noteer uit de eerste strofe twee antithesen of twee paradoxen. Wat zijn het:

antithesen of paradoxen?9. Regel 5 is een duidelijk voorbeeld van een stijlfiguur. Welke?10. Hoe benoem je de stijlfiguur in r. 8? Je zult de twee ‘moeilijke’ woorden

misschien even moeten opzoeken.

Strofebouw11. Welk soort gedicht is Interieur?12. Loop alle kenmerken van dit soort gedichten langs.

Inhoud13. Waarop slaat de titel vanzelfsprekend allereerst? Zie je nog een tweede

mogelijkheid?14. Wat betekent iets om den brode doen (r. 7)?15. Hoe kijkt de dichter tegen de wereld aan volgens de laatste twee strofen?16. Regel 13 is een dubbelzinnige regel. Leg hem uit.17. In de laatste strofe wordt het woord(deel) heel drie keer gebruikt. Is de bete-

kenis steeds dezelfde? Licht je antwoord toe.

Beleving18. Spreekt dit gedicht je aan? Waarom wel of niet?


1.9.10 Schooljongen

Schooljongen

De school was het paleis van de meester, de lessenaar zijn troon, de voorste bank 5 de voetbank zijner voeten. Hij maakte geschiedenis, verklaarde de oorlog heilig, ontleedde de plant van de taal, 10 trok vleugels uit gevleugelde woorden, zette ons op sterk water. Zolang het duurde. Na halfvier waren we weg, 15 een school vissen, vinnig in een zee van licht. En dan de vakantie, die prikkelende hooiberg, 20 geurig van avontuur. Vaak broeide er wat, een stout plan, een ontvoering en soms 25 voerden we niets in ons schild, werden we opgebracht wegens dagdieverij en veroordeeld tot tien maanden hechtenis. 30 Maar een raam bleef open naar het leven, we konden het roepen van de grutto horen op zijn hek voor de speelse wei

Jaap Zijlstra

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Schooljongen’ van Jaap Zijlstra

Rijm1. Noteer twee alliteraties uit r. 1-17.2. Je treft assonantie aan in de laatste vijf regels. Welke klank rijmt?

Enjambement3. Dit gedicht staat bol van enjambementen. De mooiste zijn wellicht r. 15-16

en r. 24-25. Licht toe waarom die mooi of sterk zijn.

Beeldspraak4. In r. 1-2 staat meteen al een vorm van beeldspraak. Welk type vind je er?5. Ook in r. 15-16 tref je beeldspraak aan. Welk type?6. Welke beeldspraak zie je in r. 33?

Stijlfiguren7. Welke stijlfiguur zie je in r. 6-12?8. Vind je r. 28 een hyperbool? Motiveer je antwoord.

Inhoud9. Waarvan is de uitdrukking de voetbank zijner voeten (r. 5) afgeleid?10. Wat zou de dichter door juist deze woorden te kiezen duidelijk willen maken?11. Wat wil de dichter zeggen met r. 12?12. Wat kun je aan de hand van r. 1-12 opmerken over de manier van lesgeven

en de kwaliteit ervan?13. Waarom is broeide (r. 21) zo’n goed gekozen woord?14. veroordeeld tot tien maanden hechtenis (r. 27-28). Wat betekent dat?15. Wat bedoelt de dichter met r. 29-30?16. In welke omgeving staat deze school?17. Welke vakken noemt de dichter in de loop van dit gedicht?18. Deel het gedicht op grond van de inhoud in drie delen in.

Beleving19. Herken je je eigen basisschooljaren in deze beschrijving? Licht je antwoord toe.20. Waardeer je het spel met woorden zoals Zijlstra dat speelt? Waarom wel of

niet?21. Zou je een dergelijk gedicht ook nog over een schooldag anno 2015 kunnen

maken? Doe dat eens met een groepje van drie klasgenoten. Maak een filmpje van de gezamenlijke voordracht of neem een voordracht op die je laat horen tijdens een digitale presentatie van de tekst.


1.9.11 Een vaderlandsche geschiedenis

Een vaderlandsche geschiedenis

Twaalf dagen ging Zlata weduwe uit het noorden bij Doboj, zwanger. Het was een zoon. Vijftien was hij:

gedwongen toe te kijken hoe hij werd omgelegd, zocht zij hem ’s nachts en vond zijn hoofd tussen de lijken.

5 Stopte het terug onder haar hart, een trui erover, zeulde op alle dagen door dove bossen tot aan Travnik,

waar zij het dan maar in vreemde grond begroef Tot op de huidige dag.

Henk Knol

Par

agra

af 91


Vragen bij ‘Een vaderlandsche geschiedenis’ van Henk Knol

Strofebouw1. Hoe heten de vier strofen die Henk Knol gemaakt heeft?

Rijm2. Geef een voorbeeld van assonantie uit strofe 1.3. Noteer een voorbeeld van alliteratie uit strofe 3.

Enjambement4. Waar zie je een sterk enjambement in dit gedicht? Waarom is het enjambe-

ment sterk?

Inhoud5. Het gedicht begint met een merkwaardige titel. Waarom zou vaderlandsche

met sch gespeld zijn?6. Wat betekent het: een vaderlandsche geschiedenis?7. In r. 1-2 staan wat merkwaardige zaken bij elkaar. Welke?8. Waarom gaat Zlata ’s nachts kijken (r. 4)?9. Wat stopt Zlata onder haar trui? Welke suggestie gaat daarvan uit?10. Het woord omgelegd in r. 3 is heel goed gekozen. Waarom?11. In r. 6 staan drie sterke formuleringen: zeulde, op alle dagen, dove. Licht ze

toe.12. In r. 7 lees je: dan maar. Wat is de betekenis van die twee woorden?13. Tot op de huidige dag (r. 8) is een verwijzing naar de Bijbel. Leg dat uit.14. Verklaar wat de dichter met deze uitdrukking bedoelt.15. Formuleer het thema van dit gedicht.

Mening16. Wat vind je van dit gedicht? Motiveer je antwoord.17. Zou een moeder uit het Midden-Oosten eenzelfde ervaring kunnen heb-

ben? Waarom wel of niet?


1.9.12 Op de doop van mijn dochtertje

Op de doop van mijn dochtertje

het doopvont is van wit beton wij staan er met ons vieren om

de koster neemt het deksel bij het kruis hij mag het doen, het is zijn huis

5 de grond brandt onder onze voeten ik geloof dat we knielen moeten

waarom is die bak pikvol water? ik zeg: stil nu, dat vertel ik later

nu krijg ik last van mijn verstand 10 het water wordt een plekje zand

dat branden gaat: vuur in woestijn nu moet ik toch eerbiedig zijn

ik sta, ik kniel, ik kniel maar staande wat is er toch in mij gaande?

15 de oudste hoort de nieuwe naam zij raakt het water even aan

driemaal zien wij het water kolken daar stijgt Hij op in de wolken

Anton Ent

Vragen bij ‘Op de doop van mijn dochtertje’ van Anton Ent

Rijm 1. Wat is het rijmschema van dit gedicht?2. Noteer twee alliteraties.

Strofebouw3. Hoe noem je de strofes?

Beeldspraak4. In r. 5 en in r. 10 is sprake van dezelfde beeldspraak. Hoe noem je deze?

Par

agra

af 91


Stijlfiguren 5. In r. 13 gebruikt de dichter twee stijlfiguren. Welke?6. Wat bedoelt hij met deze regel?

Inhoud 7. Wie staan er rondom het doopvont?8. Wat is de rol van de ‘oudste’?9. Wat bedoelt de dichter met r. 3?10. Waar verwijst r. 5 heen? Waarom zou de dichter deze verwijzing gebruiken

in dit gedicht over de doop?11. Waar kom je deze verwijzing nog meer tegen?12. De dichter krijgt last van zijn verstand (r. 9). Wat bedoelt hij hiermee?13. Wat bedoelt de dichter met r. 15?14. Leg de laatste regel uit.15. Beantwoord de vraag van de dichter in r. 14.

Beleving16. Zoek enkele andere Bijbelse beelden die ook bij de doop horen. 17. Ontwerp een doopkaart waarop dit gedicht staat met enkele tekeningen of

afbeeldingen van de door de dichter in dit gedicht gebruikte beelden.


1.9.13 Grotere opdrachten

A. Groepsopdracht1. Maak groepen van vier of vijf leerlingen.2. Lees de gedichten die je van je docent krijgt en kies er één uit. Elke groep

kiest een ander gedicht.3. Analyseer dit gedicht naar vorm en inhoud zo uitvoerig mogelijk. Bespreek

in de analyse alle theorie uit de paragrafen 1-8 van dit hoofdstuk voor zo-ver er in dit gedicht sprake is van de daar genoemde begrippen. Doe dit in lopende tekst, niet puntsgewijs. Bespreek vervolgens de inhoud, waarbij je ervoor moet zorgen dat je het gehele gedicht uitlegt en in het bijzonder aan-dacht geeft aan de boodschap die de dichter wil meegeven volgens jullie. De omvang van deze analyse is ten minste één A4.

4. Maak van dit gedicht een poster, waarbij de vormgeving een duidelijke relatie moet hebben met de inhoud en/of boodschap van het gedicht. De postergrootte is A1 of A2.

5. Zoek informatie op over de dichter en maak daarvan een korte uiteenzet-ting van een half tot één A4.

6. Maak met behulp van de opdrachten 3-5 een artikel voor de schoolkrant. Let daarbij goed op je lezers. Zij zijn immers grotendeels niet op de hoogte van de betekenis van de begrippen die jullie inmiddels hebben geleerd. Het artikel moet hen aanzetten tot het lezen van gedichten.

7. Maak een powerpointpresentatie die draaien kan in de mediatheek of misschien (ook) wel via internet/intranet te bekijken is. Doel daarvan moet zijn het aantrekkelijk presenteren van het gedicht. De uitleg ervan moet indirect gepresenteerd worden.

8. Lever de opdrachten 3-6 in. Stop ze in een mapje voorzien van voorkant met jullie namen en klas.

9. Presenteer jullie resultaten aan de klas in tien minuten.

B. GedichtenverslagJe hebt nu zoveel verschillende gedichten gelezen van heel diverse dichters. Je kiest nu een dichter uit dit boek van wie je een mooi gedicht gezien hebt. Lees een of meer gedichtenbundels van hem of haar door (in de mediatheek van de school vind je veel bundels) en zoek vijf mooie gedichten op. Je maakt hiervan een gedichtenverslag:1. Motiveer je keuze voor deze dichter.2. Motiveer je keuze voor deze gedichten.3. Plaats de gedichten op een creatieve manier in je verslag, met behulp van

passende afbeeldingen en een passende typografie.

Par

agra

af 91


4. Bespreek van elk gedicht de vormkenmerken aan de hand van de geleerde begrippen uit paragraaf 2 tot en met 8 van dit hoofdstuk.

5. Maak een parafrase van de gedichten: je vertelt het gedicht na in goedlo-pende zinnen proza.

6. Leg het gedicht uit. Doe dit strofe voor strofe.7. Welke boodschap wil de dichter volgens jou meegeven aan de lezers van

deze gedichten? Beantwoord deze vraag voor elk gedicht afzonderlijk en als het kan ook voor de gedichten gezamenlijk.

8. Geef je mening over de gedichten en de boodschap en vertel wat je geleerd hebt van deze opdracht.

C. Creatieve opdrachtTweetallenDoel: opvrolijken lokalen Nederlands + geleerde theorie leren toepassen op een gedicht.Te kiezen gedicht: acht tot twaalf regels lang, uit bundel van de literatuurlijst (via mediatheek of aangereikt door docent). De opdracht bevat twee onderdelen:1. Theorie toepassen op gedicht: wat kom je tegen aan rijm, strofebouw,

beeldspraak, wat kun je zeggen over vorm en inhoud? (20 punten) 2. Creatieve verwerking in de vorm van visuele poëzie (zoals Paul van Osta-

ijen), collage, plintposter (zie voorbeeld hieronder) of schilderij (gedicht op A4 ernaast). Voorwaarde: gedicht leesbaar aan het andere eind van de klas. (10 punten)

D. Poëziepresentatie1. Kies een gedicht uit een dichtbundel van de literatuurlijst of in overleg met

de docent. (Voor literatuurlijst: zie Leermiddelen.) Het gedicht moet mini-maal twaalf regels tellen.

2. Type het gedicht over en zet de naam van de dichter eronder.3. Leer het gedicht uit je hoofd. 4. Neem een voorwerp mee dat met het gedicht te maken heeft.5. Op het afgesproken moment geef je een presentatie. Noem de dichter en de

titel van het gedicht – draag het gedicht voor, terwijl de klasgenoten kun-nen meelezen via het scherm – laat het meegenomen voorwerp zien en leg de link met het gedicht uit.

6. Hoe meer je over het gedicht en het voorwerp vertelt en hoe beter je voor-draagt, hoe hoger je cijfer wordt. Kijk daarvoor naar onderstaand beoorde-lingsformulier.

7. Je krijgt een cijfer dat twee keer meetelt.


Beoordeling poëziepresentatie

Naam: …………………………………………………… Klas: ……………

te behalen behaald

Keuze gedicht 2

- minimaal twaalf regels

- niveau

Techniek in orde 1

- digitaal aanwezig (mail, USB, etc.)

- werkend

Voordracht 4

- titel en schrijver genoemd

- presentatie uit het hoofd

- verstaanbaarheid

- spreektempo

- contact met publiek

Voorwerp bij gedicht 3

- link met gedicht is duidelijk

- juiste uitleg

Behaalde punten = cijfer

19

Par

agra

af

xHoofdstuk

Hoofdstuk

Verhaalanalyse

2

Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, ken je de volgende begrip-pen:

2.1 Literaire genres

Volksverhalen

Proza ingedeeld naar omvang

Proza ingedeeld naar inhoud


begrippen:

Kernbegrippen

112 2.1 Literaire genres

legende

sage

mythe

sprookje

parabel

fabel

historische roman

oorlogsroman

streekroman

psychologische roman

toekomstroman

literaire thriller

kort verhaal

novelle

roman

Par

agra

af

2.1 Literaire genres 113

proza

Verhaal van een moordenaarIk, Alexander Marcus Aurelius, heb een mens gedood.Zulks heeft misschien weinig te betekenen in een eeuw van ongerechtigheden en geweld. Maar de man die ik doodde was mijn vriend. En ik had hem lief.Maria Rosseels (1957), Ik was een kristen.

Wat is er gebeurd? Waarom begint de schrijfster zo? Wat bedoelt ze met dit stuk-je? Dit hoofdstuk gaat over verhaalanalyse: de uitleg van verhalen, van verzon-nen proza, verhalende literatuur. Je leert dus een verhaal of roman uit te leggen, zodat je antwoord kunt geven op vragen zoals hierboven.In deze paragraaf herhalen we de verschillende soorten volksverhalen. Daarna lees je over de bekendste verhaalvormen, waaronder de roman, en ten slotte de-len we de roman in verschillende soorten in.

VolksverhalenVolksverhalen zijn eeuwenlang mondeling overgeleverd. Daardoor bestaan er vaak veel varianten van één verhaal. Er zijn verschillende soorten:

Soort Definitie Voorbeeld

Legende Een verhaal dat zich afspeelt rond het leven van een heilige, een martelaar of heilige voorwerpen, rond Christus of Maria.

Beatrijs

Sage Een verhaal met een historische kern, waaromheen veel is gefantaseerd. Het is een volksverhaal zonder religi-euze achtergrond.

Het vrouwtje van Stavoren

Mythe Oeroud verhaal waarin niet-christelijke, godsdienstige elementen een rol spelen. Mythes zijn verhalen waar-mee volken als de Grieken of de Germanen voor hen onbegrijpelijke (natuur)verschijnselen probeerden te verklaren.

Narcissus (over een jongen die op zichzelf verliefd wordt)

Sprookje Kinderlijk en optimistisch verhaal waarin het goede het kwade overwint.

Wonderlijke nach-ten van Godfried Bomans

Parabel Een verhaal dat met een vergelijking een les wil leren. Barmhartige Samaritaan

Fabel Verhaal over dieren of planten met een voor de hand liggende les.

Esopet

12

omvang inhoud

kort verhaal

novelle

roman


Van korte verhalen tot dikke boekenDe hoeveelheid literair proza die nu verschijnt, kun je op verschillende manie-ren indelen: naar omvang en naar inhoud. Op grond van de omvang zijn er de volgende soorten:

• Kort verhaal (short story). Een kort verhaal telt maximaal ongeveer twintig pagina’s. Andere kenmerken van een kort verhaal zijn:- meestal één hoofdpersoon;- eenvoudige opbouw; - één gebeurtenis staat centraal;- snelle start;- climax wordt snel bereikt;- abrupte, vaak verrassende ontknoping;- wordt gebundeld of in een tijdschrift uitgegeven.Verderop in dit hoofdstuk vind je enkele korte verhalen (paragraaf 2.9).

• Novelle. Een novelle is maximaal honderd pagina’s lang. Andere kenmerken:- weinig personages;- weinig karakterontwikkeling bij de personages;- één verhaallijn (intrige);- een afgerond verhaal;- wordt zelfstandig uitgegeven.Voorbeelden zijn Boekenweekgeschenken als Oeroeg van Hella Haasse, Wa-penbroeders van Joke Verweerd en Enkele reis Aix van Marianne Witvliet.

• Roman. Een verhaal dat meer dan honderd bladzijden heeft, noem je over het

algemeen een roman. De volgende zaken zijn kenmerkend:- meer personages dan in een novelle;- hoofd- en bijfiguren worden uitvoerig beschreven en gekarakteriseerd;- de hoofdpersoon kent een karakterontwikkeling;- meer plaatsen van handeling;- groter tijdsbestek;- vaak verschillende verhaallijnen en gebeurtenissen.

Het voornaamste verschil tussen roman en novelle is de complexiteit: in een novelle is alles minder ingewikkeld.

Par

agra

af 12

2.1 Literaire genres 115

Van historische romans tot literaire thrillersRomans zijn in te delen op grond van de inhoud. Bekende en belangrijke roman-genres zijn de volgende:

Soort Definitie Voorbeeld

Historische roman

Een verhaal dat zich afspeelt tegen een bepaalde historische achtergrond.

Hella Haasse: Heren van de thee

Oorlogsroman Een verhaal waarin een oorlog een belangrijke rol speelt.

Marga Minco: Het bittere kruid

Streekroman Een roman die zich afspeelt in een landelijke omgeving. Je maakt kennis met de eigenaardig-heden van een streek.

Antoon Coolen: Dorp aan de rivier

Psychologische roman

De nadruk ligt op het innerlijk, de gevoelens en gedachten van personages.

Joke Verweerd: De rugzak

Toekomstroman (sciencefiction)

Hierin wordt een beeld geschetst van de verre toekomst op basis van wetenschap en techniek (zeldzaam in onze literatuur).

Willem Bilderdijk: Eene aanmerkelijke luchtreis

Literaire thriller Spannend boek met een zekere karakterontwik-keling en onverwachte wendingen, waarbij de psychologie van de misdaad belangrijker is dan geweld.

Pieter Nouwen: De lichtwachter


Opdrachten

1. Boekenweekgeschenken zijn vaak novelles. Hoe zou dat komen?

2. Ga na welke drie boeken je het laatst gelezen hebt. Kun je een of meer boe-ken indelen in lijst van de bovengenoemde soorten?

3. Er zijn schrijvers die een Bijbelse figuur als onderwerp kiezen en daar-omheen een roman schrijven. Fantasie en werkelijkheid worden dan door elkaar gebruikt. Denk aan de boeken van Francine Rivers over Hosea bij-voorbeeld: Bevrijdende liefde. Wat vind je daarvan?

xPar

agra

af x

personage

karakter

sociogram

speaking name

round character

flat character

type

karikatuur

hoofdpersoon

bijfiguur


begrippen:

Kernbegrippen

2.2 Personages 117

Par

agra

af

2.2 Personages 22

118 2.2 Personages

personage

hoofdpersoon

Mag ik je voorstellen… Op de zaterdagmorgen ontmoette mijnheer Kobald zijn collega’s in

het kamertje van de heer Steen. Het bleken er twee te zijn: een kleine man met een rattengezicht en

nicotinenagels die vlug sprak en duister tussen zijn tanden floot als hij zweeg. Daarbij zat hij dan op een irriterende manier geheimzinnig te grijnzen, als wist hij iets dat ieder ander ontgaan was; de andere was een korte brede man die een boerige indruk wekte door zijn bruin gezicht en houding. Hij scheen altijd in gedachten, en van al het zwart dat de aarde opleverde verzamelde hij iets onder zijn nagels. Voor het bezoeken van de dorpswinkels droeg hij een pet, voor de stadswinkels een dophoed.Uit: Bé Nijenhuis, De hordeloop van J. Kobald, p. 61-62

In alle verhalen komen personages, verhaalfiguren, voor, soms precies ‘getekend’ zoals hierboven, soms weten we weinig meer dan hun naam. We spreken over personages en niet over personen, omdat er ook verhalen zijn waarin dieren, goden of dingen een rol spelen. Je leert personages kennen door wat ze denken, voelen, doen en zeggen en door wat anderen over hen zeggen of denken. Ook over hun uiterlijk kom je iets te weten; dat zie je hierboven wel. Elk personage heeft een bepaalde functie in het verhaal. Verder kijken we in deze paragraaf naar de karakters van personages, naar relatieschema’s en na-men.

Hoofdpersoon en bijfiguurEen hoofdpersoon is het belangrijkste personage in een verhaal. Overigens komen er in boeken vaak verschillende hoofdpersonen voor. De hoofdpersoon streeft iets na en wordt daarbij geholpen of tegengewerkt door de bijfiguren, door omstandigheden of door karaktereigenschappen. Een dui-delijk voorbeeld van een personage met een doel is de figuur Katadreuffe in het boek Karakter van F. Bordewijk. Katadreuffes doel is iets te bereiken in de maat-schappij. Zijn harde karakter helpt daarbij; zijn afkomst en ouders werken hem daarbij tegen. Tenminste, dat denkt hij. Uiteindelijk blijkt dat zijn vader, door hem tegen te werken, hem toch helpt zijn doel te bereiken. Het karakter over-wint en het doel wordt daardoor bereikt. Van de hoofdpersoon kom je het meest te weten. Niet alleen wat iemand doet, maar ook hoe en waarom iemand zo doet. Veel schrijvers kiezen voor sympa-thieke hoofdpersonen, maar een schrijver kan ook kiezen voor een antipathieke hoofdpersoon. In Het negende uur kiest schrijver Pieter Nouwen voor een

Par

agra

af 22

2.2 Personages 119

bijfiguur

karakter

round character

flat character

antipathieke hoofdpersoon: Edward Schneider, een erg arrogante zanger die graag mensen kwetst. De overige personages in een verhaal noem je bijfiguren. Ze veranderen nauwelijks, je weet niet zoveel over wat ze denken, voelen en beleven. Een bijfiguur kan de rol krijgen van tegenstander of helper van de hoofdpersoon. Daardoor kan de bijfiguur ervoor zorgen dat het verhaal verrassend of spannend wordt.

Verschillende karaktersEen schrijver kan het karakter, het innerlijk, van een personage meer of minder uitvoerig beschrijven. We onderscheiden een round character, een flat character, een type en een karikatuur. Een round character karakteriseert een personage het meest diepgaand en een type het oppervlakkigst.Een round character heeft verschillende ideeën en eigenschappen, reageert telkens anders of anders dan verwacht en verandert in de loop van het verhaal. Je kunt je een voorstelling maken van zijn uiterlijk en van zijn innerlijk.Vooral in psychologische romans kom je round characters tegen. In zulke ro-mans staat immers het innerlijk van personages centraal en aan de beschrijving daarvan wordt veel aandacht besteed. Zo kom je veel over het personage te weten. Meestal heeft een personage in een psychologische roman te maken met een ernstig probleem. Door wat het meemaakt, veranderen zijn visie en karakter. Een voorbeeld hiervan is het personage Steven in het boek Laatste nacht van Els Florijn. Steven komt daarin tot de ontdekking dat hij verkeerd gehandeld heeft

met zijn kinderen en doet een poging om de relatie te herstellen. Een round character wordt soms een drie-dimensionaal personage genoemd. Je leert het personage van binnen en van buiten kennen: het is haast een mens die naast je staat.

Een flat character is een personage van wie we minder weten. Deze personages zijn statisch. Ze veranderen niet en hebben enkele duidelijke karaktertrekken. In novellen kom je vaak flat characters tegen als hoofdpersonen. Vaak is in een novelle de ruimte te beperkt om een personage zo uitvoerig te beschrijven dat het een round character wordt. Een flat character is een tweedimensionaal personage. Dit personage

120 2.2 Personages

type

karikatuur

ontwikkelt zich niet in het verhaal. Je komt er aardig wat over te weten, maar toch wordt het geen ‘echt’ mens.

Een type is een personage dat slechts één idee of eigenschap heeft. Het is statisch, het maakt geen ontwikkeling door. Dit personage kun je in één zin of een paar zinnen samenvatten. De hoofdpersonen in stripverhalen, tv-series, serieboe-ken en dergelijke zijn meestal types. De boze stiefmoeder, de onbetrouwbare, charmante, jonge arts en zijn verlegen maar betrouwbare collega. Het gaat meer om het avontuur dan om de personages. Denk maar aan de Kameleonserie. De tweeling Klinkhamer is in alle delen even oud, vrolijk en plagerig. Wat ze mee-maken, verandert niets aan hun karakter. In werkelijkheid verandert iedereen door wat hij meemaakt, of dat nu leuke of vervelende dingen zijn. Van deze ka-raktersoorten lijkt een type het minst op een echt mens. Een type is een eendi-mensionaal personage. Je ziet maar één kant van het personage, de rest blijft onduidelijk.

Als een schrijver een bepaalde eigenschap van een karakter overdrijft, noemen we dat een ka-rikatuur. Karikaturen zijn vaak humoristisch bedoeld, maar worden niet altijd zo ervaren. In Hollandse moppen zijn de Belgen altijd dom en in Belgische moppen zijn de Nederlanders altijd gierig. Dominee Wawelaar in het boek Max Havelaar is een voorbeeld van een karikatuur. Hij wordt overdreven zeurderig, drammerig en negatief voorge-steld. Spotprenttekenaars maken ook veel gebruik van karikaturen.

Par

agra

af 22

2.2 Personages 121

sociogram

speaking name

Relatieschema’sOm goed inzicht te krijgen in de verbanden tussen personages, kun je een rela-tieschema, een sociogram, maken. Daarin kun je zichtbaar maken wat de mensen met elkaar te maken hebben en wat ze voor elkaar voelen, zonder het uitvoerig te moeten omschrijven. Hieronder zie je een voorbeeld van een sociogram bij het boek De luistervogel van Guurtje Leguijt.

Speaking namesHet is belangrijk te letten op de namen van perso-nages. Schrijvers gebruiken soms speaking names: de naam zegt iets over het karakter of uiterlijk van perso-nages. Multatuli noemt een van de hoofdpersonen van het boek Max Havelaar mijnheer Droogstoppel. Deze man is uitermate saai en dor. Mijnheer Nurks in een verhaal van Nicolaas Beets is een erg nors en mopperig iemand. In Dal van Dura van Leendert van Wezel heet een ouderling Droger, een bankdirecteur De Groot.

broer Ruben

Wieke

ouderszus Emma

Casluister-vogel

bezorgdheid, liefde

vertrouwen

liefde

onzekerheidgroeiend vertrouwen

verdriet

onmacht gevoelens te uiten

122 2.2 Personages

Opdrachten

1. Waarom zou het voor een schrijver moeilijker zijn een antipathieke hoofd-persoon te kiezen dan een sympathieke?

2. Noteer van een roman die je onlangs gelezen hebt (het hoeft niet per se een literaire roman te zijn) alle personages. Vervolgens beschrijf je van elk per-sonage:

a. of het een hoofd- of bijfiguur is; b. welk soort karakter het personage is (round, flat, type of karikatuur); c. welke karaktereigenschappen het heeft; d. welke relatie hij/zij heeft ten opzichte van andere personages (in een

sociogram).

3. Ik heb een man gezien. Hij heeft geen naam. Geef hem ons aller vóórnaam bij elkaar. Hij is de zoon van een vrouw en een vader. Zodra de rode zon is opgegaan gaat hij de stad in. Hij komt langs mijn raam. De avond blauwt, hij komt er weer vandaan. Hij werkt op een kantoor, heet daar Awater. Zie hem. Hij is bekleed met kemelhaar geregen door een naald. Zijn lijf is mager gespijsd met wilde honing en sprinkhanen. Niemand heeft ooit hetgeen hij roept verstaan. Het is woestijn waar hij gebaren maakt. Hij heeft iets van een monnik, een soldaat, maar er wordt niet gebeden, niet geblazen, wanneer men op kantoor het boek opslaat. Men zit als in een tempel aan een tafel. Men schrijft Arabisch schrift met Italiaans. In cijfers, dwarrelend als as omlaag, rijzen kolommen van orakeltaal.Uit: M. Nijhoff, Awater

Op wie lijkt Awater? Zoek naar parallellen.

Par

agra

af

2.2 Personages 123

Hoewel in de fragmenten 4-6 het uiterlijk van personen beschreven wordt, kun je ook iets over het innerlijk lezen. Wat?

4. Verstrijen was jonger, een man van midden dertig met alerte, grijsblauwe ogen, donkerblond krulhaar en een zorgvuldig bijgehouden snor.Uit: Marga Minco, De val, p. 11

5. Wij waren toen allebei omstreeks zes jaar oud. Ik was langer, maar Oeroeg scheen volwassener, met zijn gespierd lichaam. De lijn die van zijn schouderbladen neer liep tot naar zijn smalle, opzij wat afgeplatte heupen, had al dezelfde nonchalante soepelheid die waar te nemen viel bij de opgeschoten knapen en jonge mannen, werkend op fabrieksterrein en sawah’s. Met zijn lenige tenen krom getrokken, ba-lanceerde hij inééngedoken op stenen en boomtakken, zekerder van zijn houding dan ik, en sneller reagerend bij verlies van evenwicht.Uit: Hella S. Haasse, Oeroeg, p. 9-10

6. Ik was een mager scharminkel, zei mijn moeder. Met mijn haar was niets te beginnen. Het was wild, springerig en statisch. Net

niet rood genoeg om uitgescholden te worden voor vuurtoren. Het lijkt op koper, had Oos eens gezegd en ik had niet geweten of ik dat als een compliment moest opvatten of niet. Altijd droeg ik het los en streek ik het ontelbare keren achter mijn oren omdat ik een grondige hekel had aan elastiekjes, speldjes of strikken. Alles wat mijn moeder ooit in mijn haar had gedaan om mij er netter uit te laten zien, had ik er met dezelfde vaart weer uitgetrokken.

Ik hield mijn haar opzij om naar mijn oren te kunnen kijken. Kleine, platte oren, niks bijzonders. Mijn ogen waren donker. Mijn mondhoeken liepen naar beneden. Ik had liever gehad dat ze opwipten, zoals bij hem, en mij iets vrolijks gaven.Uit: Marianne Witvliet, Het kind van het water, p. 38

22


2.3 Perspectief

124 2.3 Perspectief


begrippen:

• perspectief

• auctoriale verteller

• personale verteller

• ik-verteller

• wisselend perspectief

Kernbegrippen

Par

agra

af

2.3 Perspectief 125

perspectief

auctoriale verteller

Binnenkomst Het huis was groter dan zij had gedacht. Pas de dag na haar aan-

komst zag zij kans door de gang naast de grote keuken weg te dwalen en andere deuren te openen. Ze had het hem niet durven vragen, ze was gegaan toen zijn hoofd na de warme maaltijd op zijn borst was gezakt. Ze liep op haar blote voeten de kamer uit. Zijn geoefende oren konden haar, als hij ontwaakte, vermoedelijk tot in alle hoeken van zijn huis horen. Maak-te een van de deuren bij het opendoen geluid, dan hield ze ademloos de deurknop vast en voelde zich een inbreker.Uit: Marianne Witvliet, Enkele reis Aix, p. 70

Dit fragment laat je zien en meemaken wat een vrouw beleeft die een huis be-kijkt. Het gezichtspunt van waaruit het verhaal verteld wordt, noem je het perspec-tief. Hieronder komen verschillende perspectiefsoorten aan bod.

Auctoriaal perspectief

‘Wanneer kom je terug?’ ‘Vrijdag, misschien zaterdag.’ Hij wilde een slag om zijn arm houden.

‘Ik moet voor deze zaken de tijd nemen.’ Hij wist toen nog niet dat hij niet meer terug zou komen. Nooit meer. Dat voor hem het einde van de zaken en van de tijd zou komen. Omdat hij in de nacht van don-derdag op vrijdag naar het tijdeloze zou overgaan. Om acht minuten voor drie.

‘Pas goed op jezelf.’ ‘Allicht.’ Ze bood hem haar wang. Hij drukte er een kus op.

Uit: Willem van der Hulst, ‘De engel met de scheve schoenen’, p. 46

Een auctoriale verteller (alwetende verteller) doet alsof hij de auteur zelf is, maar hij staat in werkelijkheid tussen de schrijver en de romanpersonages in. Een auctoriale verteller neemt niet zelf aan de handelingen deel. Hij overziet juist al de verwikkelingen. Hij geeft commentaar op het gebeuren. Zo’n alwetende verteller heeft inzicht in het verloop van de tijd en kan de lezer van de ene in de andere ruimte brengen. Aan sommige zinnetjes kun je deze verteller makkelijk herkennen: ‘Op

32

126 2.3 Perspectief

personale verteller

deze zonnige middag, die voor sommigen zo tragisch zou gaan eindigen…’ of zoals hierboven: ‘Hij wist toen nog niet dat hij niet meer terug zou komen.’ Hoe-wel de afloop van het verhaal al verklapt wordt, verhoogt dit soort zinnen toch de spanning. Je wilt nu immers weten hóé die persoon aan zijn einde komt. De aucto-riale vertelwijze werd in de negentiende eeuw veel gebruikt, nu veel minder.

Personaal perspectief

Het slaan van de pendule riep de tijd terug. Toen bewoog moeders hand, de hand die

op het laken lag. Ika kon eindelijk haar ogen losmaken en kijken naar die hand, die eerst ontspannen lag, maar in een langzame, kramp-achtige beweging nu het laken greep. Alsof moeder nu pas wist dat ze er werkelijk zat.

Die hand werd ineens de hand van vroeger, de hand die een klap uitdeelde, die haar bij de schouder greep. De hand die haar aanwees, die bestraffend op de halfbeslagen ruit tikte.

De vlam van paniek schoot in haar omhoog. In een ruk schoof ze de stoel achteruit en vloog ze de schuifdeuren door, de deur uit, de straat over, alsof ze achternagezeten werd.

Hijgend en misselijk kwam ze bij in de besloten ruimte van de auto. Toen pas drong tot haar door dat ze de duif had horen koeren toen ze vluchtte.Uit: Joke Verweerd, De wintertuin, p. 34

Bij een personale verteller worden de gebeurtenissen en handelingen verteld vanuit een personage in de derde persoon: de hij-/zijverteller. Als lezer kruip je in de huid van een van de romanpersonages, Ika bijvoorbeeld in het fragment. Je komt al-leen de gedachten en waarnemingen van die persoon te weten. Jij weet wat hij denkt, ziet, hoort, droomt, voelt, enzovoort. Je krijgt dus een gekleurd beeld te zien, geen objectief beeld, daar moet je als lezer je wel bewust van zijn.

Ik-perspectief

Ik neem mijn kromme pijp van de schoorsteenmantel, krab hem uit met mijn zakmes en stop hem uit de zak die net als vroeger bij mijn vader onder de kast op de vloer ligt. Daar blijft de tabak precies goed op droogte. De hond, die naast zijn leeggegeten voerbak voor de kachel ligt, heft waakzaam de kop op als ik het deurtje open en een strookje papier in de vlammen houd. Hij schuift wat achteruit, als er

Par

agra

af

2.3 Perspectief 127

ik-verteller

wisselend perspectief

vonken op het zeil vallen. Ik trap ze uit en trek mijn stoel dichterbij. Het moet buiten koud zijn, ik voel het door het raam. Het is een dag om weer in bed te kruipen of om de lamp op te steken en te vergeten dat er zoiets als een dag bestaat.Uit: Anne de Vries, De man in de jachthut, p. 8

Een ik-verteller doet zelf aan de handeling mee en is dus nauw betrokken bij wat hij vertelt. Een ik-verteller heeft maar een beperkte kijk op wat er gebeurt: hij vertelt de lezer niet meer dan hijzelf nodig vindt of waarneemt. Het is gebruikelijk dat de ik-verteller een mens is, bijvoorbeeld een pijprokende man, zoals in het fragment dat je net las. Een enkele keer kiest een schrijver voor een dier of iets anders als ik-verteller.

Mengvormen en wisselingen In veel romans tref je een mengvorm aan. Binnen een auctoriale roman kunnen delen voorkomen waarin je de gedachten van één personage volgt: personale gedeeltes. Omgekeerd kan in een overwegend personaal vertelde roman soms even een alwetende verteller het heft in handen nemen.Wanneer de schrijver binnen een verhaal van type perspectief verandert, heb je te ma-ken met een wisselend perspectief. Dit gebeurt bijvoorbeeld in boeken waarbij het verhaal in het personale perspectief wordt afgewisseld met brieven of dag-boekfragmenten in de ik-vorm. In Achtenendertig nachten van Janne IJmker wordt de proloog geschreven vanuit een personale verteller, een man; het nawoord wordt ook personaal verteld, maar dan vanuit een vrouw. Het verhaal zelf is in het ik-perspectief geschreven, als een soort dagboek waarin ook wordt terugge-blikt naar vroeger.

Auctoriale verteller Personale verteller Ik-verteller

‘Echte verteller’ JaBehalve in moderne auctoriale romans

Nee Ja

Gebruikte voor-naamwoorden

Men, de mensenIk, mij (in negentien-de-eeuwse romans)

Hij/zij, Jan, Jannie e.d.

Ik of wij

Vooruitwijzingen in tijd mogelijk

Ja Nee Alleen bij achteraf vertellend ik

Maakt deel uit van de handelingen

Nee Ja Ja

32

128 2.3 Perspectief

Opdrachten

Hieronder staat een aantal fragmenten. Ga voor elk fragment na of er sprake is van een auctoriale, personale of ik-verteller.

1. Het was de laatste dag van januari. Als iemand haar gezegd had dat ze, met Nadja stevig in haar handen, alles nog maar eens goed moest bekij-ken, omdat haar afscheid een afscheid voorgoed was, had ze in haar binnenste wel geweten dat zoiets mogelijk was, maar had ze het niet ge-loofd. Ze was per slot van rekening nog maar drieëntwintig jaar. […]

Toch was er juist op dit tijdstip, duizenden kilome-ters verderop, een depressie in beweging geko-men, een klein lagedrukgebied. Begonnen bij de Straat van Labrador was ze vrij snel naar het oos-ten getrokken en had een paar andere depressies met zich meegesleept.Uit: Margriet de Moor, De verdronkene, p. 13-14 en 18

2. De tassen zijn zwaar. Ze is uit college naar de supermarkt gereden om voor een paar dagen eten in te slaan. Aan allebei de kanten van haar stuur heeft ze een tas gehangen. Ze moppert zachtjes in zichzelf, terwijl ze door de stad manoeu-vreert, haar fiets bibberend en haar voorwiel slingerend. Had ze haar auto maar meegenomen! Ze is bang dat de plastic tassen scheuren, en ze houdt ze zo goed mogelijk in de gaten om een ramp voor te zijn.Uit: Els Florijn, Schaduw van de wolf, p. 26

3. Het ging alles bliksemsnel die middag. Ik zag de vaart, waarmee de witte vlek van haar blouse aan de linkerkant van de weg langs de varens schoot. En mijn allereer-ste gedachte was: Daar ga je! Precies in die woorden. Ik drukte de rem niet in. Eén seconde, misschien twee, misschien drie seconden reed ik door als had ik die me-lodie niet horen fluiten en de snel naderende figuur op de fiets niet gezien. Toen remde ik uit alle macht, maar het was te laat. Ik wierp het stuur om, maar kon niet meer verhinderen dat fiets en auto in botsing kwamen. Ik zag een boom vlak voor me en wist dat ik daar tegen op zou rijden. Toen wist ik enige tijd niets meer.Uit: Clare Lennart, De ogen van Roosje, p. 173

2.3 Perspectief 129

4. Terwijl ze haar blik van de schuifdeuren afwendde, voelde ze dat moeder keek. Alleen haar ogen bewogen in de richting van moeders ogen, verder zat Ika dood-stil.

Wat was er met moeders ogen dat ze enkel maar keek? Dat er geen verandering kwam, geen herkenning?

Er was een stilte in de kamer die niet kapot kon, te zwaar drukte de stilte op haar schouders. Er was niets dan die in elkaar vallende blik. Zonder schrik, zonder ver-bazing.

Alsof moeder geweten had dat zij daar zou zitten. Alsof zij daar gisteren ook ge-zeten had. Dit doodstille kijken hief de tijd op. Ika kende die ogen, grijsblauw als vroeger, met altijd het rood van gesprongen adertjes. Het was alsof dit kijken geen geluid kon velen.Uit: Joke Verweerd, De wintertuin, p. 33

5. Midden op de verlaten straat, voor het huis van meneer Korteweg, lag een fiets, waarvan het om-hoogstekende voorwiel nog draaide, – een dra-matisch effect, dat later close in elke verzetsfilm zou verschijnen. Mank rende Peter over het pad van de voortuin de straat op. Sinds weken had hij een zweer aan een teen van zijn linkervoet, die niet wilde genezen; daar had zijn moeder een stuk leer uit zijn schoen geknipt. Hij knielde neer bij een bewegingloze man, die ter hoogte van de fiets in de goot lag. Zijn rechterarm rustte op de stoeprand, alsof hij het zich makkelijk had ge-maakt. Anton zag zwarte laarzen glanzen en het ijzeren beslag op de hakken.Uit: Harry Mulisch, De aanslag, p. 25

6. Lees onderstaand citaat. Het wordt verteld door een personale verteller. Herschrijf dit verhaalfragment en zet het verhaal in een ander perspectief.

Nu ze wisten dat hij niet kon praten, schenen ze te denken dat hij ook niet kon

horen. De kinderen praatten over hem in de derde persoon. Of hij een object was. ‘Hoe gaat het vandaag met hem?’ ‘Wat denkt de dokter verder met hem te doen?’ Ze bogen zich dikwijls over hem heen, dan voelde hij hun adem in zijn gezicht.

Dat hinderde hem.

Par

agra

af 32

130 2.3 Perspectief

Dat hij zich dit realiseerde, hield in dat er verandering in zijn toestand was gekomen. Hoe lang was hij afwezig geweest? Het was goed dat hij zich aan het gedrag van de kinderen ergerde. Hij was niet meer passief.

Ze konden hem toch zelf wel vra-gen hoe hij zich voelde? Of hij al-weer wat gevoel in zijn hand had? Of hij zijn been weer kon bewe-gen? Dan was hij wel in staat om ja te knikken of nee te schudden…

‘Verbeeld ik me mamma, of is zijn mondhoek iets minder scheef?’ ‘Die ouwe toch.’ Dat was zijn zoon. ‘Niks voor hem dat hij nu niets meer te willen

heeft.’Uit: Dieuwke Winsemius, ‘Terugkeer’ (verhaal), p. 37

7. Er zijn veel leerlingen die het niet prettig vinden een boek te lezen dat

verteld wordt door een ik-verteller. Herken je dit en waarom denk je dat ‘ik-boeken’ minder populair bij leerlingen zijn?

vertelde tijd/verteltijd

tijdsversnelling/tijdsvertraging

historische tijd

chronologisch/niet-chronologisch

flashback/flashforward

vooruitwijzing/terugverwijzing

sujet /fabel

tijd

2.4 Tijd 131

2.4 Tijd Par

agra

af 42Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, ken je de volgende begrippen:

Kernbegrippen

132 2.4 Tijd

historische tijd

De tijd vliegt… Ze had haar mantel aangetrokken, die ze nu ongeduldig open en

dicht knoopte. Ze deed haar sjaal af en keek op haar horloge. Het werd steeds later en ze zat hier maar. Misschien was Hijmans haar vergeten.

Het moest kort voor die eenentwintigste april zijn geweest dat ze op Jacob en de kinderen had zitten wachten. Ze waren de stad ingegaan en bleven veel langer weg dan ze afgesproken hadden. Een groeiend gevoel van beklemming hield haar onbeweeglijk op haar stoel aan de keukentafel. Ze concentreerde zich op de kraan, waarvan het leertje was versleten, en begon de druppels te tellen die traag in de gootsteen vielen. Ver over de honderd was ze toen ze de voordeur open hoorde gaan.

‘We hebben een omweg gemaakt,’ verklaarde Jacob. ‘We moesten wel. Er was weer commotie. Ze posten voor de winkels.’

‘Straks kunnen we helemaal de straat niet meer op.’ Leo keek be-drukt. En Olga was kwaad. ‘We kwamen onze oude buren tegen. Ze keken een andere kant op toen ze ons zagen. Maar goed dat we gauw vertrekken.’

‘Hé, zit u hier nog?’ zei iemand naast haar. Het was mevrouw Krij-ger…Uit: Marga Minco, De val, p. 55-56

Hoe zit het in dit fragment met de tijd? Speelt alles zich in dezelfde tijd af? In het leven kunnen we tijd niet beïnvloeden, een schrijver kan de tijd wel naar zijn hand zetten. Hij kan besluiten een dag te beschrijven in drie pagina’s of in honderd pagina’s. Hij kan drie jaar samenvatten in één zin: ‘Zo gingen de jaren voorbij’. De mogelijkheden zijn eigenlijk onbegrensd en dat is vooral in moderne verhalen zichtbaar.Deze paragraaf beschrijft de begrippen die verwant zijn aan het aspect verhaal-verloop: tijd, begin en eind.

TijdSommige schrijvers vermelden heel duidelijk de historische tijd: in welke tijd hun verhaal zich afspeelt. Vooral in historische romans doen ze dat bijvoorbeeld met jaartallen. In het boek Achtendertig nachten van Janne IJmker vertellen de hoofd-

Par

agra

af 42

2.4 Tijd 133

vertelde tijd

verteltijd

tijdsversnelling

tijdsvertraging

chronologisch

vooruitwijzing

terug-verwijzing

stuktitels in welke tijd het verhaal speelt: ‘Assen, 4 augustus 1767’. In andere boeken kun je de historische tijd afleiden uit de manier waarop de personages zich verplaatsen (paard en wagen, auto, trein), welke ge-bruiksvoorwerpen ze hebben of hoe ze communiceren (telegram, brief, telefoon, mobieltje, internet).

Er zijn romans die over een heel mensenleven vertellen, zoals Knielen op een bed violen van Jan Siebelink. Andere romans beschrijven een aantal jaren uit ie-mands leven of de gebeurtenissen van een enkele dag. De tijdsduur waarover een roman vertelt, noem je de vertelde tijd. De vertelde tijd druk je uit in dagen, maanden of jaren. De tijd die jij nodig hebt om een boek te lezen, noem je de verteltijd. Omdat iedereen een ander leestempo heeft, wordt de verteltijd uitgedrukt in het aantal pagina’s dat een verhaal telt.

Als vertelde tijd en verteltijd even lang zijn, lees je even lang over een verhaal als het in tijd duurt. Dat is niet vaak het geval. Als de schrijver een lange tijdsperiode in een aantal regels samenvat, spreek je van tijdsversnelling. ‘Drie maanden later ontmoette ze hem weer.’ De vertelde tijd is hier groter dan de verteltijd.Tijdsvertraging komt ook voor. De verteltijd is in dat geval langer dan de tijd die de gebeurtenis in beslag neemt, de vertelde tijd. Een belangrijke gebeurtenis, de ontploffing van een bom bijvoorbeeld, wordt heel gedetailleerd beschreven. De ontploffing duurde misschien maar drie seconden, terwijl de beschrijving ervan wel een aantal bladzijden in beslag neemt.

VerhaalverloopDe volgorde waarin een schrijver de gebeurtenissen presenteert, verschilt. Hij kan het verhaal chronologisch presenteren, dus in tijdsvolgorde. In een chrono-logisch verhaal kan de schrijver zonder die chronologie te doorbreken, vooruitblikken op wat nog komen gaat. Dat noem je vooruitwijzingen. Bij vooruitwijzingen moet je denken aan opmerkingen zoals ‘Meneer K. had er op dat moment geen flauw besef van dat hij zijn vrouw nooit weer zou zien’. Ook terugverwijzingen komen voor: zonder de chronologie te doorbreken wordt over het verleden gesproken, gedacht of gedroomd.

134 2.4 Tijd

niet-chronologisch

sujetfabel

flashback

flashforward

Romans die niet-chronologisch zijn opgebouwd, komen veel voor. De lezer vormt zichzelf al lezend een idee van de tijdsvolgorde waarin de gebeurtenissen hebben plaatsgevonden. Dat vergt wat meer inspanning.

Het begrippenpaar fabel/sujet heeft te maken met de volgorde van de gebeurte-nissen in een verhaal. Het sujet is de volgorde van de gebeurtenissen zoals het verhaal die geeft. Die volgorde is vaak niet-chronologisch. De fabel is de logisch-chronolo-gische loop van de gebeurtenissen, dus hoe het verhaal achtereenvolgens in de tijd gebeurde. Al lezend maak je in gedachten de fabel: je maakt als het ware een tijdlijn waarop je de gebeurtenissen chronologisch plaatst. Een boek heeft bij-voorbeeld vijf hoofdstukken. Het sujet van het verhaal is dan: H1, H2, H3, H4 en H5. Wanneer je echter het verhaal in chronologische volgorde zet, dan blijkt dat de fabel er zó uitziet: H3, H1, H2, H4, H5. In boeken die chronologisch verteld worden, vallen fabel en sujet samen.

De flashback is een terugblik op of een herbeleving van een gebeurtenis die voor het begin van de vertelde tijd heeft plaatsgehad en dus de chronologie doorbreekt. Dit mid-del is vaak verrassend. Als lezer weet je soms niet meer of wat je leest nu over heden of verleden gaat. Het gebruik van flashbacks zorgt voor spanning, omdat de lezer de voorge-schiedenis maar stukje bij beetje te weten komt. Vaak heeft een gebeurtenis of een voorwerp in het verhaal een link met het verleden, waarna een flashback begint. In het fragment uit De val waarmee de paragraaf begint, gebeurt dat ook. Het personage zit ergens in het heden te wachten en dat brengt haar automatisch bij een gebeurtenis in het verleden, toen ze ook zat te wachten. Het omgekeerde van een flashback komt ook voor. Er wordt een stukje toekomst na de vertelde tijd ingelast. Dit heet flashforward.

Par

agra

af

2.4 Tijd 135

Opdrachten

In welke historische tijd spelen de fragmenten 1-3 zich af? Benoem de tijd bij benadering, bijvoorbeeld: voor de Tweede Wereldoorlog of rond het jaar 2000.

1. Omdat de deur van de zaal op een kier staat, glijdt er koude lucht langs haar nek. Nina staart ingespannen op het scherm. Computertentamen. Ze duwt haar schou-ders naar achteren, stijf van het te lang in dezelfde houding zitten. Even kijkt ze de rij medestudenten langs, dan weer opnieuw naar het scherm.Uit: Els Florijn, Schaduw van de wolf, p. 60

2. De buren hadden elkaar wel opgemerkt, maar geen groet gewisseld. De pruiken-maker zou liever een dot haar opeten dan ‘de ketter van hiernaast’, zoals hij Calas steevast placht te noemen, goedemorgen wensen. Reeds lang had de stoffen-koopman aan de beledigingen en plagerijen van Durand het zwijgen toegedaan. Maar de haarbewerker was er slechts nog feller door geworden en zon steeds op nieuwe middelen om de ander uit zijn evenwicht te brengen.

Tot Durands genoegen woei de rommel uit zijn doek in de richting van de gehate hugenoot.Uit: J. Overduin: Tragedie in Toulouse, p. 6

3. De deur werd resoluut opengedaan en daar stond Maria, één van de mensen van Vluchtelingenwerk, met, inderdaad, een buitenlander. Uit: Sjaak Verboom, Brandglas, p. 20

Welke verschijnselen met betrekking tot het begrip tijd signaleer je in de frag-menten 4-9? Kies uit: vooruitwijzing, terugwijzing, er begint in het fragment een flashback, tijdsvertraging, tijdsversnelling, vertelde tijd.

4. De afscheiding tussen de grauwe hemel en de daken werd breder en achter de lage huizen verderop in de straat doken in dat wak tv-masten, boomkruinen en een spitse kerktoren op. Ze dacht aan al die ochtenden dat ze meteen na het op-staan voor het raam van hun slaapkamer hadden uitgekeken over de rivier…Uit: M. Minco, De val, p. 17

5. Anderhalf jaar was verlopen. Bij de Verstraetens op de Princessegracht zag het er allerfeestelijkst uit…Uit: Louis Couperus, Eline Vere, p. 356

42

136 2.4 Tijd

6. ‘Ooit zul jij de grootste kenner van de tempel van Salomo zijn en de groot-ste geleerde op het terrein van de Joodse oudheid. Ik heb het gezien en ik vergis me niet. Onthoud mijn woorden en maak ze waar.’ […]

Hij bouwde in tijd verder aan zijn tempel. Toen was hij al hoogleraar en hij gaf col-leges over de Bijbelse oudheden. Soms als hij bij zijn eigen model stond, was het of hij de zachte stem van de rabbijn weer hoorde: ‘Ik heb het gezien en ik vergis me niet. Onthoud mijn woorden en maak ze waar.’Uit: Henk Florijn, De tempel van Meerman, p. 23 en 31

7. Voor in De koopbrief van Clara Asscher-Pinkhof staat: De handeling van dit verhaal voltrekt zich in de periode van 1899-1929.

8. En zo kon het gebeuren dat een vrouw – op wie, had men geweten welk kwaad zij bij zich droeg en wat dit zou kunnen veroorzaken, onmiddellijk een klopjacht was ingezet om haar in quarantaine te plaatsten – ongehinderd het terrein van Swift verliet.Uit: Vonne van der Meer, Ik verbind u door, p. 59

9. Toen de telefoon haar vroeg in de ochtend wekte, wist ze met een berustende zekerheid dat er iets mis was. In fracties van seconden passeerden de mogelijk-heden. Hij had een hartinfarct gehad, een hersenbloeding, de spanning was hem fataal geworden. Zij had die veroorzaakt. Ze kwam overeind.

Hij was het zelf. Ze kon hem moeilijk verstaan, zijn stem haperde en leek van ver te komen. ‘Dini is gevallen.’

‘Dini?’ Ze begreep het niet, ze had het zeker niet goed verstaan. Toen drong ter-gend langzaam de waarheid tot haar door. Uit: Marianne Witvliet, Enkele reis Aix, p. 63

10. Schrijf een kort verhaal van een half tot één A4 waarin fabel en sujet niet aan elkaar gelijk zijn.

xx


Kernbegrippen

• plaats van handeling

• speelruimte

• belangenruimte

• functie van ruimte: ondersteunend, contrasterend

of symboliserend

2.5 Ruimte Par

agra

af

2.5 Ruimte 137

25

138 2.5 Ruimte

plaats van handeling

speelruimte

Waar zijn we? Ik open mijn ogen en draai mijn hoofd moeizaam naar links en naar

rechts: stijve nek. Ik zie dat ik nog steeds in de zwarte Mustang zit, met die chauffeur naast me. En dan zie ik dat we op de A12 de afslag Arnhem-Noord nemen.

Bij de stoplichten, die buiten werking zijn, draaien we rechtsaf de Apeldoornseweg op.

We slaan af naar de Schelmseweg. Ik begin weer te malen. Waar ben ik in verzeild geraakt? Ik had nooit

in die auto moeten stappen! En wie is die vent uiteindelijk? Dit is he-lemaal niets voor mij. Controle is één van mijn codewoorden. En wat zei hij nou toch aan het begin van de rit? ‘U bent niet dood en ook niet levend’, en: ‘Er is een aantal dingen mis met u.’ Ik wil maar één ding: moven!Uit: Daniël van den Bos, De binding, p. 32

De hoofdpersoon in dit fragment voelt zich bepaald niet op z’n gemak in de ruimte waar hij is. De auto en de chauffeur geven geen veilig gevoel. Het begrip ruimte gaat niet alleen over concrete aardrijkskundige locaties, maar ook over de sfeer die een ruimte met zich meedraagt en wat die met de personages doet. Dat bekijken we vooral in deze paragraaf.

Zichtbare omgeving Elk verhaal speelt zich ergens af. Soms lees je precies waar dat is, zoals hierbo-ven in Arnhem, maar soms houdt de schrijver de plaats bewust vaag. Met de plaats van handeling wordt een concrete aardrijkskundige plaats bedoeld. Het is verstandig te zoeken naar aardrijkskundige aanwijzingen, zodat je weet waar het verhaal zich afspeelt. Daardoor begrijp je bijvoorbeeld sommige ge-woontes beter. Verhalen waarin duidelijke plaatsaanduidingen staan, geven je soms het idee dat de schrijver de werkelijkheid beschrijft, maar realiseer je wel dat je fictie leest!Je spreekt van speelruimte als de beschrijving van de ruimte geen ander doel dient dan letterlijk een omgeving te beschrijven. De ruimte heeft geen merkbare invloed op de gebeurtenissen of de personages. De beschrijving ervan geeft slechts in-formatie. Speelruimte en plaats van handeling vallen dan dus samen.

Ruimte bepaalt de sfeerRuimte is meer dan de zichtbare omgeving. De sfeer wordt ook bepaald door wat we ruiken, horen of voelen. De beschrijving van bepaalde etensgeuren of van muziek roept een bepaald sfeergevoel op. Lezen over het geluid van treinen

Par

agra

af 25

2.5 Ruimte 139

belangenruimte

of over de zilte geur van zee en het gekrijs van meeuwen maakt gedachten en herinneringen los. Zo ‘ervaart’ de lezer ruimte. Weersomstandigheden zoals dreigende wolken, onweer of juist een stralende voorjaarsdag veroorzaken ook zo’n ervaring. Wanneer de ruimte niet alleen weergeeft waar iets zich afspeelt, maar ook iets zegt over de personen en de gebeurtenissen of deze beïnvloedt, spreek je van belangenruimte.Sommige auteurs hebben de gewoonte de omgeving heel gedetailleerd te be-schrijven. Vooral in negentiende-eeuwse romans gebeurt dat. Couperus be-schrijft bijvoorbeeld de zitkamer van Eline Vere zo:

Op de eerste verdieping bewoonde Eline twee kamers, gescheiden door een portière: een slaapkamer en een ruim boudoir. Met een verfijnde zuinigheid en takt had zij deze vertrekken een aanzien van weelde weten te geven, waarover iets als een artistiek waas lag. Het was er bont en vol, terwijl een gewilde wanorde hier en daar natuurlijke stillevens vormde. Haar piano stond schuin in een hoek. Een lage divan, overdekt met een Perzische stof, was overlommerd door een volbladige aralia (sier-plant). Een kleine schrijftafel was overladen met talloze kleine voorwerpen van weelde. Beelden, platen, veren, palmen vulden alle hoeken. De roze marmeren schoor-steen was bekroond met een Venetiaans spiegeltje, door rode koorden en kwasten als opgebeurd.Uit: Louis Couperus, Eline Vere, p. 32

Door zo’n uitgebreide beschrijving kun je je een goed beeld vormen van de leef-omgeving van de hoofdpersoon en haar karakter. Ze gaat ‘verfijnd’ te werk, is zuinig en heeft ‘takt’. Ze zal misschien druk en een beetje wanordelijk of chao-tisch zijn, zoals haar kamer is. De beschrijving van de ruimte draagt hier duide-lijk bij aan de karakterisering van een personage.De ruimte kan het verloop van een verhaal sterk bepalen. Een verblijf op een (onbewoond) eiland of op een schip geeft personages heel andere mogelijkheden dan wanneer ze in een drukke stad zijn. De ruimte kan zo verband houden met het thema. Het thema ‘eenzaamheid door geïsoleerd-zijn’ komt overtuigend over als het zich op een eiland afspeelt. In Hersenschimmen van J. Bernlef is er ook een nauw verband tussen ruimte en thema. Het verhaal gaat over een dementerende man, Maarten Klein. Hij wordt steeds eenzamer en vervreemdt van zijn omgeving. De plaats waar hij woont, is ook eenzaam en ligt afgelegen. Het is winter en er ligt veel sneeuw, waardoor

ondersteunende functie

contrasterende functie

symboliserende functie

140 2.5 Ruimte

Maarten zich moeilijk kan oriënteren. De thematiek van eenzaamheid en ver-vreemding wordt dus versterkt door de beschrijvingen van de ruimte.

FunctiesDe belangenruimte kan drie verschillende functies hebben:1. Een ondersteunende functie: de ruimte benadrukt de betekenis van de handeling.

Het is niet toevallig dat een schrijver het laat regenen, onweren of stormen als het gaat over vervelende gebeurtenissen. Prachtige boslaantjes of gezellig knappende openhaardvuren laten zich juist goed combineren met romanti-sche taferelen.

Een duidelijk voorbeeld vind je in de Bijbel, hoewel dat geen fictie is: bij de kruisiging van Jezus is het een aantal uur aardedonker. De hemellichamen schijnen niet, om daarmee als het ware hun afschuw te tonen van wat er plaatsvindt.

2. Een contrasterende functie: wat plaatsvindt, staat in tegenstelling tot de sfeer die de omgeving oproept. Na een beschrijving van een zonovergoten strand waar kinderen zorgeloos spelen, verwacht je geen moordscène. Tijdens de executie van de hoofdpersoon van de roman Het meisje met het rode haar van Th. De Vries schijnt echter de zon.

3. Een symboliserende functie: de ruimte kan symbool zijn voor iets anders. Een stad kan symbool zijn voor gevaar, in tegenstelling tot het platteland, dat rust en harmonie symboliseert. Als in Eline Vere tijdens een vreselijke storm takken van de bomen worden gerukt, dan symboliseert die storm de strijd in Elines innerlijk, en de afgerukte takken symboliseren de manier waarop zij van haar familie is losgescheurd.

Par

agra

af

2.5 Ruimte 141

Opdrachten

1. Beschrijf zelf een ruimte die invloed heeft op de stemming van een perso-nage. Kies voor een belangenruimte die het personage opvrolijkt of juist deprimeert.

2. Leg uit wat Nijenhuis in het volgende fragment bedoelt met de zin: ‘De wanhoop was een kamer met een alkoof.’

De wanhoop was geen duivel met horens en bokspoten. […] De wanhoop was een kamer met een alkoof (klein afgesloten vertrekje, grenzend

aan een grotere kamer). De kamer was geelbruin, gewoon geelbruin: het berookte plafond, het behang,

de lamp, het tafelkleed, de twee pluchen stoelen en het kleed over het divanbed. De alkoof was donkerbruin, gewoon donkerbruin: de naar binnen geopende deu-

ren, de houten zoldering, de deur in de andere hoek (die kierde en niet dicht te krijgen was), het zeil en de barsten in de wastafel.

Ze liep door de kamer de alkoof binnen en weer terug. Ze hield de koffer nog steeds in de hand en draaide zich driemaal om, kijkend naar alle kanten.

Aan een van de kamerwanden kleefde een reusachtige schildpad. Hij had de kleur van de alkoof en was op weg naar de zoldering.

Op een kastje stonden beeldjes en op de schoorsteenmantel stonden beeldjes – wufte juffrouwen die hun stenen rokjes zorgeloos lieten wapperen, neigende jonkers, lieve herdertjes en lieve herderinnetjes, allemaal beeldjes. […]

Op de vensterbank stonden beeldjes. Aan de gordijnen hingen gele kwasten, aan het tafelkleed hingen gele kwasten,

aan de lamp hingen gele kwasten, aan de pluchen stoelen hingen gele kwasten, aan het divankleed hingen gele kwasten.

Naast de schildpad was een spiegel. Aan de onderkant ervan hingen ter weerszij-den gele kwasten.

De ene pluchen stoel had, dwars over de zitting, een lange snede, een wond als een schreeuw, gesmoord door een stop. De stop had de kleur van de alkoof.

De andere pluchen stoel schreeuwde ongestoord. Ze zette de koffer neer en ging zitten op de gesmoorde schreeuw, vechtend tegen

de wanhoop die geelbruin en donkerbruin gevlekt was.Uit: Bé Nijenhuis, Laatste wagon, p. 115-116

3. Teken naar aanleiding van het vorige fragment de (plattegrond van de) ruimte. Uit jouw tekening moet de sfeer van de beschreven ruimte blijken.

25

142 2.5 Ruimte

4. Gebroken wit speelt zich af op een eiland. In het volgende fragment brengt de hoofdpersoon, Yara, zelf onder woorden wat de plaats waar ze heen wil gaan voor haar betekent. Zeg met eigen woorden wat de ruimte met haar doet.

Verlangend naar een eiland, bladerde ze in de atlas. Eilanden leken op de vrijste-den waar je in Bijbelse tijden naar toe vluchtte en buiten het bereik van de vijand kon blijven. In plaats van achter poorten was je op een eiland veilig binnen de omarming van de zee. Ze wist maar al te goed dat ze die vijand vooral in zichzelf meedroeg, maar een eiland bood een lieflijke omlijsting en de beschutting van het water. Daar kon ze ongestoord het gevecht aangaan.Uit: Marianne Witvliet, Gebroken wit, p. 9-10

5. Wat is het verband tussen de beschreven ruimte en de stemming van de hoofdpersoon, Tampy, in het volgende fragment?

En nu kon ook dat niet meer. Ze zei: ‘Nu kan ook dat niet meer.’ Ze zei het hardop en bleef midden op straat

staan en zette de koffer naast zich neer. Ze sprak de woorden uit op de toon waarmee de president haar destijds gevonnist had.

Ze stond aan de monding van een smalle straat die uitliep op een stil plein en zag om zich heen zoals ze enige avonden geleden op de kamer van Jan-kijk-es-an om zich heen gekeken had en schuin boven haar hoofd vonniste een torenklok haar nogmaals met zes dreunende slagen.

Want pas op dit tijdstip werd ze zich haar volledige verlatenheid bewust.Uit: Bé Nijenhuis, Laatste wagon, p. 128

6. Welke functie heeft de ruimte in het volgende fragment, denk je: onder-steunend, contrasterend of symboliserend? Motiveer je antwoord.

De kapelaan had een kabel naar onze kamer getrokken voor de elektriciteit. Wij hadden een klein kacheltje gekregen. Er lag een groot kleed op de grond. Elke ochtend zetten wij de matrassen die de kapelaan ook gebracht had, tegen de muur. De grote kast was een wc geworden. Janna kwam hem iedere avond legen. Voor ons was dat de ochtend. Wij waren net wakker als ze binnenkwam met bo-terhammen, een dubbele portie, ook voor ’s middags. ’s Avonds aten wij laat in de kamer van de kapelaan. Hij was dan net wakker.

Het hele leven was omgedraaid. Soms, in het begin, als ik eraan dacht dat buiten de zon scheen, dat er mensen over straat liepen, lachten, werkten, boodschappen deden terwijl wij sliepen, kreeg ik pijn in mijn buik van ellende. Dan bad ik stilzwij-gend, maar vurig of de oorlog alstublieft, alstublieft snel over mocht zijn.Uit: Els Florijn, Het meisje dat verdween, p. 130-131

25

geleding

intrige

kader- of raamvertelling

dubbelroman

ingelast verhaal

samenhang

verhaalbegin

verhaaleinde open

gesloten

panoramic view

cyclische bouw

spiegeling


begrippen:

Kernbegrippen

proloog

epiloog

informatief

opening in de handeling

opening na de handeling

Par

agra

af

2.6 Structuur 143

262.6 Structuur

144 2.6 Structuur

Ik moet naar rechts, van de weg af. Omdat de linkerkant van de we-reld plotseling verdwenen is, plotseling weg. Daarom moet ik wel naar rechts, de kaarsrechte vaart in. De achterbumper slaat met een harde klap op de wallekant. Dan begint het zinken.Zolang ik maar naar rechts blijf kijken ben ik niet eens zo bang, niet verlamd van schrik op paniek, zoals daarnet nog. Ik hoor hoe het wa-ter zich gorgelend en slobberend boven het autodak sluit. Dan begint het modderig langs de portierstrips en vanuit de vloer naar binnen te borrelen.Water dat binnenstroomt, langzaam en toch snel. Ik staar ernaar met een vreemd gevoel in de rechterhelft van mijn hoofd. Alsof de sche-delinhoud daar oplicht. Misschien komt het omdat de zuurstof lang-zaam maar zeker plaats maakt voor het stijgende, donkere water dat nu al tot boven mijn knie komt (waar is de andere knie)?Uit: J. Bernlef, Eclips, p. 5

Dit is de eerste pagina van de roman Eclips. Wat is er gebeurd? Dat weet je als lezer niet, je valt midden in een situatie binnen in het verhaal. Niet elke schrijver begint zijn verhaal op dezelfde manier. In deze paragraaf kijken we naar het ver-haalbegin en naar andere onderdelen van de opbouw van verhalen en romans.

Geleding en structuurElk boek kent een bepaalde structuur, een bepaalde opbouw. De schrijver heeft zijn boek vormgegeven door gebruik te maken van geleding: het verhaal wordt in delen verdeeld door alinea’s, witregels, hoofdstukken en/of delen. Als een schrijver een witregel inlast, kan het zijn dat hij van tijd of plaats ver-andert of dat het perspectief bij een ander personage komt te liggen. Hetzelfde geldt voor een nieuw hoofdstuk en een nieuw deel. Kortom: een schrijver kan van de geleding van zijn verhaal gebruikmaken om wisselingen in tijd, plaats of perspectief aan te brengen. Daarmee zorgt hij voor afwisseling en tegelijk kun-nen die wisselingen voor spanning zorgen.

Voor- en nawoordSommige boeken kennen een proloog. Het is een inleidend hoofdstuk, waarin meestal wordt vermeld wat er aan het eigenlijke verhaal is voorafgegaan. Het boek Dossier 333 van Bé Nijenhuis kent zo’n proloog. Tussen dat hoofdstuk en het begin van het ‘echte’ verhaal zit een sprong in de tijd. Het komt niet vaak voor, maar er zijn boeken die na het verhaal nog een epiloog geven. In Het bittere kruid van Marga Minco bijvoorbeeld kun je uit de epiloog afleiden hoe het met de personages uit het voorafgaande verhaal is afgelopen.

geleding

proloog

epiloog

Par

agra

af

2.6 Structuur 145

intrigedubbelroman

kader- of raamvertelling

ingelast verhaal

samenhang

spiegeling

62Meerdere verhaallijnenDe meeste boeken kennen één intrige, verhaallijn. Er zijn ook boeken waarin twee hoofdpersonen een rol spelen in twee verschillende verhalen: dubbelromans. Vaak spelen die twee verschillende verhaallijnen zich in andere tijden en plaat-sen af. Het is meestal wel zo dat de twee intriges iets gemeenschappelijk hebben, bijvoorbeeld het thema. Soms komen de verhaallijnen uiteindelijk samen. Een voorbeeld van een dubbelroman is De val van de pelikaan van Ronald Wes-terbeek. In deze dubbelroman worden twee zeereizen van twee hoofdpersonen beschreven. In de achttiende eeuw probeert een jongen zijn Joodse afkomst te ont-vluchten, maar God blijkt hem te volgen. Hij komt uiteindelijk in India. In de 20e eeuw legt marconist Arnold bijna dezelfde route af. Ook hij worstelt met zijn verle-den en zijn geloof. In deze parallel spelen geloof en schuldbesef een belangrijke rol.

In een kader- of raamvertelling verbindt een verhaal een serie losse verhalen. Het boek Eilandgasten, het eerste deel van de Vlielandtrilogie van Vonne van der Meer, heeft de structuur van een raamvertelling. In de raamvertelling lees je over de werkster die een vakantiehuisje schoonhoudt. Tussen de schoonmaak-beurten door komen de verhalen van de verschillende gasten, elk met hun eigen moeilijkheden. Het verhaal van de werkster, die onder andere door een gasten-boek de verschillende vakantiegangers met elkaar verbindt, zorgt ervoor dat Eilandgasten geen verhalenbundel is, maar een raamvertelling. Soms is er in een roman een ingelast verhaal opgenomen, een los verhaal in een roman. In Max Havelaar van Multatuli staat het verhaal van Saïdjah en Adinda, dat door het thema verband heeft met de rest van de roman.

SamenhangEen verhaal krijgt een hechte structuur en samenhang, een onderling verband, door herhaling, overeenkomsten, tegenstellingen en spiegeling. Door herhaling krijgen romangedeelten die uit elkaar liggen, een gemeenschappelijk kenmerk, waar-door de lezer die gedeelten met elkaar in verband brengt. Het gevoel dat er samenhang is in een verhaal wordt ook versterkt als de auteur gebeurtenissen en elementen beschrijft die sterke overeenkomsten vertonen. Ze lijken op elkaar. In de eilandentrilogie van Vonne van der Meer zijn er overeenkomsten tussen de verhalen van de verschillende vakantiegangers. Daardoor ervaar je als lezer samenhang.Tegenstellingen versterken ook de samenhang. Verschillende elementen uit de tekst staan dan tegenover elkaar. In een lieflijke omgeving kan bijvoorbeeld een gruwelijke gebeurtenis plaatsvinden. Ook spiegeling is een manier om de lezer het idee te geven dat een verhaal samenhang vertoont. Met spiegeling wordt bedoeld dat gebeurtenissen of andere tekstelementen (meestal aan het eind) terugkeren

146 2.6 Structuur

informatieve opening

opening in de handeling

in andere personages, tijden of ruimtes. In het boek Het verboden rijk van J.J. Slau-erhoff, waarin sprake is van twee hoofdpersonen, spiegelen de gebeurtenissen die Camoës in de zestiende eeuw meemaakte, zich in de gebeurtenissen die een marconist in de twintigste eeuw meemaakt. VerhaalbeginEen verhaal kan op verschillende manieren beginnen.In een informatieve opening begint het verhaal met de in-troductie van de personages en enkele achtergronden en daarna begint de eerste gebeurtenis. Een voorbeeld daarvan is De ogen van Roosje van Clare Lennart, dat begint met het huwelijk van de ouders van de ik-figuur. Daarna volgt haar levens-verhaal. Een verhaal dat met een informatieve opening begint, hoeft niet altijd bij de geboorte van iemand te begin-nen. Het gaat erom dat de gebeurtenissen die volgen, niet vóór het verhaalbegin gebeurd zijn.

Als de opening in de handeling plaatsvindt, wordt de lezer midden in het gebeu-ren geplaatst en verneemt hij pas later was daaraan voorafging en wat volgt. Zo’n ver-haalbegin is meestal heel pakkend.

Het had de oude man kennelijk aan het denken gezet. ‘Dus niemand weet dat je me af en toe bezoekt?’‘Ik vertel nooit zoveel.’Ze zaten in de serre van het huis. Door de openstaande deu-ren keken ze uit op de geleidelijk oplopende berghelling. Enkele paarden liepen er in hun eigen schaduw te grazen. Haar eigen paard in de omheining opzij van het huis. Ze hield van het uitzicht en van de stilte die haar in dit huis omhulde. Ze herinnerde zich het eerste bezoek, nu al enkele malen geleden. Haar paard was op hol geslagen. Zij had al haar behendigheid nodig gehad om in het zadel te blijven. Op de berghelling waren de andere paarden, die eerst alleen

maar belangstellend toegekeken hadden, ook aan het draven gesla-gen. Hun gezelschap had haar merrie tot rust gebracht. Toen die ein-delijk dampend tot stilstand gekomen was, zag Bridget onder zich in het dal het huis liggen; in de openstaande deuren van de serre stond de oude man met de handen op zijn rug. Stapvoets was ze op het huis afgegaan. Pas toen zij zich van het paard liet glijden, merkte ze hoe stijf haar spieren geworden waren.

Par

agra

af 62

2.6 Structuur 147

opening na de handeling

open eind

gesloten eind

‘Droog haar goed af. Ik zal ondertussen wat thee zetten.’ Het was allemaal zo vanzelfsprekend geweest. Hij had haar de bad-

kamer gewezen, waar zij zichzelf opfrissen kon. Pas toen hadden zij zich aan elkaar voorgesteld.

‘Bridget Hill.’ ‘James Whitefield.’

Uit: Auke Jelsma, Vluchtgang, p. 7

In het fragment kun je zien dat de eerste zinnen chronologisch horen na de komst van Bridget bij James, maar dat ze eerst in het verhaal staan.

Bij een opening na de handeling maakt de lezer eerst kennis met de afloop van het gebeuren, pas daarna met het voorafgaande. De schrijver begint dus achteraan. Nage-laten bekentenis van M. Emants begint zo: ‘Mijn vrouw is dood en al begraven.’ In de rest van het boek kom je te weten hoe de vrouw is gestorven en waardoor.

Verhaaleinde Er zijn verschillende manieren om een verhaal te beëindigen. Een verhaal kan een open eind hebben: voor de lezer blijven er onbeantwoorde vragen over en kan het gevoel bestaan dat de geschiedenis niet is afgerond. Zo’n verhaal blijft je be-zighouden. Een verhaal kan ook een gesloten eind hebben: alle vragen zijn beantwoord, er blijft niets meer te raden over. Het gesloten eind is meestal een happy end. Het boek Kaas van Willem Elsschot heeft een gesloten eind. De hoofdpersoon is een handel in Edammer kaas begonnen, maar dat is jammerlijk mislukt. Het laatste hoofdstuk in het boek biedt een terugblik:

Thuis wordt nooit meer over kaas gesproken. Zelfs Jan heeft geen woord meer gerept over de kist die hij zo schitterend verkocht had en Ida is stom als een vis. Misschien wordt de sukkel op ’t Gymnasium nog steeds kaasboerin genoemd.

Wat mijn vrouw betreft, die zorgt er voor, dat geen kaas meer op tafel komt. Pas maanden later heeft zij mij een Petit Suisse voorgezet, van die witte, platte kaas, die niet méér op Edammer gelijkt dan een vlinder op een slang.

Brave, beste kinderen. Lieve, lieve vrouw.

Uit: Willem Elsschot, Kaas, p. 105

148 2.6 Structuur

panoramic view

cyclische bouw

Bij een panoramic view worden aan het eind van het boek in vogelvlucht de verdere lotgevallen van de personages verteld. Soms gebeurt dat in een epiloog, zoals bij Dossier 333 van Bé Nijenhuis.

Sommige romans kennen een cyclische bouw. Dan begint de roman met een voor-val dat aan het eind ook weer een rol speelt. De familie Heesters van Bé Nijenhuis be-gint als volgt:

Wél (om dit woord van mijnheer Heesters dan hier maar te gebrui-ken), wél, dit is dan de geschiedenis van de familie Heesters; acht maanden geschiedenis van de familie Heesters. Zomaar acht wille-keurige maanden, waarin een paar dingen gebeuren die in elke fa-milie kunnen voorvallen: gekke dingen, gelukkige dingen, droevige dingen. Juist déze acht maanden zijn gekozen omdat iets altijd een begin en een eind moet hebben en omdat mijnheer Heesters aan het begin van déze acht maanden in het water ligt en aan het einde ervan wéér. Dat wil zeggen: gekleed.

Overigens zijn deze twee belevenissen van mijnheer Heesters, zelfs voor een familie waarin wel eens gekke dingen gebeuren, tamelijk ongewoon. Hildegonda (dat is de moeder) noemt het tenminste absurd, hoewel mijnheer Heesters dat wel een beetje overdreven vindt. Hij wordt niet graag voor absurd versleten, en bovendien heeft hij sterk de neiging om het ongewone te accepteren als gewoon.

Acht maanden geschiedenis dus. Van de familie Heesters. Geen woord gelogen, geen letter is fantasie.

De familie Heesters bestaat uit vijf personen. Hier zijn ze: [...]

Het laatste hoofdstuk begint zo:

Wél (om dit woord van mijnheer Heesters hier dan maar weer te ge-bruiken), wél, de geschiedenis nadert haar einde. De acht maanden zijn verstreken en mijnheer Heesters bevindt zich momenteel weer in het kanaal.Uit: Bé Nijenhuis, De familie Heesters, p. 5 en 185

Par

agra

af

2.6 Structuur 149

Opdrachten

1. Laatste nacht van Els Florijn heeft een opvallende structuur. Het boek is een brief, die de vader, de ik-figuur, schrijft aan zijn zoon Alex. Het briefgedeel-te staat gecursiveerd boven de hoofdstukken. Na een fragment van de brief wisselt het perspectief. De ik-figuur gaat als personale verteller verder. Het boek telt twee boeken. Wat er in boek 1 gebeurt, ligt ongeveer twintig jaar voor wat boek 2 vertelt.

Met welke verhaalanalytische elementen heeft Els Florijn haar boek dus gestructureerd?

2. Zoek het boek Een meisje als Lientje van Jacoba M. Vreugdenhil op en bekijk de inhoudsopgave achterin. Wat kun je nu zeggen over de geleding van dit boek? Krijg je ook al een indruk van de inhoud?

3. In de novelle Dal van Dura van Leendert van Wezel hebben de hoofdstuk-ken merkwaardige ‘namen’ gekregen. Hoofdstuk 1 heet 7:00, hoofdstuk 2 heet 8:00 en het derde hoofdstuk heeft als titel 8:30. Het laatste hoofdstuk draagt de naam 16:30. Met welk verhaalanalytisch element is deze novelle dus gestructureerd?

5. Welk soort verhaalbegin is gebruikt in Paradiso van Joke Verweerd? Alsof ze viel, zo was het wakker schrikken. Het roepen uit haar droom verstierf. Het beeld bleef helder. Twee kinderen

op een zonovergoten smalle strook strand. Hun lichtbruine huid glansde. Zij leken op elkaar en toch weer niet. Ze riepen en lachten en zagen de zee niet achter de smalle rij palen, de zee die woest werd en met geweld op het strand sloeg terwijl de baai aan de kant van de landtong slechts een kalme deining liet zien. Zo schrok Wies wakker en meteen vouwde ze haar armen om haar buik. De kinderen waren niet bang geweest, ze speelden aan de baai. Daar waar het eb werd en de golven een rustig patroon in het zand achterlieten.

Ze wilde die droom maar vasthouden. Het gevaar lag altijd op de loer, ie-dereen moest een veilige plek zien te vinden.Uit: Joke Verweerd, Paradiso, p. 1

6. Boeken met een open eind zijn bij jongeren meestal niet geliefd. Hoe zou dat komen?

62

2.7 Spanning en stijl

Kernbegrippen

150 2.7 Spanning en stijl

Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, kun je:

• het begrip spanning uitleggen;

• klassieke voorbeelden van spanning opwekken noemen die

nog steeds worden gebruikt;

• moderne trucs noemen die schrijvers gebruiken om span-

ning op te wekken;

• de stijl van en boek beschrijven.

Par

agra

af

2.7 Spanning en stijl 151

spanning

klassieke voorbeelden

Bloed in de supermarkt? Er zat bloed op mijn hand en ik snapte niet hoe het er kwam. In su-

permarkten zag je nooit bloed op de grond. Een vrouw die ik niet kende, hurkte naast mij neer, haar arm over mij heen en fluisterde dat ik niet bang moest zijn, maar haar stem bibberde. Waarom hoorde ik zoveel geschreeuw, maar niet de stem van mijn moeder? Iemand gil-de en toen was het stil. Heel in de verte hoorde ik sirenes. Ben begon te huilen. De vrouw draaide haar hoofd en kwam overeind zodat ik meer ruimte kreeg. Ik bleef liggen, bang die vreemde vrouw aan te raken. ‘O nee,’ zei ze. Ze hielp mij overeind en nam mij mee, weg van de kassa’s naar de achterkant van de supermarkt. Ze zocht in haar jaszak, pakte haar mobiele telefoon en drukte met haar duim een paar toetsen in. ‘Alstublieft, kom hierheen, ik denk dat er iemand gewond is.’ Ze keek naar mij en draaide haar hoofd weg, alsof ik het niet horen mocht. Er kwam een man in een blauwe supermarktjas aan. ‘Hier,’ zei ze. ‘Hij hoort bij die vrouw.’Uit: Guurtje Leguijt, Niemandsland. p. 18

Een verhaal dat begint met bloed, met een slachtoffer waarschijnlijk, roept vra-gen op. Waarom doet die vrouw zo vreemd? Waar komt dat bloed vandaan? Je wilt meteen verder lezen, want je wilt de antwoorden op die vragen vinden. Zo’n boek kun je spannend noemen, maar wat de één als spannend ervaart, vindt de ander misschien flauw. Spanning is dus een subjectief begrip.Spanning heeft te maken met open vragen en de behoefte van een lezer aan antwoorden daarop. Spanning is dus breder dan het gevoel van kippenvel dat je bijvoorbeeld bij het lezen van een thriller kunt hebben. Het heeft ook te maken met de ver-wachtingen die het boek wekt. Het uiterlijk van het boek, de omslag met de titel, de illustraties, de flaptekst, maar ook de schrijver en het genre, al deze elemen-ten wekken verwachtingen en de lezer ervaart een bepaalde spanning of zijn verwachtingen worden vervuld.In deze paragraaf wordt besproken hoe een schrijver spanning kan wekken. Of dat effect altijd bereikt wordt, is de vraag.

Spanningverwekkende elementen en trucsKlassieke voorbeeldenEr zijn verschillende klassieke gegevens die in een roman voor een bepaalde spanning zorgen. Een detective begint vaak met de vondst van een lijk. Dat roept vragen op. Een vondeling zorgt ook voor spanning. Door de vondeling word je nieuwsgierig naar zijn afkomst en ouders. Ferdinand Huyck van Jacob van Len-nep gaat over zo’n vondeling. In veel boeken komen mensen voor die van elkaar

72


houden, maar er komt iets tussen. Dat kan van alles zijn: oorlog, ouders, afkomst, laster… Voor de lezer wordt het de grote vraag: krijgen ze elkaar toch nog?Wat ook voor spanning zorgt, is een voorspelling (komt die uit?) of het krijgen van een opdracht (kan het personage de opdracht volbrengen?). Ook bijzondere situaties (schipbreuk en aanspoelen op een onbewoond eiland bijvoorbeeld) of ongewone verhaalfiguren (zoals draken en mensen met vreemde eigenschappen) creëren spanning.

Moderne trucsNaast deze min of meer klassieke manieren kan een schrijver ook gebruikmaken van een aantal modernere trucs:

1. De auteur roept een aantal vragen op. Hij zal daarna die vragen stapsgewijs beantwoorden. Hij laat net zoveel los als hij wil en probeert zo de lezer te manipuleren.

2. Een manier om mensen nieuwsgierig te maken, is vooruitgrijpen in de tijd. Een zin als deze veroorzaakt dat de lezer wil weten hoe het afloopt: ‘Marie genoot van de heerlijke ochtendzon. En dat was maar goed ook, want ze kon nog niet vermoeden dat deze dag voor haar zo’n afschuwelijke wen-ding zou nemen…’

In een tweede voorbeeld doet de schrijfster het wat subtieler: aan het begin van het verhaal wordt melding gemaakt van een badkuip bespat met bloed, terwijl iemand een ijselijke schreeuw gaf. Je wordt nieuwsgierig. Wat wil de verteller je duidelijk maken? Eindigt dit verhaal met een moord? En om deze vraag beantwoord te krijgen, moet je wel verder lezen…

Het begint, nee, het is al begonnen, bij deze man en deze vrouw. Hoe wist ik dat ik hier moest zijn? Ik zag ze liggen, vredig slapend onder hun witte dekbed, en tegelijkertijd zag ik een badkuip bespat met bloed. Zoals een speurhond een spoor kan ruiken dat al dagen oud is, ruik ik waar ik op af moet nog vóór het spoor ontstaat. Vermoedelijk zijn het geen misdadigers, deze twee. Ze lijden geen honger, ze zijn niet ziek, er sluipen geen wolven rond hun huis die hen kunnen verscheuren, zoals in vroeger tijden. Er woedt geen oorlog in dit kleine land aan de zee, en toch zag ik bloed, en hoorde ik in de ochtendlijke stilte een ijselijke schreeuw. Maar ik moet door, Berend achterna, wie weet lukt het me om het onheil bijtijds af te wenden.Uit: Vonne van der Meer, Ik verbind u door. p. 11

Par

agra

af 72


3. De keuze voor een bepaald perspectief is een andere truc. De lezer weet meer dan het personage en hij zou hem wel willen toeroepen iets wel of niet te doen, want… De lezer heeft een kennisvoorsprong op een persona-ge bij een auctoriaal perspectief. Soms is het omgekeerde het geval: de lezer heeft een kennisachterstand, waardoor het bijvoorbeeld voor hem lang on-duidelijk blijft wie de moordenaar is. Dit kan gebeuren bij een personaal of ik-perspectief. Franca Treur schrijft Dorsvloer vol confetti vanuit het perspec-tief van een twaalfjarige. Daardoor krijg je als lezer een ander beeld dan wanneer een tachtigjarige terugkijkt op wat er op haar twaalfde gebeurde.

4. De beschrijving van ruimte kan voor spanning zorgen: stormachtige tafere-len, klapperende ramen wanneer een vrouw ’s nachts alleen thuis is. In De stille kracht van Louis Couperus zorgt de beschrijving van de geheimzinni-ge Indische tropennacht automatisch voor een spannende, beklemmende sfeer.

5. Wat ook spanning oproept, is het uitstellen van de ontknoping. De schrijver werkt naar een hoogtepunt toe, maar breekt net daarvoor af. Hij gaat in een nieuw hoofdstuk bijvoorbeeld met een andere verhaallijn verder. Els Florijn doet dat bijvoorbeeld in Het meisje dat verdween. Het verhaal van de kleine Ditte wordt telkens onderbroken door de andere verhaallijn.

6. Tijdsvertraging is ook een middel om de spanning te vergroten. Een be-langrijke, of juist heel onbelangrijke gebeurtenis wordt zeer gedetailleerd beschreven. De droom van Erik in Erik of het klein insectenboek duurt maar even, maar beslaat wel vrijwel het hele boek.

7. Het uiterlijk van een boek kan verwachtingen wekken. De titel speelt daar-in een belangrijke rol. Denk aan titels als Schaduw van de wolf, Dossier 333, Nooit meer slapen, Het gevaar. Deze titels wekken de suggestie dat er iets gaat gebeuren, dat er iets dreigt of opgelost moet worden.

De mogelijkheden om een boek spannend te maken zijn zo niet uitputtend be-handeld, want een schrijver probeert vaak nieuwe manieren te vinden om de lezer te boeien.

Is de spanning opgelost?Zowel schrijvers van literatuur als van lectuur proberen spanning op te roepen. Elk verhaal creëert zijn eigen vragen, waarop je al lezend een antwoord zoekt. Lectuur zal je nieuwsgierigheid helemaal bevredigen. Er blijven aan het eind van het boek geen vragen meer open: de geliefden hebben elkaar gevonden, de moordenaar is opgepakt. Bij literaire teksten blijven sommige vragen bestaan; sommige boeken kennen immers een open einde.

schrijfstijl


Stijl Ik zette mijn koffer in de lege woonkamer en ging voor het raam

staan. Er liep een sloot achter het huis. Ik was niet gewend aan dat uitzicht. Alles wat de man van de gemeente ons had laten zien had ik nu in zicht. De groene weilanden. De trekkers. De hooibergen die bedekt waren met zwart plastic. De grazende koeien. De dijk die nu in de verte achter de bomen verdween. En de mensen die hun hond uitlieten. […]

Een paar dagen later kwam ik René in de tuin tegen. Hij was lang. Een kop groter dan ik. Zevenenveertig jaar oud en blond haar. Ikzelf was toen drieëndertig jaar en mijn haar was zwart. Kader Abdolah, De reis van de lege flessen, p. 10

Zoals er mensen zijn die de doeken van beeldend kunstenaars als Rembrandt en Rubens feilloos van elkaar weten te onderscheiden, zo zijn er ook literatuurken-ners die na één bladzijde al weten of ze een boek van bijvoorbeeld Marga Minco lezen of van Hella Haasse. Dat kunnen zij door hun grote leeservaring, maar ook doordat de schrijver een heel eigen stijl ontwikkeld heeft. Schrijvers onder-scheiden zich van elkaar door hun schrijfstijl, de manier van schrijven die bepaald wordt door taalgebruik, persoonlijkheid, tijd en genre.

1. Het taalgebruik. Daaronder verstaan we de woordkeuze (makkelijk, moei-lijk), het gebruik van stijlfiguren en beeldspraak, de zinsbouw (lange en ingewikkelde zinnen of juist niet), (het ontbreken van) beschrijvingen, veel of weinig dialoog of het gebruik van humor. Het fragment van Kader Abdolah dat je net gelezen hebt, kenmerkt zich door beknopt taalgebruik met gebruik van bijvoeglijke naamwoorden (kleuren!). Ook maakt deze schrijver korte zinnen, die eigenlijk geen zinnen meer zijn, omdat werk-woorden ontbreken.

2. De persoonlijkheid van de auteur. Bernlef bijvoorbeeld heeft een stijl die sober genoemd wordt. Deze paragraaf begint met een fragment van de humorist Godfried Bomans. Marga Minco schrijft daarentegen zakelijk, vooral in het begin van haar schrijverscarrière. In Het bittere kruid voert de hoofdpersoon een gesprek met iemand bij wie ze zal gaan onderduiken:

‘Zijn de anderen allemaal weg?’ vroeg ze. ‘Ja’, zei ik. ‘D’r komt niemand van terug, zeggen ze’. Ze keek op. Buiten had het

grind geknerst.Uit: Marga Minco, Het bittere kruid, p. 109

Par

agra

af 72


Zakelijker schrijven over wat er met de Joden gebeurt, is haast niet mogelijk.3. De tijd waarin de schrijver leeft. Romans uit de 19e eeuw zijn voorzien van

uitvoerige beschrijvingen, terwijl moderne boeken veel aan de fantasie van de lezer overlaten. Teksten van nu zijn vaak beknopt.

4. Het genre. In historische romans komen beschrijvingen voor, terwijl andere genres meer met humor gediend kunnen zijn.

Een schrijver die een bepaald soort humor in zijn boeken gebruikte, ongeacht welk genre hij beoefende, was Bé Nijenhuis. Hoewel die humor vaak een beetje verstopt zit en beter te proeven is als je het hele verhaal leest, volgt hier toch een fragment. Een dominee probeert zijn huishoudster aan de hoofdpersoon Vergy Maulveau (boer op een grote hoeve) te slijten.

‘Het is eigenlijk geen huishoudster,’ zei hij, ‘het is een nijlpaard.’[…] ‘Want het is eigenlijk geen nijlpaard, het is een locomotief.’

‘Die u mij wilde overdoen.’ […] ‘Ik heb alles overdacht, we kunnen als volgt handelen: u gaat met me

mee, en we stellen ’t voor of u dringend om haar verlegen zit, dat is natuurlijk ook zo. Ze is geweldig sterk, ze kan een hooiwagen op z’n kop zetten.’

Vergy zei temperend: ‘Zoiets wordt weinig gevraagd in mijn bedrijf.’Uit: Bé Nijenhuis, De tornado, p. 40-41


Opdrachten

1. De manier waarop een verhaal wordt voorgelezen, kan veel bijdragen aan het oproepen van spanning bij de luisteraars. Lees het volgende fragment voor op een saaie toon en op een spannende manier. Denk bij spannend voorlezen aan het houden van pauzes op de goede momenten. Maak het verhaal levendig door wisselende gezichtsuitdrukkingen en door te vari-eren met je stem: fluisteren, hard praten… Neem het voorlezen op en zorg voor bijpassende geluiden. Of maak er een filmpje van!

Het fragment beschrijft de arrestatie van een misdadiger: Kroonduijgel.

Jonkman, die met zijn rug tegen de schutting stond, bukte zich met gevouwen handen, zijn collega zette er een voet in en sprong over de schutting. Bijna nog voor hij aan de andere kant beneden was, had hij de grendel al teruggeschoven en met Jonkman op de hielen vloog hij naar de keukendeur terwijl van achter uit de tuin Verplank kwam aanrennen. Achter hen hoorden ze het oorverdovend lawaai van de plotseling stationair doorrazende motoren van de vrachtwagen en de truck.

In de Tropheestraat was al een van de laders flitsend snel onder de ruit doorgedo-ken, sloeg hem in en wierp een traangasgranaat naar binnen.

‘De sleutel ... !’ schreeuwde Jonkman naar Verplank, maar die riep: ‘Ik weet het,’ met al een steen in de hand, en sloeg de ruit van de keukendeur in. Het splinteren van het glas ging ook hier verloren in het lawaai van de motoren.

Verplank had even tijd nodig om de sleutel omgedraaid te krijgen en toen ze in de keuken waren zag hij Kroonduijgel hoestend de kamer uitkomen. ‘Dekken!’ schreeuwde Verplank, zich wegdrukkend achter de rechterdeurpost. Een kogel vloog bij hem langs. ‘Jonkm…’ Maar Jonkman lag al op de vloer en hun collega slingerde zich op het aanrecht, vanwaar hij meteen een kogel de gang injoeg. Ook Jonkman schoot. Achter hen kwam Raynoldi, Jonkman eerst op een been, toen op een arm trappend. ‘Mijnheer Raynoldi, hij schiet,’ schreeuwde Verplank.

‘Waar is hij?’ ‘De gang uit, naar boven.’ Raynoldi stormde door, de gang in, dekte zich halverwege onderaan de trap, zag

dat Kroonduijgel al weg was en schoot opzettelijk omhoog in de lege ruimte. Zijn ogen en longen vulden zich met het traangas en hij schreeuwde: ‘Trek die kamerdeur dicht.’ Toen schoot hij opnieuw terwijl hij de trap opliep, maar hij was nog niet halverwege of hij voelde de hand van Verplank op zijn schouder: ‘Laat mij nou eerst.’ Hij greep Verplank bij een arm en zei vlak voor diens oor: ‘Geef hem de tijd om bij het dakraam te komen.’ Langzaam gingen ze de eerste trap op. Toen de tweede.

Par

agra

af


Vanachter zijn dakkapel had Hensens het lawaai gehoord van de loeiend draaien-de motoren. Hij opende de kleine ramen en ging toen iets terug naar binnen, ter-wijl hij zich liet zakken op een knie en de karabijn in de aanslag bracht. Hij meen-de te horen schieten maar het kon ook de naontsteking zijn van de vrachtwagen in de Tropheestraat. Naar zijn gevoel hoefde hij niet eens zo lang te wachten toen het dakraam omhoogging met een ruk. Hij richtte en zag een hoofd verschijnen. Hij wachtte. Nu duurde het wel lang, vond hij. Toen kwam het hoofd hoger en blijkbaar schoot op dat ogenblik de stang van de pin want het dakraam viel terug op het hoofd. Direct daarop kwam het weer omhoog, geduwd door een hand met een wapen erin. Hensens zag zijn kans, richtte op de arm en schoot meteen. Even aarzelde hij voor nog een schot, maar toen zag hij het wapen bij de dakpan-nen neerglijden, de arm verdween en het dakraam viel weer dicht.

Dat de stang van de pin afgleed was het werk van Verplank of Jonkman. In de nauwe, bovenste kromming van de trap naar de tweede verdieping, had Raynoldi de klap gehoord waarmee Kroonduijgel de kantelbare zoldertrap omhooggetrok-ken had, een Vliezoladder, die vermoedelijk uit voorzorg neergeklapt gestaan had. Raynoldi trok aan het contragewicht om hem weer naar beneden te krijgen, en toen hem dat voor de helft gelukt was, hoorden ze Kroonduijgel bij het dakraam en ze wisten dat dit hun kans was.

Ze stonden nu met vijf man op het kleine portaal want de collega’s van Verplank die met hem achter in de tuin verscholen gezeten hadden, waren er nu ook en Jonk-man hees zich op aan een van de sporten zodat de ladder neerkwam met een klap. Maar hij had toen zijn hoofd al boven het luik, terwijl hij onder zijn rechteroksel het hoofd voelde duwen van Verplank, met twee collega’s vlak achter hem, die elkaar evenmin de ruimte gunden; de meest ongecoördineerde troep die Raynoldi ooit ge-zien had, maar het kon alleen maar op deze manier en het enige wat hem overbleef was schreeuwen: ‘Voorzichtig, jongens.’

Jonkman was toen al op de vliering en een fractie van een seconde later stond Verplank naast hem. Ze zagen dat Kroonduijgel met één been op een gekanteld bloemtafeltje stond, het andere al opgetrokken, zijn hoofd al voor een gedeelte uit het dakraam, en hij schoot zonder te mikken tweemaal in de richting van de geluiden achter hem, terwijl tegelijk het dakraam weer terugviel op zijn hoofd.

Jonkman, die naar de linkerhoek gevlogen was, wilde vuren maar vanuit een an-dere hoek schreeuwde Verplank: ‘Niet in zijn ingewanden,’ en Jonkman aarzelde terwijl Kroonduijgel het dakvenster opnieuw omhoogduwde.

Er stonden nu drie rechercheurs op de vliering, allemaal bang voor hun eigen leven en voor dat van Kroonduijgel want er was nog een kans hem levend te krij-gen en daarop wachtten ze in de gonzende herrie van de nog steeds doorrazende motoren beneden hen terwijl Kroonduijgel het dakraam opnieuw omhoog duw-de. Ze voelden intuïtief dat hij door alle grenzen heen was en dat hij evenmin iets

72


om hun leven gaf als om het zijne. Toen hoorden ze dat hij gesmoord iets riep of dat hij een ongearticuleerde schreeuw gaf en een ogenblik stond hij doodstil, nog steeds met één been steunend op het gekantelde tafeltje en daarna terugvallend op de zoldervloer. Hij zwikte even, maar stond onmiddellijk weer stevig, met ge-kromd bovenlichaam en gespreide benen, doch, naar ze allemaal zagen, zonder wapen, en ze besprongen hem alle drie tegelijk.

Ondanks zijn gewonde arm vocht hij als een wild beest en was nu en dan zelfs in het voordeel doordat de anderen in de te kleine ruimte de meeste moeite hadden om te voorkomen dat hij niet van een van hen een wapen te pakken kreeg.

Raynoldi stond met hoofd en schouders boven het trapgat uit toe te kijken, een hand op de zoldervloer en met de andere, met het wapen erin, doelloos en nogal dwaas naar hij zelf vond, heen en weer zwaaiend. Vlak onder hem stonden de twee andere rechercheurs. ‘Moeten we erbij?’

‘Nee. Ga maar van die ladder af voor ie doorzakt.’ ‘Wat?’ hijgde Verplank. ‘Nee, niks voor jou. Ga je gang maar.’ Op dat ogenblik kwam de rechercheur die de ruit in de Tropheestraat ingeslagen

had de trap naar de tweede etage oprennen. ‘Moet er nog een traanbommetje bij jongens?’ schreeuwde hij. Zijn stem sloeg door van de zenuwen.

‘Schiet op met je rotzooi,’ gilde Jonkman, ‘Ik stik hier nou al zowat de moord.’ Hij lag onder Kroonduijgel, bloedvegen van diens arm over zijn gezicht. En toen was het, bijna op hetzelfde ogenblik, afgelopen. ‘We hebben hem,’ hijgde Verplank.Uit: Bé Nijenhuis, Inspecteur Raynoldi en zijn arrestante, p. 150-152

2. Bedenk welk spannend boek je het laatst gelezen hebt. Door welke spanning-verwekkende trucs of elementen is het een spannend verhaal geworden?

3. Als jij een boek zou schrijven, welke truc om spanning te creëren zou jij dan in elk geval gebruiken? Waarom? 4. Het volgende fragment beschrijft een ingrijpende gebeurtenis op een emotieloze, onderkoelde manier. Herschrijf dit enigszins saaie stuk tot een spannend verhaal. Je kunt een van de trucs gebruiken: vooruitgrijpen in de tijd, een ander perspectief kiezen, meer doen met de ruimte.

Het gebeurt op een van de drukste punten van de stad, even na twaalven, dus op een van de drukste tijden.

Achter elkaar rijden dan de auto’s, de trams en de sleperswagens. Daarnaast en daartussendoor zoeken de fietsers hun weg. Van verschillende kanten zijn ze ge-komen, maar nu ze samengedrongen zijn op deze smalle kade, hebben ze voor enkele ogenblikken allemaal éénzelfde doel: het plein aan het eind van de haven.

Plotseling zien we die onderbroken stroom van het verkeer stollen tot een rij voer-

Par

agra

af


tuigen van alle mogelijke soorten, een rij, die steeds langer wordt. Waarom? Wat is er te doen? Er ligt een fiets op de straat, – een damesfiets – met ernaast een zware donkere

jas. Die jas is ergens overheen gelegd, maar hij is niet groot genoeg om dat hele-maal te bedekken. Een paar overschoenen blijven nog zichtbaar. En er komt ook een straaltje bloed onderuit lopen, een heel dun straaltje maar.

De chauffeur, die een paar meter verder met een wit vertrokken gezicht tegen zijn grote vrachtauto geleund staat, is misschien de enige, die goed gezien heeft, wat er onder die jas ligt. Hij heeft geremd zo hard hij kon, toen hij de schok voelde. Hij is onmiddellijk uit zijn wagen gesprongen. Hij heeft zijn jas uitgetrokken en die er overheen gelegd. En meer kan hij niet doen.Uit: J.M. Vreugdenhil, Een meisje als Lientje, p. 7

5. Lees het volgende fragment van het verhaal Feestgebouw in de regen. Welke truc om spanning op te wekken wordt hier gebruikt?

Van Asselt, directeur van Van Asselts reclameadvies- en publiciteitsbureau, stond voor een van de ramen van zijn kantoor en keek naar het voor hem zo vertrouwde beeld van de straatdrukte beneden zich. Vaag realiseerde hij zich de warmte van de radiator, die door zijn broekspijpen drong. Maar wat hij zich niet bewust was, waren de drie dingen, die hun invloed zouden doen gelden op zijn gedragingen van de volgende dagen. Deze drie schijnbaar kleine voorvallen, alle uit de laatste vierentwintig uur, zouden ertoe bijdragen een keerpunt in zijn leven te betekenen, maar nooit zou hij het zich geheel bewust worden. Alleen Marlou zou er mis-schien iets van vermoeden.

Ten eerste was er de gemeenplaats in een gesprek geweest. ‘Het leven voor de man begint bij veertig.’

Ten tweede was daar het behaatje van Guusje. Ten derde was daar de losse opmerking van Marlou geweest, ‘Misschien doet het

je wel goed weer vrijgezel te zijn. ‘k Ben benieuwd…’Uit: Willem van de Hulst, Feestgebouw in de regen. p. 5

6 Maak bij een van de fragmenten uit deze paragraaf een passende illustratie.

7. Hieronder staan fragmenten uit verschillende romans. Omschrijf de stijl, bijvoorbeeld met behulp van deze trefwoorden: sober, zakelijk, breedvoe-rig, met beeldspraak, veel omschrijvingen, met emoties, spannend, humo-ristisch, korte zinnen, lange zinnen.

a. … Xenia is niet mooi, maar zij heeft een aardig gezicht, al kan zij blijkbaar niet lachen. Wat is dat voor een krankzinnige mode, die meisjes ertoe brengt van die

72

Willem van de Hulst


strakke maillots te dragen, zonder rok of andere bovenkleding. Heb je geen jurk? vroeg ik haar, maar dat is dus niet het geval. Volgens mij bezit ze geen andere kleren dan die ze aanheeft.

Xenia heeft een tengere bouw, zij ziet eruit als een middeleeuwse edelknaap. Maar fysiek meer ontwikkelde jonge vrouwen moeten zich naar mijn idee volstrekt bela-chelijk maken, er schaamteloos bij lopen in die halve travestie. Denken ze nooit na over de signalen die ze uitzenden? Zoals zij zich nu blijkbaar in het openbaar verto-nen, suggereren zij een beschikbaarheid die zij niet kunnen wensen.Uit: Hella S. Haasse, Transit, p. 49

b. In huis is de geur van boter karakteristiek voor die van de kamers die door alle ge-zinsleden worden gebruikt. Niet de boter die je bij de SRV-wagen koopt, en zeker niet die valse substantie in plastic kuipjes, die alleen zo heet omdat de hagelslag erop blijft liggen, maar die verder geen enkel merkteken draagt van ware zuivel. Nee, de geur van uit onvervalste melk gekarnde roomboter, vet als jonge haring, smeuïg als heidehoning en, wanneer ze een dag gestaan heeft, sterk als de kloten van een eenjarige ram. Die geur verspreidt zich over de gehele ruimte en is tegelijk onmiskenbaar één en uniek. De geur van ‘niet werken maar zwoegen’.Uit: Franca Treur, Dorsvloer vol confetti, p. 32

c. De Bree prentte zich alle gezichten en namen in. Dit mocht nooit meer gebeuren. Hij nam zijn opschrijfboekje.

- Degenen van wie ik de namen noem komen hier morgen terug van twee tot zes. Er was lichte beweging. Hij keek en het was weer stil. Hij deed alles uiterst lang-

zaam, bestudeerde het plan, de klas, minuten lang. Zijn geluid klonk als een von-nis: – Ten Hompel – Heiligenleven ...

De twee die op het laatst verwisseld hadden. - Van der Karbargenbok ... De roofvogel sloeg een klauw uit. - Ja? - Meneer, mag de deur dicht! - Van der Karbargenbok komt ook Zaterdag terug van twee tot zes. - Dan is mijn vader jarig. Er was gesmoord proesten. - Van der Karbargenbok komt Zaterdag terug van twee tot zes en van zeven tot

tien. Het ging voorzichtig rumoeren. Hij rees half achter de tafel, en sloeg daarop een-

maal zacht met de hand. - Stil. Hij fluisterde het vervaarlijk, met langen sis-s. Zijn korte hals zette zich uit tot een

Par

agra

af


boomvoet met zware wortels. Er kwam iets nieuws in zijn oog, hij voelde het zelf. Hij sloeg den storm neer.

- Wie zich meer beweegt dan mij lief is blijft.Uit: Bordewijk, Bint, p. 11

d. In het hart van mijnheer Kobald heet de bedreiging De Directeur. De Directeur is de verpersoonlijking van al het onzekere in het leven van mijnheer Kobald. Omdat mijnheer Kobald een tamelijk slecht verkoper is. En omdat De Directeur wel van beroerd slechte vis houdt zolang anderen ze eten, maar niet van tamelijk slechte verkopers.

Jongstleden zaterdag heeft De Directeur tegen mijnheer Kobald gezegd: ‘Wat verkoop jij eigenlijk, Kobald? Lijken in tomatensaus? Lééft de vis eigenlijk wel voor jou?’ Mijnheer Kobald heeft enig gevoel voor ironie, en daarom vond hij die vraag in twee opzichten onbillijk. Voor hemzelf en voor de vis, want mijnheer Kobald verkoopt vis in blik. Het spijt me, mijnheer, heeft hij gezegd, mijn fantasie heeft zijn grenzen, waarop De Directeur antwoordde: jouw fantasie doet me denken aan mijn geduld. Dit soort half geuite bedreigingen lanceert De Directeur dikwijls en zij brengen een onzeker en zelfs angstig element in het leven van mijnheer Kobald.Uit: Bé Nijenhuis, De hordeloop van J. Kobald, p. 7

72

Als je deze paragraaf bestudeerd hebt, ken je de volgende begrippen:


2.8 Thema, titel en motto

Kernbegrippen

titel

motto

opdracht

ondertitel

onderwerp

thema

motieven algemeen/abstract

leidmotief

literair-historisch

symbolisch

verhaalmotief

onthullend

verhullend

162 2.8 Thema, titel en motto

28

2.8 Thema, titel en motto 163

Brandglas Dit verhaal draag ik op aan al die Kosovaren die, terwijl ze zelf niets meer

hadden, mij leerden wat gastvrijheid is, aan Bardha en haar familie en aan de kleine Lulezim die, nog voor hij kon praten, de taal van de wapens leerde.

In één grote, vloeiende beweging zwenkt de camera als een satelliet over het aardoppervlak, glijdt over landen, over steden, bestuurd door iets of iemand buiten deze wereld, zo lijkt het. […]

Het wordt donker. De nacht legt een zware deken over het oude continent, over het ge-

bied iets naar het noorden, de Balkan. In het hart van Kosovo staat op een kaal stukje land een Servisch-or-

thodoxe kerk. Het gebouw is omwikkeld met NATO-prikkeldraad. Dit is Fushë Kosova, de bakermat van zoveel oorlogen.

Oud bloed kleurt zwart. Ook als de zon schijnt. Ook als er sneeuw ligt. ‘Mama, waarom is de grond hier altijd zwart?’ De vrouw blijft even staan, slikt, kijkt stil naar haar kind, veegt met

een punt van haar omslagdoek over haar ogen, trekt het kind mee. ‘We gaan bidden mijn kind, bidden voor de vrede.’Uit: Sjaak Verboom, Brandglas, p. 9, 11

Wat bedoelt de schrijver met ‘dit verhaal draag ik op aan…’? Zou het verhaal over een brandglas gaan, of heeft de schrijver deze titel niet letterlijk bedoeld? Gaat het verhaal verder over Kosovo, over de vrouw en het kindje? Over oorlog of vrede? Wat zou de boodschap van de schrijver zijn? Daarvoor moet je het hele boek lezen en niet alleen deze fragmenten.

Van sommige boeken kun je gemakkelijk de hoofdlijn navertellen. Moeilijker wordt het meestal als je moet zeggen wat de bedoeling van het boek is. Heeft de schrijver ‘gewoon’ een verhaaltje willen vertellen of zit er meer achter? Als je over dit soort vragen nadenkt, ben je bezig met het zoeken naar onderwerp en thema. Deze paragraaf gaat over verschillende elementen, zoals titel en opdracht, die je helpen het thema en de motieven van een boek te vinden.

Titel, motto, opdrachtHet thema van een boek vinden, is niet makkelijk. Let daarom op titel, motto en opdracht.

Par

agra

af


titel

onthullend

verhullend

ondertitel

motto

De titel is de naam van het boek. Je kunt die op de buitenkant vinden of binnenin op het titelblad. Je hebt titels die letterlijk op te vatten zijn (Hersenschimmen) en titels die je figuurlijk op kunt vatten (Laatste wagon; Danseres zonder benen; Brand-glas). De titels die iets vertellen over de inhoud en het thema van het boek, zijn onthullend van aard. Het boek De Tweeling vertelt over het leven van een tweeling, van twee zussen. Vaker is het zo dat de titel van een boek verhullend is. De titel maakt je nieuwsgierig naar de inhoud van het boek, maar verraadt er weinig van. Een titel als Eclips of Kantelkind vertelt je weinig over wat het verhaal te bieden heeft. Pas als je het boek gelezen en begrepen hebt, kun je zo’n titel uitleggen. Een ondertitel geeft een nadere toelichting op de hoofdtitel of laat weten tot welk genre het boek behoort. Het bittere kruid heeft als ondertitel Een kleine kroniek. Als je weet dat een kroniek een nauwkeurig verslag van een geschiedenis is, kun je beden-ken hoe de auteur de gebeurtenissen heeft beschreven.

Een motto is een citaat dat voorafgaat aan de eigenlijke tekst van het verhaal. Auteurs kiezen soms voor een motto, omdat ze vinden dat het bij hun boek past. Voor de lezer is het motto een aanwijzing voor het thema van het boek. Een motto is meestal een citaat uit een literair werk, de Bijbel of een ander boek. Als je het boek gelezen hebt, is het zinvol te proberen een verband te leggen tussen het motto en de inhoud van het boek. Dat helpt je het boek beter te begrij-pen. Maria Rosseels schreef Ik was een christen, een roman die zich afspeelt ten tijde van het vroege christendom. Voor in het boek staat dit motto: ‘Gij hebt ons gemaakt voor U; en onrustig is ons hart, totdat het rust vindt in U. Aurelius Augustinus.’ Dat past erg goed bij het boek, omdat Augustinus er een rol in speelt. Ook blijkt uit het leven van de hoofdpersoon dat hij zijn rust inderdaad vindt in de overgave aan God.

Par

agra

af 28


opdracht

onderwerp

thema

motieven

Sommige boeken zijn voorzien van een opdracht voor wie het boek geschreven is. Het fragment uit Brandglas aan het begin van deze paragraaf, begint met een opdracht: ‘Dit verhaal draag ik op aan al die Kosovaren die…’ Bij wijze van eerbetoon kan een schrijver zijn boek aan iemand ‘opdragen’. Op-drachten kunnen heel simpel, maar ook fraai gefor-muleerd zijn. Het boek De stille plantage van Albert Helman heeft als opdracht: ‘Aan jou, om wie ik het eerste woord schreef en het laatste.’ Onderwerp, thema en motievenHet onderwerp van een boek is de korte samenvat-ting van wat er in het verhaal gebeurt. ‘Het boek is

het levensverhaal van Elsjen Roelofs in de achttiende eeuw, die haar man ver-giftigd heeft en in de gevangenis van Assen in achtendertig nachten haar trieste levensverhaal op papier zet.’ Dit is het onderwerp van het boek Achtendertig nachten van Janne IJmker. Je noemt namen, tijd en plaatsen uit het boek wanneer je probeert het onderwerp aan te duiden.

Een stapje verder gaat de vraag naar het thema van een roman. Het thema is de omschrijving van de centrale gedachte van het verhaal in één zin. De hoofdgedachte van het boek dus. Je interpreteert het verhaal en zoekt naar de diepere bedoeling van de tekst. Je vraagt je af welke gedachte er verborgen is onder de oppervlakte van het verhaal. De titel, de ondertitel of het motto kunnen je helpen de kern van de boodschap te verwoorden. Bij het omschrijven van het thema gebruik je vaak abstracte termen. Je kunt het omschrijven met kernwoorden in de vorm van een uitspraak over eenzaamheid, vriendschap, generatieconflict, teleurgesteld zijn in levensidealen, strijd tussen goed en kwaad, omgang met dood, ziekte. Het thema van Brandglas is: er zijn geen gemakkelijke antwoorden op het vraagstuk van vluchtelingen en conflicten, want wie er echt mee te maken krijgt, moet zijn vooroordelen laten varen.

Het thema wordt ondersteund door motieven. Motieven zijn verhaalonderdelen zoals situaties, voorwerpen, uitspraken, gedachten, relaties die regelmatig terugkeren in een verhaal. De herhaling zorgt ervoor dat je als lezer samenhang ervaart. Er zijn verschillende soorten motieven:


Soort motief Uitleg Voorbeeld

Algemeen/abstract motief

deze herhalende elemen-ten kom je in veel boe-ken tegen

dood, verraad, liefde, verzoening, schuld

Symbolisch motief het herhalende element heeft een symbolische betekenis

eiland als plaats van veiligheid; dobbelsteen voor ‘het lot’

Leidmotief keert onveranderlijk terug

‘veertje’ in Eilandgasten; ‘Ik ben makelaar in kof-fij en woon op de Lau-riergracht, no. 37’ in Max Havelaar

Literair-historisch motief

een motief dat voorkomt in andere literaire wer-ken van verschillende schrijvers uit diverse landen en diverse tijden

verlorenzoonmotief; assepoestermotief

Verhaalmotief speciaal terugkerend element in dit boek of verhaal

het kratermeer in Oeroeg

Par

agra

af


Opdrachten

1. Welk motief keert terug in beide fragmenten? Wat is de betekenis ervan?

[…] Aan de hand van zijn oom, zonder jas maar in twee truien, liep hij (= Anton Steenwijk) de winterdag in. Hij snikte, maar hij wist nauwelijks nog waarom, het was of met zijn tranen ook zijn herinneringen weggevloeid waren. Zijn andere hand werd koud en hij stopte hem in zijn zak, waar hij iets voelde dat hij niet thuis kon brengen. Hij keek: het was de dobbelsteen (p. 73).

Jaren later: […] Hij had wat zitten lezen en plotseling keek hij op van de stilte. Zijn oog viel op de witte tafelaansteker in de vorm van een dobbelsteen, die hij eens van Liesbeths ouders had gekregen. Rusteloos begon hij door de onregelmatige, witgekalkte kamers te dwalen, ging de gedraaide trap op en af (p. 212).Uit: Harry Mulisch, De aanslag

2. Hans Werkmans verhaal De klokkepaardjes begint als volgt. Waar kom je het motief van de dood tegen?

[…] De klok wilde acht slaan, maar na de tweede dongg duwde de jongen snel zijn wijsvinger tussen het vallende slagarmpje en de spanveer waar de klank in zat. Zes keer viel het armpje op zijn nagel. Het gaf een zwak, dof geluid, dat alleen hij hoor-de. Het trok door zijn hand en arm in zijn oksel weg. Hij zette de slinger stil. De bronzen putjes in de slingerplaat glommen doods. Even bleef hij ernaar kijken, toen draaide hij het deurtje van de klokkenkast dicht en zette de knip vast.

Op de richel onder het deurtje lag wit stof. Hij streek het er met zijn vinger af, zodat het naar de vloer sneeuwde. Met zijn knok-kels robbelde hij langs de gedraaide pilaartjes van de klokken-kast, van boven naar beneden. De steigerende houten paardjes bovenop de klok begonnen zacht te sidderen en te sneeuwen. Het hield op toen de trilling verdwenen was. Op de richel lag weer een laagje stof.

De jongen tuurde langs de manen en koppen van de paardjes, langs het gekrulde en het gladde hout. Nu hij er dichtbij stond, zag hij de gaatjes, er was geen tellen aan.

‘Ze gaan dood,’ dacht hij, ‘ze gaan helemaal dood, net als het peerd van ome Loeks, gister nog gezond, draaide met zijn steert in ’t rond.’

28


3. In de roman De rugzak van Joke Verweerd heeft de hoofdpersoon, Jiska, te kampen met moeilijkheden uit haar verleden en met schuldgevoelens. Een aantal handelingen geeft haar rust. Herken je leidmotieven in de volgende fragmenten?

[…] Het gewone geroezemoes van elke dag kabbelde om haar heen. Ze trok een nieuw velletje vijftien-bij-vijftien uit de stapel. Koel blauw met een kleine groene stip waardoor het nog koeler leek. Het was glad en glanzend en met zorg zette ze de eerste vouw. Diagonaal tot op een tiende millimeter precies. Bergvouw, dal-vouw, naar binnen gevouwen hoek. Spreidhoek en terugslag van twee kanten.

Vouwen gaf rust. De spanning week (p. 10). […] Grijs [de poes] liep met haar mee door de gang. Zwartwit geblokt glommen

de tegels. De deur naar haar kamer stond op een kier. Het nieuwe origamiboek lag op tafel en het papier lag er onder. Ze koos de moei-

lijkste opgave. Maar de zware, donkere schaduw dreef niet over. Ze moest hier weg! Net nu ze dacht rust gevonden te hebben.

Ze legde het papier neer en zocht in het telefoonboek naar het nummer van de makelaar (p. 25).

[…] Ze kon niet meer naar bed. Ze zocht toch maar het origamipapier en het boek. Ze ging aan de keukentafel zitten. Ze vouwde de gladde velletjes tot ze knikkebolde onder het felle tl-licht. Met haar hoofd op haar armen sliep ze

in (p. 75).

4. Met opzet houden schrijvers hun titels soms heel vaag. Daardoor worden ze voor meer uitleg vatbaar. Welke betekenissen zou je kunnen zien in de volgende titels?

a) Guurtje Leguijt, Badwater b) Marga Minco, De val c) Vonne van der Meer, Avondboot d) Gert-Jan Segers, Overwinteren e) Dieuwke Winsemius, Terugkeer (verhaal) f) Joke Verweerd, Op de huid

5. Onder de titel Bint, een bekend boek van F. Bordewijk, staat: Roman van een zender. Wat betekent dat?

6. Kun je raden waarom Het bittere kruid als ondertitel Een kleine kroniek heeft?

Par

agra

af


7. Lees onderstaand fragment. Bedenk dan zelf een titel, een ondertitel en een motto.

Hij kwam thuis en zag bij de drempel waarover zijn vader eens gevallen was, een

donker plasje bloed, als een papaver. Zijn vader stond in de schuur. ‘Wat ga je doen?’ ‘Het konijn voeren.’ Zijn vader ging in de deuropening staan. Hij mocht er niet in. Hans was hem te

snel af, glipte onder zijn arm door, zag het lege hok. ‘Waar is het konijn?’ ‘Er kwam een opkoper langs.’ Het zonlicht viel dicht en geel als stalstro in de

deuropening waar zijn vader stond. Naast het huis de geit, bijna blind, met haar verdorde sik. Bloed steeg naar zijn hoofd. Als moeder nog had geleefd was dit nooit gebeurd. Hij zag het doodsbange dier voor zich, in elkaar gedoken, weg-kruipend achter in het hok, zo zou het niet gezien worden. Hij zag zijn vader (of de opkoper) die het beest bij zijn nekvel uit het hok had getrokken. Wie weet eerst nog over de rug gestreeld om het gerust te stellen en toen in één beweging door de nek omgedraaid.

‘Maar papa…’ stotterde hij, hikte, hikte, kwam adem tekort, voelde zijn tenen ver-krampen. ‘Van mijn konijn had je af moeten blijven.’ Hij zag zijn vader, probeerde door de ogen van zijn vader heen naar een plek in hemzelf te kijken, zag de em-mer voer, het verse gras in zijn hand, dat glansde, zag toen niets meer, de schuur kantelde.

Hij reikte naar zijn spaarpot op de keukenplank naast de petroleumlamp met één-, twee-, en vijfcents munten die hij van zijn moeder kreeg als ze eieren of groente had verkocht; hij had ook wat extra’s verdiend met verse kruiden uit het veen. Zijn vader was achter de schuur bezig. Hij hield het spaarvarken op zijn kop boven de tafel, schudde het heen en weer tot er eindelijk een paar munten uit de gleuf kwamen, sloeg hem ten slotte vastbesloten in de voortuin op een steen kapot.

Hij vertrok. Die beslissing viel toen hij de plas bloed bij de drempel zag en be-greep. Hij vertrok uit Lathum en zou nooit meer terugkomen. Wat had hij hier nog te zoeken? […] Uit: J. Siebelink, Knielen op een bed violen, p. 48-49

8. Je neemt de schoolbibliotheek onder handen. Iedereen neemt (een relevan-te) letter van het alfabet voor zijn rekening, en kijkt in de bibliotheek welke boeken er staan van auteurs van wie de achternaam met zijn letter begint. Het onderzoek moet opleveren welke auteurs een ondertitel, een motto of een opdracht hebben opgenomen. Noteer auteur, titel, en ondertitel, motto of opdracht.

28

2.9 Verhalen met vragen

170 2.9 Verhalen met vragen

Op de volgende bladzijden vind je zeven verha-len met vragen. De bedoeling is dat je door het maken van deze vragen de verhalen beter gaat begrijpen en leert werken met de begrippen uit de eerste acht paragrafen van dit hoofdstuk. De volgende verhalen zijn opgenomen:

1. Adriaan van Dis: Een bord met spaghetti

2. Dieuwke Winsemius: Een wak in de wolken

3. Dieuwke Winsemius: Lift

4. Kader Abdolah: Het Amerikaanse bedrijf

5. Toos Staalman: Boris is dood

6. Marga Minco: Storing

7. Kees Kuijper: Hypnose

Par

agra

af

2.9 Verhalen met vragen 171

1. Een bord met spaghettiAdriaan van Dis

Muller was hinderlijk keurig. Hij zag er altijd uit of hij zojuist van de sto-merij kwam, broek vlekkeloos in de plooi, regenjas opgesteven, blauwe blazer ongekreukt en zijn lippen in een glimlach geperst. Niemand mocht zich aan hem storen. Hij wilde een onberispelijke indruk maken.

5 Muller was beleefd, hij knikte altijd begrijpend als een ander wat betoogde, ja als het ja moest zijn, soms nee. Een vertegenwoordiger mag nooit opval-len, vond hij. Vaak wisten de mensen met wie hij onderweg te maken had niet eens of hij nog komen moest of al was langs geweest. Zo was het ook bij het wegrestaurant waar hij twee keer in de week at, op maandag- en

10 donderdagavond, tussen zeven en acht, als zijn vrouw naar cursus was. Hij nam altijd de dagschotel. Vandaag was het spaghetti bolognaise, f 14,50. Hij had een drukke dag achter de rug, veel klanten, veel meningen, veel bestel-lingen. Lekker spaghetti, dacht hij, als het maar veel is.

Er stond een flinke rij voor het buffet waar de warme schotels werden 15 opgeschept. Het viel hem op dat de diensters al een kersttakje op hun wit-

papieren mutsen droegen. Muller kreeg het benauwd van het geschuifel langs de warmte blazende koelvitrines vol slaatjes en toetjes. Hij deed zijn regenjas uit en sloeg hem over de arm waarmee hij zijn op de buffetrand liggende dienblad voortduwde. In zijn andere hand hield hij een diplo

20 matenkoffertje en een grote witte envelop. Een onhandig grote kalender, van een relatie gekregen. Paste helaas niet in zijn koffertje. Hij begreep niet waarom hij dat ding nu mee naar binnen zeulde. Zijn vaste gewoonte waardevolle spullen uit de auto te halen – ze gapten alles tegenwoordig – was in dit geval onnodig, want dit zo ver van de grote stad gelegen weg

25 restaurant stond bekend als een oase van fatsoen en veiligheid. Waarhet openbaar vervoer niet komt, selecteert het publiek zich vanzelf, vond Mul-ler. Hij kwam hier graag.

Hij groette het meisje achter de in het water dampende eetwaar vriendelijk, maar pas toen hij zei dat hij honger had voor twee, herkende ze hem – die

30 meneer toch – en ze schepte hem een vol bord. Jammer dat ze de spaghet-ti brak. Hij had er nu juist zo’n plezier in die lange slierten om zijn vork te draaien en het meelkluwen behendig op zijn lepel te schuiven. Muller noemde dat ‘gevaarlijk eten’. Het was voor hem een sport om geen spatje op zijn witte overhemd te knoeien, zoals hij het ook een sport vond zo veel

35 mogelijk doperwten op zijn vork te schuiven, zonder er op weg naar zijn mond één te laten vallen. Ook was hij goed in soep zonder terugplonzende

92


druppels. Ja, waar het om eten ging, nam Muller graag een risico. Een kip sneed hij als een chirurg en hij dacht: zolang het bestek in mijn hand niet trilt, ben ik gezond en kan ik de wereld aan. Nu moest hij bij het afrekenen

40 oppassen dat zijn bord, druipend van al te scheutig overgegoten vleessaus, niet tegen zijn jas aan kwam. Hij duwde zijn regenjas tot in de kom van zijn elleboog en hield het blad op zijn vlakke rechterhand in evenwicht. Het bord schoof niet.

Muller wilde ongestoord genieten. Zijn vaste hoekje was vanavond bezet, 45 dus liep hij naar de stille vleugel waar het donkerder was dan normaal,

omdat de plafonnières er gedeeltelijk met kerstgroen waren afgedekt. Hier was plaats genoeg. Muller zette zijn bord neer, hing zijn jas over een stoel en plaatste koffer en kalender naast de tafelpoot. Hij ging er eens goed voor zitten. Hè, wat dom nu, druk met het rechthouden van zijn dampende

50 bord was hij een servetje, vork en lepel vergeten. Hij liep terug. Zelfs bij de bestekbakken moest hij nog op zijn beurt wachten. Hij peuterde wat extra servetten uit de houder, handig voor in de auto, en liep dromerig naar zijn plaats. Maar bij het tafeltje aangekomen frommelde hij van schrik zijn ser-vetten ineen. Er was een grote zwarte neger achter zijn bord gaan zitten.

55 De man wikkelde juist vork en mes uit zijn servet en begon zonder op te kijken in de spaghetti te snijden. Spaghetti eten met een mes, dacht Muller, kan het onbeschaafder. Hij keek de man dreigend aan. De zwarte beant-woordde Mullers blik met onverschilligheid, hij glimlachte zelfs en stak toen zonder aarzeling een op maat gesneden hap in zijn grote mond. Mijn

60 spaghetti, mijn bord gonsde het door Mullers hoofd. Hij durfde niet naar de chef te lopen uit angst dat de man hem misschien van achteren zou aanvallen. Deze sliertensnijdende woesteling reeg hem zeker aan zijn mes. Muller voelde zich heel klein. De zwarte keek hem nu doordringend aan. Op van de zenuwen, maar uiterlijk kalm – dat had hij zich wel aangeleerd, een klant mocht nooit wat aan hem merken – ging hij in de stoel tegenover

70 de man zitten. Muller zei geen woord, overdreven beleefd legde hij links zijn vork en

rechts zijn lepel, Het servetje vouwde hij uit op zijn schoot. De zwarte keek hem geringschattend aan. Vermoeid sloeg hij zijn ogen naar het plafond. Muller was verbaasd dat het oogwit van negers zo gelig was. Toen keek de

75 zwarte hem weer recht aan. Het leek wel of zijn ogen hem dwongen toe te tasten. Muller wist niks beters te doen dan zijn vork voorzichtig in het bord tegenover hem te steken, zíjn bord nota bene.

Wat minder handig dan normaal draaide hij zijn vork in de gebroken slier-tjes. Zou die man hem nu slaan, hem met zijn mes op de knokkels hakken?

Par

agra

af


80 De zwarte at rustig door. Muller schoof wat hij om zijn vork had gewonden op zijn lepel en bracht de hap voorzichtig naar de mond, de zwarte almaar naar de ogen kijkend. Zijn hand trilde licht. De zwarte man glimlachte nu even, hij schoof zelfs het bord naar voren. Het leek wel of hij Muller aan-moedigde nog eens flink toe te tasten. O, als hij brutaliteit op prijs stelde,

85 dan kon Muller er ook wat van. Zonder gedraai nam hij een lepel vol spa-ghettikruim en haalde hem nog eens diep door het eilandje vleessaus. De zwarte harkte met zijn vork de resterende saus gelijkmatig over de spaghet-ti. Beiden aten zwijgend verder. Muller proefde niets. Hij bleef schrikachtig in het rond kijken. Was er nu niemand in het restaurant die zag wat hier

90 gebeurde? Dat die lui deden of ze hier thuis waren, vond hij tot daaraantoe, maar dat ze nu ook ongevraagd zijn bord leegaten, ging hem toch te ver.

Altijd had hij tegenover klanten de verhalen van uit hun straatje stinkende Turken en zwartjoekels afgezwakt, altijd voorzichtig voor begrip gepleit, niet te veel natuurlijk, het bleven klanten.

95 Hij begreep niet hoe hij ooit een goed woord over Surinamers had kunnen zeggen. Wás dit eigenlijk wel een Surinamer, hij zag er zo duurgekleed uit... Vast en zeker allemaal gejat. De zwarte man veegde zijn lippen schoon met één van de extra servetjes die Muller naast zich op tafel had gelegd, ook probeerde hij wat rode spatjes op zijn overhemd weg te wrijven. Hij

100 schraapte de keel en stond op. Muller wilde iets zeggen, maar durfde niet omdat hij zittend een ongunstige positie innam. Aap, dacht Muller. Hij volgde elke handeling van zijn ongenode gast. Hij zag hem kopjes pakken, koffie inschenken en weer zijn richting uit komen, glimlachend – o, die brutale glimlach – nam hij zijn oude plaats in. Zwijgend schoof hij Muller

105 een kopje toe en hield hem een zakje melkpoeder voor. Hoewel Muller graag zijn koffie met melk dronk, schudde hij angstig nee. Muller kon aan niets meer denken. Hij voelde zich gegijzeld aan zijn eigen tafel. Ook durf-de hij geen suiker in zijn koffie te doen, uit angst dat de zwarte zou zien dat het lepeltje in zijn hand trilde. Hij wist dat zulke types juist agressief

110 werden als je je angst toonde. Dezwarte blies in zijn koffie en na zijn laatste slok liet hij een licht boertje. Hij stond op, knoopte zijn jasje dicht, pakte zijn koffertje, zijn regenjas, schoof zijn stoel terug naar de tafel, knikte vriendelijk naar Muller en verdween zonder een woord te zeggen. Het zweet liep in straaltjes langs Mullers rug. Eindelijk kwam hij tot zichzelf.

115 Hij leefde nog. Geen messteek, geen kaakslag, hij had verstandig gehan-deld. Naar huis en vergeten, mompelde hij in zichzelf. Maar waar was zijn koffer, waar zijn jas? Dus toch, die vuilak, die patserige junk. Zoekend keek Muller in het rond of de man nog ergens liep. Waarom was hier geen bewa-ker met een pistool en een pet op en een fluit in zijn mond om alarm te

92


120 blazen? Al spiedend door de nu vrijwel lege eetzaal zag Muller plotseling twee rijen achter zich zijn jas over een stoel hangen; tussen de poten door-zag hij zijn koffertje en de kalender en op de tafel een vol bord spaghetti.

Vragen bij Een bord met spaghettiAdriaan van Dis

Inhoudelijke vragen1. Wat voor werk verricht Muller? 2. Wat bedoelt Muller met: Waar het openbaar vervoer niet komt, selecteert het

publiek zich vanzelf (r. 25-26)?3. Geef aan hoe de racistische gevoelens van de hoofdpersoon tijdens het inci-

dent langzamerhand oplopen naar een hoogtepunt.

Par

agra

af


Verhaaltechnische vragenPersonages4. Zou je Muller een voorbeeld van een type of van een karikatuur willen

noemen? Waarom?5. De slotzin werpt plotseling een totaal ander licht op de houding van de

zwarte man. Wat voor iemand leek hij te zijn? Wat voor iemand blijkt hij te zijn? Is er sprake van een karikatuur, een type of een flat character?

Tijd en ruimte6. In welke maand speelt het verhaal zich af? Geef een zo nauwkeurig moge-

lijk antwoord. Op grond van welke tekstgegevens weet je dat? 7. Typeer de ruimte waar het gebeuren plaatsvindt. Is er sprake van onder-

steuning van of contrast met het verhaalgebeuren?8. Hoe is de verhouding tussen de verteltijd en de vertelde tijd in het verhaal?

Perspectief9. Van welk vertelperspectief is sprake in het gedeelte r. 1-43?10. Vanaf r. 44 neemt de spanning toe. Leg uit dat dit te maken heeft met het

gewijzigde vertelperspectief. Hoe noemen we dit perspectief?

Verhaalopbouw11. Is het slot open of gesloten? Motiveer je antwoord.

Stijl12. In het gedeelte r. 1-43 wordt Mullers persoonlijkheid op een ironische ma-

nier getekend. Noem vier zinnen waaruit de ironie duidelijk blijkt.

Thematiek13. Formuleer in één zin het thema.

Belevingsvragen14. Wat vind je van het verhaal, zowel wat de inhoud als de vorm betreft? Mo-

tiveer je mening. Bij vorm moet je denken aan de verhaalanalytische vra-gen.

15. Hoe keek jij tegen de neger aan? Deelde je de (racistische) gevoelens van meneer Muller?

92


2. Een wak in de wolkenDieuwke Winsemius

Reinier was er niet eentje die met deuren smeet of boekentassen in een hoek keilde als hem iets niet zinde. Hij zou wel gek zijn tegen een tafel te schoppen en zichzelf pijn te doen. Hij had subtielere manieren om zijn on-lustgevoelens af te reageren. Hij pijnigde anderen en dan niet lichamelijk.

5 Psychologen wisten het te verklaren, hijzelf niet, maar het liefst zette hij zich af tegen zijn moeder. Terwijl hij toch echt veel van haar hield.

Hij kende de meest verfijnde vormen van treiteren, hij verstond de kunst altijd zelf buiten schot te blijven. Hij kon bijvoorbeeld binnensmonds vloe-ken, zo dat zij het verstond. Als zij vroeg wat hij zei, trok hij zijn schouders

10 en wenkbrauwen op. ‘Zei ik wat?’ Een liederlijke vloek op een papiertje, verfrommeld in de asbak, werkte ook goed. Hij wist, dat zij het open vouw-de als ze de asbak leegde. Maar ze kon hem niets maken, hij had het toch verfrommeld?

Deze keer, zo reëel was hij wel, moest hij niet bij zijn moeder zijn. Zij had 15 er niets mee te maken. Hij moest Fräulein pakken. Fräulein. Je moest wel

lef hebben jezelf zo te blijven noemen. In het woordenboek stond achter Fräulein: ongetrouwde vrouw. Maagd. Om je een deuk te lachen. Je hoefde maar naar haar manier van lopen te kijken en je wist wel beter. Trouwens, ze woonden pal naast elkaar en elke avond stond de auto van haar vriend

20 voor de deur. ’s Morgens bracht hij haar naar school. De patser met zijn dikke BMW.

‘Thee ma,’ zei hij en zijn moeder stond dadelijk op. Ze zette een kop thee voor hem neer en hield hem de open koekjestrommel voor. Hij nam twee koekjes. Ze vroeg of hij zijn proefwerk Duits al terug had.

25 ‘Ja,’ zei hij stug. ‘Een vier. Dat wordt wel mooi een onvoldoende op het paasrapport.’

‘Kun je het nog ophalen? Het is pas februari.’ ‘Geen kans. Met het gemiddelde dat ik nu heb, zou ik nog een elf voor mijn

werkstuk moeten halen.’ ‘Het is je enige onvoldoende,’ troostte zij. 30 ‘Duits is een rotvak. En Fräulein een rotzak.’ ‘Nou nou, een beetje minder kan ook wel.’ ‘Natuurlijk. Rotzak zeg je alleen van mannen.’ ‘Hoor eens,’ zei zijn moeder, ‘ze is altijd erg aardig en behulpzaam. Toen ik

laatst met mijn voet zat heeft zij al mijn boodschappen gedaan. Ik denk 35 jongen…’ ‘Die Gedanken sind frei.’ Hij grinnikte. ‘Hoor mij eens. Op de Duitse toer.’

Par

agra

af


Hij haalde zijn schaatsen uit de meterkast. Prima Noren, gekocht van zijn babysitgeld. Zijn bijverdiensten had hij prima geregeld, acht vaste avonden elke maand. Dan zat hij onderdak, voorzien van koffie, soep en frisdrank.

40 Beter dan de sukkels met hun krantenwijken, die weer of geen weer, ’s morgens vroeg bij het station stonden om hun pakken kranten in ont-vangst te nemen; die voor schooltijd langs de deuren moesten.

‘Ik ga nog even,’ zei hij. ‘Doe dat. De verwachting voor morgen is dooi en van ijs moet je profiteren 45 zo lang het er is, zei grootmoe altijd. Hier,’ zijn moeder stopte hem een rol-

letje Rang in de hand. ‘Lekker. Dank u.’ ‘Feitelijk moest ik je gezondheidssteken geven, maar die bestaan geloof ik

niet meer. ‘Gezondheidssteken!’ zong ze. ‘Sol sol mi do sol!’ Ze lachte. 50 ‘Vroeger hè? Als wij gingen schaatsen gaf grootmoe ons altijd een paar

centen. Op het ijs liep dan een man met een blikken trommeltje, hij ventte gezondheidssteken. Van die zoete stroopdingen. Suikerslakken noemden wij ze ook wel. Hij riep dan: ‘Gezondheidssteken!’ en wij riepen: ‘Om je nek te breken! Sol sol sol mi do sol!’

55 Dat gezeik over vroeger, dacht Reinier. Hij zei: ‘Durfden jullie wel, zo’n arme sloeber te plagen?’

‘Ga maar gauw, jongen. Ik zou best mee willen.’ ‘Wat let u?’ ‘Stel je voor. Ik met mijn versleten knieën. En mijn rug.’60 Volgende bedrijf, haar gezondheid, dacht hij. Hij trok zijn jack aan en ging

de deur uit. Op de hoek van de straat zwaaide hij even. Zijn moeder keek hem na. Geen slechte jongen, dacht ze. En die Duitse onvoldoende, ach, was dat nu zo erg? Een vier tussen al zijn achten en negens?

Hij liep de straat uit naar het haventje, daar kon je altijd goed opbinden. 65 Zijn vier en zijn mekkerende moeder vergat hij. Nog fijn een paar uur rij-

den. In de verte hoorde hij het knoersen van veel schaatsen op het ijs. Hij nam een rangetje, het papiertje stak hij in zijn zak. Als het op het ijs woei, kon je je nek erover breken. Koud was het niet, er hing een geur van mest in de lucht. Als je de mestvaalten rook, kwam er dooi. Tot aan de horizon

70 strekte het meer zich uit, een grote ijsvlakte. Hij kon zich niet voorstellen, dat hij daar ’s zomers surfte. Langs de walkant stonden lage bankjes. Hij trok zijn schoenen uit, maakte ze kruiselings met het klittenband aan el-kaar vast en schoof ze tussen zijn benen door onder het bankje. Honderden schaatsers trokken hun baantjes, kinderen bleven op het haventje krabbe-

75 len. Bij een snoepstalletje woei een vlag.

92


Toen hij de schaatsschoenen aan had, strekte hij zijn benen. Super, die No-ren. Met korte streken reed hij het haventje af, op het meer had hij dadelijk de lange slag te pakken. Er was een schitterende baan geveegd. Met de handen op de rug haalde hij in een vaste cadans alle andere rijders in.

80 De bocht naar links zette hij met het juiste been in, vloeiend haalde hij de rechter schaats over de linker. Hij was bekend om zijn ‘pootje-over’. Hij verhoogde zijn tempo, had spijt dat hij zijn rondjes niet op kon nemen. Hij zou zich opgeven voor de grote merentocht van volgende week. Als het bleef vriezen. Weer rook hij de mest en zijn oog viel op een met takken

85 gemarkeerd wak. In het zwarte gat bewoog het water op en neer. Zo’n wak, dacht hij, kon een dubbele functie hebben. Je reed erin en dan ging je naar de diepte, dan was je er mooi geweest. Je kon er ook ingereden en onder het ijs geschoven zijn. Dan zag je dat gat en het was je redding.

Hij draaide het ene rondje na het andere, sneller, soepeler. Hij lette goed 90 op zijn ademhaling: in door de neus, uit door de mond. De zon verdween

achter een grijze wolkenbank. Jammer. De dag vervaagde eensklaps, het ijs leek minder zwart, de sneeuw grijzer. Er reed iemand tegen de stroom in, de stommeling. Na elk baantje kwam hij hem weer tegen. Ineens zag hij dat het de vriend van Fräulein was. De ellendige vier kwam weer in zijn ge

95 dachten. Fräulein had er best een vijfje van kunnen maken. Ook het versje van zijn moeder. Gezondheidssteken! Om je nek te breken! Van hem mócht die poen zijn nek breken. Die vier zou hij wreken. Dat wak kon hem daarbij van pas komen.

Hij deed zijn schaatsen af, trok zijn schoenen aan en liep in de richting 100 van het zwembad. Daar was een telefooncel. Wonder boven wonder hin-

gen er telefoonboeken in een rek. Hij vond het nummer dat hij nodig had. Hoogstraat 12, dat klopte, hijzelf woonde op 10. En hij had waarachtig nog een kwartje ook. Hij overwoog of hij zijn neus dicht zou knijpen of zijn zakdoek voor de mond houden. Hij liet zijn kwartje in de gleuf vallen en

105 draaide het nummer. Vlug oefende hij nog: ‘Spreek ik met? Spreek ik met?’ Een Gronings accent deed het misschien beter. ‘Mefrauw, ik moet u mee-deeln...’ Stom, hij had het eerder moeten bedenken, nu werd de telefoon al opgenomen. Hij deed zijn zakdoek om de hoorn en als vanzelf bootste hij de Bijbelleesstem van zijn vader na. ‘Spreek ik met mevrouw Kohn?... even

110 kijken... Hoogstraat 12?’ ‘Jawel, daar spreekt u mee. Met Fräulein Kohn.’ Reinier zuchtte diep en hoorbaar. ‘Mevrouw, het spijt mij meer dan ik kan

zeggen, maar ik heb helaas geen goed nieuws voor u.’

Par

agra

af


De deur van de telefooncel zoog achter hem dicht. Hij veegde het zweet 115 onder zijn neus vandaan. De straat was leeg, niemand had hem gezien.

Nu niet meteen naar huis, dacht hij. Met de handen diep in de zakken liep hij in de tegengestelde richting. Verder van huis. Hij dwong zichzelf een kwartier te lopen, hij moest dan ook weer een kwartier terug. Toen hij de keuken binnenkwam stond zijn vader voor het aanrecht. ‘Hai pa,’ zei hij en

120 hij begon met een doek zijn ijzers af te drogen. ‘Dag jongen. Wat een vreselijk ongeluk, he? Vreselijk, vreselijk.’ ‘Hoezo? Wat dan?’ vroeg Reinier zonder op te kijken. ‘Heb jij dan niet op het meer gereden? Ma zei zoiets.’ Zijn vader keerde zich

naar hem toe. ‘En niets gezien?’ 125 ‘Ik zou het niet weten.’ ‘Dan moet het ergens anders gebeurd zijn. Het is afschuwelijk.’ ‘Wat dan?’ drong de jongen aan. Hij hoorde zijn moeder niet, stak zijn

hoofd om de hoek van de kamerdeur. ‘Is ma er niet?’ Vader maakte aan-houdend knikkende bewegingen met zijn hoofd. ‘Je weet het dus nog niet?

130 De vriend van Fräulein Kohn is door het ijs gezakt en verdronken. De po-litie zegt, dat de wakken duidelijk waren afgezet, het is een raadsel hoe dit kon gebeuren. Toen ze hem opdregden was hij al dood.’

‘Ongelooflijk!’ ‘Fräulein kwam helemaal overstuur binnenvliegen. Dit is verschrikkelijk 135 voor haar. Ze moest dadelijk naar het streekziekenhuis komen, er kon nog

een vergissing zijn, zei de politie. Maar ze hadden een brief met haar naam op hem gevonden.’

‘Ongelooflijk,’ herhaalde Reinier. ‘Paniek zeker?’ Hij ging door met zijn schaatsen, uit een doosje vaseline nam hij een lik op zijn vinger en begon

140 minutieus het metaal in te vetten. ‘Paniek? Nee, geen paniek. Radeloos, zou ik zeggen. Ze zei maar steeds, dat

hij alles was wat zij nog op aarde bezat.’ Ze gingen naar de kamer. Terwijl ze uitkeken ging vader verder: ‘Ze heeft wel eens verteld, dat ze geen fami-lie meer heeft. Allemaal vergast. Ma zei toen nog, wat een geluk, dat zij nu

145 een vaste vriend heeft, een goeie jongen.’ Reinier stond met zijn schaatsen nog in de handen. Hij moest nu zijn me-

deleven tonen, maar wist vreemd genoeg geen woorden te bedenken. ‘De wakken waren echt goed afgezet.’

‘Wij vonden dat we haar niet alleen naar het ziekenhuis konden laten gaan, 150 ma is met haar mee. En straks mag ze ook niet alleen zijn, ze moet maar bij

ons blijven tot alles achter de rug is. De begrafenis en zo.’ ‘Zo dik bent u nu ook weer niet met haar. U moet het niet overdrijven,’

vond hij.

92


‘Ma en ik zullen het overleggen.’ 155 Nu moest hij zorgen weg te zijn voor zijn moeder terug kwam. ‘Ik ga nog

even naar een jongen uit mijn klas,’ kondigde hij aan. ‘Ik weet niet wat voor huiswerk we opgekregen hebben.’ Toen hij al bij de achterdeur was, schreeuwde zijn vader zijn naam.

‘Reinier!! Kom gauw! Ik word niet goed!!’ Aan de stoeprand stopte de 160 BMW. Reinier kende het nummer, LK-RT. Zijn vader trilde over zijn hele li-

chaam. ‘Dat is toch… Is dat hem niet?’ Met een dunne vinger wees hij naar de man die uit de auto stapte. Het was de vriend van Fräulein.

‘Ook een mop. Opgestaan uit de doden,’ zong Reinier. Zijn vader stond lijkbleek, versteend. Uit zijn mondhoeken drupte speeksel. ‘Onvergeef

165 lijk,’ zei hij zonder geluid. ‘De politie… een grove fout.’ Reinier liep door de brandgang, die verderop in de straat uitkwam. Hij zag zijn vader naar Fräuleins huis gaan. Vanuit de zijstraat kwam hun auto. In een flits zag hij Fräuleins gezicht, donker, wanhopig. Hij zag t.v.-beelden van de oorlog, vrouwen met diezelfde uitdrukking op hun gezicht. Enfin, over een paar

170 uur was ze weer over de schrik heen, dacht hij. Hij moest nu twee uren wegblijven, domweg een uur lopen en weer een uur terug. Dan was de rust in de Hoogstraat wel weergekeerd.

Toen hij van het ijs ging, was de zon al achter de wolken verdwenen, van oost tot west was de hemel nu bedekt met een dichte wolkenlaag. Wonder

175 lijk genoeg was er boven de horizon een gat in de wolken, waardoor de zon zich liet zien. Goud. Oranje. Daarachter sliertig blauw. Mooi, vond hij. Bij het zien van dat gat liet zijn gezonde verstand hem volkomen in de steek. Een gat in het ijs, een wak in de wolken. Uit diepten van ellende. Wie is het, die zo hoog gezeten. Door het gat keek God naar beneden. Naar hem. ‘Wel

180 ja, maak het een beetje,’ zei hij hardop. Natuurlijk was het rot wat hij ge-daan had. Van schuldgevoelens had hij nooit last, nu ook niet. Zonde was het niet geweest. Gij zult niet echtbreken, stelen, moorden, liegen. Hij keek naar de lucht. ‘Er is toevallig wel verschil tussen liegen en fantaseren, God.’ Hij keek op zijn horloge, het halve uur duurde nog acht minuten. Doelloos

185 liep hij door een saaie nieuwbouwwijk. Er was geen kip op straat. Zelfs geen hond.

Waarom hij plotseling in de richting van de kerk liep, kon hij niet verkla-ren. Hij stak de rondweg over en versnelde zijn pas. En ineens stond hij voor de kerk. De omtrek van de toren stak zwart af tegen de hemel. In de

190 kerk brandde licht. De afbeeldingen van de glas-in-loodramen kon hij niet onderscheiden, dat kon je alleen als je binnen zat. Mozes op de berg met de twee stenen tafelen. De verspieders met de druiventrossen. Als kleine jon-

Par

agra

af


gen had hij honderdmaal die druiven geteld en elke keer kwam hij op een ander aantal. Dat maakte hem altijd razend. De pastorie was donker.

195 Zonder zich te realiseren waar het toe leidde, belde hij aan. ‘Is dominee thuis?’ vroeg hij aan mevrouw, die opendeed. ‘Ja en nee,’ antwoordde zij vriendelijk. ‘Mijn man zit een uurtje op het orgel. Kan ik een boodschap overbrengen?’

‘Nee. Dan kom ik nog wel eens terug. Dan ga ik maar weer. Ik… eh… ik 200 had niets bijzonders.’ Ze zag dat hij loog. ‘Nee nee, Reinier,’ zei ze. ‘Ik wil geen ruzie met mijn

man. Als hij hoort dat jij hier geweest bent… Weet je wat? Loop maar mee door de consistorie, dan roep ik hem even.’ Ze kende hem, nu was er geen weg terug meer. Het zweet brak hem uit, zijn wollen trui prikte op zijn rug.

205 Hij zei nog zwak, dat ze dominee maar moest laten spelen. En dat hij ei-genlijk geen tijd had. Maar ze liep met hem mee en ze praatte, praatte…

‘We hebben jou toch verleden jaar gehoord in jullie schooluitvoering van The Passion? Jij was toch Petrus? Mijn man zei toen, dat hij jullie Passion volmaakter had gevonden dan welke Mattheüs ook. Studeren jullie weer

210 iets in?’ Hij knikte. ‘The Messiah, weer met drums en geluidseffecten.’ Meer kon hij

niet zeggen, ze waren in de kerk. Dominee speelde Jesus, Joy of mans desi-ring.

Reinier slikte krampachtig. Wat deed hij in de kerk? Hij werd er misselijk 215 van. Als hij niet oppaste zou hij overgeven. Gek was hij, stapelkrankjorum,

om hier naar toe te gaan. Maar hij kon geen enkele smoes verzinnen om weg te komen. Mevrouw drukte op een knop naast de deur, op het orgel ging een lampje branden en midden in de melodie zweeg het orgel. Het gordijntje, waarachter de organist zat, werd opengeschoven. Reinier zag

220 het hoofd van de dominee. ‘Ik kom!’ Zijn stem schalde door de lege kerk. ‘Dag Reinier,’ zei mevrouw. ‘Tot ziens. En succes met jullie Messiah.’

Hij stond alleen in de donkere koude kerk, het licht op het orgel brandde niet meer. Doodsbenauwd was hij. Onder het ijs geschoven. Ergens moest een wak zijn.

92


Vragen bij Een wak in de wolkenDieuwke Winsemius

Inhoudelijke vragen1. Reinier ergert zich aan zijn moeder. Welke twee zaken irriteren hem voor-

namelijk? 2. Reinier heeft zich als iemand anders voorgedaan toen hij zijn docente bel-

de. Als wie deed hij zich voor en wat heeft hij tegen haar gezegd?3. Wordt de vader van Reinier echt niet goed als hij de BMW aan ziet komen?

Wat is er dan aan de hand?

Verhaaltechnische vragenPersonages4. Wie moet zonder enige twijfel de hoofdpersoon van dit verhaal zijn? Hoe

kun je zijn innerlijk karakteriseren?5. De docente wordt Fräulein genoemd. Hoe luidt haar achternaam en wat

kun je daaruit afleiden?6. Het maakt nogal wat uit voor onze visie op haar via wie we Fräulein in

beeld krijgen. Het hangt er dus maar van af bij wie het perspectief ligt! Geef de twee tegengestelde visies die het verhaal laat zien.

7. Fräulein heeft een vriend. Als je die moet indelen, is hij dan een type, een flat character of een round character?

Tijd8. Welk van de volgende zinnen bevat een vooruitwijzing? A. Hij moest Fräulein pakken (r. 15). B. Kun je het nog ophalen? Het is pas februari (r. 27). C. Volgende bedrijf, haar gezondheid, dacht hij (r. 60). D. Hij zou zich opgeven voor de grote merentocht van volgende week (r. 82-83).9. Heb je met het verhaal dat moeder vertelt (r. 50-54) te maken met een flash-

back of niet? Leg je antwoord uit.10. Wat is de vertelde tijd van dit verhaal?

Thema en motieven 11. Tussen r. 64 -133 kom je duidelijk een leidmotief tegen. Welk is dat? 12. In het verhaalgedeelte vanaf r. 187 heeft de auteur enkele christelijke motie-

ven verstopt. Noem ze en maak duidelijk welke betekenis ze in het verhaal hebben.

13. Wat is het thema van dit verhaal? Let op de titel.

Par

agra

af


Structuur14. Zo’n wak […] kon een dubbele functie hebben (r. 85-86). Waar vind je verderop

in het verhaal beide functies terug? Zoek je antwoord na r. 109.15. Het wak in de wolken komt op een lager niveau terug aan het eind van het

verhaal. In welke gegevens?

Belevingsvragen16. Reinier ergert zich aan zijn moeder. Ongetwijfeld heb jij er

ook wel eens last van, dat je je ergert aan volwassenen, aan je ouders of docenten. Hoe ga je met die ergernis om? Laat je die toe of bestrijd je die?

17. Herken je de woede die Reinier voelt over de behaalde vier? Zou jij ook met een dergelijke wraakactie reageren?

18. Reinier gaat met zijn nood uiteindelijk naar de dominee, naar God. Wat doe jij als je in (grote) moeilijkheden bent?

92


3. LiftDieuwke Winsemius

Het is november en nu al winter. Hoog opgewaaide sneeuwduinen aan weerskanten van de weg. Zoutstrooiers zwaaien met hun lichten als dolge-draaide vuurtorens. Omdat ik laat ben, geef ik na een bocht te veel gas, ik draai bijna om mijn as, mijn achterwielen gieren rond. Ik spuit een golf

5 blubbersneeuw over het trottoir. Een oud echtpaar, arm in arm voortschui-felend, krijgt de volle laag. ‘Sorry mensen,’ zeg ik. Ik zal het wat kalmer aan moeten doen, ik heb geen zin in een sloot te belanden. Dan kom ik maar te laat. Tenslotte weet de kamer vol vrouwen waar ik verwacht word, dat ik van ver moet komen en dat het beestenweer is.

10 Ik lach een beetje voor me heen omdat ik weet hoe het straks zal gaan. In de gang hoor ik hun geroezemoes al. Als ik met mijn koffers binnenkom hebben zij hun eerste kopje koffie al op. De gastvrouw zal verheugd zeg-gen: ‘Gelukkig dat u er bent. Was het slecht te rijden? Wij waren al bang... Zal ik u eerst een kopje inschenken?’

15 ‘Ontzettend graag,’ antwoord ik dan. ‘Heerlijk. Dan pak ik intussen mijn spulletjes uit.’

Meestal komen ze nieuwsgierig om me heen staan. Ik stal de potjes en tu-bes uit op het tafeltje, dat volgens afspraak altijd klaar staat en waarover ik voor ik begin mijn blauw met zilver kleedje uitspreid. Blauw met zilver, de

20 kleuren van mijn firma. ‘Wat moedig van u dat u allemaal gekomen bent,’ zeg ik en intussen taxeer

ik de bezoeksters van mijn beauty-party. Aan hun kleren en sieraden meet

Par

agra

af


ik de inhoud van hun portemonnee af. Ik vergis me zelden, bijna op een gulden nauwkeurig kan ik schatten voor hoeveel ik zal verkopen. En ik

25 zoek alvast een paar dames uit op wie ik mijn assortiment zal demonstre-ren. Geen dames met blauwe oogleden en geëpileerde wenkbrauwen. Die kopen toch wel. Maar een paar wat kleurloze vrouwen met dure tricot pak-jes aan.

Ik laat de stad achter me. Buiten is geen sneeuw geruimd, bij de stadsgrens 30 eindigt het domein van de gemeentereiniging. Mijn teller die ik thuis altijd op nul zet vanwege de kilometervergoeding,

wijst veertig aan. Nog twintig kilometer, als de wegen niet al te onbegaan-baar zijn ben ik er binnen een half uur. Nog op tijd nota bene.

Ik heb er weer zin in. Het is prettig werk, ik heb prima producten en ik 35 weet met dit soort vrouwen om te gaan. In het begin van de winter elke

week drie party’s. Tegen het voorjaar zakt het af, de tijd van de grote schoonmaak. Dan hebben de vrouwen geen tijd voor hun eigen schoon-maakbeurten.

Dit extra werk heb ik genomen om al het andere te vergeten. Alle ellende 40 en rottigheid van de afgelopen jaren. Overdag verkoopster in een parfu-

merie, ’s avonds schoonheidsconsulente. Toe maar, heb het maar druk, ren maar door de dagen heen. Dan zit je niet alleen thuis te wachten, waar je schrikt van elk telefoontje, van elke auto die stopt. Want dat is om gek van te worden. En niemand is erbij gebaat als jij er onderdoor gaat. Zij ook niet.

45 Hol maar van de ene dag in de andere. Overdag je baan, ’s avonds deze bijverdienste.

Goed bekeken, zeggen anderen. Zo snijdt het mes aan twee kanten. Ik geef toe dat ik niet vies ben van het geld dat ik zo verdien, maar het is niet het voornaamste. Ik ben er de vrouw niet naar om bij de pakken neer te zitten

50 en als ik werk, vergeet ik de wereld om mij heen. En dat is belangrijk. Het licht van een spoorwegovergang knippert rood, de bel rinkelt door-

dringend. Vervelend nu. Ik rem behoedzaam. Dan ineens zie ik haar staan, mijn dochter. Haar gezicht zie ik niet, tegen

de kou heeft ze een sjaal over haar neus en mond geknoopt. Maar ik ken 55 haar houding, die gebogen rug. Haar monsterlijke Indiase flodderjurk tot

op de grond, haar lange haar. Ze heeft het zwart geverfd. Jammer, ze was zo prachtig goudblond. En ze draagt mijn bontjasje.

‘Wat is het voor bont?’ vroeg ze eens. ‘Chevrette,’ zei ik.60 ‘Mè-è! Mè-è!’ deed ze en we lachten samen. We hebben het altijd best fijn

gehad. Op een dag, een winterdag als vandaag, kwam ze binnenvallen in een dun

92


katoenen shirtje en een versleten spijkerbroek. Met blote voeten in open sandalen.

65 ‘Waar is je wollen trui?’ vroeg ik. Ze keek mij aan of ze geen idee had wat een mens met een wollen trui kon

bedoelen. ‘Die groene van sinterklaas,’ zei ik geduldig. ‘Van sinterklaas?’70 ‘Die met de capuchon en steekzakken.’ Ze haalde haar schouders op, haar mondhoeken krulden omlaag. ‘O, die?’ zei ze achteloos. ‘Kwijt. Verloren.’ ‘Zal ik er weer één voor je breien?’ bood ik dadelijk aan. ‘Als je daar behoefte aan hebt.’75 Ze trok haar sandalen uit en hing ze over de kandelaars van de piano. Ik

liet haar begaan, ze deed daar niemand kwaad mee. Behalve dan dat ze mij irriteerde. Maar dat gebeurde niet opzettelijk, dacht ik.

Met de rug naar mij toe draaide ze de ene sigaret na de andere. Ik hoorde het pakje shag ritselen, een doosje knipte open en dicht. Half opgerookt

80 drukte zij ze alweer uit. Ik maakte koffie, zij keek aanhoudend op de klok. Vlak voor negenen zei ze plotseling dat ze weg moest. ‘Waar moet je naar toe?’ vroeg ik. ‘Je kunt toch morgenochtend gaan. Je bed

staat schoon opgemaakt.’ Minachtend keek ze mij aan. ‘Doe niet zo stom. Hoe kun jij weten of ik 85 morgenochtend kan gaan. Ik zeg je toch, dat ik om negen uur iets te doen

heb. Nu. Om negen uur.’ ‘Kan ik je dan brengen? Kijk eens hoe het is gaan sneeuwen en mijn kever...’ ‘Wat zanik je,’ zei ze en ze spuugde in de asbak. Ze nam haar sandalen, een van de kaarsen viel en brak. Ik raapte hem op. 90 In de gang hoorde ik haar rommelen. Intussen stopte ik een sinaasappel

en een reep chocola in haar plastic draagtas. Maison de Bonneterie, stond erop. Ik liet er ook nog een briefje van vijf in glijden.

Toen kwam ze binnen met mijn bontjasje aan. Zij vroeg niets en ik zei niets. Ze trok alleen de kraag omhoog tot over haar oren.

95 Nu zou me dat niet meer overkomen, nu zou ik haar acuut het jasje hebben laten uittrekken. Omdat ik nu weet hoe zulke meisjes aangepakt moeten worden. Geen centimeter mag je ze toegeven. Spijkerhard laten merken dat je niet van hun spelletjes gediend bent. Alles goed en wel, maar in mijn huis houd je je aan mijn regels. Toen kon ik alleen maar denken: gelukkig,

100 zo heeft ze het in elk geval niet koud als ze weer de straat op moet. Zij opende de voordeur, de sneeuw stoof naar binnen. ‘Dag mam,’ zei ze. ‘Pas goed op jezelf.’ Ik kon wel grienen omdat ze

Par

agra

af


zoiets in maanden niet gezegd had. ‘Dag kind.’105 Ik liet me de kans niet ontnemen haar even vast te houden, een ogenblik

haar wang tegen de mijne te voelen. Hoe dikwijls hadden wij zo niet ge-staan. Elkaar aangekeken. Soms samen gehuild. Ik wilde haar een kus geven, maar ze glipte weg. Op de hoek van de straat stond een blauwe sta-tioncar, het portier werd al opengedaan voor zij er was. De torenklok sloeg

110 negen. De volgende dag las ik een bericht in de krant van een roofoverval op een

benzinestation. De pompbediende was neergeslagen, de twee overvallers waren ontkomen in een blauwe bestelwagen, die aan de weg stond met draaiende motor. Van de daders ontbrak elk spoor. De buit was zeventien

115 honderd gulden. Ik met mijn briefje van vijf.

Een lange goederentrein dendert voorbij, een eindeloze rij donkere wagens. Het licht knippert weer wit, de auto’s trekken op. Ik ook. Niemand heeft haar meegenomen. Ik ook niet.

Het begint harder te sneeuwen, grote grijze vlokken vliegen tegen de voor120 ruit. De ruitenwissers moeten op de snelste stand. Waar moet zij naar toe, vraag ik mij af. In elk geval de stad uit. Alles is be-

ter dan die verschrikkelijke stad. Maar als niemand haar een lift geeft, wat doet zij dan?

Het gaat mij niet aan, zij moet haar leven leiden, ik het mijne. Het gaat mij 125 niet aan. Elk mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden. Of niet? Het gaat mij niet aan. Het gaat mij niet aan. Ik herhaal de woorden eerst

zacht voor mij heen, dan hardop. Dan schreeuw ik ze. Elke leugen wordt immers geloofd als hij maar luid genoeg geschreeuwd wordt.

Wat ben ik flink. Ik rijd door. Ik loop er niet meer in. Ik laat me niet meer 130 gebruiken. Ik... Ik... Flink. Wat haat ik dat woord. En eensklaps houd ik het niet meer uit. Bij de

eerste boerderij rijd ik het erf op en keer. Wat was ik al een eind doorge-reden. De spoorwegovergang is veilig en zij staat er nog. Bij een parkeer-plaats keer ik nog eens.

135 Ik zie nu dat zij haar handen in de mouwen heeft geschoven, dat er een stuk karton voor haar borst hangt met de naam van de plaats waar zij naartoe wil. Dezelfde waar ik naartoe moet.

Ik stop vlak naast haar, over de stoel naast mij heen open ik het portier. Zij struikelt bijna om vlug in te kunnen stappen.

140 Pas als zij de sneeuw van haar laarzen klopt, zie ik dat het mijn dochter niet is. Het is ook mijn bontjasje niet.

92


‘Ik had net de moed opgegeven,’ zegt het meisje naast me. ‘Wat geweldig dat u stopte.’

‘Ik neem anders nooit lifters mee,’ zeg ik eerlijk. ‘Maar ik dacht dat je mijn 145 dochter was.’ Zij moet daar kennelijk even over nadenken, dan lacht ze spontaan: ‘Bof ik

even dat ik op uw dochter lijk.’ Ze vertelt dat ze plotseling aandrang had gevoeld om even naar haar moe-

der te gaan. Zomaar onverwacht leek haar enig.150 Ik knik. ‘Dat is het ook.’ ‘Ik geloof dat mijn moeder altijd naar mij uitkijkt.’ ‘Ach ja. Moeders is raar volk,’ zeg ik. Als we er zijn, zeg ik dat ze om half elf mee terug kan rijden, maar dat kan

ze haar moeder niet aandoen, zegt ze. ‘Mijn bed staat altijd schoon opge-155 maakt, weet u?’ ‘Ik ken dat,’ zeg ik en ik kijk haar na als ze wegloopt. De dunne jurk flad-

dert om haar benen. Haar zwarte haar golft over haar schouders. Ze kijkt nog even om en zwaait.

‘Dag kind,’ zeg ik.

Vragen bij LiftDieuwke Winsemius

Inhoudelijke vragen1. De hoofdpersoon is schoonheidsconsulente. Welke hoofdreden heeft deze

vrouw om zo hard te werken?2. Maakt het voor het verhaal verschil of ze schoonheidsconsulente is of iets

anders, bijvoorbeeld boerin? Motiveer je antwoord.3. Wie is zij (r. 44)?4. Interpreteer Ik met mijn briefje van vijf (r. 115). Leg de zin dus in de context

uit.5. Vergelijk het slot (r. 142 en volgende) met woorden, zinnen, feiten, gege-

vens uit het verhaal daarvoor. Noem drie punten die voor de automobiliste schrijnend zijn.

6. In r. 85 staat: iets te doen heb. Wat is dat ‘iets’?7. Afgezien van de conversatie is het gedrag van de dochter bij haar moeder,

de schoonheidsconsulente, merkwaardig. Noem twee opvallende dingen.

Par

agra

af 92


Verhaaltechnische vragenPerspectief8. Er zijn verschillende mogelijke vertellers: de ik-verteller, de personale ver-

teller, de auctoriale verteller. Met welke heb je in dit verhaal te maken?

Tijd9. Behalve flashbacks bestaan er ook flashforwards. Noteer de regels waarin

je met een flashforward te maken hebt. 10. Noteer ook in welke regels je een duidelijke flashback ziet. 11. Welk type verhaalbegin heeft de schrijfster gebruikt?12. Hoe lang ongeveer duurt de vertelde tijd in dit verhaal?

Ruimte13. De ruimte wordt in dit verhaal bepaald door het jaargetijde. Welke ruimte

wordt er in het verhaal gepresenteerd?14. Welke functie heeft de ruimte?Thema15. Breng het thema van dit verhaal onder woorden.

Geleding16. Een open regel heeft nogal eens te maken met tijdverschil. Dat is niet het

geval in deze tekst. Welke betekenis heeft de open regel na r. 115 dan wel?17. En welke betekenis heeft de open regel na r. 141?

Belevingsvragen18. Hoe denk je dat de hoofdpersoon zich voelde toen ze ontdekte dat het

meisje dat liftte haar dochter niet was?19. Kun je enig begrip opbrengen voor het gedrag van de dochter?20. Hoe ver moet moederliefde gaan, volgens jou?21. In r. 125 staat: Elk mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden. In hoeverre

vind je deze uitspraak waar?


4. Het Amerikaanse bedrijfKader Abdolah

Ik ben bang voor niemand, maar wel voor Koos en voor thuis. Thuis zitten zonder werk. Koos is mijn chef, mijn directe chef. Ik heb een tijdelijk baan-tje gevonden bij een voedselbedrijf. Wij produceren voedsel in glazen pot-ten. Ik werk bij de inspectieafdeling. Ik ben blij met dit baantje en probeer

5 het koste wat het kost te behouden. ‘Wij zijn een Amerikaans bedrijf,’ zei Koos op de eerste dag, ‘je moet alles

netjes doen.’

Ik doe mijn best en ken mijn werk, maar Koos vertrouwt me niet. Ik contro-leer de productie.

10 Koos controleert mij. Hij is altijd boos op mij en ik weet niet waarom. ‘Waarom heb je zo gek gedaan?’ vraagt hij. ‘Wat heb ik gedaan?’ ‘Wakker worden! Vandaag is het de 13de, maar jij hebt de 14de geschreven.’ ‘Ik zal het goed doen.’15 Ik probeer echt alles goed te doen, maar hij vindt altijd wel een foutje van

mij. ‘Waarom ben je te laat?’ vraagt hij. ‘Ik ben op tijd.’ Hij kijkt op zijn horloge.20 ‘Jij bent twee minuten te laat.’ ‘Ik probeer op tijd te komen.’

Ik heb een wekker, maar ik heb er een bij gekocht. Ik wind ze allebei op omdat ik bang ben me te verslapen. Ik probeer steeds een paar minuten voor hem op mijn werk te zijn. Koos komt binnen, groet me niet, gaat aan

25 zijn bureau zitten en zet de radio aan. Het nieuws van zeven uur. Het gaat allemaal over de oorlog. Het kan ieder moment gebeuren. Voor de oorlog ben ik ook bang, de Golfoorlog.

Hij begint met het controleren van de werklijsten, eerst de papieren die ik heb ingevuld. Ik controleer ze zelf een paar keer voor hij het doet. Maar ik

30 weet dat hij uiteindelijk toch iets zal vinden. Hij draait zich boos naar mij om.

‘Dat mag niet. Wie ben jij? Een tijdelijke kracht! Je moet goed luisteren, wij zijn een Amerikaans bedrijf. Jij mag geen handtekening onder de papieren zetten.’

35 ‘Ik zal het niet meer doen.’

Par

agra

af 92


De radio staat de hele dag aan. Iedereen wacht op een aanval. Een grote Amerikaanse aanval. Hij slaat zijn vuist in zijn hand, en lachend zegt hij: ‘Straks een harde klap.’

Er is nog geen oorlog, maar ik ben bang voor wat er zou kunnen gebeuren.

40 Het is vrijdag, 16 januari. Ik ben bezig het overzicht van de dagtotalen op papier te zetten.

‘Wat denk jij?’ vraagt hij. Een paar seconden begrijp ik hem niet. ‘Niks!’ zeg ik.45 ‘Ik bedoel de oorlog,’ zegt hij. Ik kijk naar zijn gele tanden en zeg niks. ‘Hoor je me niet?’ vraagt hij agressief. ‘Ik begrijp die dingen niet,’ zeg ik verdedigend. ‘Dom van jou. Wat voor een politiek vluchteling ben jij?’50 Ik zeg niks. ‘Wacht maar af, dan zul je het begrijpen!’ zegt hij zijn vuist bewegend.

Ik sta bij het raam van de werkruimte. Koos komt met zijn grote zwarte Amerikaan en stapt lachend uit. Hij stormt binnen, loopt rechtstreeks naar de radio en zet hem aan.

55 Ik heb alles al om zes uur thuis gehoord. ‘Het is oorlog!’ zegt hij, met zijn vuist omhoog. ‘Begrijp je het nu?’ Ik zeg niks. ‘Alle vliegvelden, vliegtuigen van jou bestaan nu niet meer. Jouw kop is nu

vernietigd!’ zegt hij.60 Ik kijk naar buiten. Het regent. Er vallen grote druppels op zijn Amerikaan.

Koos is nu met de oorlog bezig en heeft geen tijd meer om naar mijn foutjes te zoeken. De radio staat de hele dag aan. Ik ben bang voor die radio.

Het is zeven uur, 19 januari. Hij komt binnen en zet zoals gewoonlijk de radio aan.

65 ‘Saddam heeft iedereen opgeroepen de Amerikaanse eigendommen aan te

vallen,’ zegt de omroeper. Koos kijkt eerst naar mij en daarna naar zijn Amerikaan op de parkeer-

plaats. Ik doe mijn witte werkjas aan en ga aan het werk.

70 Nu let Koos op mij. Ik voel zijn priemende blik in mijn rug. Ik durf niet


alleen in het magazijn, in de werkruimte of in de kantine te blijven. Ik pro-beer in zijn buurt te zijn. In zijn buurt voel ik me veilig.

Ik durf niet naar zijn Amerikaan te kijken, maar mijn blik vliegt ernaartoe. Ik ben bang iets verkeerds te doen. Ik ben bang dat er iets valt, dat er iets

75 brandt.

Koos is nu bijna een week met de muren en de ramen bezig. Hij maakt ie-dere dag opnieuw de ruiten schoon. Met een vochtige doek boent hij alle vlekken, alle handafdrukken op de muren van de werkruimte weg. Alle apparaten zijn nu erg schoon, de radio glimt en zijn zwarte Amerikaan

80 schittert op de parkeerplaats. ‘Morgen mag je thuis blijven,’ zegt hij. ‘Er komen een paar Amerikanen. Zij

zijn heel belangrijk, ze komen alles inspecteren. Alles.’ Ik zeg niks, ga gewoon naar huis. Thuis is het ook oorlog. De buren praten over de oorlog. In de supermarkt 85 praat iedereen over de oorlog. Overal is de oorlog en ik voel me niet veilig. Koos zegt niks, maar ik weet dat de Amerikanen niet zijn gekomen. De

radio is uit en glimt niet meer. De regen van gisteravond heeft alle ruiten weer vies gemaakt en de Amerikaan staat als een mismoedige, gewonde vogel op de parkeerplaats.

90 Het is bijna tien uur en ik ben gewoon aan het werk als de deur opengaat. Er komen vier mannen binnen. Vier lange mannen. Koos let niet op. De grootste man komt naar mij toe.

‘Good morning,’ zegt hij. Koos schrikt wakker.95 ‘Amerikanen,’ schreeuwt hij tegen mij.

Par

agra

af


De Amerikanen en ik. We staan plotseling tegenover elkaar. Koos stuurt me met zijn ogen naar buiten, maar ik let er niet op. Hij legt de papieren voor de grote Amerikaan op het bureau. Die bekijkt ze niet. Hij kijkt eerst de werkruimte rond en dan naar mij.

100 Koos is boos. Erg boos. Met zijn ogen stuurt hij me weer weg, maar ik schenk er geen aandacht aan.

De Amerikaan loopt op de afdeling rond. Er ligt een krant. Het Algemeen Dagblad, op het bureau van Koos. De kop luidt: ‘De grootste Amerikaanse aanval’.

105 ‘What is your judgement about it?’ vraagt de Amerikaan aan mij. Een paar seconden begrijp ik hem niet. Ik kijk hem aan, eerst naar zijn rood

en geel gekleurde das en dan naar zijn rustige en afwachtende ogen. Ik heb mijn antwoord klaar, maar er rookt iets op de parkeerplaats. Waar

rook is, is vuur.110 Waar vuur is, is een Amerikaan, denk ik. Iedereen kijkt naar buiten, maar

Koos kijkt naar mij.

Vragen bij Het Amerikaanse bedrijfKader Abdolah

Inhoudelijke vragen1. In r. 27 lees je dat de Golfoorlog woedt. Noteer wie er streden in die oorlog

en waarom er gevochten is. Schrijf ook op hoe de oorlog afliep. 2. In zijn buurt voel ik me veilig (r. 72). Klopt dat, als je deze zin in de context

plaatst? 3. In r. 103-104 staat: De grootste Amerikaanse aanval. Leg de dubbelzinnigheid

daarvan uit.4. Verklaar het slot vanaf r. 108.

Verhaaltechnische vragenStijl5. Het verhaal telt veel korte zinnetjes. Hoe zou dat komen?6. Vind je het storend of juist prettig om korte zinnen te lezen?

Personages7. Noteer minstens drie opmerkingen of vragen met een vernederend karak-

ter aan het adres van de ik-figuur.8. Koos is een type. Ben je het eens met deze bewering? Zo ja, hoe zou je hem

dan typeren? Zo nee, wat is Koos dan volgens jou?

92


Perspectief9. Door wiens ogen lees je wat er allemaal gebeurt?10. Heeft dit perspectief gevolgen voor jouw sympathie of antipathie? Leg uit.

Ruimte en tijd11. Waar is thuis (r. 84)?12. In r. 13 staat dat de ik-figuur een fout met de datum heeft gemaakt. Welke

maand is het? En welk jaartal zal er achter de datum komen?

Titel13. Leg de dubbelzinnige titel uit.

Motieven14. In het verhaal kun je een duidelijk leidmotief vinden, iets wat vrijwel onge-

wijzigd terugkeert. Wat is dat? Noteer minstens drie plaatsen.

Belevingsvragen15. De manier waarop asielzoekers benaderd worden, laat nogal eens te wen-

sen over. Welke kijk heb jij in het algemeen op asielzoekers? Heeft dit ver-haal iets veranderd aan je visie?

16. Ben jij wel eens gestraft voor iets wat je niet gedaan had? Zo ja, hoe vond je dat?

Par

agra

af


5. Boris is doodnaar Toos Staalman

Nu is toen. Hij weet het als het te laat is. Zijn auto staat dwars over de weg. Tegen de stoeprand ligt de dode hond en daarnaast staat de huilende jon-gen. Er zit een deuk in zijn spatbord. Eerste egoïstische impressie van de autobezitter. De meute komt toegesneld om de schuldige te stenigen. Een

5 weerloos kind en een dode hond gaan direct vrijuit. Bij een man in een dure Volvo ligt dat anders. Vooral in een buurt als deze, waar de zondagse verveling drukkend in de kleine kamers hangt. En waar de natte regenjas-sen de smalle gangetjes volstouwen met een duffe lucht. Vermoeid leunt hij tegen het portier. ‘Hé sufferd, had je niet beter kenne uitkijke?’

10 Hij geeft geen antwoord. Wacht in de regen op de politie. Nu is toen. Toen... De wereld lag aan zijn voeten. Want als je jong bent sta je hoog. Veertien

jaar is jong. Hij had de baard in zijn keel en pluis op zijn wangen en de wijsheid in pacht. Josefien was zijn meisje. Met de fijngevoeligheid, veel

15 broers eigen, ondermijnde hij het zelfvertrouwen van zijn zus. ‘Josefien heeft kleine tandjes, niet van die grote zoals jij. Jij hebt ook geen mooie neus hè. Josefien… Jij hebt peenhaar. Josefien…’20 Zonder de natuurlijke bescherming van een gezonde dosis humor zou ze

nu een vrouw met een minderwaardigheidscomplex moeten zijn. Het te-gendeel was waar. Ze sloeg hem bij voorbaat de wapens uit handen.

Josefien is zo mooi. Die heeft kleine tandjes, dikke haren, mooie neuzen... ‘Ze heeft maar één neus hoor.’25 ‘Weet je het zeker?’ ‘Lieve Maarten,’ zei Josefien als hij afscheid van haar nam in het brand-

gangetje achter hun huis onder de hoge populieren, die altijd in beweging waren en ruisten als de zee. Lieve Maarten. Wie had dat ooit tegen hem gezegd behalve Josefien? De werkster.

30 Ze kwam ’s maandags en vrijdags. Aan het stuur van haar fiets hing een boodschappentas, daarin zaten haar schort en haar pantoffels. Ze heette juffrouw Schaaf en ze was de vrouw van een schoenmaker. Als hun schoe-nen stuk waren, gingen ze in de tas bij het schort en de pantoffels. Ze kreeg ’s morgens eerst thee en een beschuit en dan ging ze aan het werk. Als ze

35 op haar knieën de vloer wreef, mocht hij op haar rug zitten. ‘Kom jongen, ik ben een paard.’ Hij wou niet op een paard. Hinnikend kroop juffrouw Schaaf rond. Lok-

kend presenteerde ze haar brede rug. Onwillig nam hij plaats en schaamde

92


zich. Hij werd wee van de zoete zweetlucht die uit haar poriën wolkte, hij 40 was vies van de natte plekken onder haar armen. Zijn moeder bracht red-

ding. Chocolademelk voor hem en koffie voor juffrouw Schaaf. Als ze jarig was, gingen ze bij haar op bezoek. Ze had een hondje dat Pim-

mie heette. Hij herinnerde zich dat hondje, het warme bruine lijfje, de treu-rige donkere ogen, de rulle vriendelijke tong.

45 Op de grond zat hij en boven hem kwekten geparfumeerde mevrouwen en aten taart van deftige schoteltjes met zilveren vorkjes. Want juffrouw Schaaf werkte om mooie spullen te kunnen kopen.

‘Ze heeft het keurig,’ zei z’n moeder. Op een dag kwam ze zonder schort en zonder pantoffels en ze huilde. Haar 50 man was doodgegaan, maar ze wilde toch werken. Ze kroop rond op haar

knieën, ze hinnikte niet. Hij zag haar, hij zag haar lege verdrietige rug en hij klom erop, heel stil.

‘Lieve Maarten,’ zei ze. Ze haalde haar neus op en kwam omhoog zodat hij op de grond gleed.55 ‘Lieve Maarten.’ Rechtop zat ze nu, op haar knieën en ze huilde heel hard. Iedereen kon het

zien. Voor het eerst stond hij voor de muur die onmacht heet. Hij zou er later wel

meer voor staan. Hij zou er ook wel achter staan. Er ontbrak iets aan hem, 60 hij was niet af. Zijn mechaniek stond stil. Een nutteloos jongetje dat van

binnen vol tranen zat die er niet uit konden. Zijn moeder bracht een glas water met oranje tabletjes. Hij sloop weg. Nie-

mand miste hem. Hij ging op het gras in de tuin liggen. Levend gras dat koel en troostend zijn gezicht raakte. Er kroop een mier over zijn hand.

65 Hij maakte haar dood. Net zo dood als de man van juffrouw Schaaf. ’t Gaf geen voldoening, hij hield immers van dieren.

Hoe oud was hij? Tien. Hij behoorde tot het vuilnisbakkenras. Wat hij zag kon hij gebruiken. Wat hij niet kende, onderzocht hij. Wat hij onderzocht, kende hij.

70 Zo ook de kat. Ze lag in het struikgewas op de hei. Nog vlak bij de weg. Een verwaarloosd dier met een klitterige vacht. Alleen de ogen waren gaaf.

Verbaasd keek hij in die ogen. Hij trok zijn trui uit en rolde de kat erin. Koud had hij het niet. Het was moeilijk een kat en een fiets thuis te krijgen.

‘Mag ik hem houden?’75 Zijn moeder en zijn zusje, ze keken naar de kat. Dat skelet met haartjes.

Deze assepoes met prinsessenogen. ‘Hij vindt het hier fijn,’ zei hij. Hij leunde tegen de aanrecht in de grote lichte keuken. De poes dronk war-

Par

agra

af


me melk. Haar lijfje ronkte als een goed gesmeerd motortje.80 ‘Mag ik hem houden?’ Zijn moeder aaide de kat met voorzichtige vingers. ‘Hij is vast ziek,’ zei ze. Hij peilde haar woorden. Distilleerde de weigering. Voor de pauper1 is er

geen plaats.85 Hij sloeg met harde zinnen. ‘Niks mag. Niks mag.’ ‘Hij moet naar de dokter,’ zei z’n moeder. Hij keek naar haar op, onderkende mededogen en zweeg. ‘We kunnen het asiel bellen...’ ‘Ja,’ zei hij en stapelde wollen poppendekentjes, aangedragen door zijn be-90 reidwillige zuster, in een kartonnen doos. Hij tilde de poes op, legde haar

op het gespreide bed, de basis voor een snelle carrière. De poes rekte be-haaglijk haar lijf, sloot haar vermoeide ogen. Ze had iets bereikt.

‘Tot morgen kan hij hier wel blijven...’ ‘Tot morgen wel,’ zei z’n moeder.95 ‘Toch wel gezellig, een beest.’ ‘Ja,’ zei ze. ‘Als hij nou niet ziek was...’ ‘Misschien wordt hij wel beter.’ ‘Als hij beter wordt...’100 ‘Wil je zo graag een poes?’ ‘Een dier,’ zei hij. ‘Een dier van jezelf.’ ‘Liever een hond?’ ‘Een hond is je vriend,’ zei hij. Boris werd zijn vriend. Grote gladde sterke hond. Het begin van hun 105 vriendschap rustte wazig onder een dampige herfstlucht op woensdag-

middag. De middag van de baldadigheid, de middag van de verveling. Hij fietste door de straten langs het huis waar een man was vermoord met een vijzelstamper. Hij zocht achter bloempotten en vitrage naar een teken. Zijn fantasie moest zich echter voeden uit eigen middelen. De misdaad heeft

110 geen etiket. Het asiel wel. Hij keek naar het bord boven het hek. Hij hoorde de honden

in de verte blaffen. Hij glipte naar binnen. ‘Wat wil je, jongen?’ ‘Een hond,’ zei hij. ‘Een hond.’115 Zijn keus viel op Boris, die als hij rechtop stond boven hem uitstak. Hij

kreeg hem niet mee. Een hond kostte geld. Niet veel, maar toch...

1 maatschappelijk misdeeld persoon

92


De strijd thuis. Misschien is het zo dat iets waardevoller wordt als je ervoor vechten moet. Hij trok zijn harnas aan. Als overwinnaar kwam hij uit de strijd, opgelucht.

120 Boris en hij. Vier jaar onafscheidelijk. Zelfs Josefien bracht daarin geen ver-andering. Ieder had zijn eigen plaats. En Boris een heel grote.

De zwarte dag in zijn leven. In elk leven is wel een zwarte dag. Maar hij was nog zo jong en hij geloofde in zichzelf, niet in zwarte dagen. Waarom maken mensen ruzie? Waarom maakten hij en zijn vader ruzie? Om niets.

125 Altijd om niets. Hij liep het huis uit, driftig, vol wrok. En Boris ging mee. Niet aan de lijn.

Los. Een kwartier later was Boris dood. Aangereden door een auto toen hij plot-

seling de weg op schoot. Het grote donkere lijf lag levenloos op straat. 130 En er was niets meer tussen hen. Want de afstand tussen leven en dood is

groot. Die afstand is onherroepelijk en daarom had hij verdriet. ’t Was een ongekend verdriet, hij wist er geen raad mee.

‘Boris is dood,’ zei hij tegen zijn vader en hij keek naar de hondenriem, die beschuldigend over de stoelleuning hing.

135 Vrouwen bedden hun verdriet in tranen. Mannen doen dat niet. Mannen slikken een paar keer, hun ogen worden donker en ergens zit een zere plek.

Hij voelt hem weer, nu. ’t Is de pijn van de kleine jongen op de stoep. ‘Stommerd,’ zegt de jongen. ‘Stomme vent.’ Hij verdedigt zich niet. De hond is geen hond meer en daar kan niemand 140 iets aan veranderen. ‘Stomme vent,’ herhaalt het jongetje. Nu is toen. Een nieuwe zere plek. Hij weet er geen raad mee. De politie

Par

agra

af


komt. De hond wordt weggehaald. Het jongetje wordt weggehaald en hij heeft geen schuld. Een hond hoort aan de lijn.

145 De riem hangt over de stoel denkt hij. Nog altijd. En wat heb ik ervan ge-leerd? Ik maak ruzie met mijn vrouw en ik loop weg. Met een kwaje kop klim ik in mijn auto en sjees door de stad en verknoei de dag van een kind.

Verknoei meer dan die dag. En een andere hond is geen oplossing. Nog niet tenminste...

150 Hij rijdt weg in zijn auto met de deuk. Kleine kinderen en dronken mensen zeggen de waarheid. Wat doe je met

jezelf als je een stommerd bent? Hij rijdt de polder in. De grote grauwe lucht biedt geen enkel perspectief.

De regen klettert luidruchtig op het dak. Hij stopt. De aarde is hier niet 155 woest maar wel ledig. Geen mens, geen dier. Hij stapt uit en loopt op een

hek toe dat één van de weilanden afsluit van de weg. Hij klimt erop en wordt nat.

Nu is toen... Jongens en hun vaders, ze botsen. En één ruimt het veld om de ander tot 160 inkeer te laten komen. Hij en z’n vader. Woorden, woorden. Waarover? Hij

weet het niet meer. Maar de lucht was blauw, strakblauw. Van die lucht kreeg hij hetzelfde gevoel als wanneer hij een trein zag, terwijl hij voor de spoorbomen stond te wachten. Ergens lag het beloofde land...

Hij fietste over het dievenpaadje. Hij was een dief. Een dagdief. De struiken 165 aan weerszijden kwamen al in knop. Een vrolijke vlinder wees hem de

weg. Hij reed de polder in en bij een dijkje stapte hij af. Vanaf zijn plaats keek je

ver over het weiland heen en de lucht was groter geworden, eindeloos. Onder die lucht voelde hij zich goed. Dankbaar bijna.170 Wie bepaalt wat de ander nodig heeft om volledig mens te zijn? Hij voelde

zich mens. Verwant aan de grond waarop hij zat. Een tintelende blijheid rekte zich binnen in hem uit. Hij voelde zich klein en groot tegelijk. Woor-den wogen hier niet zwaar. Woorden wegen hier niet zwaar, denkt hij. Zijn pak is doorweekt. In zijn wenkbrauwen hangen druppels. Zijn natte han-

175 den liggen vredig op zijn knieën. ’t Is stil in hem. Niets hoeft. Nu niet en straks niet. Straks. Hoe lang duurt

straks... Altijd korter dan je wilt. Hij springt van het hek. Zijn broekspijpen plakken

aan zijn benen. Ineens heeft hij het koud.180 Thuis wacht ze op hem. Zijn vrouw. De onrust blijft in haar ogen bij de

aanblik van zijn verfomfaaid uiterlijk. Haar schuld groeit. Zijn schuld groeit. Hij wordt zo moe. Hier kan hij niets zeggen.

92


Hij gaat de kamer uit. Als hij terugkomt heeft hij zich verkleed en bij haar zet hij een pet op en doet zijn regenjas aan.

185 ‘Ga je nog uit?’ Ze begrijpt het niet, zijn vrouw. ‘Ja,’ zegt hij, ‘en jij gaat mee.’ Ze weigert niet. Zwijgend trekt ze haar jas aan en loopt met hem mee naar

de auto. Hij ziet haar gezicht. Waakzaam. Wat wil hij?190 Hij rijdt naar de polder en stopt bij het hek. Ze stappen uit. Het giet. ‘Kom,’ zegt hij. Ze leunen samen over het hek. Zij bestaan alleen en ’t wordt weer stil in

hem.195 ‘Boris is dood,’ zegt hij. Ze kent het verhaal. Ze begrijpt het verband. De zwarte dag. ‘Heb je een hond doodgereden?’ ‘Ja.’200 Ze staan stil in de regen. Hun handen op het hek. De grauwe lucht is dicht-

bij. ‘Ben ik een rotzak?’ Hier mist ze de samenhang, maar haar ontkenning is positief. ‘Nee.’205 Ze glimlacht bemoedigend. Hij glimlacht terug. Getroost.

Vragen bij Boris is doodToos Staalman

Inhoudelijke vragen1. In r. 4 staat: schuldige. Is hij werkelijk schuldig? Motiveer je antwoord.2. Wie had dat ooit tegen hem gezegd behalve Josefien (r. 28-29)? Wie heeft het in

elk geval ook wel eens tegen hem gezegd?3. Door welk gemis is het speelse gedrag van de werkster, juffrouw Schaaf,

waarschijnlijk te verklaren?4. Regel 145: Nog altijd. Wat wordt hier precies bedoeld?

Verhaaltechnische vragenTijd en tijdsverloop5. Nu is toen (r. 1). In welke regel begint de beschrijving van het toen?

Par

agra

af


6. In welke regel keert het heden, dus het nu, terug?7. Met welke verhaaltechniek heb je hier dus te maken, als je let op de tijd?8. De tussenliggende beschrijving van het verleden bestaat uit vier verschil-

lende tijdlagen. Met andere woorden: het toen bestaat uit vier verschillende momenten uit het verleden. Geef van alle vier achtereenvolgens de regelaan-duiding (in welke regel begint het en waar eindigt het?), een korte typering (waar gaat het over?) en hoe oud de hoofdpersoon toen (ongeveer) was.

Dus: 1e laag: r. … t/m …; Maarten en Josefien; … jaar 2e laag: r. … t/m …; ……………………………… ; … jaar 3e laag: r. … t/m …; ……………………………….; … jaar 4e laag: r. … t/m …; ……………………………….; … jaar9. Welk van deze vier momenten uit het verleden heeft de duidelijkste over-

eenkomst met de situatie in het heden, die je aan het begin van het verhaal aantreft?

10. Nadat de schrijfster weer van het verleden (het toen) naar het heden (het nu) is teruggekeerd, komt er nog een keer een verplaatsing naar het verle-den. In welke regels begint en eindigt die?

Personages en verhoudingen11. Hoe was de verhouding tussen Maarten en zijn zus?12. Hoe was de verhouding tussen Maarten en zijn moeder?13. Hoe was de verhouding tussen Maarten en zijn vader?14. Hoe is de verhouding tussen Maarten en zijn vrouw?15. Geef in het kort aan wat het meest kenmerkend is voor het karakter van

Maarten.16. Zou je de hoofdpersoon een flat character of een round character willen

noemen? Motiveer je antwoord.

Titel17. Waarom zou de schrijfster ‘Boris is dood’ als titel gekozen hebben, terwijl

toch maar een kort fragment van het verhaal werkelijk over Boris gaat?

Belevingsvragen18. Herken je de botsingen van Maarten met zijn vader?19. Kleine daden kunnen grote gevolgen hebben. Kun je voorvallen uit je leven

voor de geest halen die op zich niet zoveel betekenis hadden, maar wel grote gevolgen kregen?

20. In r. 138 lees je de reactie van het jongetje op het ongeluk. Vergelijk deze reactie met wat je zelf ziet en hoort in het verkeer.

92


6. StoringMarga Minco

We hadden elkaar niet herkend. ‘Gaat u maar vast naar binnen, er is nog niemand.’ De man had een pok-

dalig gezicht. Hij hield de deur voor me open en deed hem meteen weer achter me dicht. Er klonk het geknars van een roestige sleutel die aan de

5 buitenkant wordt omgedraaid. Ik bleef een tijd staan luisteren, maar hoor-de niets meer. Ook uit de gang, waar ik een paar vrouwen druk met elkaar had zien praten, drongen geen geluiden door.

Het vertrek was kaal, werd verlicht door een buislamp tegen het plafond en deed me denken aan de stationswachtkamer van een dorp waar de treinen

10 allang niet meer stoppen. Behalve een houten bank tegen de kant, stond in een hoek een keukentafel met drie stoelen eromheen en op de vensterbank van een matglazen raam alleen nog een thermoskan en wat kartonnen be-kers. Boven de tafel hing aan een dunne draad een langwerpig peertje te bungelen. Had iemand er even tevoren tegen geduwd? Op mijn tenen sloop

15 ik naar de tafel, schoof zacht een stoel naar achter, of de man met het pok-dalig gezicht gezegd had geen geluid te maken. Maar hij had niets meer gezegd.

De lamp wierp kleine kringen op het tafelblad. Ik legde mijn hand erop. Het duurde vier tellen voor er een zwak schijnsel over mijn vingers streek.

20 Waarom had ik mij laten overhalen? Wat wilden ze nu nog van me? Wie dwong mij hier te blijven en waarom stond ik niet op en liep gewoon weer weg? De deur ging open. Een man in een lichtblauwe trui stak zijn hoofd om de hoek, knikte naar me, zei dat hij zo terugkwam en verdween. Op-nieuw hoorde ik het slot knarsen.

25 Even later kwam ze binnen. Een forse vrouw in een gebloemde jurk die om haar heupen spande. Ze bleef bij de deur staan, kaarsrecht, haar voeten dicht naast elkaar, het hoofd geheven als iemand die de boel komt inspec-teren. Ze droeg nu een bril, had een dikker gezicht gekregen en kort grijs haar, waar een stevige permanent in zat.

30 ‘Ben jij het? Wiesje! Niet te geloven.’ Ze kwam naar me toe, hard stappend op de houten vloer of ze een straat ging oversteken.

‘Ik zou u ook niet herkend hebben.’ Ik ging staan en herinnerde me weer dat ze een hoofd boven me uitstak.

‘Je was vroeger blond.’35 ‘Ja, dat klopt. Ik was toen blond.’ ‘Je had een donkere huid.’ Ze keek me nog steeds verbaasd aan, had er kennelijk moeite mee dat ik niet meer voldeed aan het beeld dat ze

Par

agra

af


sindsdien van me bewaard moet hebben. ‘Het was toen hoog zomer.’ Wellicht zal ik voor ik bij haar kwam, ergens in 40 de zon hebben gezeten. Ik kon me alleen niet meer herinneren waar en bij

wie, in wat voor tuin of op welk balkon. Of heimelijk uit een dakraam ge-hangen, waar op de rand van de goot alleen meeuwen neerstreken die snel weer opvlogen, ver weg de blauwe lucht in. Ongetwijfeld zal ik ze hebben nagekeken. Het was of die periode in een grijze waas gehuld leek.

45 ‘Je hebt nooit iets van je laten horen.’ ‘Ik ben nog een paar keer van adres veranderd.’ De man met de blauwe trui bracht een bandrecorder binnen, zet-

te hem op de tafel en stak zijn hand uit. ‘Johan ter Gazen. Blijft u toch niet staan. We beginnen zo.’ Hij liet ons weer alleen.

50 ‘Kon er nooit eens een briefje af?’ Ze verplaatste een stoel en ging tegenover me zitten. De poten raspten over de houten vloer.

‘In die tijd? In die tijd schreef ik geen brieven.’ ‘Daarna bedoel ik. Al waren het maar drie woorden geweest.’

‘Ik wist het adres niet.’55 Ik heb nooit iemand bedankt. Als kind moet ik van mijn moeder

met twee woorden spreken, dank-u-wel mevrouw zeggen of dank-u-wel meneer, als ik iets krijg of als iemand me ergens mee helpt. Maar na de bevrijding komt het niet bij me op. Ik ben niemand dankbaar. Ga nooit ie-mand opzoeken. Ik heb wel wat anders aan mijn hoofd.

60 ‘Kom nou, zeg. Hoe kan dat? Je bent maanden bij ons in huis geweest. Wel zowat een heel jaar.’

‘Ik zat toch al die tijd binnen? Niemand zei waar ik was.’ Soms, als het doodstil was, klom ik op een stoel, trok het zwarte rolgordijn

van het zolderraam een kiertje opzij en gluurde naar de donkere straat met 65 de lage donkere huizen die in een dichtaaneengesloten rij de wacht sche-

nen te houden. ‘Maar later wist je het toch?’ ‘Later wel.’ Ik was er een keer terug geweest. Het duurde lang voor ik ertoe kon besluiten. Ik wil eerst alles uitzoeken. Ik 70 moet weten hoe het mogelijk is dat mensen zomaar verdwijnen, dat je nooit

meer iets van ze hoort, nooit meer iets over ze hoort. In die tijd was ik met Marius en op een zomerdag maakten we een tocht

over de provinciale wegen. Marius stelde voor om door de polders de kant van het dorp op te gaan. Hij wilde wel eens zien waar ik gezeten heb.

75 Eenmaal in het dorp kon ik het niet meer vinden. We hebben er een tijdje rondgereden. Ik gaf steeds verkeerde aanwijzingen. Tot ik onverwachts de lage huizen van de overkant herkende. We stonden er recht voor. Een ge-

92


woon huis en dat verbaasde me nog het meest. Met het verstrijken van de jaren had het in mijn herinnering steeds kleinere afmetingen aangenomen.

80 Ik boog me voorover en tuurde door de voorruit naar het zolderraam, maar werd verblind door de zon. Net als bij het nemen van een foto met flitslicht dansten er felle bollen voor mijn ogen. Rij maar door, zei ik tegen Marius toen hij de motor afzette en aanstalten maakte uit te stappen. Ik heb het wel gezien.

85 ‘Nou dan, als je het wel wist?’ Ze trok haar lichte wenkbrauwen op boven het gouden montuur van haar bril, keek me triomfantelijk aan als iemand die een troefkaart opwerpt.

Opnieuw werd de deur opengegooid. Ter Gazen kwam dit keer niet verder dan de drempel. ‘Ik ben zo bij u.’ Hij verontschuldigde zich dat hij ons nog

90 even moest laten wachten. Ze giechelde. ‘Hij wil zeker zien of we er nog zijn.’ Haar gezicht verstrakte.

‘Ik vond het niet prettig dat je ons in je boek zo slecht hebt afgeschilderd.’ Het klonk afgemeten. Ze perste haar dunne lippen op elkaar.

‘Daar heb ik u niet mee bedoeld.’95 ‘Maar je hebt wel alles van ons precies beschreven, Wiesje.’ Ze trok haar

mouw op en schoof de schakelarmband naar haar pols. ‘Van je opvolger.’ ‘Mijn opvolger?’ ‘Toen jij weg was kregen we een jongeman. Een nette jongen. En erg aardig.

Hij is tot de bevrijding gebleven. En wat denk je, Wiesje? Nog geen maand 100 later gaf hij me deze armband. Uit dankbaarheid.’ ‘Een mooie armband.’

Het ergerde me dat ze me nog steeds Wiesje noemde. ‘Puur goud. Achttien karaats. Hij zit nu in Amerika. Schrijft me geregeld.

Wat jij hebt geschreven in dat boek van je, kom, hoe heet het ook al weer. De zwarte velden of zoiets...’

105 ‘De grijze rietlanden.’ ‘...dat klopt toch helemaal niet. Zó waren wij niet. Zó was het niet bij ons.’ ‘U moet het niet letterlijk nemen. Ik heb geen verslag geschreven. Het is

een verhaal en daar verzin je van alles voor.’ ‘Verzinnen! Iedereen bij ons op het dorp heeft ons herkend. Ze hebben 110 allemaal het boek erbij gehaald. Dat zijn jullie, zeiden ze. Wezen ons de

bladzijden aan.’ Ze tikte vinnig met haar wijsvinger op de tafel of de regels daarop gedrukt stonden.

‘Ze hebben het niet goed gelezen.’ ‘O nee?’ Ze boog zich voorover. Haar kleine pupillen probeerden van ach-115 ter haar brillenglazen door me heen te steken. ‘En dat van de andere perso-

nen die in je boek voorkomen, die mensen die zijn weggehaald en niet zijn teruggekomen. Heb je dat ook verzonnen?’ De lamp flitste over haar grijze

Par

agra

af


haar, verleende er even een vleugje glans aan. ‘Nee. Die passages zijn niet verzonnen.’ Moest ik haar uitleggen dat je som-120 mige feiten niet kunt verzinnen? Haar duidelijk maken dat je wel als een

god kunt spelen met levens, maar dat je, als een verhaal gebaseerd is op ware gebeurtenissen, van de dood geen verzinsel maakt?

‘Zie je wel. Je komt er niet onderuit.’ Ze ging recht zitten, haar armen over elkaar.

125 ‘Woont u er nog?’ Eindelijk lukte het me haar te zien als de vrouw die ik me herinnerde. Het kwam door haar stem, bazig en scherp.

‘Die bonen moeten vandaag afgehaald worden, Wiesje.’ Met een plof zet ze een emmer bonen voor me neer. Een lange, magere vrouw met een benig gezicht, het vale blonde haar bijeengebonden in een strakke knoet. De

130 inhoud van de emmer varieert iedere dag, soms zijn het doperwten, dan weer tuinbonen of kapucijners, al naar gelang de pluk. Een paar keer per week brengt ze een teil verstel- en strijkgoed boven. Kennelijk is ze niet alleen bezig haar kelder met weckpotten te vullen, maar doet ze ook nog de was voor de buurt. Iedere keer weer schrik ik van de harde bons als ze

135 met de teil de deur openstoot. ‘Wat is die teil zwaar,’ roept ze. ‘Ik sjouw me wat af voor je.’ Het naaiwerk moet dezelfde dag klaar zijn. ‘Je hebt de hele dag de tijd.’ Ze maant me of ik een verstelnaaister ben die op uurloon werkt. De zolderkamer met het lage plafond komt vol te staan met manden, teilen en stapels linnengoed die steeds hoger worden opgetast. De vochti-

140 ge lucht van het persen, die blijft hangen omdat het zolderraam niet open mag, laat nauwelijks ruimte over om te ademen. Het is op den duur of ik in een kast leef waarin ik alleen nog met mijn armen maaiend doorheen kan waden.

‘Ziezo, we gaan beginnen.’ Johan ter Gazen kwam resoluut binnengestapt 145 en ging bij ons zitten. ‘U heeft intussen wat kunnen bijpraten,’ zei hij

grijnzend, boog zich over zijn apparatuur en klopte op het raster van de microfoon die hij in een driepotige houder had gestoken. ‘Hallo, hallo,’ riep hij duidelijk articulerend, ‘hier de regio.’ Nadat hij het had terugbeluisterd – zijn stem galmde onverwachts door het vertrek – sloeg hij een blocnote

150 open en vervolgde geestdriftig: ‘Na vijfentwintig jaar. Vandaag hebben wij in onze studio twee zeer bijzondere gasten. Op de kop af vijfentwintig jaar geleden was Selia Steller voor vele lange bange maanden in huis bij onze streekgenote mevrouw Alie Bremans. En vandaag, luisteraars, na vijfen-twintig jaar, ontmoeten zij elkaar voor het eerst weer hier in de studio van

155 onze regionale omroep. Mevrouw Bremans, hoe vindt u het elkaar na al die tijd weer terug te zien?’

‘Dat vind ik ontzettend leuk.’

92


‘En u, mevrouw Steller. Hoe oud was u toen?’ ‘Veertien.’160 ‘Veertien jaar! Selia Steller was toen veertien jaar, luisteraars. Een meisje

nog. Of liever gezegd een schoolmeisje. Hoe ervaart u deze ontmoeting na al die jaren?’ Breed lachend keek hij mij aan. Zijn gekerfde lippen ontbloot-ten een rij regelmatige tanden, gehecht aan een onnatuurlijk roze tand-vlees. Met zijn wijsvinger duwde hij zijn bril hoger op zijn neus, maar

165 voor ik iets kon zeggen drukte hij de toets van de recorder in en stak zijn hand op. Met oorverdovend lawaai scheerde een vliegtuig over het pand. Alles trilde. Het peertje ging heftig heen en weer. ‘Een enkele keer komt hier een straaljager over. We gaan gewoon weer door.’ Ter Gazen legde zijn hand, die hij al die tijd geheven had gehouden tot het geluid verstomd was,

170 plat op tafel en schoof hem als een presenteerblad naar me toe. Het was een rode hand met dikke, korte vingers.

‘U heeft natuurlijk heel dierbare herinneringen aan die tijd.’ ‘O ja.’ Ik zag Bremans weer voor me. Ineens staat hij in de deuropening,

een gedrongen man, zijn plompe kop naar voren gestrekt, een voet over de 175 drempel als een hardloper in de startblokken. ‘Kom ‘ns hier, meisje, laat es

voelen wat je al hebt?’ sist hij en met zijn grote handen naar me wenkend. Verder dan de drempel komt hij nooit en meer doet hij niet. Maar iedere keer voel ik de dreiging dat hij me eens zal bespringen en ik tussen het wasgoed en de teilen geen kant meer op kan. Grinnikend draait hij zich

180 om, sluipt ineengedoken, als iemand die zich klein maakt om niet gezien te worden, de zoldertrap af.

‘Mevrouw Bremans, ik wilde u vragen of u en uw gezin nooit één moment van angst hebt gekend met zo’n – laten we zeggen – zo’n logé in huis.’

‘Nee. We hebben nooit een moment van angst gekend. We hebben het met 185 Wies... ik bedoel met Selia juist heel erg naar onze zin gehad.’ Ze drukte

een wit zakdoekje tegen haar hals. ‘Dat was dan buitengewoon moedig van u. Wij hier in de regio zijn bijzon-

der trots op u en uw gezin. Als ik denk aan al de opofferingen die u zich...’ Er kwam een licht suizend geluid uit de recorder gevolgd door een

190 korte klik. Ter Gazen begon met twee vingers koortsachtig op de toetsen te drukken als iemand die een toonladder op de piano oefent. ‘Aha, ik zie het al.’ Hij sloeg zich tegen het voorhoofd. ‘De cassette moet omgedraaid. Geen man overboord.’

‘Het is hier erg benauwd.’ Mevrouw Bremans wapperde met het zakdoekje 195 voor haar gezicht. ‘Vind jij ook niet, Wies... ?’ ‘Ik heb er geen last van.’ ‘Er kan hier zeker geen raam open?’

Par

agra

af


‘Ik vrees dat we opnieuw moeten beginnen. Er staat niets op de band.’ Hij keek ons verontschuldigend aan en pakte een andere cassette. Zijn korte

200 blonde haar stond nu recht omhoog, het moest van de schrik zijn. Voor alle zekerheid duwde hij nog eens tegen de klep, hield er even zijn duim op, gluurde met één oog door het matglazen ruitje en riep: ‘Hallo, hier de re-gio!’ Het was gelukt. Hij liet het ons horen. Zijn stem klonk als de roep van een kind dat in het bos zijn echo laat weerkaatsen. Opgelucht strekte

205 hij zijn rug. ‘Na vijfentwintig jaar,’ begon hij op dezelfde opgewekte toon als even tevoren. ‘Vandaag hebben wij in onze studio twee zeer bijzondere gasten...’ Deze keer raadpleegde hij zijn blocnote niet meer. Overmoedig citeerde hij de tekst uit het hoofd, onderwijl zijn blik richtend op een hoek van het vertrek, of zich daar zijn luisteraars bevonden. Maar ik hoorde hem

210 nauwelijks. Ik zag mevrouw Bremans af en toe instemmend knikken, met praatgrage lippen antwoord geven. Ook ik zal op mijn beurt gereageerd hebben met ‘o ja’ en ‘veertien,’ het is evenmin niet uitgesloten dat ik ‘heel goed’ en ‘heel prettig’ heb gezegd wanneer dat van mij verlangd werd en geduldig heb gewacht tot er weer een straaljager was overgevlogen.

215 Ondertussen dacht ik aan de avond dat mijn ouders voorgoed waren ver-trokken. Aan de twee mannen die aan de deur kwamen en met wie ze meegingen. Ze zullen met zijn vieren de straat uit zijn gelopen. Mijn ouders in het midden. Ik heb ze niet nagekeken. Ik wist dat ze zich niet zouden omdraaien. Ze hadden mij vergeten mee te nemen, of wisten misschien

220 niet dat er nog iemand in huis was. ‘Dat is goed gegaan. Ik mag wel zeggen uitstekend. We zullen een stukje

terug beluisteren. Dan kunt u eens uw eigen stem horen.’ We hoorden niet onze stem. We hoorden een lang aangehouden, snerpende

toon en daarna viel er een stilte als na een bominslag.225 We durfden ons niet te verroeren, alsof elke beweging die we zouden ma-

ken nog meer hinder kon veroorzaken. Het peertje flikkerde en ging uit. Het maakte geen verschil. Ik had er ook niet meer op gelet. Ter Gazen zat met zijn hoofd schuin naar de recorder, wachtend op een geluid dat, al was het maar in de verte, aan een stem deed denken, desnoods van iemand

230 anders. Maar ook zijn testroep, die even tevoren nog zo monter weerklonk, bleek te zijn weggevaagd.

‘Het was zo’n mooi gesprek,’ mompelde hij. ‘Is er wat met het toestel?’ vroeg mevrouw Bremans. ‘Zit er soms een sto-

ring in?’235 ‘Het zal een storing zijn. Ik kan het nu niet verhelpen. Ik ben geen techni-

cus.’ ‘Wat jammer.’

92


‘We moeten het nog een keer overdoen. Er zit niets anders op. Zullen we maar meteen een nieuwe afspraak maken?’ Zijn stem kreeg bijna weer de

240 opgeruimde klank van de radioreporter en op zijn gezicht verscheen al iets van een grijns.

‘Ik kom graag terug. Jij toch ook, Wiesje?’ ‘Ik zie wel. Ik moet nu weg.’

Buiten was een verkoelende wind. Ik liep de dorpsstraat uit en beklom het 245 glooiende pad naar de dijk. Bovenop keek ik over het wijde groene land

waar koeien graasden en glazen daken van kwekerijen in de verte spiegel-den in de zon. Ik strekte me uit in het gras, verborgen achter hoge rietplui-men. Kleine wolken gleden kalm en op gelijke afstand voorbij of ze er ma-ling aan hadden elkaar nooit te kunnen bereiken. Ik bleef een tijd liggen.

250 Een paar keer achter elkaar hoorde ik beneden aan de dijk iemand roepen. Maar ik wist zeker dat het niet voor mij was.

Vragen bij StoringMarga Minco

Inhoudelijke vragen1. Heeft Selia van tevoren zin in dit gesprek gehad? Noteer de regel uit r. 1-24

waaruit het antwoord blijkt. 2. Het gesprek tussen Selia en Alie voor de opname verloopt niet zo prettig.

Hoe komt dat?3. Heeft de schrijfster van ‘De grijze rietlanden’ (r. 105) nu wel of niet de

waarheid opgeschreven?4. Hoe ervaart u deze ontmoeting na al die jaren? (r. 161-162) Noteer het verwachte

en het werkelijke antwoord van Selia op deze vraag. 5. Ze drukte een wit zakdoekje tegen haar hals (r. 185-186). Interpreteer dit gebaar.

Anders gevraagd: wat kun je uit het gebaar opmaken?6. Regel 223-224 kun je behalve letterlijk ook symbolisch lezen. Wat is de sym-

bolische betekenis? Blijf binnen de kaders van het verhaal!7. Regel 242 is een vraag. Het antwoord erop lees je wel en niet. Toch weet je

als lezer het antwoord wel. Hoe luidt het antwoord werkelijk?

Verhaaltechnische vragenTitel8. De titel is nogal dubbelzinnig. Geef ten minste twee betekenissen.

Par

agra

af


Ruimte9. Het begin van het verhaal tekent een ruimte. Hoe komt die ruimte over?

Waarom zal de auteur deze ruimte gekozen hebben?

Personen10. Er worden drie personen beschreven. Wie is beslist een type: Selia, Alie of

Johan?11. Kun je eerlijk beschrijven wie Alie is? Ja of nee? Noteer ook de motivatie

voor je keuze. 12. Alie is uiterlijk erg veranderd. Geldt dat ook voor haar innerlijk? Licht je

antwoord toe.

Perspectief13. Welke verteller heeft de auteur gekozen in dit verhaal?

Tijd14. Hoe kun je het begin van het verhaal typeren? 15. Er komen enkele flashbacks voor. Kies het goede antwoord. Geen flashback

is: A. r. 69-84 B. r. 127-143 C. r. 173-181 D. r. 215-22016. Hoe lang ongeveer duurt de vertelde tijd?17. Wat verklaart het stuk tekst van r. 127-143?

Belevingsvragen18. Vind je de houding van Selia ondankbaar?19. Hoe zou jouw houding tegenover je redders, de

familie Bremans, zijn?20. Dit verhaal gaat over de oorlog van 1940-1945. Hoe

lang moeten we aandacht blijven geven aan die oorlog? Denk bijvoorbeeld aan de vieringen op 4 en 5 mei. Doe jij daar ook aan mee? Waarom wel of niet?

92


7. HypnoseKees Kuijper

‘U bent volkomen ontspannen. Alles is goed en rustig om u heen. U gaat heerlijk slapen. Toe maar. Ontspannen maar.’

Langzaam vielen de oogleden van de oude vrouw dicht. Ze had een bleek, rond gezicht. Normaal zouden de vele rimpels aan een verstoorde vijver

5 doen denken, maar nu lag er zo’n intens vredige uitdrukking op haar ge-zicht dat dit meer leek op een na een zandstorm tot rust gekomen woestijn. De kromgegroeide handen lagen over elkaar gevouwen, en de ademhaling was kalm en regelmatig.

‘Hoe heet u?’10 ‘Anne de Vos.’ ‘En waar woont u?’ ‘Singelkade veertien.’ ‘Heeft u koekjes in huis?’ ‘In het vierkante trommeltje naast de kopjes, in het dressoir.’15 Bert glimlachte. ‘Heeft u geld in huis?’ ‘Mijn portemonnee ligt in het laatje van de grote kast en er ligt een enve-

loppe onder de handdoeken.’ Geluidloos stond de ondervrager op, maakte de grote kast open en pakte

Par

agra

af


20 de ouderwetse knip. Er zat niet veel in, enkele tientjes en wat muntgeld. Hij pakte het papiergeld en zag toen dat er behalve de zegels van de super-markt een paar melktandjes tussen de munten zaten. Hij besloot de mun-ten te laten zitten en legde de portemonnee terug.

‘Waar liggen de handdoeken?’25 ‘In het kastje van tante Wil.’ Bert trok een grimas. Daar schoot hij dus niet zo veel mee op. Maar het zou

wel geen modern kastje zijn. Geruisloos liep hij naar de kleine slaapkamer en zag daar een kastje met gebogen laden. In de bovenste lagen de schone, voor driekwart versleten handdoeken. En daaronder lag een wat verfrom-

30 meld, grauwwit envelopje. Er zaten twaalf briefjes van vijftig euro in. Snel stak hij die in zijn binnen-

zak. ‘Mevrouw De Vos, heeft u sieraden in huis?’ ‘Nee, ik heb geen sieraden. Alleen de spullen van moeder.’35 ‘Waar liggen die?’ ‘In het tafellaatje.’ Bert tilde aan alle kanten het Perzische tafelkleed op. Aan de verst verwij-

derde kant zat inderdaad een laatje, het ging moeizaam open. In een siga-renblikje vond hij een paar ringen, waarvan een met een cameetje, en wat

40 oorhangers. Hij stopte de sieraden voorzichtig bij de 630 euro in zijn binnenzak en

glimlachte tevreden. Hij ging weer rustig zitten. ‘U mag weer wakker worden, mevrouw De Vos. U heeft heel even gesla-45

pen.’ Langzaam gingen de oude oogleden omhoog. ‘Gunst, lig ik nu te slapen? Ik schaam me dood. Dat komt, ik slaap ’s nachts

niet altijd…’ ‘Dat hindert niets, mevrouw De Vos, het is helemaal niet erg als u even 50 wegdoezelt. Ik stap weer eens op. Ik hoop dat u het prettig vond dat ik u heb voorgele-

zen.’ ‘Ach, jongen, op mijn leeftijd is elk bezoek welkom. Kom nog maar eens te-

rug. Kom je er zelf uit? Nou dag, hoor. Van welke kerk was je nu eigenlijk?’55 Maar Bert was al halverwege het straatje met de aanleunwoningen, vrien-

delijk achterom zwaaiend.

Het was zo simpel. Simpel en tegelijkertijd een goudmijn. Eigenlijk was het puur toeval dat Bert er toe gebracht had in de bibliotheek een boek over

92


hypnose te pakken. Hij was op aanraden van een collega op zoek geweest 60 naar een boek over alternatieve geneeswijzen en had uit nieuwsgierigheid

het dikke boek met het gele kaft, ‘Hoe werkt Hypnose? een handleiding voor beginners,’ gepakt. De schrijver, ene mijnheer Q.J.M. Mazivermo, had een dermate boeiende wijze van schrijven dat het lezen van de eerste bladzijde Bert voldoende aanleiding had gegeven om het boek mee naar huis te ne-

65 men. Daar had hij aandachtig de aanwijzingen van de heer Mazivermo doorge-

nomen. Hypnose had alles te maken met ontspanning, slaap en het geluid van de

menselijke stem. De schrijver, gepensioneerd psychiater, haalde talloze 70 voorbeelden aan van de spectaculaire resultaten die hypnose voor som-

mige van zijn patiënten had betekend. Wat Bert vooral intrigeerde, was de mogelijkheid om personen uit hun hypnose te doen ontwaken zonder dat zij zich iets herinnerden uit hun voorafgaande toestand van diepe slaap. Zijn altijd al ruime fantasie sprong in op deze mogelijkheid en ging er mee

75 aan de haal. Nadat hij zijn allereerste, vrij ranzige gedachten over gehypno-tiseerde vrouwen opzij had gezet, begon hij serieus na te denken over de mogelijkheid die hypnose hem kon bieden om zijn financiële problemen te verlichten. Daartoe had hij toegankelijke en alleenstaande slachtoffers no-dig, waarbij bovendien wat te halen viel, zelfstandig wonende bejaarden

80 dus. En zo was hij op pad gegaan. Keurig in een grijs gestreept pak gestoken

begon hij de bejaardenwoninkjes en aanleunwoningen af te struinen. Daar-bij was hij slim genoeg om steeds een andere plaats in zijn omgeving op te zoeken. Meestal deed hij zich voor als welzijnsmedewerker of pastor, net

85 zoals dat hem uitkwam. Niet alle bezoeken waren succesvol. Het had hem diverse bezoeken gekost

eer hij de kunst van het hypnotiseren onder de knie had. Soms bleek een bejaarde niet alleen te wonen, maar onderdeel uit te maken van een echt-paar, en zat hij zonder succes een uurtje te keuvelen, inwendig woedend

90 omdat hij zijn tijd zat te verdoen. Andere keren ging de telefoon, of kwam een kleindochter op bezoek, waarbij hij soms moest praten als Brugman om zijn aanwezigheid te verklaren. Maar praten was zijn kracht. Hij wist, na een korte inleiding, mensen er steeds toe te brengen zich te ontspannen, en als de diepe slaap eenmaal was opgetreden zijn slag te slaan. Een enkele

95 keer viel de buit tegen, maar over het algemeen was het verbazend hoeveel contant geld mensen in huis verborgen hielden.

Na het avondeten stapte Bert in zijn auto en bestudeerde, voordat hij de

Par

agra

af


wagen startte, nog even zijn wegenkaart. Hij had een dorpje op het oog dat wat verder weg lag. Het zou hem meer reistijd kosten dan gebruikelijk,

100 maar het steeds wisselen van zijn werkterrein beschouwde hij als een abso-lute voorwaarde om zijn oplichterspraktijken veilig en succesvol te kunnen voortzetten.

Zachtjes neuriënd ging hij op weg. Op weg naar een slachtoffer, dat in zijn ogen nauwelijks als zodanig te betitelen was: de mensen ontvingen een

105 prettig bezoek en het geld dat hij meenam, hadden zij toch niet nodig. Het lag immers veelal slechts te wachten op hebberige neefjes en nichtjes die het ooit hoopten te erven.

Na drie kwartier rijden parkeerde hij zijn auto op een pleintje en liep naar een tevoren nauwkeurig door hem geselecteerde straat met bejaardenwo-

110 ningen in twee bouwlagen. Hij wandelde op zijn gemak rondom het al wat oudere complex. De zijde waaraan de voordeuren waren gelegen gaf, be-halve de soms sierlijk beschilderde naambordjes, niet veel gegevens prijs, maar vanaf het wandelpad langs de achterzijde zag hij de witte geperma-nente kopjes voor hun televisietoestellen.

115 Nu was het zaak het juiste adres te kiezen. Daarbij was Bert tot nu toe steeds op zijn intuïtie afgegaan. Belangrijk was dat zijn slachtoffer alleen woonde en voorts dat op grond van het interieur enige zaken van waarde in de woning te verwachten waren.

Hij koos het adres van een witharige oude man, die naar koorzang op te-120 levisie zat te kijken. De stijlvolle aankleding van de kamer beloofde veel

goeds. Hij liep om naar de voorzijde van de benedenwoning en telde zorg-vuldig tot hij voor de juiste voordeur stond. Er was een naambordje, maar de naam was door de ouderdom ervan niet meer te lezen. Bert belde aan en trok zijn beminnelijkste gezicht.

125 Geduldig wachtte hij; hij zag door het matglas een donkere vlek van een gebogen gestalte groeien. Een onwaarschijnlijk aantal sloten en schuiven moest worden bewogen, totdat de deur langzaam op een kier ging en twee lichtblauwe ogen in een gerimpeld gezicht hem onderzoekend opnamen.

‘Goedenavond, mijn naam is Van Ginkel. Ik kom u namens de wijkgemeen-130 te een bezoek brengen. Komt het u gelegen?’ ‘Wie bent u precies?’ ‘Van Ginkel is mijn naam. Ik kom namens de wijkgemeente op bezoek.’ ‘Welke wijkgemeente?’ ‘Van de plaatselijke kerkgemeente.’135 ‘Ik ben niet kerkelijk, meneer.’ ‘O, maar dat maakt voor mij geen enkel verschil. Komt een bezoekje u gele-

gen?’

92


‘Ik begrijp nog steeds niet wie u bent, maar u mag wel even verder komen.’ Glimlachend stapte Bert naar binnen en gaf de oude man een hand. Hij 140 verstond de naam niet, maar dat deed er ook niet toe. Op vriendelijke maar

gladde toon begon hij zijn uit het hoofd geleerde zinnen uit te spreken. ‘Wij van de wijkgemeente brengen alle inwoners van uw leeftijd regelma-

tig een bezoekje. Gewoon van mens tot mens, begrijpt u wel? U heeft geen idee hoeveel eenzaamheid we daarbij tegenkomen. Woont u alleen?’

145 ‘Ja, ik woon al achttien jaar alleen, mijnheer.’ ‘Achttien jaar alweer? Tja dat zal niet altijd meevallen. En krijgt u wel eens

bezoek van uw familie?’ ‘Ik heb geen familie, mijnheer. Allemaal omgekomen in de oorlog. Ik krijg

nooit bezoek.’150 Mooi zo, dacht Bert, dit is ideaal! Hij keek om zich heen en zag dat de meubels en schilderijen oud en waar-

devol waren. Jammer dat ik niet met die Portugese kast de deur uit kan stappen, flitste het door hem heen. In de hoek van de kamer stond een goedgevulde boekenkast en een opgezette buizerd.

155 De oude man zat in een comfortabele rookstoel en Bert kreeg een zelfde stoel toegewezen, waarin hij heerlijk onderuit kon zitten. Koffie kreeg hij niet aangeboden en erg spraakzaam was zijn gastheer niet. Bert werd scherp opgenomen, met meer achterdocht dan hij tot nu toe had ontmoet. Dit bezoek zou waarschijnlijk wel enige tijd gaan kosten, maar Bert kende

160 zijn tactiek en techniek: hij moest de oude man zijn favoriete gesprekson-derwerp laten kiezen en dan de regie overnemen om hem langzaam spre-kend tot rust te brengen. Naar aanleiding van Berts opmerking over een antieke landkaart bleek de oude man een kenner van Italië te zijn. Bert wist niet zoveel van Italië, maar wel van andere landen aan de Middelland-

165 se Zee. Na een wat stroef begin kwamen ze tot een geanimeerd gesprek, waarbij Bert zo ontspannen naar de boeiende verhalen van de oude man luisterde, dat hij een aantal keren dreigde te vergeten met welk doel hij hier gekomen was. Steeds wanneer hij een ander onderwerp wilde aansnijden stak de oude man zijn hand op om hem weer mee te nemen op een van de

170 vele avonturen uit zijn leven. Langzamerhand werd het Bert duidelijk dat hij hier vanavond geen succes zou hebben. Hij maakte aanstalten om op te staan, maar de oude man schonk hem een glas wijn in en vroeg hem drin-gend nog even te blijven.

‘Luister naar me, jongeman, en onderbreek me niet, want ik kan je dingen 175 vertellen die je nog nooit gehoord hebt.’ Bert zuchtte inwendig, sloot even zijn ogen en moest zichzelf toegeven dat

de man boeiender kon spreken dan hijzelf.

Par

agra

af


Toen hij wakker werd, zag hij dat de oude man hem glimlachend aankeek. ‘Het was bijzonder onderhoudend om met u te spreken,’ zei hij. Opeens 180 keek Bert opzij: de oude man en hij waren niet langer alleen in de kamer,

maar er stonden nog twee mannen, de één had een vest aan, en de ander droeg een colbert.

‘Goedenavond, mijnheer Durenstein.’ Wie waren dit en hoe wisten ze zijn echte naam?185 ‘Wij zijn van de recherche en wij moeten u vriendelijk verzoeken met ons

mee te komen naar het politiebureau.’ De oude man rommelde met een apparaatje op het kleine ronde tafeltje

naast zijn stoel en haalde er een cassettebandje uit. ‘Alstublieft, heren. Mijnheer Durenstein is niet kort van stof, maar ik weet 190 zeker dat hij u net zo zal boeien als hij mij heeft gedaan.’ ‘Dat denk ik ook,’ antwoordde de rechercheur. ‘Bedankt voor uw medewerking, mijnheer Mazivermo, en nog een prettige

avond!’

Vragen bij HypnoseKees Kuijper

Inhoudelijke vragen1. Hoe komt het dat de vrouw in alinea 2

zo’n andere uitdrukking heeft dan ge-woonlijk?

2. Wat maakt de kans om binnen te komen groot en waarom zou dat zo succesvol zijn?

3. De zin in r. 136 heeft twee betekenissen. Leg dat eens uit?4. Bert Durenstein wordt pas na een hele serie diefstallen opgepakt op deze

bijzondere manier. Hoe zou het komen dat hij niet allang werd gezocht?5. Bert gelooft in zijn intuïtie, is dat verstandig?6. Welke dingen kan de man vertellen die Bert nog nooit gehoord zal hebben

(r. 174-175)?

Verhaaltechnische vragenTitel7. Dekt de titel de tekst? Waarom?8. Is de titel verhullend of onthullend?

92


Perspectief9. Vanuit welk perspectief is dit verhaal geschreven?Personages10. Beschrijf het personage Bert Durenstein zo uitvoerig mogelijk. Zowel qua

uiterlijk als qua karakter.

Tijd11. Welk type verhaalbegin zie je hier?12. Wat is de vertelde tijd van dit verhaal?13. Vallen fabel en sujet in dit verhaal samen? Leg je antwoord uit.14. Is er sprake van vooruitwijzingen in dit verhaal? Zo ja, waar?15. Wanneer krijg je als lezer argwaan bij wat er gebeurt tijdens dit bezoek?

Ruimte16. Is de ruimte in dit verhaal speel- of belangenruimte? Licht je antwoord toe.

Thema17. Welk thema heeft dit verhaal?

Spanning18. Welke trucs heeft de schrijver gebruikt om spanning op te roepen?

Belevingsvragen19. In hoeverre vind je dit verhaal realistisch? Waarin wel en waarin volgens

jou niet?20. Hoe denk je over de argumentatie van Durenstein om de mensen die hij

besteelt geen slachtoffer te willen noemen?

Register kernbegrippen

AAbstract motief 166Accent 29Algemeen motief 166Allegorie 42Alliteratie 14Amfibrachys 31Anapest 31Anticlimax 52Antimetrie 35Antithese 53Assonantie 14Asyndeton 51Auctoriale verteller 125

BBallade 67Beeldspraak 40Belangenruimte 139Bijfiguur 119Binnenrijm 17

CChiasme 54Chronologisch 133Climax 51Contrasterende functie 140Couplet 24Cyclische bouw 148Cynisme 57

DDactylus 31Deel voor geheel 45Distichon 24Dubbelroman 145

EEindrijm 17Elisie 35Enjambement 36Enumeratie 51

Epigram 65Epiloog 144Eufemisme 55Exclamatio 57

FFabel 113, 134Flashback 134Flashforward 134Flat character 119Funeraire poëzie 72

GGalgenhumor 56Gebroken rijm 18Geheel voor deel 45Gekruist rijm 18Geleding 144Gepaard rijm 18Gesloten verhaaleinde 147Gorgelrijm 81

HHaiku 67Halfrijm 14Hekeldicht 74Herhaling 52Historische roman 115Historische tijd 132Homerische vergelijking 41Hoofdpersoon 118Hymne 75Hyperbool 54

IIk-verteller 127Informatief 146Ingelast verhaal 145Inhoud 8Intrige 145Ironie 56

Register kernbegrippen 217

218 Register kernbegrippen

JJambe 30

KKader- of raamvertelling 145Karakter 119Karikatuur 120Kort verhaal 114Kwatrijn 24Kwintet 24

LLegende 113Leidmotief 166Lied 75Limerick 66Literaire thriller 115Literair-historisch motief 166Litotes 56Lofdicht 75

MMaker-product 44Mannelijk/vrouwelijk/glijdend 17Materiaal-product 43Metafoor (in engere zin) 42Metaforen 42Metonymia 43Metrum 29Middenrijm 17Motieven 165Motto 164Mythe 113

NNabootsing 80Niet-chronologisch 134Novelle 114

OOctaaf 24Ode 76

Omarmende rijm 18Omhulsel-inhoud 44Ondersteunende functie 140Ondertitel 164Onderwerp 165Onthullende titel 164Oorlogsroman 115Opdracht 165Open verhaaleinde 147Opening in de handeling 147Opening na de handeling 146Opsomming 51Overdrijving 54

PPanoramic view 148Parabel 113Paradox 53Parallellisme 52Parodie 80Pastiche 80Pastoraal vers 77Personage 118Personale verteller 126Personificatie 43Perspectief 125Plaats van handeling 138Pleonasme 53Plezierdicht 78Poëzie 9Polysyndeton 51Prolepsis 57Proloog 144Proza 7Psychologische roman 115Puntdicht 65

RRepetitio 52Retorische vraag 57Rijk rijm 15Rijm 13

x

Register kernbegrippen 219

Rijmplaats 16Rijmschema 18Ritme 32Roman 114Round character 119

SSage 113Samenhang 145Sarcasme 57Scanderen 30Septet 24Sextet 24Slagrijm 18Sociogram 121Sonnet 64Spanning 151Speaking name 121Speelruimte 138Spiegeling 145Spot 56Sprookje 113Stijl 154Stijlfiguur 51Streekroman 115Strofe 24Structuur 144Sujet 134Symbolisch motief 166Symboliserende functie 140Synesthesie 43

TTautologie 53Tegenstelling 53Terugverwijzing 133Terzine (terzet) 24Thema 165Tijdsversnelling 133Tijdsvertraging 133Titel 164Toekomstroman 115

Trochee 31Type 120

UUnderstatement 55

VVergelijking met verbindingswoord 40Vergelijking zonder verbindingswoord 41Vergelijkingen 40Verhaalbegin 146Verhaaleinde 147Verhaalmotief 166Verhullende titel 164Versvoet 30Vertelde tijd 133Verteltijd 133Verzachting 55Visuele poëzie 69Volksverhalen 113Volrijm 15Voorrijm 16Vooruitwijzing 133Vorm 8Vrij vers 65

WWending 64Wisselend perspectief 127Woordspeling 58Woordvolgorde 57

ZZelfcorrectie 58

220 Bronvermeldingen

Bronvermeldingen

Hoofdstuk 1Pag. 6: www.plint.nl – links Pag. 6: www.plint.nl – rechtsPag. 11: www.muurgedichten.nl– Neeltje Maria Min en Wikimedia Commons © TubantiaPag. 21: Wikimedia Commons – nationaal archief © Rob C. Croes / AnefoPag. 52: www.muurgedichten.nl – LucebertPag. 58: www.tekstblog.nlPag. 76: Wikimedia Commons – nationaal archief © Eric Koch / AnefoPag. 80: Wikimedia Commons © China CrisisPag. 84: Wikimedia Commons © Noortje Eijkelboom-PiccardtPag. 96: Wikimedia Commons © BaykedevriesPag. 106: Wikimedia Commons © Ytzen

Hoofdstuk 2Pag. 120: www.karikaturen-online.nlPag. 130: www.refdag.nl © Henk VisscherPag. 132: Wikimedia Commons – nationaal archief © Hans van Dijk / Anefo Pag. 147: Wikimedia Commons © BicciePag. 151: www.refdag.nl © Anton Dommerholt

Wij hebben zorgvuldig ons best gedaan om alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties te achterhalen. Mocht u desondanks menen rechten te hebben op één van de gebruikte afbeeldingen, verzoeken wij u contact op te nemen met de Vanderperk Groep, Groot-Ammers.

Hoofdstuk Literatuur in zicht HAVO · Gerrit Komrij Het lijkt hier alsof dichters onbegrijpelijk...

Documents

Transcript of Hoofdstuk Literatuur in zicht HAVO · Gerrit Komrij Het lijkt hier alsof dichters onbegrijpelijk...