1

HET LAND VAN NEVELE

maart 2004 jaargang XXXV aflevering 1

Verantwoordelijke uitgever: J. LUYSSAERT, Veldestraat 26, 9850 Merendree

2

INHOUDSTAFEL

Land van Nevele

Stefaan DE GROOTE, Juul Claeys (Gottem °1930 - Zeveren †2002): piloot, beeldend kunstenaar, leraar… ................ 3

Arnold STROBBE, “Vlamsch schrijven en is geen kermis” .............. 26

Jan LUYSSAERT, Doopsgezinde kernen in Merendree en omgeving van 1535 tot 1650 .......................................................... 52

André BOLLAERT, De ex-voto’s in de O.L.V.-kapel van de Oostbroek te Nevele .......................................................... 72

André BOLLAERT, Uit het dagelijks leven van de laatste “echte” Poeselse veldwachter tijdens de Tweede Wereldoorlog ................................................................ 80

Daniël D’HOOGE, Uit het 19e-eeuwse correspondentieboek van Nevele ...................................................................................... 85

Luc VAN NEVEL, Heilig-Bloedprocessie trekt door landelijk Meigem .......................................................................... 87

Mensen van Toen

Jan LUYSSAERT, Belastingbetalers van Landegem in de cohier van de twintigste penning uit 1571 ................................................ 91

3

—————1 Stefaan Vandenbroucke, Juul Claeys; twee levens in de wolken, beperk-

te oplage, 1996.2 Met dank aan Etienne Bouvijn voor de opzoekingen in de bevolkingsre-

gisters van Deinze.

JUUL CLAEYS (GOTTEM °1930 - ZEVEREN †2002):PILOOT, BEELDEND KUNSTENAAR, LERAAR…

Toen Juul Claeys op 15 februari 2002 overleed, was dat voor velen eengrote schok. Hij was in de streek immers goed gekend, in het bijzonder inzijn geboorteplaats Gottem en in Zeveren, waar hij meer dan een kwart-eeuw heeft gewoond. Als leraar beeldende kunsten aan de stedelijke acade-mie voor schone kunsten in Deinze heeft hij twintig jaar lang jongeren envolwassenen begeleid. Maar ook zelf was hij een verdienstelijke kunste-naar. Hierna worden de verschillende facetten van zijn boeiende persoon-lijkheid toegelicht. We maken hiervoor gebruik van verschillende getuige-nissen, documenten, en de omvangrijke monografie die Gottemnaar StefaanVandenbroucke schreef1 ter gelegenheid van zijn 65ste verjaardag. De titel‘twee levens in de wolken’ werd door Juul zelf gekozen. In dit werk ligt denadruk sterk op het pilotendagboek. Om die reden focussen we ons watmeer op een aantal andere aspecten.

Juul werd geboren op 19 augustus 1930 in Gottem als zoon van Arthur-Hendrik Claeys (19.08.1895-20.06.1958) en Maria-Anna Neirinck(02.01.1894-14.12.1975). Arthur en Maria waren allebei afkomstig vanGottem, huwden in 1927 en woonden langs de Oude Heirbaan. Juul hadnog één zus Denise (05.02.1932-11.12.2001). Vader Arthur was vlasbewer-ker en muldersgast en zijn moeder Maria kantwerkster.

Gustave-Charles Claeys (06.07.1859-24.09.1925), de grootvader van Juul,geboren in Brugge, was veldwachter in Gottem tussen 1892 en 1925. Toenhij trouwde in 1894 met Maria-Camilla Dewulf (10.07.1864-28.05.1942)was dat zijn derde huwelijk. Maria-Camilla Dewulf, landbouwster, wasafkomstig van Lotenhulle en woonde vanaf 1878 in Gottem. Zij kregen achtkinderen, waarvan Arthur de oudste was.2

4

Kinder- en jeugdjaren in Gottem

In een interview3 omschrijft Stefaan Vandenbroucke uit Gottem wijlen JuulClaeys in zijn kinderjaren: “Juul was drie maanden ouder dan ik. We groei-den samen uit onze luiers op Gottem-plaats. Dit rustige dorp, moeizaamgekneld tussen Leie en Mandelbeek, was zijn leefwereld. Het ongeschon-den natuurpark van de Leihoek, zijn habitat. Juul was anders dan de jongensvan zijn leeftijd. Hij trok zich het liefst terug om alles te lezen wat onderzijn handen viel. Maar bovenal was er zijn ongelooflijk tekentalent. Pas driejaar oud tekende hij al zo knap dat de buurt hem een wonderkind noemde”.

Zijn schooljaren behoorden precies niet tot de gelukkigste. Volgens JuulClaeys: “School was dan ook afkeuring van de ‘chaos’! De chaos, waar ikzo graag mee omging. Namelijk met alles en nog wat terzelfdertijd bezigzijn. De school heeft nooit het belang van het irrationele ingezien. Men ont-beerde er de vrijheid om mentaal ruzie te kunnen maken. Kunst is juist datleren ordenen van de chaos. Uit chaos wordt een gedicht gestructureerd; uitchaos groeit een verhaal, een tekening een schilderij. Boeiend in de kunstis juist de wijze waarop het individu-kunstenaar met chaos omgaat”.4

Tijdens het lager onderwijs in de gemeentelijke jongensschool zat hij bij deGottemse onderwijzer Baziel Vandenbroucke. Deze gaf op dat ogenblik lesaan ongeveer veertig leerlingen verspreid over zes leerjaren. Hij deed dat ingroepen van drie. Als hij lesgaf aan één groep dienden de anderen zichbezig te houden met allerlei taken. De vroegrijpe Juul werd op een bepaaldogenblik schoolmoe. Op 31 december 1943 schreef de onderwijzer in hetbulletin: “Moet gedurig berispt worden. Zijn praatzucht kent geen grenzen.Als het niet betert, zal ik mij verplicht zien kordaat op te treden”. Toch koosde meester voor de zachte aanpak. Juul moest de gewone lessen niet volgenen in de plaats daarvan gaf hij hem het geïllustreerde ‘Modern woorden-boek van pater Verschueren’ ter studie. “Dit waren mijn gelukkigste school-dagen”, vertelde Juul achteraf.5

—————3 Piet Meerhaeghe, wijlen Juul Claeys, Het Gouden Blad, 26 februari

2002.4 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 21.5 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 23 en 25.

5

Het waren ook de oorlogsjaren. Gottem werd vooral zwaar getroffen op heteinde van mei 1940 toen door artillerievuur de kerk en heel wat huizen - o.a.dat van Juul - zwaar werden beschadigd. Volgens Stefaan Vandenbroucke6

heeft de oorlog invloed gehad op zijn later artistiek werk.

Hij keek in Gottem op naar Camiel De Waegenaere (1855-1946) een bejaar-de, wat zonderlinge en vereenzaamde man. Maar iemand die schilderde,verhalen en gedichten schreef en het respect genoot van heel wat anderekunstenaars die af en toe op bezoek kwamen. Juul zou zich hem altijd metveel piëteit herinneren. Na het overlijden van Camiel schilderde hij op basisvan een foto zijn portret.

Juul was al 15 jaar toen hij voor het eerst het Sint-Hendrikscollege binnen-stapte. Hij nam hiervoor alle dagen de trein in Grammene. Hij had geenhoge pet op van de school. De lessen werden volgens hem zonder begees-tering gegeven, waren saai, fragmentair: “Soms werd ik wel een dwarslig-ger, die zich indekte tegen emoties en zijn omgeving observeerde met eensoort van groeiend cynisme”.7 Pater Verstraete die Nederlands gaf, maakteechter veel goed doordat hij bij deze leraar veel indruk maakte met zijn lite-rair geschreven opstellen. Er was ook pastoor Ignace De Sutter8 die zijnwerk voorlas in de andere klassen.

Juul wordt piloot

Generatiegenoot Stefaan Vandenbroucke en vele anderen waren ongetwij-feld enigszins verbaasd - maar wellicht ook wat jaloers - dat Juul koos vooreen loopbaan als piloot bij het leger. Zeker in een tijd dat vele Gottemsejongeren nog uitkeken naar een job in de vlassector moet dit nogal watindruk gemaakt hebben in het kleine dorpje. In 1949 slaagde de begaafdeen atletische jongeman inderdaad met brio voor het toegangsexamen voorvliegenier.

—————6 Stefaan Vandenbroucke schreef over die gebeurtenissen in 1940 het

werk: “Gottem onder vuur”.7 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 43.8 Ignace De Sutter (1911-1988) was in die tijd een bekend musicoloog,

componist en auteur van liederenboeken, zoals het bekende ‘Lied vanmijn land’.

6

Van in zijn prille jeugd droomde Juul Claeys ervan om piloot te worden.Zijn droom werd werkelijkheid via de Belgische luchtmacht. Hij zag

een flink groot deel van de wereld vanuit de lucht.(Foto’s verzameling familie Claeys)

7

Juul koos niet zozeer voor het leger maar wel voor het vliegen zelf. JuulClaeys: “Tijdens de oorlog had ik enkele nummers van ‘Der Adler’ (het tijd-schrift van de Luftwaffe) in handen gekregen waar men over niets andersdan vliegen sprak. Na de bevrijding ontdekte ik in allerlei magazines, arti-kels over de Royal Air Force en de US-luchtmacht. Dat boeide mij enorm.Ik was verliefd op die blinkende machines. Maar meer nog dan de vliegtui-gen, lokte me het vliegen zelf! Die gebeurtenis wilde ik ondergaan”. Maareigenlijk wou Juul tegelijk ook kunstenaar zijn: “Gezeten aan de oevers vande Leie, kreeg ik altijd weer dezelfde dromen telkens een vliegtuig bovenmijn kop voorbij vloog. Die dromen waren steeds tweeërlei: verticaal deafstand te kunnen overbruggen tussen mij en de man in dat vliegtuig. Ik zaghem, in mijn fantasie zo zitten als ik opkeek. En horizontaal die andereafstand over het water van de Leie naar Machelen aan de overkant, waarRaveel aan ’t schilderen was”.9

Het dorp leefde mee. Toen Juul in 1951 voor negen maand naar Canada zoutrekken om terug te keren als een volleerd vliegenier, was dat ‘hot news’ inhet kleine Gottem. Sommigen hoopten het vliegtuig te zien waarmee hijzou overvliegen. Zijn zus Denise schreef het volgende: “Beste broer, bent uvrijdagavond niet boven Gottem gepasseerd, rond 23u. of zoiets, geloof ik,is er een zware vlieger boven het dorp gepasseerd. Vele mensen hebben hemgehoord en meester Baziel zei dat ge waarschijnlijk hier voorbij ging vlie-gen. Pa had juist de namiddag en hij was rond halfelf thuis en hij heeft hetlicht buiten aangestoken. Misschien zag u dat wel, zo zei hij”.10 Volgens hetdagboek van Juul vloog hij toen inderdaad over zijn geboortedorp. Canada was een geweldige ervaring en op 30 mei 1952 kreeg hij tijdens deWingsparade de zo begeerde vleugels opgespeld.

Vierentwintig jaar lang was hij navigator bij de 15de transport-wing van deluchtmacht. Juul vloog ondermeer met een Dakota en bijna twintig jaar metde flying boxcar (C-119). Hij was thuis in alle West-Europese landen en ingrote delen van zwart Afrika waar hij de onafhankelijkheid van Kongo mee-maakte. Tijdens zijn soms urenlange vluchten schreef hij bij voorkeurgedichten, of hij vulde zijn dagboek aan. Zo beschreef hij op boeiende

—————9 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 54.10 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 63.

8

wijze zijn lotgevallen. Zoals de motorpech boven Noorwegen, een nood-landing in volle woestijnstorm of de voedseldroppings in de Sahel.

Naar de academie in Gent dankzij… koningin Fabiola

In zijn vrije uren bleef hij maar schilderen en tekenen en soms mocht Juulal eens exposeren in de mess van de officieren. Zijn militaire overstenwaren inderdaad niet blind gebleven voor zijn talenten, en toen Boudewijnen Fabiola in 1964 een staatsbezoek brachten aan Japan en Thailand, vroegde korpsoverste hem een soort prentenboek te maken over de verschillendeetappes van de koninklijke reis. Het album werd aan de koningin overhan-digd tijdens een receptie in Japan. Het geschenk maakte een grote indruk opFabiola en zij wenste bij haar terugkeer in Melsbroek aan de kunstenaarervan te worden voorgesteld. Tijdens het gesprek vernam zij dat Juul geenenkele artistieke opleiding had genoten. “Daar kan iets aan gedaan worden”besloot ze.

Zijn bevelhebber gaf hem de toestemming om drie halve dagen per weeklessen te volgen aan de Academie in Gent. Hij startte daarmee in september1964. Het waren hectische jaren, want in 1965 volgde hij bovenop nog eencursus voor verkeersleider, waarna hij in 1965 in Gavere (Semmerzake)werd tewerkgesteld.

In Gent kwam hij o.a. in contact met medestudent Dees De Bruyne en leraarJan Burssens, naast andere artistieke figuren, zoals de auteurs Jan EmielDaele en Pjeero Robjee. Juul vertoefde vaak in de wijk het Patershol waarhij rust vond en waar ook talrijke medestudenten verbleven. Het was de tijdvan Che Guevara en Marten Luther King. Toen deze werd vermoord, schil-derde Juul een egaal zwart schilderij met in het midden een gaatje van6 millimeter geboord: het kaliber van de moordende kogel. In 1969 zal hijsamen met Burssens het decor van de KNS in Gent schilderen.

Na zes jaar sleepte hij in 1970 een A1 diploma in de wacht. Het heeft on-getwijfeld enorm veel energie gekost om een privé-leven met vrouw en kinderen, voltijds onregelmatig vliegeniersleven te combineren met de stu-dies. Hij vond soulaas in een dagboek en laat niet na af en toe gedichten teschrijven.

9

Huwelijk

Juul was op 25 oktober 1958 gehuwd met Simonne De Vlaminck (°1941)uit Wakken. Het echtpaar ging in Peutie wonen, op 15 minuten fietsen vanzijn werk in Melsbroek. Zij kregen drie kinderen. Leen werd geboren op29 oktober 1959 en Els op 9 mei 1961. Tijdens zijn studies aan de acade-mie in Gent maakte hij een beeldje naar zijn toen vijfjarig dochtertje:“Leentje”. Het beeldje werd bekroond. Er worden vijftig exemplaren vangemaakt. De academie verspreidde het beeldje samen met een foldertje. In 1964 volgde de verhuis naar Deinze (Mgr. Maerestraat) en twee jaar laterdefinitief naar Zeveren, Kerkstraat 11. Op 27 februari 1967 werd Petergeboren.

Etienne Thienpondt

Van 1966 tot 1970 werkte Juul als luchtverkeersleider in Semmerzake. Ditkwam hem alvast beter uit, want op dat ogenblik volgde hij zowel lessen inGent en Deinze. Hij werkte er samen met Etienne Thienpondt uit Astene.Etienne Thienpondt was in zijn jonge jaren bevriend met Hugo Claus. Hijkoos net als Juul voor een carrière bij de luchtmacht en publiceerde op late-re leeftijd een tweetal boeken met zijn belevenissen in Astene en Kongo11

en cursiefjes12. Het was Juul die de cursiefbundel ‘Vergezicht’ illustreerdemet een reeks tekeningen.13 Hij had Juul in 1958 leren kennen, net voor deonafhankelijkheid in Kongo. Etienne Thienpondt schreef erover: “In datdecor hebben wij elkaar voor het eerst ontmoet, Juul en ik. Twee Leiezonenin een voorbestemde afspraak die geen afspraak was. Duizenden kilometersvan ons Vlaanderen. Op een snikhete dag, in de maand juni van het jaar1958. In het land dat ze nu Zaïre noemen. We lazen Jack Kerouac en DylanThomas, Louis Paul Boon en Hugo Claus, en verheugden ons over de blij-de waarheid van een nieuwe vriendschap die er een is voor het leven”. Juulen Etienne bleven elkaar ontmoeten. Een ander stuk van het cursiefje speeltzich terug in Vlaanderen af en meer bepaald in het atelier van Juul: “(…)

—————11 Etienne Thienpondt, Wie zonder zonde is…, Standaard Uitgeverij,

Antwerpen, 1986.12 Etienne Thienpndt, Vergezicht, Idolino Uitgaven, 1989.13 Juul Claeys illustreerde ook een ‘Een tint en een teken’, een map zeef-

drukken met gedichten van Albert De Vos.

10

Juul Claeys vestigde zich in 1966 in deze gerestaureerde hoeve in de Kerkstraat in Zeveren en woonde er tot aan zijn overlijden

begin 2002.(Foto en verzameling Joris Van Hee)

11

Kleuren, zo intens dat ge zin hebt er in te stappen om er nooit meer uit tekomen. Grillige arabesken, op sierlijke wijze geschikt en aaneengestren-geld. Dagenlang heb ik gedroomd van ridders in rood en blauw fluweel,over sierlijke jonkvrouwen, en over vlinders waarbij vergeleken die vanAfrika in schoonheid niet kunnen wedijveren. Zo de zieleroerselen van dekunstenaar te mogen smaken is niet gering.”14

Het woelige (artistieke) leven van de jaren zestig

Juul leerde nog heel wat andere artistieke figuren kennen, zoals we eerderzagen. Op 30 april 1966 trok hij samen met Dees De Bruyne en Jan-EmielDaele naar Amsterdam in het gezelschap van een televisieploeg van detoenmalige BRT om eens te proeven van de politiek-anarchistische sfeervan die dagen. Het is de tijd van provo. Juul schrijft erover in zijn dagboek: “In Amsterdam-Zuid bezoeken we dedichter Hans Plomp in zijn klein appartementje volgepropt met boeken.Nadien een rendez-vous met Jan Wolkers en met Van Gasteren, de fotograafdie de rellen op het huwelijk van kroonprinses Beatrix filmde. Klimmenden dalend langs de Amsterdamse grachten met op houten afsluiten ‘stemprovo’ en het ‘appeltje met de stip’ geschilderd. We gaan belegde broodjesmet haring kopen en ontmoeten dansende groepen met valse neuzen enminiatuurhoedjes die rondhuppelen op de tonen van het pierement. Mendeelt er godsdienstige traktaten uit. Nadien volgde nog een ontmoeting metHeere Heeresma en men eindigde aan het ‘lieverdje’ waar een happeningwerd opgevoerd door leden van provo, waarna de al even traditionelebestorming volgde door de politie.”

De familie Claeys strijkt in 1966 neer in Zeveren

In Deinze was de eigenaar van hun huis in de Mgr. Maerestraat ontevredendat er zoveel schilderijen opgehangen worden. Dat maakte te veel gaten inde muur. Juul en Simonne gingen meteen op zoek naar iets anders. ViaFernand Pauwels (dichter Marnix Van Gavere) vonden ze een hoevetje in

—————14 Etienne Thienpondt, uittreksel van cursiefje opgenomen in infomap ter

gelegenheid van de tentoontelling Juul Claeys in Het Museum vanDeinze en de Leiestreek in 1987.

12

Sigar.(Foto’s verzameling familie Claeys)

13

Zeveren. Juul maakte er kennis met de vroegere eigenaar en hij schreef ero-ver: “Alle tien minuten pakt hij een snuifje uit zijn witte doos met de haanerop”. Op 8 januari 1966 verhuisden Juul, Simonne, Leen en Els naar hunboerendoeningske in Zeveren. Hij leerde er de ‘kinderen Dewolf’ kennen, zijn naaste geburen: Sigar, zijnzuster Sietje, broer Jules en Slina, de koe. Alle vier ongehuwd. Voor Juulwas Sigar een gedroomd model: “Prachtig en natuurlijk is z’n houding alshij een borrel drinkt: het glaasje in de knoestige rechterhand; pijp tussen dekromme vinger van zijn linker. ’t Is een mooi model met zijn tomatenneusen zijn halfdichte rechteroog.” Over zijn nieuwe woonplaats Zeveren, waarhij zich blijkbaar zeer snel thuis voelt, schrijft Juul een gedicht15:

Zeveren 20 september 1966

Mijn kleine dorp, mijn nieuwe woonplaatsWaar tussen warmgroen de koe wandelt die we Sliena Marysse gedoopthebbenMet haar begeleider Sigar (met pijp en tabak in de varkensblaas geknoopt)

Waar appelen en peren zomaar uit de bomen tuimelenEn om het halfuur de kerkklok ons ’n goede dag toeroept

Mijn nieuwe dorp waar ik reeds honderdduizend jaren woonWaar we filosoferen in de zonWaar kindergezang tussen de fruitbomen hangtWaar men iedere week weer naar de zondag verlangtMijn kleine dorp in schilderijen gevat onder de bruine balken(het hooi in ronde oppers staat te drogen)dorp waar men nog de koe wacht en klare graanjenever snoept

dorp van mijn hart waar we binnen 14 dagen onze nieuwe pastoor zullen inhalen“hij loopt in burger” zegt Sigar en vertelt nog andere verhalenherder, die we zonder complimenten onze dagelijkse zonden zullen ver-klappen

—————15 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 149.

14

(Foto’s verzameling familie Claeys)

15

dorp met de prijsduiven van Dourdanen met de vrome boertjes die ter kerke gaandorp in de avond met de kaarters rond de lamp en de maan glurend door de ruitenin de gluiperige nachten buitenslaap wel, ik zal dromen dat we eeuwig gelukkig mogen zijn

in zomergroen in zonneschijnin herfstbruinin blanke sneeuwdit is onze gouden eeuw

Interesse voor vreemde culturen

Via zijn werk als piloot kwam Juul vaak terecht op exotische plaatsen, diein die jaren vijftig en zestig nog net niet waren bezoedeld door het massa-toerisme. Hij raakte beïnvloed door deze culturen en godsdiensten. Vooralhindoeïsme en boeddhisme interesseren hem enorm. In 1976 trok hij hele-maal alleen op een langdurige reis naar India, Kasjmir en Tibet, waar hijallerlei heiligdommen op grote hoogte bezocht. Juul maakte van de gele-genheid gebruik om verschillende verhalen te schrijven en tekeningen temaken. Het was een zgn. Simbad-reis waarbij de touroperator enkel zorgtvoor de vlucht Schiphol-Dehli heen en terug. Er waren diverse langdurigeuitstappen, o.a. naar Ladakh een bergachtige streek vlakbij Tibet. Op eenbepaald ogenblik koos Juul ervoor om terug te keren via een oeroud berg-pad samen met twee Nederlanders. De Nederlanders keerden al vlug op hunstappen terug, maar hij probeerde door te zetten. Het werd een lijdenswegdie dagenlang zou aanslepen. Op een dag, de uitputting nabij, in de met ijsen sneeuw bedekte bergpas, werd de eenzame, doorweekte pelgrim dooreen ‘barmhartige Samaritaan’16 uit zijn noodsituatie gered. Over zijn reizen naar het Verre Oosten en de ontmoetingen vertelde hij inde stadskrant Vrij Deinze nog het volgende: “In de Himalaya ben ik op pad

—————16 Het hele verhaal werd opgenomen in Twee levens in de wolken’, blz. 178

tot 198.

16

Jules Claeys was leraar van 1973 tot 1995. De foto werd genomen tijdens één van de kunstreizen van de kunstacademie van Deinze.

(Foto archief SASK)

17

gegaan met wijze saddhu’s, heilige vagebonden in oranje lompen gehuld,die me gewoon als hun broeder behandelden. In Ladakh was ik een tijdje tegast in Boeddhistische kloosters bij hooggeleerde doodsimpele lama’s. InPhalgam, Kashmir, ontmoette ik een Mohammedaan die waarschijnlijkrechtstreeks uit de hemel kwam; zo een goed mens vergeet ik nooit meer.Het bleek een eenvoudige barbier te zijn, die tussen de goede daden door,moslimschedels kaal schoor op de markten. In de onmetelijke Sahara toon-den de Marabouths me wat ‘onmetelijkheid’ eigenlijk is: een stukje zand,een deeltje heelal, een beetje zon op een lemen muur, die het tijdstip aangafom God te loven, niets dan onmetelijke goedheid”.17

De academiejaren in Deinze: van leerling tot meester

Juul Claeys volgde vanaf september 1966 - naast de academie in Gent - aan-vullend een opleiding aan de Stedelijke Academie van Deinze en had hetgeluk begeleid te worden door Armand Blondeel (tekenen) en Roger Raveel(schilderen). “Het was een magische tijd” vertelde Juul hierover in eeninterview van 1978. “Er was eerst de leraar-leerling verhouding. Men kijktnaar die mensen op, die geloven aan wat u niet voor mogelijk acht. Achterafwordt men vrienden, en ontdekt men dat er inderdaad nog zoveel mogelijkis”.18

Eind oktober 1971 kwam er een tweede plaats vrij in de academie vanDeinze van leraar waarnemingstekenen. Juul was dan nog volop bezig metde derde schildersklas bij Raveel. Cultuurschepen Boerjan, directeurGrootaert, de leraars Maurits Vanassche en Roger Raveel kwamen aandrin-gen om zijn kandidatuur te stellen. Het duurde nog een hele tijd voor hij overstag ging, want hij wilde nog watvliegen. Pas op 17 november 1973 startte hij zijn loopbaan in de academie, alsopvolger van Roger Raveel. Hij bleef er net geen twintig jaar lesgeven. Watbegon als waarnemingstekenen lager secundair groeide uit tot schilderen(tekenen levend model) hoger secundair. Hij introduceerde ook kunstge-schiedenis, één uur per week. Er was onmiddellijk veel belangstelling voor.

—————17 Stefaan De Groote, Interview van kunstschilder Juul Claeys, Vrij Deinze,

30 juni 1978, blz. 25 en 26.18 Stefaan De Groote, o.c., blz. 25.

18

Nog over de relatie met Roger Raveel

Roger Raveel uit Machelen (1921) was iets ouder dan Juul Claeys en hijheeft hem ongetwijfeld van in zijn jeugd beïnvloed. Juul was met zijn18 jaar te jong toen Raveel in 1948 de groep La Relève opstartte met JanBurssens, Kamiel D’Havé en Pierre Vlerick en via deze club naam zalmaken. Raveel ontpopt zich in de jaren vijftig en zestig als gangmaker vande Nieuwe Visie. In zijn zog werden enkele andere kunstenaars bekend, o.a.Raoul De Keyser, Etienne Elias en de Nederlander Reinier Lucassen.Wanneer Juul Claeys in 1964 - eindelijk - zijn opleiding begon, was Raveelal goed bekend in kunstmiddens in binnen- en buitenland. Juul Claeys waséén van de vele leerlingen in de streek die in het spoor van Raveel zal star-ten, temeer daar hij in Deinze les van hem kreeg tot in de jaren zeventig.Roger Raveel had blijkbaar oog voor het talent van zijn leerling. JuulClaeys zal aan een aantal van Raveels opdrachten participeren: in deBrussels metro, het Oostendse loodswezen en de kapel in Machelen. Weweten dat het ook Raveel was, die wenste dat Juul hem opvolgde aan deacademie in Deinze.

Wat vond Raveel zelf van zijn vroegere leerling en opvolger? Hij leidde inWakken19 een tentoonstelling in en vertelde het volgende: “Juul Claeys kentde evolutie van de picturale taal vanaf de vroegste tijden tot heden: hij heeftveel gezien en wat hij niet zag in werkelijkheid, zag hij via de reproductiesin zijn boeken en heeft hij er een aantal…Kunst is één geworden met zijnleven zoals dit steeds bij een echte kunstenaar is en moet zijn. Maar watvoor soort kunstenaar is Juul Claeys nu eigenlijk? Hij is inderdaad, evenmin als bijvoorbeeld Bonnard een kunstenaar dietracht de grenzen van het picturale medium te verleggen. Hij is begonnenals een gepassioneerde tekenaar en geëvolueerd naar een gepassioneerdeschilder. Hij voert voortdurend een heroïsche strijd met het picturale medi-um en met zichzelf. En dit is, naar mijn mening, voor het ogenblik, mis-schien wel onbewust het belangrijkste thema en de belangrijkste drijfveervan zijn kunst. En meer en meer komt hij als overwinnaar uit de strijd: ditkomt tot uiting in het feit dat hij er vaak in slaagt om een diepere zin te

—————19 Inleiding door Roger Raveel ter gelegenheid van de vernissage op

11 februari 1990 van de tentoonstelling van Juul Claeys in de galerie vanPaul De Wever in Wakken.

19

geven aan de gestolde acties in de grafiek van zijn schilderijen door er eenmeer kosmische dimensie aan te geven. Het weggeschilderde en de over-schilderingen hebben daarin een belangrijke functie”.

Evolutie van zijn werk

Juul heeft als kind altijd getekend. “Nog voor ik kon lopen observeerde ikde dingen en tekende ze. We woonden in Gottem, op het dorp, in een oude,nauwe straat, die ondertussen flink werd verbreed, en aangepast aan snel-heid en efficiëntie. Op een zekere dag stond er een auto aan de overkant. Ikheb toen vanuit mijn kakstoel die auto bekeken en getekend. Het feno-menale was echter, althans voor de grote mensen dat ik, die nog geen voetin een school gezet had, er zelfs de letters had bijgetekend”.20

Paul Huys, voormalig cultuuradviseur van de provincie, die hem heeftgekend in het Sint-Hendrikscollege: “Er zit voor mij nog altijd iets vreemdsvast aan dat personage van Juul Claeys, die ik 35 jaar geleden leerde ken-nen, toen we samen op dezelfde schoolbank zaten; en die al zijn school-boeken en schriften vol krabbelde met één wriemeling van tekeningen: ven-tjes (“peetjes” zeiden we) aaneengevlochten tot hele stripverhalen”.21

Tijdens zijn legertijd bleef Juul tekenen, maar in 1964 nam hij volop dedraad terug op via lessen in de Academie in Gent en een paar jaar later ookin Deinze tot 1972. In zijn vrije tijd schilderde en tekende hij enorm veel ofmaakt lino’s en houtgravures: mooie hoekjes in Zeveren, Poeke-kasteel, ofGottem-Leiehoek, dorpsfiguren zoals zijn buur Sigar, interieurs van ‘boere-doeningskes’, thematische onderwerpen zoals de ‘vier seizoenen’ of bijbel-se taferelen. Zijn lino ‘de slachter’ uit 1967 wordt afgedrukt.22 Juul gingook rapper en rapper schilderen en hij vertelt: “Langs de andere kant wil ikrap schilderen omdat er dan meer ziel meegaat in het werk. En anderzijdszou ik bezadigder willen zijn (zeker bij ’t tekenen) om juister (en gemak-kelijker) te werken”. Hij raakte in die periode ook sterk onder invloed van

—————20 Stefaan De Groote, o.c., blz. 20.21 Paul Huys ter gelegenheid van een spreekbeurt bij de vooropening van

een tentoonstelling in Desselgem, 1979.22 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 140.

20

Juul Claeys in zijn atelier.(Foto’s verzameling familie Claeys)

21

Raveel. Wat volgens Marc Van Haezebrouck Juul vooral boeide in het werkvan Raveel was het weergeven van simpele, alledaagse dingen in een friskoloriet: een kat, een duif, een streepsjesmannetje, een wasdraadpaaltje”.23

In de loop van zijn studies stelde hij reeds tentoon in Gent (1969), Oostende(1970), Munkzwalm (1970) en Brussel (1972).

Tijdens de tentoonstellingen in Desselgem (1979) en Deinze (1980) was destijl ondertussen langzamerhand veranderd van realistisch naar een nieuwewerkelijkheid. Paul Huys vertelde hierover: “Juul Claeys’ geschilderdewerkelijkheid is anders: hij gaat uit van het waargenomene, maar hij ordentde opstelling van de dingen in hun ruimte, hij manipuleert de vlakverdelingen het ritme van de lijnen en de vlakken onderling, hij orkestreert de kleur,hij vereenvoudigt, hij stelt beweging tegenover statische rust. Het wordt zijnwerkelijkheid. Wat hij geeft, is ergens nog een afbeelding, een ingrijpendveranderend beeld van een werkelijkheid, maar nooit in die mate dat hetvervreemd zou zijn van de intens waargenomen en beleefde werkelijk-heid”.24

Na de tentoonstelling in de Galerie Van De Voorde in 1980 kwam Deinzeopnieuw aan bod via een tentoonstelling die plaatsvond tussen 14 februarien 2 maart 1987 in het Museum van Deinze en Leiestreek. De toenmaligevoorzitter van de cultuurraad Hugo Van Hoey typeerde hem als volgt in deinleiding: “Juul Claeys heeft zijn eigen vormen, zijn speciale inhoud enzelfs zijn specifieke kleurschakering. De elementen in zijn schilderijen entekeningen evolueren van concrete naar abstracte vormen. Zijn contraste-rende kleuren, overwegend groenachtig blauw en rood werken samen metpittige details en geven aldus het geheel een agressieve en emotionele gela-denheid. De vervorming van zijn figuren of zelfs van zijn landschappen,verhogen de expressie en geven samen met zijn kleurenexplosies een enor-me spanning aan zijn werken. Het is soms alsof hij het ganse schilderij inbeweging wil zetten.”25 Hij schonk voor de gelegenheid een werk aan het

—————23 Stefaan Vandenbroucke, o.c., blz. 164.24 Tekst van de voordracht in Desselgem van Paul Huys wordt opgenomen

in de ‘Nieuwsbrief van de galerie Van De Voorde’ van november 1980.25 Er werd voor de gelegenheid een infomap aangeboden die ter inzage is

in het museumarchief.

22

(Foto’s verzameling familie Claeys)

23

museum. In 1999 werden door het museum twee andere werken aange-kocht, m.n. het tweeluik ‘de nacht voor het feest’ en ‘Acheloüs de stier’.26

Peter Claeys over zijn vader als kunstenaar

Mijn vader heeft als beeldend kunstenaar een immens oeuvre nagelaten.Ik heb hem zien beeldhouwen, tekenen, schilderen, houtgravures enander grafiekwerk maken.Toch is hij voor mij vooral een tekenaar gebleven.Zoals je met een stok in het zand kan tekenen, zo kan je ook met de schil-derborstel en verf op paneel tekenen. Ik denk dat pa niet zozeer in vlak-ken of kleuren of materie dacht, maar veeleer in lijnen en het dynami-sche spel daartussen.Hij was een lijnenzetter in hart en nieren en had daar zijn eigen door-dringende manier voor. Hij ging snel en expressief te werk. Op diemanier corrigeerde hij soms als lesgever her en der in de tekeningen vande leerlingen. Ik kon van meters ver zien waar hij iets had neergezet; hetwaren zijn lijnen. In zijn landschappen is het verwonderlijk hoe bijvoor-beeld een koe herleid wordt tot een paar essentiële kronkels. Zo is de stijl van vader eigenlijk gegroeid. In de jaren ‘60 en begin ‘70nam hij nog ruim de tijd om alles vrij nauwkeurig weer te geven. Zijnverhaal was eerder inhoudelijk. Eind ‘70 en vanaf de jaren ‘80 zagen wedat de vorm belangrijker werd. De dynamiek groeide en de koe van twin-tig lijnen was er een van vijf geworden. Iets later zagen we maar een stukvan de koe meer en nog later werd het zoeken ernaar. Er ontstonden wer-ken waar iedereen het zijne in zag. Of het nu levend model was of land-schap; de dingen werden in stukken getrokken om een nieuwe vorm tekrijgen.Het werd een spel tussen verbergen en accentueren van vormen en kleu-ren.De techniek daartoe varieerde tussen potlood, inkt, krijt, verf en allemogelijke mengsels daarvan. Hij maakte tot ver in de jaren ‘90 tal vandergelijke vrij expressieve werken die ergens tussen figuratief en abstractbalanceerden. Eind jaren ‘90 ontstond er iets wat ik een beetje als een

—————26 Veerle Van Doorne, Claeys Juul in de catalogus Museum van Deinze en

de Leiestreek, blz. 58 en 59.

24

recyclagetechniek beschouw. Hij haalde de stukken nu niet meer uit dewerkelijkheid, maar uit zijn eigen voorafgaande werken. Er groeide eensoort puzzelachtige, bijna decoratieve stijl.Als ik dit alles zo aanschouw, moet ik bijna geloven dat zijn artistiekeevolutie op deze manier rond was. Wat kon hij nog meer doen? Mogelijk wist hij het en zou er weer nieuwe inspiratie opduiken, wantstoppen met tekenen was niet zijn ding. Elke vijf minuten volstonden omnog een werkje te maken of om nog aan iets verder te werken.Schilderijen op paneel, tekeningen op de achterkant van navigatorkaar-ten of gemengde techniek op de binnenkant van een taartdoos? Voor hemwas alles goed, zolang hij maar kon werken.

Vanaf het einde van zijn studies in de jaren zeventig maakte het werk vanJuul Claeys inderdaad een opvallende evolutie door. Het duidelijk figura-tieve evolueert naar een meer dynamische stijl waar landschapelementennog goed herkenbaar zijn om tenslotte bij compleet abstract uit te komen.Op het einde van de jaren tachtig volgden de tentoonstellingen elkaar op.Na tentoonstellingen bij galerij Paul De Wever in Wakken (1990) en bijGalerij Het Labyrint in Kemmel (1990) zou hij nog meewerken aan eenbelangrijke overzichtstentoonstelling van 17 Vlaamse kunstenaars in hetCasino Kursaal in Oostende in 1993. Hij zou overigens vanaf eind jarenzestig eveneens meewerken aan een tiental groepstentoonstellingen ver-spreid in heel Vlaanderen en in het buitenland: Noorwegen (Gordemoen),Nederland (Ooststellingwerf) en Duitsland (Siegen).

Juul Claeys zou met zijn kunstwerken een min of meer vaste stek vinden inde Galerij van Guido De Keulenaer in Gent. Juul kende Guido reeds op heteind van de jaren tachtig als verzamelaar van grafiek en via diens druktech-nieken. Toen de galerij werd opgestart in 1992 organiseerde De Keulenaereen aantal tentoonstellingen over het werk van Juul Claeys: in 1992, 1994,1995, 1996/97, 1998 en 1999. Guido De Keulenaer bestempelde Juul als eenzeer innemend en bescheiden man, met een grote kennis over kunst; iemanddie heel eigenzinnig te werk ging, tegen alle richtingen in.

Vlasfeesten

Peter Claeys vertelde “dat Juul als kind van de Leie en het vlas zijn rootstrouw bleef door diens deelname aan de driejaarlijkse Gottemse Vlas-

25

feesten. Hij heeft het bruisende dorpsleven van zijn geboortedorp altijd metplezier eer aangedaan door dan meerdere toegepaste werken over het vlastentoon te stellen. Men kreeg zo een boeiende ‘fusion’ van documentairenostalgie in een hedendaags kleedje. Hij toonde echte vlastaferelen waar desfeer van vroeger duidelijk voelbaar was verwerkt in zijn typisch expres-sieve stijl”.Hij ontwierp ook een vlag voor ‘Gottem vlasdorp’ (was te zien in de kerktijdens de uitvaartplechtigheid) en niet in het minst het monument ‘DeVlasser’. Reeds enkele jaren voor zijn dood was hij met het ontwerp daar-van gestart. Hij liet meerdere voorontwerpen maken en had, omstreeks eenjaar voor zijn overlijden, alles afgewerkt. Net na zijn dood kwam er degoedkeuring om het werk uit te voeren. De realisatie is dan verder opge-volgd door zijn schoonzoon Geert Vercaemer (beeldend kunstenaar endocent aan de academie in Gent).

Juul overleed op 15 februari 2002 en werd begraven in zijn geboorteplaatsGottem, naast die andere merkwaardige figuur Camiel De Waegenaere.Enkele maanden later, tijdens de Vlasfeesten in juli 2002, herdacht Gottemhem met de tentoonstelling in de Vlasschuur onder het thema ‘een nieuwleven’. Op dat ogenblik werd eveneens ‘De Vlasser’ ingehuldigd en hetbeeld staat nu op het pleintje naast de gemeenschapszaal.

In 2004 wordt opnieuw aandacht besteed aan het werk van Juul Claeys. Eris een tentoonstelling gepland van 26 juni tot 5 september in het Museumvan Deinze en de Leiestreek. Ook tijdens de Open Monumentendagen op14 september 2004 zal in Gottem opnieuw werk van hem te zien zijn.

Stefaan DE GROOTE, Bachte-Maria- Leerne

26

“VLAMSCH SCHRIJVEN EN IS GEEN KERMIS”

De correspondentie van een naar Amerika uitgeweken familie van Poeke.Enkele beschouwingen.

Inleiding

Het Oost-Vlaamse dorp Poeke ligt in een streek van waaruit in de 19de enin het begin van de 20ste eeuw talrijke mensen naar Amerika en Canada zijngeëmigreerd. Er zijn niet zoveel stenen of bronzen monumenten in onzeomgeving die blijvend herinneren aan die talrijke zoekers naar meer wel-vaart en geluk in het verre Amerika. Op de grens van Wingene, Ruiselede en Sint-Maria-Aalter, dichtbij de radi-otorens, staat rechts van de weg een sobere bakstenen kapel die een bezoekoverwaard is. Je kan er de namen lezen van honderden uitwijkelingen uitonze streek die in de vorige eeuw hun thuis verlieten om in Amerika eentweede, hopelijk beter leven op te bouwen. In Lotenhulle hangt tegen de gevel van de vroegere jongensschool de ste-nen beeltenis van Edward Corijn. Hij maakte zich zo verdienstelijk voor devele Vlaamse emigranten in de streek van Moline (Ilinois), dat hij op heteind van zijn leven de titel van Belgisch consul mocht voeren. Verder gebeurt het dat er nu en dan een - meestal bejaard - familielid uitAmerika in één van onze dorpen belandt met de dringende vraag naar meerinformatie over zijn familiale “roots”. Vorig jaar nog kwamen nazaten vande families De Groote en Van Der Haeghen bij mij in Lotenhulle op bezoek.Ze wisten dat hun ouders uit de Veldhoek, een Lootse wijk, afkomstigwaren. Het was een waar genoegen vast te stellen met hoeveel warme nos-talgie dergelijke mensen het landschap en alles wat oud is erin bewonderenen fotograferen. Voor zo’n familie-toeristen zijn onze landschappen als hetware levende bindtekens die hen herinneren aan de verhalen van hun vaderof moeder. Het is alsof ze in hun oude dag opnieuw contact willen zoekenmet het land van herkomst van hun familie, alsof ze een familiale levens-cirkel bewust willen afronden.Een ander tastbaar bindteken tussen familieleden van hier en van over deoceaan, zijn de brieven en foto’s die ze elkaar indertijd hebben opgestuurd.De eerste generatie draagt meestal nog grote zorg voor dergelijke docu-menten. Voor de tweede en derde generatie is die zorg al niet meer zo evi-dent. Het Vlaamse spreekwoord “Uit het oog, uit het hart” is spijtig genoeg

27

in dit geval dikwijls van kracht. Met de overledenen worden ook de docu-menten die aan hun bestaan herinneren, begraven of verbrand. Opgeruimdstaat netjes. Gelukkig zijn er uitzonderingen, families of individuele personen, die defamiliedocumenten van vorige generaties met zorg en liefde bewaren enkoesteren. De familie Verstraete van Poeke is zo’n familie. Voor een paar jaar overleed één van de zonen, André Verstraete. (1927 -2001). Hij was zonder twijfel één van de laatste Poekse emigranten naarAmerika. Hij emigreerde in 1957 naar Toronto in Canada waar hij eerst alsmetselaar en later als magazijnier in een papierfabriek was tewerkgesteld.In 1992 keerde hij weer naar zijn Poekse thuis, het vroegere café“Burgerwelzijn” in de Knokstraat. Samen met zijn moeder, zijn zus Mariaen zijn broer Henri heeft hij er een mooie oude dag gesleten. Zolang hij nogleefde, was Amerika geregeld onderwerp van gesprek thuis. Hij was trou-wens niet de eerste van de familie die naar Amerika was uitgeweken. In1906 al vertrok zijn tante Elodie Lampaert, de zus van zijn grootmoederlangs vaders zijde, met haar man en kinderen naar de States.Ze is nooit meer naar Poeke weergekeerd. Ze bleef wel jarenlang trouwprentkaarten en brieven naar haar familie in Poeke sturen. Aan de hand vandie brieven en van de erbijgevoegde foto’s proberen we een beeld op te han-gen van wat emigreren naar Amerika toen betekende, zowel voor de ver-trekkers als voor de achterblijvers. Voor zover we konden nagaan, zijnalleen de brieven van de uitwijkelingen bewaard. Ze spelen in dit verhaaluiteraard de hoofdrol.

De Poekse familie Van Goethem-Lampaert in Amerika

In de zomer van 1906 vertrok de familie Henri Van Goethem-ElodieLampaert uit Poeke naar het dorp Lenexa, niet ver van Kansas City inMoline-USA. Het gezin bestond uit vader, moeder, dochter Madeleine ende zonen Maurice, Julien en Leon. Maria Verstraete herinnert zich nog goed dat haar grootvader, Henri“Peetje” Verstraete dikwijls verteld heeft dat veel Poekse emigranten naarde streek van Kansas trokken. De meesten waren er als katoenplukkers opde katoenplantages tewerkgesteld.De familie Van Goethem-Lampaert echter wilde in Amerika zelfstandiggaan “boeren”, een eigen bedrijf uitbouwen. Ze waren verwant met de hui-dige familie Verstraete doordat grootvader Henri Verstraete met Irma

28

Foto van de familie Henri Van Goethem-Elodie Lampaert met kinderenLeon, Maurice, Madeleine en Julien.

(Foto Maria Verstraete)

29

Lampaert was gehuwd. Deze Irma was de zus van Elodie, de echtgenotevan Henri Van Goethem.De vier kinderen Van Goethem (Léon, Maurice, Julien en Madeleine) en devier kinderen Verstraete (Alice, Jan, Jozef en Maurice) waren ongeveereven oud en ze waren samen in Poeke opgegroeid. Ze kenden elkaar duszeer goed. Het was vooral tante Elodie Lampaert die, eenmaal in Amerikaaangekomen, de correspondentie met de familie Verstraete in Poeke ver-zorgde. Ze had een zeer mooi handschrift wat het lezen van haar brievenuiteraard fel vergemakkelijkt.Uit de beginperiode van hun verblijf in Amerika zijn er alleen postkaarten

bewaard die tante Elodie op de keerzijde van commentaar voorzag. Ze zijnvooral naar de kinderen van haar zus, Emma, verstuurd. Wellicht zijn hetantwoorden op kaarten die de kinderen Verstraete zelf naar hun familie inAmerika hadden verzonden. De oudste prentkaart van 20 november 1907 is gericht aan de jonge studentMaurice Verstraete in het Pensionnat St.-Henri in Deinze. Op de keerzijdeervan schrijft ze:

“MauriceWe zijn allen in volle gezondheid. laat spoedig weten als gij deze kaart hebtontvangen. wij hebben u eene zichtkaart gezonden op 15 mei en eene op20 juli welke gij zegd beide niet ontvangen te hebben. als gij dit niet ont-vangd zal ik u geene meer stuuren maar van zohaast gij mij wederschrijftzal ik u dadelijk antwoorden. Ontvangd, beste Maurice, de hartelijke groe-ten van ons allen. Uwe tante Elodie.”

Op 7 augustus 1908 schrijft ze aan vader Henri Verstraete - Poucques -Belgie - Europe, dat ze

“een brief ontvangen heeft van uw Maurice uit Deinze. het doet mij waar-lijk veel genoegen te zien dat hij zooveel vooruitgang gedaan heeft in hetleeren, want zijn geschrift is bijzonder wel. het is te hopen dat den anderen(= Jan en Jozef) die nu zijne plaats ga vervullen het ook zoo zal doen. van-daag zijn Leon en Magdaleine ook den eersten dag naar de school.”

Op een prentkaart van 20 april 1909 aan M(elle) Alice Verstraete - dorp -Poucques lezen we:

30

Het gezin Henri Verstraete-Irma Lampaert. Vlnr. Alice, Jan, Jozef en Maurice.De foto werd in 1898 genomen.

4 kinderen bleven in leven, 8 stierven bij hun geboorte.(Foto Maria Verstraete)

31

“het is toch spijtig niet waar! dat de reis zo groot is dat gij verleden zon-dag aan ons feest niet hebt kunnen deelnemen…”

Op 11 december 1909 schrijft ze twee prentkaarten naar Jan en Joseph, toenbeiden student in het pensionat Ste-Henri te Deinze.

“Wij waren waarlijk content eene kaart van u te ontvangen en dat Josephnu ook bij u Jan in school is. tragt maar goed te leeren, want de geleerd-heid is waarlijk een groote schat op aarde. onze Julien Leon en Madaleinegaan hier ook naar school. spijtig niet waar dat gij later naar elkanderenniet zult kunnen schrijven want het weinig Vlaamsch dat zij konden schrij-ven en lezen als zij van u weggingen uit België hebben zij omtrent allen ver-geten maar zij leezen zeer goed hun engels en spreken zeer vloeiend de taalware het niet door mij dat ik nooit niet anders spreek of Vlaamsch, maarvooral Magdaleine zou weldra geheel die taal vergeten hebben. Nu laat iku weten dat wij allen in volle gezondheid zijn.”

Elodie schreef behalve prentkaarten waarschijnlijk ook brieven naar haarzuster maar die zijn verloren gegaan. Uit de prentkaarten die ze naar haarnicht en naar haar kozijns schreef, spreekt haar hunker naar familiale ver-bondenheid. De gehechtheid aan haar familie leefde bij Elodie blijkbaarnog sterk. Ze gaf - zoals het een goede tante betaamt - wijze raad aan dekinderen van haar zuster. Na enkele jaren al is ze zich ervan bewust dat deafstand stilaan een verwijdering teweegbrengt. Spontaan merkt ze de ach-teruitgang op van de kennis van het Vlaams van haar eigen kinderen. Zelfis ze zich nog niet bewust van de sluipende veramerikanisering die haareigen Vlaams taalgebruik teistert.De Poekse Amerikanen “boeren” goed vooruit in hun nieuwe vaderland. Zekunnen het zich veroorloven cadeaus op te sturen naar hun familie in Poeke.Op 6 april 1912 schrijft Elodie:

”Bij dezen wenschen wij u allen een zaligen Paschen. Op 3-den dezer hebik naar stad geweest en u het geld verzonden voor dien tricot. laat weten alsu mijnen brief alsook den brief en boek voor Alice, alles hebt ontvangen. nuis het goed weder bij ons…”

32

Prentkaart met katoenplukkers naar Poeke verstuurd in 1908.(Prentkaart Maria Verstraete)

Algemeen zicht op de stad Kansas City in Moline USA omstreeks 1900.(Prentkaart Maria Verstraete)

33

De Eerste Wereldoorlog

Tussen 1912 en 1915 is er geen correspondentie bewaard gebleven. Toch iser zeker briefwisseling geweest die is verlorengegaan. Maria Verstraeteweet van haar vader Jan Verstraete dat nog voor het uitbreken van de EersteWereldoorlog tante Elodie aan haar zus en schoonbroer heeft voorgesteldom de kinderen Verstraete naar Amerika te laten overkomen om zo samende oorlogsdans te ontspringen. Zoon Jan Verstraete had dit maar al te graaggedaan maar zijn ouders waren ertegen. Ze zagen hun gezin liever samen-blijven. In die tijd luisterden de kinderen nog naar de wil van hun ouders.Jan is samen met zijn twee broers onder de wapens geweest tijdens de oor-log. Gelukkig hebben ze het er allen levend van afgebracht.Tante Elodie moet er fel op gerekend hebben dat de “Verstraetjes” wel naarAmerika zouden overkomen. In een brief van “agternoen, 12 mei 1914“schrijft ze aan haar nichtje Alice Verstraete:

“wat zoudt het toch veel beter geweest hebben, had gij hier allen bij onskunnen zijn want geloof waarlijk dat er geene dagen en passeeren dat wijover u allen niet en spreken want ofschoon ver van u af zullen wij toch altijdlief en leed met u deelen. nooit of nooit zullen wij u vergeten en als gij latervan tijd als alles eens gepasseerd is, zou dienst van ons noodig hebben gijmoet ons niet sparen. het zal ons altijd groot plaisir doen u eenigen dienstte kunnen doen. de verleden week droomde ik iederen nacht van u maarmeerst van uwe broeders. sedert wij den brief van Maurice terug haddengekregen spraken wij toch zooveel over u. en dan des ’s nachts in mijnedroomen zag ik uwe broeders den eenen nacht was Maurice tot PrudentBraeckeveldts toegekomen. den anderen nacht waren uwe broeders daar alte samen aangekomen. wij kregen eenen telephone dat wij er naar Kansascity moesten omme gaan. of ik blijde was moet ik u niet zeggen. maar als ikwaker wierd ten was niet. maar nu we zijn toch een weinig getroost daar wijnu toch weten dat u nog al in goede gezondheid zijt.”

De eerstvolgende bewaard gebleven brief uit Amerika dateert van 9 maart1915 en is aan zoon Maurice Verstraete - Ecole Condorcet - Rue NotreDame - Pas de Calais - France gericht. De drie broers Verstraete waren allennaar Frankrijk getrokken na het begin van de Grote Oorlog in 1914. Zedienden er op Frans grondgebied in het Belgisch leger.De brief werd vanuit Olathe verstuurd. Dit dorp, eveneens niet ver van

34

De familie Henri Verstraete-Irma Lampaert juist voor de Grote Oorlog in 1913: Alice, vader, moeder, Jozef en Jan.

(Foto Maria Verstraete)

35

Kansas City, was de nieuwe verblijfplaats van de familie Van Goethem-Lampaert. De inhoud ervan geeft goed weer hoe de Poekse Amerikanen aanvankelijktegen de oorlog in Europa aankeken. Het lijfsgevaar bracht de familie alshet ware gevoelsmatig weer dichter bij elkaar. De aanspreking is niet meerMaurice, Alice of beste Jan en Joseph maar

“Allerliefste maurice

U schrijven hoe blijde wij waren als wij u brief ontvingen is mij onmoge-lijk. het is nog maar eene uuren ik ben reeds bezig met u een antwoord teschrijven. wat zijn we toch allen content te vernemen dat gij in vollegezondheid zijt, alsook uwe goede ouders broeders en zuster. wij sprakentoch nog dikwijls over u allen, want sedert den oorlog beginnen was, had-den wij juist eene kaart ontvangen uit Belgiëen die kwam van uwe moede-ren was verzonden in de eerste dagen van october. nu in dezen brief zal er1 dollard in zitten. laat weten als u het goed hebt ontvangen. wij denken. wijdenken dat het onvoorzichtig is geld in de brieven te steken, bijzonderlijk inoorlogtijden. alles word onderzogt, denken wij. nu maurice, als gij ietsnoodig hebt, gij moet niet beschaamt zijn het ons te laten weten maar ter-zelfdertijd zoudt gij ons het adres van de post moeten opstuuren waar wij uwat geld kunnen zenden. nu ook vandaag met dezen brief zal ik u eenevlaamsche gazet zenden uit america als wij er u kunnen plaisir mede doen,zullen wij u nog zulke gazetten zenden en als gij ons eens eenen grootenbrief schrijft waar uwe gevaarten van den oorlog in staan en wat gijgehoort en gezien hebt dan zal ik hem ook eens in die gazet doen zetten. wijhebben hier ook alle dagen de Engelsche gazetten en zien er ook al devreedheden van den oorlog in, al wat er vandaag bij u in het oorlogsveldgebeurd weten wij hier morgend in onze gazetten. het is waarlijk vreed water al in belgie moet gebeuren en dat al door den hoogmoed van eenen zotgelijk den dutsch, maar america heeft waarlijk medelijken met belgie en zaler voort voren zorgen omdat de belgen toch niet en zoude uithongeren. nuMaurice als gij antwoord laat eens weten als gij kunt nieuws ontvangen vanuwe ouders en zuster en van uwe broeders. hoelang zijn uw br. al in frank-rijk. weet gij geen nieuws van uwe ander onkels en tantes. ik heb verschei-dene brieven geschreven verleeden zomer naar geheel de familie maar vanniemand niets ontvangen.Nu wat anders. wij zijn geverhuisd over 2 maanden. wij hebben ons vele

36

Soldaat Maurice Verstraete met zijn compagnie in Oude God gekazerneerdin december 1913. Hij zit op de 2de rij,

rechts van de man met de hand onder zijn kin.(Foto Maria Verstraete)

37

vergroot. wij wonen nu op eene groote schoone hofstede van 160 gemete.wij hebben 6 schoone werkpaarden zonder de jonge. wij zijn allen in goedegezondheid. de jongens zijn al te huis en Madaleine gaat naar de school. nuheeft Henri en de jongens een goed leven. er is nu niet veel te doen. wij heb-ben over 4 dagen eenen grooten sneeuwstorm gehad. zij ligt zeer dik maarin de zomer hebben zij het zo goed niet. het is hier zeer heet van zoohaastde sneeuw nu weg is zal er vele werk zijn. als het u mogelijk is, laat aan uweouders weten van onzen brief alsook aan uwe broeders en schrijft ons tochdikwijls.Nu Beste Maurice, stel het voort wel en ontvangd ons aller beste groeten. Van uwe familie uit americaHenri, Elodie en kinders”

Deze brief toont aan hoe de Poekse Amerikanen vooral via de eigenAmerikaanse en Engelse kranten over de oorlog dachten. Begin 1915 voor-zagen zij evenmin als de mensen hier welke catastrofale omvang de oor-logsramp in de loop van de volgende jaren nog zou aannemen. De voedsel-schaarste was in hun ogen een probleem dat zij, Amerikanen, wel voor onszouden oplossen. Blijkbaar was de oorlog op dat moment voor hen nog eenver-van-mijn-bed-show. Ze beseften toen nog helemaal niet dat het veleheuglijke nieuws over hun voorspoed enigszins pijnlijk kon overkomen bijhun familie in bezet België. Hun inschatting van de oorlog is enkele maan-den later al grondig veranderd. In een brief van 19 juli 1915 naar JosephVerstraete schrijft tante Elodie:

“gij kunt niet gelooven hoe benieuwd wij zijn nieuws van u allen te krijgen.nu vooral met dienen vreeden oorlog. wie zou er dat toch ooit gedacht heb-ben dat dat schoon Belgie zoo eene verwoesting zou ondergaan hebben. enzoo een mensche slagterij. het is waarlijk toch te vreed wat wij hier dage-lijks in onze gazetten vinden. van die vreedheden van den oorlog. maar hetis te hopen dat het niet meer lang zal duren. Och mogte den dag welhaastaanbreeken, dat met de gratie van God en de hulp van de verbondenelegers. den duitsche zot uit het lief Belgie gedreven word want wij hier ookvoegen onze gebeden met de uwe, voor den goeden uitslag van den oorlogen het behoud van u allen. hier bij voeg ik eenen dollar zend hem naarMaurice. ik denk hij heeft hem het meest noodig. van zoohaast gij ons hebtgeantwoord, zullen wij u wederom wat in den brief voegen. laat niet na onsallerbeste groeten te doen aan Jan en maurice; zegd hun dat wij al te samen

38

Julien Van Goethem aan het ploegen bij het ouderlijk hof in Olathe bij Kansas City.

(Foto Maria Verstraete)

39

eene novene gedaan hebben van negen agtereenvolgende dinsdagen tereere van den H. Antonius een paternoster voor hun behoud en de gezond-heid van u allen. nu Lieve Joseph zal ik u eene vlaamsche gazet zenden diewij hier iedere week hebben uit Moline. nu sedert 2 weken beginnen zij metde namen er in te zetten van de belsche soldaten die in dutschland krijgs-gevangen zitten. misschien dat gij er zult in vinden die gij kent. indien gij erbelang in stelt wij zullen u die gazet regelmatig ieder week zenden…”

De brief toont treffend aan dat de kranten (waarschijnlijk ook de radio) voorde doorsnee Amerikaan het beeld van de oorlog bepaalden. Voorts toont hijook aan dat het gemeenschappelijk katholiek geloof in tijden van gevaarvoor de Vlaamse en Amerikaanse familieleden een bron van troost was. Deoorlog bleef maar duren. Ten slotte moesten ook de Amerikaanse bondge-noten zich in de strijd werpen om de eindoverwinning te forceren. De nevenuit Amerika kregen eveneens hun oproepingsbevel. De Europese oorloggroeide uit tot de Eerste Wereldoorlog. Op 26 december 1917 schrijft Elodie volgende brief aan haar “teerbemindecozijn Jan”, die op dat moment als soldaat in Frankrijk was ingekwartierd

“de verleden week hebben onze jongens Maurice en Julien hunne onder-vragingspapieren gekregen, welke zij hebben moeten invullen (met honder-de van vragen) en ze terug gezonden. wanneer zij nu zullen moeten ver-trekken naar de oefeningskampen weten wij nog niet. maar dat zal waar-schijnlijk met aanstaande lente zijn. het is spijtig dat America zoo weiniggereed was, als het oorlog verklaarde, maar nu hebben zij reeds meer dan2 000 000 mannen gereed voor het westerfront. iedere week worden er veleovergezonden. er zijn er nu 9 000 000 welke hunne papieren hebben gekre-gen voor hun gereed te maken voor de trainingskampen…”

Het vervolg van de brief toont aan dat de Van Goethems hun handen volhadden met het werk op hun nieuwe boerderij in Olathe.

“nu zal ik iets over ons laten weten. gij weet dat we zijn verleden maart opdeze 400 acers farm komen wonen. gij kunt denken bij u zelf dat wij hetgoed gemaakt hebben. als ik u zal zeggen dat wij rond de 7 duizend dolarser op gemaakt hebben. wij pachten hier 1200 dolars per jaar en wij hebbennogal wat tegenslagen gehad sedert verleden jaar kersavond tot nu hebbenwij 5 paarden verloren. nu hebben wij nog 10 paarden, 6 die werken en

40

4 jongere. wij hebben ook 3 mulezels die werken en gisteren hebben wij ernog 1 koppel bijgekogt voor 350 dollars die zij nu gaan inspanen voor in delente beginnen voor goed te werken. dan zullen wij dagelijks 5 mulezels aanhet werk werken. die kunnen veel beter in de heete dagen van de zomer wer-ken dan de paarden als wij hier ploegen. Het is eenen ploeg met twee sha-ren en daar liggen altijd 4 paarden of ezels aan. zulke ne ploeg kost nu100 dolars. over drie jaren was het 60 dolars. alles is dobbel duur nu. wijhebben eene machien voor pikken en binden van 200 dolars, een zaaima-chien 90 dol., eene maaimachien 75 dolars, eenen afroomer 90 dol.. wijhebben ons eenen nieuwen buggy gekogt voor 100 dolars. gij kunt nietgelooven dat er zooveel geld in het alam zit op eene groote farm en alles istoch dobbel duur. de boter kost nu _ dollar het pound, de eieren per dozijnook zooveel. over zes jaren hebben wij maïs verkogt voor 40 cens den bus-sel. nu hebben wij 1,40. dat meent 1 dolar en 40 c. tarwe die wij dan ver-kogten voor 60 cens hebben wij nu 2 dollars haver thans 25 c., nu 80 cens.vette zwijnen verkogten wij thans voor 5 dollars het 100 pound levendegewegen. nu hebben wij 18 dollars. maar alles wat wij van noodig hebbenis ook ongelooflijk duur. de schoenen kosten van 5 tot 10 dolars het paar,werkbroeken 2,50, blauwe hemde 1 tot 2 dolars; ik denk Beste Jan dat is nugenoeg voor dezen keer. de mailman zal gaan komen en ik zou willen denbrief mede geven. hierbij 2 dolars tegen gij nog eens naar s gaat. Madalenezegd besten dank for u kaarten. zij bewaard al de kaarten die zij nu kan krij-gen; alvoor te eindigen wenschen wij u alle een goed en zalig nieuwjaar enverhopen dat dit jaar 1 jaar van zegenpraal en overwinning zal wezenwaarnaar wij toch al zoo vurig verlangen. Beste Jean vaarwel en ontvangdde beste groeten van ons allen.Uwe tante en familie. Elodie”

Hoewel de oorlogsdreiging ook voor de Poekse Amerikanen gevaarlijkdichterbij kwam toch bewijst de uitvoerige opsomming van hun materiëlevooruitgang dat hun dagelijks leven nog steeds hoofdzakelijk op hun werk-zaamheden op de boerderij was gericht. Ze zijn blijkbaar gerust in de goedeafloop van de verre oorlog en kijken al vooruit naar de toekomst. Wat inElodie’s brief opvalt, is de toenemende invloed van het Amerikaans-Engelsop haar Vlaams. Op 23 mei 1918 schrijft Elodie naar Joseph:

41

“tot nu toe zijn er nog geene van onze jongens ingelijfd in ’t leger. zij zijnnu alle drie in de “State Guard van Kansas” ‘k geloof dat dat is gelijk inBelgie vroeger de garde civique. zij moeten 2 maal per week naar Olathegaan (drillen) leeren om 7 uren des avonds maar nu rijden zij er altijdnaartoe met onzen otomobiele. wij hebben nu ook eenen gekoot over eeni-ge weken voor 746 dolars met de toebehoorten er bij kost hij ons al800 dolars maar het is eenen grooten voor 6 persoonen. wij zitten er al tesamen in…wij hebben een abonnement betaalt voor Jan op de Gazette van Moline vanApril tot October. als gij verlangd eens wat nieuws uit Belgie te vernemengij kunt de gazet van Jan vragen agter hij ze gelezen heeft..wij hebben ook al 2 brieven van Maurice ontvangen welke wij beide metkeerende post hebben beantwoorden hem het gevraagde hebben opgestuurdvoor zijne genezing te verhaasten. hij schrijft ons ook dat hij welhaast zalgereformeerd worden en wij hebben hem voorengesteld als hij er gedachtvooren heeft van onmidelijk bij ons te komen hier en hier te blijven voor denduur van den oorlog tot hij het geluk heeft naar zijne Geliefde Ouders enzuster te mogen terug keeren. als hij er gedacht vooren heeft moet hij metniets inzitten. wij zullen alles bekostigen juist gelijk wij het voor ons eigenekinders zouden doen…

Uit deze brief van Elodie spreekt heel sterk het medeleven van deAmerikaanse Poekenaars met hun onfortuinlijke familieleden die in hetverre België de oorlog aan den lijve moesten ondervinden. De oudste zoonMaurice Verstraete was bij het begin van de oorlog gekwetst geraakt maarkreeg tijdens zijn verzorging achter de frontlinies tyfus. Ten gevolge van hetlangdurige genezingsproces verbleef hij het grootste gedeelte van de oorlogin Cap Ferrat in het Zuiden van Frankrijk. De familie Van Goethem-Lampaert wilde de ongelukkige Maurice onvoor-waardelijk helpen. Niet alleen met woorden of met kleine geschenken maarmetterdaad had hij dat gewild. De oorlog tegen de gemeenschappelijkeDuitse vijand had de gemeenschappelijke band als het ware versterkt. Defamilie voelde zich duidelijk hechter dan tevoren in vredestijd met elkaarverbonden. Het grootste aantal brieven dat is bewaard, dateert trouwens uitde oorlogsperiode.

42

Jan Verstraete uit Poeke als soldaat in Frankrijk tijdens WO I.Naast hem een zekere gendarm De Vos.

(Foto Maria Verstraete)

43

Na de oorlog

Uit de periode van na de oorlog bleven slechts vijf brieven bewaard. De eerste brief uit Amerika naar Poeke dateert van 1 januari 1919. In feiteverstuurden de Van Goethems twee brieven in dezelfde brief: de ene in inktgeschreven door dochter Madeleine en de andere in potlood opgesteld doorvader Henri Van Goethem. Madeleine schrijft:

“Allerliefste Onkel, tante en familieIn den naam mijner ouders kom ik u allen een gelukzalig niewjaar te wen-

sen. wij zijn zeer verwondert nog geen niews van u ontvangen te hebben.Had mijne moeder kunnen schrijven, zij had reeds sedert twee maandennaar u geschriven maar het is nu reeds twaalf weken dat zij haren regten-arm heeft gebroken, en tot nu toe kan zij er nog niets mede doen. lat niet naAUUB subiet ons eenen brief te schriven. wij verhopen toch dat moedertegen dien tijd u wel zal kunnen ontwoorden. wij zijn al in goede gezond-heit. En in den brief van Mijnheer Hippoliet De Vos hebben wij gezien datu ook allen in volle gezondheit zijt. Hetgeen ons grootelijks verheugd. zijtzoo goed Beste Onkel en tante ons adres aan Mr. De Vos te geven met ver-zoek ons ook eens te schrijven. Het doet moeder veel verdriet dat zij u nietkan schrijven maar haar hand begint te beterenen zij verhoopt van binneneenigen weken u zelve te kunnen schrijven.Nu lieve Onkel en tante, moet ik eindigen, want voor mij vlamsch schrijvenen is geen kermis, als ik u zal zeggen dat moeder hier bij mij zit en lettervoor letter mij alles moet vooren zeggen.En de hoop spoedig veel nieuws van u te ontvangen groeten wij u allen min-zaam.Uwe niecht madalene Van Goethem.”

Vader Henri Van Goethem, die blijkbaar niet gewoon was veel te schrijven,voegt er in potlood volgend met zichtbare moeite geschreven bericht aantoe:

“schoon Broeder en zuster en kinderenik wil er ook eenige woorden bij voegen en u ook een gelukig niewjaar tewenschen. het is te hopen dat het een beter jaar zal zijn dan de vorige, nulaat niet na spoedig te laaten weten hoe het met u allen is, het is lang datwij geen niews van uwe zonen heben ontvangen uitgenomen van Josef die

44

Soldaat Maurice Verstraete met ziekteverlof in Cap Ferrat november 1916.(Foto Maria Verstraete)

45

schrijft goet engels en Madalien antwoord altijd subiet, en hoe is het metMaurice. is hij al vrij van dienst en hoe is het met jan, die is tog ook nog ingoede gezondheid hopen wij. sedert Elodie niet meer kan schrijven wetenwij van niets meer, met ons gaat het ook al wel. leo is ook soldaat. hij wasjuist gereedt naar over te gaan naar frankrijk als de vrede geteekend wiert.hij is nog in het kamp en Mories was gereet om ook binnen te gaan het wasgoet dat den oorlog gedaan was hadt het moeten duren tot nu onze zonenwaren reeds alle 3 binnen en wij hadden ons werk niet kunen doen en onshof van 400 ackers ik moet eindigen met eenen handdruk van verreu schoon Broeder H Van Goethem

Op 17 maart 1919 ontvangt men in Poeke een zeer lange brief van tanteElodie. Ze is blijkbaar erg blij dat ze weer zelf kan schrijven nu haar arm isgenezen. Wellicht onder invloed van de sterke anti-Duitse tijdsgeest van datogenblik grijpt ze de kans om in haar brief eens goed haar gedacht te zeg-gen over wat zij over Duitsland en over de Duitsers vindt. Ze heeft ook oogvoor de stijgende naoorlogse levensduurte in Amerika wat haar de toekomstsomber doet inzien.De geschiedenis zou haar gelijk geven want de groteAmerikaanse Depressie zou eind de jaren twintig volgen.

“Lieve Broeder, Zuster en Alice

Het is reeds 3 weken dat wij uwen welkomen brief hebben ontvangen, ik zoueerder hebben geantwoord maar ik kon nog niet goed schrijven en ik wildeu zelve antwoorden. het is den eersten brief dat ik met inkt schrijf. ik heb eral eenige beantwoord maar allen met potloot geschreven. mijn arm betertstillenkens aan. ik kan al beginnen wat werken en kan al naaien nu op demachine. Nu heeft het ons veel plaisir gedaan eenen brief van u te ontvan-gen, en te zien dat u nog allen in goede gezondheid zijt. dat is toch het bij-zonderste na zooveel te hebben moeten uitstaan en nu zal den toestand inBelgie toch wel stillekens aan verbeteren. nu dan die smeerlappen daar nietmeer en zijn om alles te rooven en te steelen. wat moet het toch hardgeweest hebben zoo meer dan 4 jaren zooveel ongelijk te moeten verdragenen thans nog niet te mogen spreken. maar na lijden komt verblijden. nu ishet een groot verschil in plaats van de dutsche in Belgie het zijn de Belgendie nu in dutsland zijn. een dingen is spijtig. dat is dat het hun niet is toe-gelaten alles te vernietigen en te vermoorden gelijk zij in Belgie en noordFrankrijk hebben gedaan. nu gaat America eeten naar Duitsland zenden

46

maar waar ik den baas zij zouden niets krijgen. zoo een slegt volk zij zou-den ze liever allen laten creveeren maar America is veel te goed. het heefthem ook te veel laten bedriegen. hier waren bij duizende dutsche spioenenin dit land die met millioenen schade hebben gedaan hier in Kansas cityalleen en met ontploffingen en branden en zoo was het america door. metduizende van menschen zijn er hier al door dat slegt volk dood. en nu nogdoen zij anders niets of al dat niet en deugd. overal zijn er groote werksta-kingen. en dat slegt volk is de schuld van alles. Ja sedert het begin van denoorlog is hier ook alles zoo kostelijk. alles is ook drij tot 4 maal durder ofvroeger. A mans kostuum welke vroeger 15 dolars was is nu 40 tot 50. nu inde laatste maand hebben wij hier 4 costuimen gekogt, zij moesten al eenehebben. de jongens kosten 40 dolars ieder, de schoenen die vroeger 3 dolarswaren is nu 10. verleden week heeft Madaleine een paar nieuwe bottienengehad. het was 8 dollars. het katoen welke wij vroeger 0,30 c.d’ el in u geldbetaalden, is nu 1,50 frs. er is hier eene Belsche vrouw, die van de wintereenen lijfrok croseerde voor haren man van halve zwaare saijette en hetkoste haar negen dolars en half van de saijette. over 2 jaren moesten wijmaar 22 dolars betalen voor lasten. nu hebben wij moeten 148 dolars beta-len? zozeer gaat alles op, sedert 2 jaren wonen wij op eene groote hofstedevan 400 acers (1 hectare is 2 1/2 acer) daarvoor pachten wij 1300 dollarsper jaar, nu hebben wij er nog 50 acers bijgepagt. wij hebben 21 paardenwaaronder 12 werkpaarden te naaste maand gaan wij er nog 2 driejaar-sche inspannen. dan zullen wij er 14 hebben die kunnen werken. wij hebben30 koeien en 60 zwijnen. nu hebben wij 150 acers tarwe, rond den 20 stenvan juni beginnen zij hier te pikken. alles wordt afgedaan met de machiene- binder genaamd en die pikt en bind tarwe, haver enz. en zoo eene machienword getroken door 4 paarden, over 4 jaren als wij onzen eersten binderhebben gekogt over 4 jaren, wij betaalden er 135 dollars voor. nu voor denoogst moeten wij er ons nog eenen bij koopen. nu kosten zij 250 dollars.onze ploegen werken hier 2 schellen met eens en worden ook door 4 paar-den getroken. 110 tot 120 d. is de prijs nu voor zoo eene ploegnu. de boe-ren en maken hier niet veel boter. wij maken er voor ons gebruik en dat isal. wij hebben al afroomers en de room wordt verkogt. zij komen er iederendag ommet 1 auto truck. wij hebben ons over 1 jaar ook eenen Automobilegekogt. eenen grooten waar wij al te samen kunnen inzitten. dat is wat deboeren hier al hebben. daar rijden wij des zondags mede naar de kerk endan des zondags eens naar den eenen of anderen vriend als er niemand enkomt of naar Kansas-city. daar wonen wij nu 28 mijlen af en wij wonen 5

47

mijlen van ons naaste dorp Olathe; 3000 zielen groot. daar zijn ook onzenaaste winkels maar des zondags zijn zij al gesloten. iedereen haalt zijnenoodigheden binst de week. drank kunt gij daar krijgen sedert 10 jarenmogen er geene sterke dranken in den staat van Kansas verkogt worden.bijgevolg zijn er hier geene herbergen en nu is er eene nieuwe wet gemaaktdie met den 1ste juli van dit jaar geheel America droog maakt. dat is te zeg-gen geene dranken meer. nu zijn onze kinders nog allen te huis. Leo heeftsoldaat geweest van verleden zomer en was juist gereed voor te vertrekkenals den wapenstilstand geteekend wierd. op 16 november moesten zijinschepen voor Frankrijk en Maurice moest de week nadien binnen gaan.en had den oorlog voorts geduurd tot nu, Julien was ook al binnen. maarnu de 2 laatste hebben niet moeten gaan en Leo is sedert 16 januari te huismet 1 vrij congée. en nu zijn zij al neerstig aan het werk op het land bezigmet alles gereed te maken voor haver te zaaien en daaragter is het voormaïs te planten maar dat zetten zij maar in de laatste week van April en inmei. Madalene heeft verleden jaar haren diplom gehad in de school. dat iste zeggen dat zij gereed was voor de hoogschool. maar nu blijft zij te huisen kan zeer goed werken. en met ik mijnen arm te breken heeft zij juist allesmoeten doen en nu kan zij alles, wasschen en strijken, brood baken, schu-ren, naaien en stoppen en het eeten maken. ja zij is ook eenen goeden wer-ker nu. verleden week heb ik 2 portretten van ons allen verzonden naarGustave. en het is voor u. zij zijn wel niet goed gelukt. wij hebben ze doenmaken laatste zomer in Olathe den dag voor dat Leo moest binnen gaan.wij zegden misschien zijn wij al te samen niet meer.Nu, Henri, Irma en Alice gij zoudt ons groot plaisir doen met ons eens eengrooten brief te schrijven van al het nieuws van Poucques. Wie is er aldood? wat huizen zijn er nog met het uwe kapot geblazen? zijn de klokkenuit uwe kerk ook gestolen? hebben die smeerige moffen ook op de Poucqueskasteelen gewoont? laat ons zoo van alles wat weten. er moet toch wel veelverandering zijn in die jaren op uwe gemeente? doe eens onze beste groe-ten aan vrienden en kennissen. Hoe is het met Marie van de Kosters en harefamilie. hare kinders hebben ook zeker wel beiden gezond te huis geweest.hoe is het bij Adolf De Schrijver en familie. aan iedereen onze beste groe-ten. in het kort mogt gij een pakje van ons verwagten, van zoohaast ik tijdheb ga ik naar stad en zal u iets opstuuren. madeline zal u schrijven als wijhet pakje verzenden. beste groeten van ons aan uw familie.Elodie, Henri en kinders”

48

Op 3 april 1919 schrijft Elodie haar laatste bewaard gebleven brief uitOlathe. Het is een antwoord op een brief van haar petekind Jan Verstraetedie op dat moment in Duitsland verbleef.

“Teergeliefde JanUwen zeer welkomen brief ontvangen op 25 maart waarop ik u nu ant-woord. wel wat waren wij toch blijde nieuws van u te ontvangen. het wasreeds zoo lang dat wij niets meer van u hadden ontvangen. wat zijn wij blij-de dat u allen den oorlog zoo goed zijt doorkropen. en hoe is het metMaurice. wij hopen toch dat hij toch reeds goed is; is hij al te huis of is hijnog in Frankrijk? als gij hem schrijft of hem ziet zegt hem van ons eens teschrijven. hij zou ons veel plaisie doen kon hij ons melden dat hij reedsgeheel en gansch is genezen. wat voelen wij ons gelukkig een weinig te kun-nen helpen om zijne genezing te verhaasten en wat maakten onze jongenstoch al planen voor de toekomst tegen Maurice hier bij ons in America toe-kwam om lid van ons huisgezin te wezen? iedereen was gereed om alles tedoen wat zij konden om hem genoegen te verschaffen, om hem zoo gauwmogelijk zijn vorig leed te doen vergeten. maar nu dat Belgie vrij is en dathij zoo gelukkig zal zijn bij zijne dierbare Ouders en zuster te kunnen terug-keeren, zal ons het genoegen ontzeg worden hier iets voor hem te kunnendoen. maar nu wij vinden ons toch gelukkig dat wij vroeger toch in staatgeweest hebben een weinig zijn leed te verzachten. Nu, goede Jan, zal ik uzeggen dat wij ons allen in volle gezondheid bevinden. en het doet ons grootplaisir te vernemen dat geheel uwe familie ook in goede gezondheid zijn.verleden zaterdag 29 sten maart hebben wij 1 brief verzonden naar uwegeliefde familie naar Poucques en hun terzelfdertijd 1 pakje opgestuurdvoor hun nieuwjaar met wat kleerstoffen in en 3 paar schoenen voor uwegoede vader moeder en zuster omdat wij weten dat er voor de moment inBelgie niets te krijgen en is, en lieve Jan, ik verzeker u dat wij ons uitstertsgelukig bevinden iets te kunnen doen voor uwe familie om hun lot een wei-nig te verzagten. hierbij 1 dolar voor u voor uw nieuwjaar. nu verledenzomer is onze Leo ook moeten binnengaan. en als de wapenstilstand getee-kend wierd was hij juist gereed voor te vertrekken over het water naarFrankrijk. den 16 nov. moest hij inscheepen. en nog dezelfde maand moestMaurice binnen. en dan na 3 maanden Julien ook. maar nu is het beter de2 laatste en hebben niet moeten gaan en Leo is te huis gekomen op 20 stenjanuari laatst met een vol congéé. Nu, beste Jan, stel het voorts wel, steldal uw betrouwen op God en alles zal ten besten uitvallen. laat niet na ons

49

spoedig te antwoorden en ontvangd de hartelijke welgemeende groeten vanuwe onkel, tante-meter, kozijns en nichte.Uwe tante ElodieVergeef mijn slegt geschrift. ik brak mijn arm en kan nog niet wel schrijven.”

Dit was de laatste brief van Elodie die in Poeke bewaard bleef. Het is moge-lijk dat ze nog brieven heeft geschreven, die later verlorengegaan zijn. Devader en moeder van Maria Verstraete hebben hun kinderen dikwijls overhun oom en tante in Amerika verteld. In elk geval is het contact tot begin1977 verbroken geweest. Toen verscheen plots gemeentesecretaris GaspardBuysse van Lotenhulle bij de familie Verstraete in Poeke met een brief vaneen zekere Maurice Van Goethem uit Olathe, Kansas America. De brief wasgericht aan Mr. den Burgemeester van Poeke. De brief was meer dan driemaand onderweg. Wat de aanleiding van Maurice geweest is om plots,zoveel jaar later, de draad weer op te nemen heeft juffrouw Maria nooitgeweten. Ze heeft wel onmiddellijk een brief teruggeschreven naar Amerikamaar achteraf is er nooit een antwoord op gekomen. De brief van MauriceVan Goethem is met veel moeite geschreven. Het is alsof de man zich heeftlaten bijstaan door een andere persoon om de brief af te maken. Het laatstegedeelte van de brief is alleszins door iemand anders geschreven. Misschienkon Maurice zelf de brief niet afmaken.

“Olathe Kans Dec 20 th 1976Olathe Kans 19 miles SWKCjust voor uw eens to laten hoe her weeten hier te laten in america, als gijweet mijn Vader is is gestorven in her jaar en mijne moeder is gestorven inhet jaar en mijn wife martha is gestorven in her jaar met 2 groote zoons.Albert is eenen grooten police sergent. Albert heeft grooten police man nu+ nog go hij naar the school. Leon heeft 2 zoons. mijn 2 wife is dan gestor-ven en daar was ik. mijne 2 keine Robert wilden naar Gerald +Madeleinegaan; now everything here is the good U.S.States. everything is going fine.Wife + I don’t do a thing untile next spring if any of the Verstraete get thisletter please let us know. I am gone address it to the Poeke bruggomeesterVan Poeke Oost Vlanderen Belgium EuropeMr +Mrs.Maurie Van Goethem120n Hamilton Olathe Kans USA. Anssoon”

50

De laatste brief waarmee Maurice Van Goethem in 1977 zijn familie van Poeke wou bereiken.

(Eigendom Maria Verstraete)

51

Besluit

De correspondentie tussen de familie Van Goethem-Lampaert en hun fami-lie in Poeke leert ons hoe een doorsnee Vlaams gezin zich in het begin vanvorige eeuw in Amerika “settelde”. De band met de achtergebleven familiein Vlaanderen bleef door middel van brieven, prentkaarten en foto’sbewaard. De Grote Oorlog zorgde ervoor dat de familiebanden zelfs nauwerwerden aangehaald. De gemeenschappelijke vijand en de gruwel van deoorlog riepen bij de uitgeweken Vlamingen in Amerika spontaan een gevoelvan solidariteit op met hun onfortuinlijke familieleden in het vroegerevaderland. De correspondentie bewijst dat ze hun solidariteit niet alleen inwoorden beleden maar ze ook in daden wilden omzetten. Na de oorlog ebde de behoefte aan veel correspondentie echter stilaan weg.De kinderen van de beide families waren jongvolwassenen geworden dieklaar stonden om elk hun eigen levensweg te gaan. Mettertijd verschildende familiale problemen van de Poekse Amerikanen waarschijnlijk meer enmeer met de problemen van hun Poekse familieleden. De respectievelijkeouders, die een veel langduriger gemeenschappelijk Poeks verleden had-den, hebben via hun correspondentie geprobeerd de familiale band trouw tebewaren. Aan Amerikaanse zijde was tante Elodie Lampaert de drijvendekracht achter elke brief. Maria Verstraete is ervan overtuigd dat “meetje”Irma Lampaert aan Poekse zijde het meest brieven heeft geschreven. Het iserg spijtig dat we niet weten of haar brieven naar Amerika wel of niet zijnbewaard door de kinderen Van Goethem. De tijd, de afstand, het taalverschil en vooral het leven zelf hebben erhoogstwaarschijnlijk voor gezorgd dat de correspondentie in de loop van dejaren geleidelijk aan verminderde en ten slotte helemaal is weggevallen.Langs beide kanten van de oceaan liet men op een bepaald ogenblik het ver-leden verleden zijn. De meeste Vlaamse families die naar Amerika trokken,hebben deze wet van de emigratie ondergaan. Je kan het verleden niet blij-vend vasthouden. Ook de beide Poekse families hebben - hoewel hun cor-respondentie een periode van 60 jaar overspant - geen enkel contact meermet elkaar.

Arnold STROBBE, Lotenhulle

52

DOOPSGEZINDE KERNEN IN MERENDREE EN OMGEVINGVAN 1535 TOT 1650

Inleiding

In Merendree draagt een afgelegen wijk de naam “Dopershoek”, in devolksmond soms “doppershoek”1 genoemd, wat aantoont dat de historischebetekenis van de plaatsnaam al lang verloren is gegaan. Deze wijk paalt tennoorden aan de Brugse Vaart, het kanaal dat tussen 1613 en 1623 werdgegraven in een bestaande bedding en Brugge met Gent verbindt. Hierwoonden ver van het dorpscentrum en de kerk tot ongeveer 1650 deMerendreese herdopers. Van hieruit trokken ze zo onopvallend mogelijknaar bijeenkomsten met hun geloofsgenoten in de nabijgelegen dorpenZomergem, Lovendegem, Hansbeke en Bellem en naar hun broeders enzusters in Gent.Van de woonplaats van de Merendreese doopsgezinden is alleen de naamovergebleven, de dopers zelf werden zo onder druk gezet door de samen-gebundelde krachten van het wereldlijke gezag en de roomse kerk dat zeuiteindelijk Merendree en Vlaanderen hebben verlaten en veiliger oordenhebben opgezocht in de noordelijke Nederlanden.

Een scheldpartij in 1629

Op het eind van 1629 ontstond in de Doornbos te Hansbeke tussen de gebu-ren Gillis Van Kerrebrouck en Joos De Meyere een krakeel dat de grenzenvan de welvoegelijkheid te buiten ging. Getuige Martingen De Beune,ongeveer 55 jaar oud, verklaarde dat Gillis Van Kerrebrouck o.m. gezegdhad: “ghij hauden sacramenschen hauen fielt” (gij oude sacramentseschurk).2 Op de diepere betekenis van het begrip sacraments gaan we ver-der in dit artikel in. Maar in deze scheldpartij vinden we een bewijs datmeer dan honderd jaar na het ontstaan van de sacramentariërs een negatie-ve herinnering aan deze hervormde beweging nog steeds leefde in het col-lectieve geheugen van de Hansbekenaren en als een zware belediging werdgehoord.

—————1 Doppers is een Vlaamse benaming voor werkloze.2 A. Martens, Mensen van vlees en bloed, Hansbeke 1619-1791,

Hansbeke, 2003, p. 10.

53

Hervorming voor de Hervorming3

De hiërarchie van de laatmiddeleeuwse Kerk was nauw verweven met dewereldlijke macht. Zoals de Franse koningen streefden ook de hertogen vanBourgondië ernaar zeggenschap uit te oefenen over de benoemingen inhoge geestelijke ambten in hun gebied.Zo kon hertog Filips de Goede in 1439 in ruil voor 12.000 dukaten eennatuurlijke zoon van zijn vader doen benoemen tot bisschop van Kamerijk.Zijn eigen bastaardzoon David wist hij in 1456 tot bisschop te laten benoe-men van Utrecht.Vanaf 1410 tot 1483 vervulden alle opeenvolgende bisschoppen vanDoornik het ambt van voorzitter van de hertogelijke raad, de tweede func-tie na de kanselier.Ook abten van aanzienlijke abdijen werden door tussenkomst van de hertoggekozen, zo o.m. zijn bastaardzoon Raphael de Mercatel in de Gentse Sint-Baafsabdij.In 1515 bevestigde de paus aan de jonge prins Karel (de latere KeizerKarel) dat geen enkele ambtsbenoeming zonder zijn toestemming zouplaatsvinden. Op die manier slaagde de vorst erin zijn dierbare functiona-rissen extra te belonen met kerkelijke inkomsten.Honderden lagere kerkelijke functies met daarbij horende prebenden (ker-kelijke inkomsten) konden zo worden toegewezen aan gunstelingen. Langsdie weg werd de kerkelijke hiërarchie een verlengstuk van het staatsappa-raat, zodat de primaire religieuze doelstellingen naar de achtergrond ver-dwenen.Door de indruk te wekken van de koopbaarheid van ambten en van gena-demiddelen (aflaten) verloor de Kerk veel gezag.De Moderne Devotie streefde als reactie tegen de verwereldlijking en hetformalisme van de kerk en de ongeregeldheden in de kloosters, een sobere,innerlijke geloofsbeleving na. Hiertoe bediende zij zich van de bijbel in devolkstaal, waardoor op grote schaal vrome lectuur voor leken en geestelij-ken werd verspreid.De ruime weerklank die de zestiende-eeuwse hervormers spoedig vondenin de grote steden kan niet worden losgekoppeld van het werk van de weg-bereiders.

—————3 W. Blockmans, W. Prevenier, De Bourgondiërs. De Nederlanden op weg

naar eenheid 1384-1530, Amterdam, Leuven, 1997, p. 245-248.

54

55

De vroegste reformatorische beweging in Vlaanderen4

Op de vooravond van de reformatie waren allerlei van de roomse leer afwij-kende denkbeelden bekend die meestal hun oorsprong vonden in de vroeg-ketterse beweging, heel dikwijls gekenmerkt door de afwijzing van detransubstantiatieleer5 (eucharistieleer).Omstreeks 1525 ontstond er een twist tussen de hervormers Luther enZwingli over de avondmaalsopvatting of eucharistie. Op twee punten warende beide hervormers het eens: ze wijzen allebei de rooms-katholieke sub-stantieleer af, d.w.z. ze aanvaarden niet dat brood en wijn substantieel ver-anderen in het lichaam en bloed van Christus en dat ook blijven. Ook wij-zen ze het offerkarakter van de mis af. Op een derde punt zijn Luther enZwingli het niet eens. Volgens Luther is Christus in het avondmaal licha-melijk aanwezig met en onder de tekenen van brood en wijn. Zwingli wijstdeze opvatting af. Brood en wijn zijn slechts tekenen of afbeeldingen vanhet heil dat Christus schenkt. Omwille van dit verschilpunt werden Zwingli en zijn volgelingen doorLuther “sacramentslasteraars” of “sacramentariërs” genoemd.

Sacramentariërs

Aanvankelijk bleven de scheidingslijnen tussen de verschillende hervor-mingsgezinde geloofsopvattingen vaag. In Vlaanderen konden pas na ver-loop van tijd een tweetal stromingen binnen de reformatorische bewegingonderscheiden worden: een lutherse en een sacramentarische.Toch kunnen de namen van Luther en Erasmus moeilijk aan dit heleontwikkelingsproces van sacramentarische denkbeelden gekoppeld wor-den. Kenmerkend was dat omstreeks 1530 binnen de sacramentarische rich-ting allerlei ideeën en invloeden leefden die nauw aansloten bij het ontlui-kende anabaptisme.—————4 Voor het verder verloop van dit artikel steun ik vooral op het werk van

J. Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565),in Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen,Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, deel XXX-VII, nr. 76, Brussel, 1975, p. 299-322, 435-519, 606-620.

5 De leer die de verandering van de ene in de andere stof aanvaardt, metname die van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus bij deeucharistieviering door de woorden van de consecratie.

56

Jan Mathys

57

De sacramentariërs knoopten met sommige van hun geloofspunten heelnauw bij de dopers aan. Ze vonden dat bij god zelf moest gebiecht wordenen niet bij een priester, het avondmaal was een “gedenckenisse van dat onsHeere ‘t broot gegeven hadde zynen apostelen”6 en ze ontkenden hetbestaan van het vagevuur.Hoewel de sacramentariërs in Vlaanderen voor 1530 geen dopers waren,zouden ze door de gelijkenis van hun leer met sommige punten uit dedoperse leer weldra in het vaarwater van het doperdom terechtkomen.De gelijklopende opvatting over het avondmaal breidde zich uit tot de vol-wassenendoop op belijdenis (het doopsel), waarbij ook deze handeling vee-leer als een teken werd gezien dan als een sacrament. Sacramentariërs en dopers bestonden dus als groeperingen naast elkaar,toch waren er naast de gelijkenissen ook duidelijk waarneembare verschil-len tussen de beide denominaties. Het grote verschil tussen beide lag voor-al in de wijze van structurering. De dopers kenden vanaf het begin een vormvan organisatie: de oudste bediende de doop en het avondmaal, de diakendeelde de aalmoezen uit. Daarnaast waren er leraren actief die niet gerech-tigd waren te dopen, maar wel de gemeente in de prediking voorgingen.Heel belangrijk is dat dopers zich niet alleen van de rooms-katholieke kerkafscheidden maar ook van andere hervormingsgezinde stromingen.Een man van grote betekenis binnen de doperse stroming was MelchiorHoffman die elke idee omtrent de predestinatie7 verwierp, tegen eengedwongen vereniging van kerk en staat was, doop en avondmaal niet alsmiddelen aanzag om het heil te verwerven.8

Grote groepen in Vlaanderen stonden achter deze avondmaalsopvatting,zagen ook het doopsel als een teken en kregen gemakkelijker toenaderingtot de doperse ideeën. Ondanks deze gunstige voorwaarden slaagde de doopsgezinde beweging erniet in grote aantallen Vlamingen naar zich toe te trekken. Slechts weinigenlieten zich definitief in het doperdom opnemen.

—————6 J. Decavele, a.w., p. 303.7 De goddelijke voorbeschikking van de mensen tot eeuwig heil of tot ver-

doemenis.8 N. Van der Zijpp, Geschiedenis van de Doopsgezinden in Nederland,

Arnhem, 1952.

58

Jan van Leyden

59

De opkomst van het doperdom in Vlaanderen9

Vóór 1535: de val van Münster

Toen in 1529 op de Rijksdag te Speyer (Duitsland) de anabaptistenleerwerd veroordeeld, verlieten veel anabaptisten hun geboortestreek en trok-ken o.m. naar de internationale handelsstad Brugge.10

De uitzonderlijke verdorvenheid die de anabaptisten om zich heen meendente bespeuren en de veelvuldig in hun kring voorkomende profetieën dedenin hun midden de verwachting leven dat elk ogenblik het einde van dewereld kon komen. Daarom stichtten ze welswaar met geweld in 1534 hetNieuwe Jeruzalem in de Duitse stad Münster (Westfalen).In februari 1534 kwam Jan Mathijs, doopsgezind voorman, met zijn apos-telen aan in de bisschopsstad en nam er met geweld de leiding in handen.Het Nieuwe Jeruzalem werd gesticht. Een grote trek kwam op gang vanuitFriesland, Limburg, het Rijnland en zelfs vanuit het verre Vlaanderen kwa-men ze in groten getale naar de Ark des Behouds.Op 5 april 1534 stierf Jan Mathijs en kwam de beruchte Jan van Leyden aanhet bewind. In Münster heerste Jan van Leyden als een despoot, toch wisthij op handige wijze en met een handvol mannen meer dan een jaar lang destad te verdedigen tegen de aanvallen van de bisschop en de lokale vorsten.Het invoeren van de veelwijverij bracht echter een interne opstand teweegdie niet met enige moeite onderdrukt werd. Voor velen gingen nu pas hunogen open, maar te laat. Toch wisten enkelen uit Münster te ontkomen omhun broeders en zuster te waarschuwen tegen de gruwelen van Jan vanLeyden. Zij die nog konden vluchten, trokken o.m. naar Vlaanderen endoken er onder in Brugge, Middelburg (Zeeuws-Vlaanderen), Gent,Poperinge en in de streek van Kortrijk-Menen.Na een beleg van meer dan een jaar werd door de katholieke bisschop en delokale vorsten de stad op 25 juni 1535 bloedig heroverd en betekende dithet roemloos einde van de revolutionaire doopsgezinden.Tegenover dit terreinverlies stond als winst de geweldige opkomst van de

—————9 A. Bauwens, Doopsgezind martelaarschap in Brugge, in Het beloofde

land. Acht opstellen over werken, geloven en vluchten in de XVIe enXVIIe eeuw, Dikkebus, 1992, p. 185-200.

10 A.L.E. Verheyden, Het Brugsch Martyrologium, Brussel, 1944, p. 14.

60

Menno Simons

61

weerloze doopsgezinden als een krachtige en gezonde groepering inVlaanderen.11

1535-1538

De eerste doperse kernen na de val van Münster ontstonden in Vlaandereno.m. in Gent, Brugge en Merendree tussen 1535 en 1538.Tijdens een eerste klopjacht in Gent tussen 1 januari en 31 juli 1535 wer-den niet alleen Gentenaars opgepakt maar ook veel vreemdelingen die bijhet begin van deze vervolgingen weer vertrokken zijn naar veiliger oorden.Misschien omwille van de hypotheek van Münster hebben tot 1538 weinigVlamingen zich tot het doperdom laten verleiden. In 1538 werd aan de uitbouw van de doopsgezinde gemeenten inVlaanderen een halt toegeroepen, want tijdens een gecoördineerde gerech-telijke actie over heel Vlaanderen werden in Gent anabaptisten o.m. uitPoperinge aangehouden; dit is een bewijs dat de anabaptistenkernen inVlaanderen met mekaar contact hadden.12

Over de volgende tien jaar is er maar weinig informatie tot ons gekomen.De gemeenschappen vielen uiteen, ze hadden geen leiders meer en vlucht-ten naar de vreemde. Veel ontsnapte anabaptisten sloten zich aan bij desacramentariërs.13

Het doperdom in Merendree en omgeving14

Tussen 1535 en 1550

Voornamelijk vanuit Gent en in zekere mate ook vanuit Brugge heeft hetdoperdom zich in Merendree en omgeving verspreid. In beide steden ont-stonden na het debacle van Münster in 1534 doperse kernen die met mekaarveelvuldige contacten hadden.Ongeveer halfweg op de weg tussen Gent en Brugge, op de oevers van de

—————11 N. Van der Zijpp, Geschiedenis van de Doopsgezinden in Nederland,

Arnhem, 1952.12 A. Bauwens, a.w., p. 187.13 A. Bauwens, a.w., p. 188.14 J. Decavele, Het Land van Nevele in de hervormingstijd, in Het Land van

Nevele, jg. 12 (1981), afl. 4, p. 148.

62

Op 14 februari 1555 werden David van der Leyden en Lievine Ghiselinterechtgesteld in de omgeving van de Sint-Niklaaskerk te Gent.

63

toenmalige Hoogkale (het latere kanaal van Gent naar Brugge) groeide stil-aan in Merendree en in de omliggende gemeenten Lovendegem, Zomergemen Hansbeke een doperse gemeenschap.Heel vroeg bekeerden de Merendreenaren Jan Steyaert en zijn neef PieterDe Pau zich tot het doperdom en ze trokken zelfs naar Duitsland om daarde volwassenendoop te ontvangen. Het opstandige klimaat van de Duitsedopers zinde hen echter niet en ze kwamen naar hun geboortedorp terug. Dereden van hun reis naar Duitsland lekte uit in het kleine Merendree, ze wer-den gearresteerd en in de meest erbarmelijke omstandigheden opgesloten.Na jarenlange gevangenschap werden ze op 17 mei 1542 in uitvoering vaneen vonnis van de leenmannen en schepenen van de heerlijkheidVinderhoute-Merendree in Vinderhoute terechtgesteld. Andere leden van debeide families werden weldra ook gearresteerd en terechtgesteld.Jan Steyaert was een belangrijke grondeigenaar en invloedrijk persoon,daarom neemt men aan dat hij en zijn neef Pieter De Pau de grondslag heb-ben gelegd van de doperse kernen in en rond Merendree en die er tot hetmidden van de zeventiende eeuw stand zouden houden.

Heropbloei tussen 1550 en 1565

De terechtstellingen van Jan en Hannekin Steyaert en van Pieter De Pau,toch wel vooraanstaande personen uit Merendree, hadden duidelijkgemaakt dat het niet veilig was er in een klein plattelandsdorp een anderegeloofsovertuiging op na te houden. Velen uit de vroegere doperse kringen zochten terug aansluiting bij desacramentariërs. In het sacramentarisme bleef een vage doperse traditiebestaan.Omstreeks 1550 kende het doperdom een nieuwe bloei vanuit de kringrondom Menno Simons.15 Menno stelde rondreizende leraars aan. Zij reis-den tussen Aken, Antwerpen, Gent, Kortrijk en Amsterdam. Het doperdomrecruteerde bij de sacramentariërs waartoe vele dopers na 1538 warenterechtgekomen.De plaatselijke kernen kenden een snelle uitbreiding die vooral werd bevor-derd omdat de leden voortdurend van woonplaats moesten veranderen om

—————15 Over Menno Simons zie o.m. S. Voolstra, Menno Simons (1496-1561).

Leven, beeld en boodschap, Landsmeer, 1995.

64

te ontsnappen aan de vervolgingen van inquisitie16. Gent bleef echter eengeliefkoosd toevluchtsoord voor opgejaagde dopers. Na een golf vanterechtstellingen doken ze onder in de anonimiteit van deze stad. Daar wer-den ze opgevangen door Jacob en Olivier De Baedts, beiden afkomstig uitMerendree. Maar ook hier waren ze uiteindelijk niet meer veilig. Vanaf1560 volgden arrestaties en terechtstellingen mekaar op.Een beklijvende geschiedenis is die van Lippynken Rootsaert.17 Hoewelafkomstig van Bellem als dochter van Jan die aldaar kerkmeester was,speelde haar levensverhaal zich voor een stuk af in de doopsgzinde middensvan Landegem en Merendree. In 1560 woonde Lippynken die inmiddelsgetrouwd was met Pieter Geeraerts, in Landegem en vervolgens inMerendree, twee haarden van doperdom. In 1565 was zij reeds gewonnenvoor het nieuwe geloof en verliet ze haar woonplaats en geboortestreek“omme niet bekendt te syne ende wet vreesen” en trok ze met haar man enhun twee kinderen naar Franeker (Francher) in Friesland, waar zij zich lie-ten herdopen. Maar toen de toestand ook daar te onzeker werd, ruilden zeFriesland voor Gent. In Gent werden hun twee volgende kinderen geborenen omdat ze niet katholiek gedoopt waren, werden ze hen bij wet ontnomenen geplaatst in gezinnen van katholieke Gentse hellebaardiers18. Op6 februari 1569 werd haar man Pieter Geeraerts omwille van zijn geloof opde brandstapel van St.-Pieters te Gent terechtgesteld. Ook zij zouLandegem of Merendree nooit meer terugzien. In november 1573 nam zedeel aan een doperse predikatie “in de blauwe hand” in Gent en werd op deachttiende van dezelfde maand gearresteerd en opgesloten in de kerkers vanhet Gravensteen. Meer dan twee jaar bracht zij er door in de meest afschu-welijke levensomstandigheden en werd uiteindelijk op 19 juli 1576 op hetschavot binnen het Gravensteen onthoofd.Tussen 1559 en 1562 werden zeventien dopers uit Merendree en omgevinggearresteerd en/of geëxecuteerd.

—————16 Inquisitie: gerechtshof in zake rechtgelovigheid en ketterij.17 Joos, Een doopsgezind Bellemnaar gefusilleerd tussen Bierstal en het

rabot van Zoete Moeie anno 1622, in De Belle, jg. 14 (2001), nr. 3-4,p. 10.

18 Hellebaardier is een soldaat gewapend met een wapen waarmee gesto-ken en gehouwen kan worden.

65

Het wonderjaar 1566 en de beeldenstorm

Tijdens de beeldenstorm van 1566 was het calvinisme in het hele land volopin opmars. De dopers die principieel elk geweld afwezen, hielden zich vervan elke gewelddaad en namen niet deel aan de beeldenstorm.In Hansbeke, Nevele en Landegem, drie parochies uit het Land van Neveledie van oudsher kerkelijk bediend werden door monniken van deNorbertijnerabdij van Drongen19, waren er tegen Allerheiligen van 1578calvinisitische kerkraden maar in Merendree wist het calvinisme geen voetin huis te krijgen.

Willem de Pau uit Merendree trad nu sterk op de voorgrond. Hij vestigdezich in Gent op het Nieuwland en verschafte onderdak aan geloofsgenoten.Hij werd in de nacht van 16 op 17 juli 1567 gearresteerd maar kon het vegelijf redden.20

Tijdens een grootscheepse razzia in heel Vlaanderen in de nacht van 2 op3 maart 1568 werden in de streek rond Merendree de namen opgetekendvan achtentwintig gevluchte ketters; veertien onder hen woonden inMerendree: Jan de Smit en echtgenote, Jan Vaets, Martin Liebaert en echt-genote, Arent Steyaert en echtgenote, Johanna Speeckaert, Catharina vanHulle, Janneken van Hulle, Johan en Olivier van Lovendeghem, Filips vanVlaenderen en echtgenote. Van deze veertien bannelingen uit Merendreeweten we zeker dat zij dopers waren. Onder de gevluchte ketters uit deandere gemeenten kunnen er zich ook calvinisten bevonden hebben. Van dezes bannelingen uit Hansbeke was Niklaas Mabilis een calvinist; vanWillem Snouk weten we alleen dat hij koster van Hansbeke was; over degodsdienstige overtuiging van Pieter van der Donckt, Joos de Scrivere,Martin en Michiel van der Vinct zijn we niet geïnformeerd. Ook van detwee Landegemnaren kennen we enkel de naam: Jenijn Callant en AdriaanCockuut.21

Dankzij zijn relaties slaagde Maurits van Daele, schepen van Bellem die

—————19 W. Joos, Op verkenning door historisch Drongen, september 2001

(onuitgegeven artikel).20 J. Decavele, Het Land van Nevele…, p. 154.21 J. Decavele, Het Land van Nevele…, p. 155.

66

Tekening van de doopsgezinde vermaning (kerkgebouw)in de Weststraat te Aardenburg.

67

zelf de leidende functie van “bisschop van de wederdopers” bekleedde, erineen predikant uit Friesland te laten overkomen om in Vlaanderen een rond-reis te maken.22 Maar met de arrestatie en de terechtstellng van Willem vanDaele op 25 juni 1573 werd er voorlopig een eind gemaakt aan de dopersepropaganda.Maar het doperdom hield in stilte stand…

Het doperdom na de scheiding der Nederlanden (1585 tot ca. 1650)

Na de val van Antwerpen in 1585 voltrok zich de scheiding derNederlanden. Veel Vlamingen vluchtten nu naar het Noorden. Naast de her-vormden vestigden zich ook doopsgezinden in Den Biezen, Aardenburg enBiervliet. In 1607 treffen we ze voor het eerst in Aardenburg aan en hunvoorganger was Jacques Van Maldegem, geboortig van Hansbeke,Merendree of Zomergem.23

Wie in onze streek bleef, moest zich altans uiterlijk bekennen tot het room-se geloof. Een deel van de schijnkatholieken bleef op een gelegenheidwachten om tot hun vroegere belijdenis te kunnen terugkeren. Deze gele-genheid werd hen geboden in 1609 met het sluiten van het TwaalfjarigBestand. Van dit bestand maakten de afgescheurden uit Noord-Nederlandgebruik om hun broeders in Vlaanderen terug op te zoeken en er propagan-da voor hun geloof te voeren.

De razzia van 1609 te Lovendegem

In het jaar 1609 hadden al meerdere doperse predikaties plaatsgevonden zoonder meer één op de dag van St.-Baafsmis waarin de doopsgezinde leraarPieter Cools uit Gent voorging. Nog in 1609 hield Jan Doom uit Haarlemin Merendree een vergadering24.

—————22 J. Decavele, Het Land van Nevele…, p. 155.23 G.A.C. van Vooren, Oostvlaamse immigratie in westelijk Staats-

Vlaanderen in de eerste helft der zeventiende eeuw, in Liber amicorumAchiel De Vos, Evergem, 1989, p. 259-266.

24 N. Kerckhaert, De heresie in het Meetjesland tijdens de eerste helft der17e eeuw, in Appeltjes van het Meetjesland, jg. 6 (1954), Eeklo, 1955,p. 5-27.

68

Een andere vergadering vond plaats op de avond van 10 oktober 1609 op descheiding van de gemeenten Lovendegem en Merendree.25 Die avond werdde preek verzorgd door de doopsgezinde leraar-predikant AdriaanLanczweert26, een geboren Drongenaar wonende te Amsterdam. Onder depersonen die na de razzia in het proces werden genoemd, bevonden zich deMerendreenaren Philips de Meyere die als getuige was opgeroepen enVyntken sRuyters, weduwe van Lieven Willems. Philips de Meyere werdals een zonderling beschouwd en met rust gelaten.27 Vyntken sRuyters vol-hardde in het doperse geloof en werd uit Vlaanderen verbannen.Adolf Van den Keere 36 jaar en pastoor in Lovendegem getuigde er zekervan te zijn dat op zijn parochie op geregelde tijdstippen huisdiensten gehou-den werden en doopsgezinde vrouwen samenkwamen rond de bijbel, eenzusterkring avant la lettre. Deze toestanden hebben zich zeker ook voorge-daan in Merendree, Landegem, Hansbeke en andere gmeenten.

Het onderzoek van 23 juni 162928

Op 23 juni 1629 liet aartshertogin Isabella een groot onderzoek instellen.Ze had vernomen dat er zich tussen Zomergem en Lovendegem nog ana-baptisten ophielden en dat er in Den Biezen en Aardenburg door hen werdgepreekt. Voor de advocaat-fiscaal bij de Raad van Vlaanderen verklaardede pastoor van Zomergem29 o.m. dat de ghone van dusdanighe secte30

besmet commende van Lovendeghem, Merendre, Somerghem, Landeghem,

—————25 R. Debbaut, Wederdopers te Lovendegem anno 1609, in De

Levensboom, jg. 6 (1993), afl. 4, p. 96-99.26 Adriaan Lanczweert genoemd Curtmes werd te Drongen geboren ca.

1555 en bewoonde samen met zijn moeder, weduwe van GheerolfLanczweert in 1574 een hofstedeke van 36 roeden in Drongendorp. Zijnbroer Gillis was o.m. pachter van een tiende van 6 pond 10 sch. gr. perjaar aan de prelaat van de abdij Drongen (W. Joos, Op verkenning…,p. 11).

27 N. Kerckhaert, a.w., p. 12.28 G.A.C. van Vooren, Oostvlaamse immigratie…, p. 264.29 R.A.G., fonds Raad van Vlaanderen, nr. 4441, enkwesten van de raads-

heren. (Ik dank Willy Joos die mij een transcriptie van deze documentenbezorgde.)

30 Hier zijn de doopsgezinden bedoeld.

69

Nevele ende andere omligghende prochien omme te gaen naer de Biesenghemeenelick31 heurlieder wech nemen deur de prochie van Zomerghempasserende an de Brugghe van ter Beken ofte de Brugghe van Stockte Vijfre.Om mekaar te herkennen droegen ze blauwe besatsen32 op de schouderen,maar vroeger droegen ze als herkenningsteken witte besatsen.De baljuw van Waarschoot noemde Zomergem, Merendree, Oostwinkel enLovendegem als plaatsen vanwaar anabaptisten vertrokken.33

Visitatieverslagen van bisschop Triest over het godsdienstig leven in Merendree34

De verslagen die de Gentse bisschop Antonius Triest schreef na zijn bezoekof visitatie aan de verschillende parochies van zijn bisdom tussen 1622 en1657 lichten ons goed in over het godsdienstig leven en met name het ver-borgen leven van de doopsgezinden in Merendree.In 1627 waren volgende Merendreenaren omwille van hun geloof gevlucht:Boudewijn de Meyere en Olivier Steyaert die naar Zeeland vluchtte.Boudewijn de Meyere was vanaf 1631 bedienaar van het woord inAardenburg en verving vanaf 1634 Jacob van Maldegem als voorganger tij-dens diens gijzeling door de Spanjaarden. Hij werd op de eerste paasdag1638 tot oudste van Aardenburg bevestigd.35 Petrus de Meyere en zijn echt-genote Anna van Wassenhove hielden in 1627 hun pasen niet. In het verslagvan 1630 schrijft de bisschop dat Petrus de Meyere uitgeweken is. Hij staatin 1636 genoteerd als lid van de doperse gemeente te Aardenburg.36

In zijn verslag van 1633 schrijft de bisschop dat wie in vroegere tijden van

—————31 Ghemeenelick: gezamenlijk.32 Bezatse was een zak die over de schouders gedragen werd en waarvan

de ene helft over de borst, de andere helft op de rug hing(F. Debrabandere, West-Vlaams etymologisch woordenboek. De her-komst van de West-Vlaamse woorden, Amsterdam/Antwerpen, 2002.

33 G.A.C. van Vooren, a.w., p. 264.34 J. Luyssaert, Merendree in de visitatieverslagen van bisschop Antoon

Triest, in Het Land van Nevele, jg. 20 (1989), afl. 3, p. 178-203.35 V. Poolen, Doopsgezinden uit het Land van Nevele en het Meetjesland

die zich in Zeeuws-Vlaanderen hebben gevestigd, in Mensen van Toen,jg. 6 (1996), afl. 3, p. 50-72.

36 V. Poolen, a.w., p. 63.

70

ketterij beschuldigd werden, gevlucht zijn of tot inkeer gekomen zijn. In1640 en 1648 beloofde de pastoor van Merendree dat hij bepaalde geloofs-problemen zou behandelen omdat er op zijn parochie veel verdachtenwoonden.37

In 1651 wordt de vroegere burgemeester van Merendree Egidius deDeckere (†Merendree 1669) verdacht van ketterij.Bijna triomfantelijk schrijft de bisschop in datzelfde jaar: “Er is geen schijndat er hier samenkomsten van verdachten plaats vinden, want het merendeelvan hen is gevlucht”. Deze uitspraak strookt niet helemaal met de werke-lijkheid, want waarom beklemtoonde dan in 1651-1652 deken Zachmoortervan Deinze dat de pastoor de ketters en nalatigen door voortdurende ver-maningen zodanig moest vermoeien dat ze ongeduldig werden en gedwon-gen werden te emigreren?38

Ook in de bisschoppelijke verslagen over de andere gemeenten39 wordentelkens opnieuw zgn. ketters met name genoemd, alleen kunnen we nietaltijd uitmaken of het gaat om aanhangers van het calvinisme of om doops-gezinden.Vast staat dat na 1650 de meeste overtuigde doopsgezinden Merendree enomgeving hadden verlaten en dat de lauwe aanhangers van het doperdomtegen heug en meug stilaan naar de roomse kerk zijn teruggekeerd, of tochde indruk hebben gegeven dat ze weer katholiek waren.

Jan LUYSSAERT, Merendree

—————37 H. Vervaeke, Het kerkelijk leven in de dekenij Deinze onder deken

Michiel Zachmoorter (1612-1660) en bisschop Antoon Triest (1622-1657), in Het Land van Nevele, jg. 13 (1982), alf. 3-4, p. 217.

38 H. Vervaeke, a.w., p. 238.39 M. Cloet, Itinerarium vistationum Antonii Triest episcopi gandavensis

(1623-1654). De vistatieverslagen van bisschop Triest, Leuven, 1976.

71

Herkomst van de illustraties

De afbeeldingen van Jan Mathys, Jan van Leyden en Menno Simons zijnovergenomen uit: Das Königreich der Täufer, Band I, Münster, 2000, (cata-logus bij de tentoonstelling in het Stadtmuseum te Münster (Westfalen,Deutschland).

De kaart “Doperdom omstreeks 1540” komt uit: S. Groenveld e.a.,Wederdopers, menisten, doopsgezinden in Nederland (1530-1980),Zutphen, 1993.

De afbeelding van de terechtstelling in 1550 is gekopieerd uit: Het BloedigToneel of Martelaeren-Spiegel der Doops-gesinde, boek II, p. 161.

De afbeelding van de vermaning in Aardenburg werd ons bezorgd doorWilly Joos.

Ik dank heel bijzonder ons lid Willy Joos die mij bij het schrijven van ditartikel met raad en daad heeft bijgestaan.

72

DE EX-VOTO’S IN DE O.L.V. - KAPELVAN DE OOSTBROEK TE NEVELE1

De Oostbroek

Tijdens het Ancien Regime was de Oostbroek een gemeenschappelijkeweide waarop de inwoners van Nevele Binnen van de heer hun vee gratismochten laten grazen. Inwoners van Nevele Buiten moesten een kleine ver-goeding betalen. Het vee werd gehoed door koewachters en ’s avonds opstal gezet. De Oostbroek was midden de 17de eeuw ongeveer 21 ha groot enwerd middendoor gesneden door de Poekebeek. Zo sprak men van de GroteOostbroek ten noorden van de beek en de Kleine Oostbroek ten zuiden vande beek. Later werd de Oostbroek eigendom van de gemeente en liet men er het veegrazen van het rustoord Louise Marie. Enkele bewoners van het rustoordbrachten dagelijks de koeien van het rustoord naar de Oostbroek, hoeddenze en brachten ze ‘s avonds terug naar de stallen.

—————1 Met dank aan mevrouw Kathleen Lanclus uit Hansbeke en de heer

Julien Van Coppernolle uit Nevele voor de documentatie en de inlichtin-gen over de ex-voto’s.

De kapel van O.L.Vrouw van Zeven Weeën omstreeks 1910.(Foto: verzameling Daniel D’Hooge)

73

Beknopte geschiedenis van de kapel

Legende

Volgens de overlevering was er een koewachter (men spreekt ook soms vaneen schaapherder) die op zekere dag een Lievevrouwbeeldje vond in deweide dat hij meenam naar huis. De volgende morgen was het beeldje ech-ter verdwenen. Hij keerde terug naar de Oostbroek en tot zijn grote ver-wondering vond hij er het beeldje terug, op dezelfde plaats waar hij het dedag tevoren had opgeraapt. Hij nam het terug mee naar huis en ’s ander-daags morgens was het beeldje weer weg en bevond het zich opnieuw opdezelfde plaats in de weide. Dit gebeurde tot driemaal toe. De inwoners vande stede van Nevele waren hiervan zo onder de indruk dat ze beslisten omop die plaats een kapel te bouwen.

Een ander verhaal zegt dat de kapel gebouwd is op paardenpoten. Het paardvan een voerman die dagelijks van Nevele naar Gent reed stuikte dood terhoogte van de grensscheiding van Nevele en Vosselare. Dit feit zou nietzoveel belangstelling gekregen hebben, ware het niet dat enkele weken laterdezelfde voerman op dezelfde doortocht er opnieuw zijn paard verloor. Hierwas duidelijk hekserij in het spel en om de toverij te kunnen bezweren werdde kapel op de Oostbroek opgericht bovenop het dode paard dat met zijnpoten omhoog werd begraven. Verhalen van kapellen op paardenpotenkomen meer voor in onze streek. Van de kapel aan de oprit van het histori-sche Goed ten Briele te Poesele, aan de grens met Lotenhulle, is eenzelfdeverhaal bekend.

De bouw van de kapel en haar geschiedenis

Op een kaart van Nevele Binnen van omstreeks 1640 staat midden in deOostbroek een kapelletje afgebeeld met daar rond enkele stippellijnen diezouden kunnen wijzen op een verhevenheid in de bodem, misschien eenmote.De Potter en Broeckaert vertellen in hun geschiedenis van Nevele van om-streeks 1865 dat de kapel werd gebouwd of herbouwd in 1651. Ze is toe-gewijd aan O.L.Vrouw van Zeven Weeën. Volgens deze geschiedschrijvers “heeft de kapel eenen spitsen, en aanweerskanten een spitsbogig venster. Het venster in den gevel, alsook de

74

ingangsdeur, zijn rondbogig. Vooraan op het dak, bij den gevel, staat eentorentje, samengesteld uit vier pijlers, koepelvormig gedekt, en bekroondmet een peervormige spits.”De kapel afgebeeld in de 17de-eeuwse land- en renteboeken werd haastzeker gebouwd tijdens de periode van de Contrareformatie. Vermoedelijkstond er reeds vroeger een kapel of kapelletje dat tijdens de godsdienst-troebelen werd vernield of geplunderd. In Nevele en omgeving waren erverscheidene aanhangers van het Calvinisme en het duurde tot laat in detweede helft van de 17de eeuw alvorens we mogen zeggen dat de katholie-ke eredienst zich volledig hersteld had. Eén van de peilers van de vernieu-wing waarop het katholiek geloof steunde was de verering van Maria, demoeder van Jezus. Tijdens deze periode zouden in heel het Vlaamse landtrouwens honderden Mariakapelletjes uit de grond rijzen als reactie tegende Reformatie.

Nog gedurende de 17de eeuw worden benodigdheden aangekocht om mis tedoen in de kapel o.a. een missaal en een ciborie. Men ging er rond met deschaal en omstreeks 1670 wordt er een offerblok geplaatst. Er werd eenkapelmeester aangesteld die er voor zorgde dat de kapel op regelmatigetijdstippen werd opengesteld voor de bedevaarders. Naar de kapel liep,bijna evenwijdig met de Poekebeek, een dreef komende van deMeulenaerstraat (de huidige AC Vandercruyssenstraat). langs de Poekebeekdie voor het graven van het kanaal van Schipdonk de Oostbroek midden-door sneed.

De kapel blijft ook tijdens de volgende eeuw goed onderhouden maar wordtop het einde van de 18de eeuw in beslag genomen door de Fransen en ver-kocht. Ze wordt omgebouwd tot woning. In 1832 wordt er een hospitaal iningericht om er de slachtoffers te verzorgen van de cholera die onze strekenteistert. Het zou duren tot 1850 vooraleer ze opnieuw wordt opengesteld alsbidplaats. Voor de ingang werd een spitsdakje gebouwd dat rustte op vier-kante arduinen platen en het dak werd bedekt met pannen.

In 1871 worden grote herstellings- en verruimingswerken uitgevoerd. Devoorgevel werd afgebroken en de kapel werd twee meter veertig langergemaakt. In het nieuwe gedeelte komen er aan beide zijden twee venstersbij. Er werd een nieuw portaal aangebouwd, ditmaal met gesloten zijkantenen de dakbedekking werd met schalies uitgevoerd. Van die periode dateert

75

ook het huidige Mariabeeld in de kapel. Het is in lindehout bedekt metparels. De voet van het beeldje en de nis waarin het staat, zijn gemaakt uitRiga-den.

De kapel is een goed voorbeeld van de neogotiek in de kleine kerkelijkebouwkunst, vooral het mooi neogotisch geschilderd interieur is zeer inte-ressant. Het houten spitstongewelf is versierd met cartouches met de zevenweeën van Maria.

Na haar inwijding in 1874 werd de kapel gebruikt als rustplaats van deSacramentsprocessie en de O.L.Vrouwprocessie van 15 augustus en wer-den de gelovigen er gezegend met het Allerheiligste.

Kort vóór de Eerste Wereldoorlog werden muurschilderingen aangebrachtdoor de Nevelse decoratieschilders Theophiel Mesure en TheodoorJanssens, leerlingen van de St.-Lucasschool te Gent.

Tijdens beide oorlogen werd de kapel zwaar beschadigd. Het zou telkenstien jaar duren vooraleer de kapel volledig was gerestaureerd. In 1971 werdhet nieuwe Nevelse kerkhof aangelegd rond de kapel en werden de hoog-dringendste zaken hersteld. In 1981 vond een grondige restauratie plaatsnaar de plannen van de Nevelse architect Walter Haelvoet. De meeste wer-ken werden uitgevoerd door het technisch personeel van de gemeente. Dekosten werden gedragen door de gemeente, aangevuld met giften van degelovigen. Op 25 mei 1982 werd ze plechtig ingehuldigd met een proces-sie. Sindsdien werd de kapel iedere zondag opengehouden door vromeMaria-vereerders. Heden ten dage is ze nog enkele uren open op zondag-namiddag gedurende de maanden mei en oktober.2

Dat de kapel er op vandaag zo prachtig uitziet, danken we aan het technischpersoneel van de gemeente dat zich de voorbij zomer tijd noch moeitegetroostte om deze parel van het Nevelse kunstpatrimonium volledig totzijn recht te laten komen.

—————2 Georges Vandeputte en zijn echtgenote Bertha De Meyer van Nevele

Kerrebroek zijn de huidige sleutelbewaarders van de kapel. Zij zorgenervoor dat ze gedurende de meimaand en de oktobermaand openge-steld wordt voor het publiek.

76

De ex-voto’s

In de kapel worden nog verscheidene ex-voto’s bewaard. Een ex-voto is eenvoorwerp dat een gelovige schenkt op een bedevaartplaats vooral als dankvoor een bekomen genezing, een verkregen gunst of het gevrijwaard geble-ven zijn van een kwaal of plaag bij dieren of gewassen. Het woord betekentletterlijk “gegeven uit gelofte”.

In zijn Fokloristisch Woordenboek van Nederland en Vlaams België ver-meldt K. Ter Laan de volgende definitie: “geloftegift, offervoorwerp, zeerzorgvuldig opgehangen in Rooms Katholieke kerken in België, van was ofvan zilver: armen, benen, hoofden paarden, koeien, varkens, enz. Ze wor-den geschonken als zoenoffer of na ziekte als dankoffer.”

De ex-voto’s bestonden oorspronkelijk uit natuursteen, aardewerk, hout,ijzer en zilver. Later werden ze gemaakt uit was zoals in deze kapel. Hetgebruik van het schenken van dergelijke voorwerpen is zeer oud en gaatterug tot in de oudheid waar aan de heidense goden votieven werdengeschonken. Ter illustratie het navolgende voorbeeld. In 1967 werden teStasegem (Harelbeke) een hele reeks beeldjes in pijpaarde die menselijkeen dierlijke figuren voorstellen, opgegraven. Ze waren als ex-voto geofferdin een heiligdom waar wellicht een plaatselijke moedergodin werd vereerd.De eigenschappen van deze heidense goden werden na de kerstening toe-gekend aan onze (lokale) heiligen terwijl het gebruik van het offeren vanvoorwerpen bleef voortbestaan.

Er werd geofferd om een genezing te bekomen of om een bekomen gene-zing. De geofferde voorwerpen zijn zeer realistisch anatomisch uitgevoerdzoals een been, arm, hoofd, voet, tanden enz. Zo werd tegen de hoofdpijneen hoofdje geofferd. Voor arm- of beenkwalen en/of -kwetsuren werd eenafbeelding van een ledemaat geofferd. Voor kinderziekten of tegen kinder-loosheid werd de ex-voto van een kindje geofferd. Voor de bescherming vande veestapel en de neerhofdieren werden ex-voto’s van paarden, koeien,varkens, schapen, konijnen en duiven geofferd. Vermoedelijk werden ookduifjes geofferd door duivenspelers (volkssport en volksgeloof). Dit ritueelmaakte deel uit van wat in de volksmond het “dienen” wordt genoemd enwerd ons door enkele getuigen bevestigd. In zijn catalogus van de tentoonstelling “Ex-voto’s in Vlaanderen”

77

(Museum voor Volkskunde te Gent van 1 maart tot 31 mei 1997) stelt desamensteller Mark Adriaen dat: “Voor een aantal hedendaagse figuratievevotieven de vormgeving teruggaat tot de oudheid. De voorstellingswijze vanex-voto’s met anatomische detaillering en dierlijke ex-voto’s is soms verge-lijkbaar met stukken uit de prehistorie en de klassieke oudheid. Sommigeex-voto’s bezitten een zeer rijke symboliek die we als mensen van de huidi-ge tijdsgeest niet eens vaststellen en in veel gevallen niet begrijpen.”

De ex-voto’s in de kapel van de Oostbroek dateren vermoedelijk allemaalvan de periode 1920-1970, de meeste dateren van tussen de twee wereld-oorlogen. Als leveranciers komen vooral de kaarsenfabrieken van Deinze(Kaarsen en Bougiefabriek “Union”, Firma Verougstraete Gebroeders,Tolpoortstraat 93-95, Deinze - opgericht in 1902), Gent (Huis Pieter JanBert, Patijntjesstraat, Gent - opgericht in 1829) en Sint-Amandsberg(Wasmakerij Van Speybroeck, Toekomststraat, Sint-Amandsberg) in aan-merking. Er zijn ook plaatsen bekend waar het de koster was die met wasoverschot-ten votiefbeeldjes goot voor de plaatselijke devoties. In totaal bevinden zich in de kapel nog 42 wassen ex-voto’s en 1 in metaal(de afbeelding van een been in verzilverd geelkoper). Dit laatste werd eerstten onrechte als een gietvorm aanzien. De ex-voto’s kunnen worden onderverdeeld in drie soorten: dieren, perso-nen en ledematen. Via een vergelijkende studie hebben we getracht te bepa-len vanwaar de ex-voto’s afkomstig zijn. Dit gaf ons het navolgend resul-taat.

Dieren Aantal exemplaren KaarsengieterKonijn 2 VeroughstraeteKoe 6 BertVarken 7 Bert3

Duif 1 Bert4

Paard 2 Bert

—————3 M.Adriaen, Ex-voto’s in Vlaanderen … blz.29. Deze vorm dateert van

omstreeks 1970. De stukken werden gegoten in een chocoladevorm ver-vaardigd door de groothandel voor patissiers Dehaeck-Delbaere.)

4 Ex-voto in lichtgroene kleur die dateert van het eerste kwart van de vori-ge eeuw.

78

PersonenKindje 1 VeroughstraeteJongeling 3 Van SpeybroeckJong meisje 2 idem (vermoedelijk)

LedematenHand 5 Bert (vermoedelijk)Been 7 Bert, idemVoet 1 Bert, idemHoofdje (kind) 6 Bert of Van Speybroeck

Op één uitzondering na (duif) zijn alle ex-voto’s in witte was. Aan de ex-voto’s van Veroughstraete waren meestal koordjes bevestigd. Gezien dekapel aan elke zijkant over een neogotisch houten kastje beschikt om daar-in de ex-voto’s op te hangen, zou dit erop kunnen wijzen dat tijdens eenzekere periode er veel ex-voto’s afkomstig van Verhougstraete uit Deinzewerden geofferd. Bert uit Gent bleek echter de voornaamste leverancier tezijn.

De voornoemde kastjes waren echter in onbruik geraakt (werd er om een ofandere reden geen was meer gekocht bij Veroughstraete?). Het is ook ver-wonderlijk te moeten vaststellen dat niemand nog schijnt te weten dat zehiervoor ooit zouden gebruikt zijn.

In de voormalige O.L.Vrouwkapel van Dendermonde (afgebroken in 1985)stond ook een dergelijk kastje. Thans bevind het zich in het stedelijk muse-um van de stad. Een glazen kast om de ex-voto’s uit te stallen en op te han-gen bevindt zich in de parochiekerk van Middelburg (Oost-Vlaanderen) inde Bladelinkapel. In de O.L.Vrouw-van-Gedurige-Bijstandkapel teLotenhulle werden de ex-voto’s (van Verougstraete uit Deinze) opgehangenaan twee kaders.

Ter gelegenheid van Open Monumentandag 2003 hebben we van de gele-genheid gebruik gemaakt om één van de kastjes opnieuw te voorzien vandeze votieven. Ze lagen bewaard in een speciaal daarvoor voorziene houtenbak en werden soms uitgestald op het altaar. (Het uitstallen van ex-voto’sgebeurde op sommige plaatsen ook in een speciaal daartoe ontworpen zand-bakje.)

79

Het zijn stuk voor stuk pareltjes van vervlogen volkskunst die het verdienenom zorgzaam bewaard te worden, het liefst op de plaats waar ze ooitgeofferd werden uit respect voor de schenkers en uit eerbied voor het(volks)geloof van onze voorouders.

André BOLLAERT, Poesele

Geraadpleegde werken

Adriaen M., Wassen ex-voto’s in de Sint-Petrus en Sint-Pauluskerk teMiddelburg, Jaarboek heemkundige kring het Ambacht Maldegem 1999.Adriaen M., Ex-voto’s in Oost-Vlaanderen – Offergaven voor gezondheiden voorspoed van mens en dier (catalogus: tentoonstelling in het Museumvoor Volkskunde te Gent 1 maart tot 31 mei 1997).Janssens A., De kapel van O.L.V. in de Oostbroek, in Het Land van Nevele,jaargang XIV (1983), blz. 45-60.Lanclus K., Open Monumentendag Vosselare en Langemunt (Nevele), 2003.

Op Open Monumentendag 2003 werd één van de kastjes opnieuw voorzienvan de ex-voto’s waarvoor ze eigenlijk bestemd waren.

(Foto: Julien Scherpereel)

80

UIT HET DAGELIJKS LEVEN VAN DE LAATSTE “ECHTE” POESELSE

VELDWACHTER TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG1

Jules De Vriendt was een geboren en getogen Poeselaar. Hij werd er gebo-ren op 21 april 1891 en overleed er in huiselijke kring op 18 december1969. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd hij krijgsgevangen genomen ennaar Duitsland gevoerd. In 1927 volgde hij Theophiel Ryckaert op als veld-wachter, een functie die hij tot aan zijn pensioenleeftijd ten dienste van dePoeselse gemeenschap zou blijven vervullen. Emiel Vereecken die reedsveldwachter was te Meigem, volgde hem op. Het dagelijkse leven van dePoeselse veldwachter bestond er vooral in om op regelmatige tijdstippen destraten, de tramlijn en de velden van het dorp te doorkruisen en eventueleovertredingen te verbaliseren.

De veldwachters waren verplicht een register bij te houden van hun dage-lijkse dienstronden. Het register diende minutieus te worden bijgehouden.Elk trimester werd het gecontroleerd door de heer Van Melckebeke, inspec-teur van het veldwachterkorps.Omdat we dit jaar de zestigste verjaring van de “Bevrijding”2 herdenken,vonden we het nuttig om eens het register van Jules De Vriendt3 te raad-plegen. Zo kunnen we ons trachten een idee te vormen hoe de kleine manin een klein dorp als Poesele de Tweede Wereldoorlog doorworstelde,gezien door de ogen van zijn veldwachter. Daar het vermelden van alle fei-ten ons te ver zou leiden, pikten we er enkel de belangrijkste uit.

Vanaf eind 1939 voelde men de oorlogsdreiging steeds nadrukkelijker aan.Zo werd de tweede week van december volledig ingenomen voor de bestel-

—————1 Een eerste versie van deze tekst werd gepubliceerd in ’t Gazetje van

Poesele, jg. 1, nr. 2, december 2000, blz.8-10.2 Ons derde tijdschrift van dit jaar handelt integraal over de bevrijding van

de gemeenten in het Land van Nevele.3 We danken hierbij de heer en mevrouw Valère en Maria De Witte-De

Vriendt uit Lotenhulle die ons de mogelijkheid boden dit register te raad-plegen.

81

ling van rantsoenkaarten en op 2 en 3 februari 1940 was er reeds een eersteopeising van hooi voor het leger.Toen op 10 mei de oorlog uitbrak werden nog vlug enkele mobilisatiebrie-ven besteld. Op Sinksen en Tweede Sinksen (12 en 13 mei) leek alles nogrustig maar vanaf 14 mei moest veldwachter De Vriendt zich ter beschik-king houden van het Belgisch leger. Op 16 mei, zo vermeldde hij in zijnregister, deed hij nachtdienst bij Franse soldaten. Hij bleef ter beschikkingvan het leger tot en met 24 mei. De dag daarop noteerde hij “DeBurgemeester overleden”. Burgemeester Raymond De Boever werd op25 mei gedood in de Oude Kerkstraat op zo’n 150 meter van het brugje overde Poekebeek. Door de oorlogsomstandigheden zou zijn plechtige lijk-dienst pas op 18 juli plaatsvinden. Vanaf 26 mei tot eind juni was er geenenkele vermelding meer van de dagelijkse activiteiten van de veldwachter.

Op 4 en 5 juli werden formulieren voor de aangifte van oorlogsschade uit-gedeeld en op 6 juli werden munitie en geweren opgehaald. Op maandag8 juli gebeurde een eerste bedeling van rantsoenzegels. De bezetter eiste op17 juli een inventaris van alle motorrijtuigen die zich nog “te velde” bevon-den. Die werden op 20 juli opgehaald. Wat nog restte op de weide achter dekerk werd op zaterdag 27 juli weggehaald.

Enkele werklozen waren begin augustus tewerkgesteld voor opruimings-werken aan de Poekebeek. Veldwachter De Vriendt ging er op 7 en 8 augus-tus de werkzaamheden inspecteren. Ondertussen had hij al meerdere bezoe-ken aan de Kommandatur te Drongen achter de rug. Een varkenstelling hadplaats op 26 en 27 augustus. De bezetting liet zich nu duidelijker voelen. Demaalderijen bij de landbouwers werden met lood verzegeld op 13 septem-ber en op zaterdag 21 september was er voor diezelfde landbouwers eenopeising van aardappelen. Aan de bevolking werden op 19 en 20 septembermelkzegels uitgedeeld. Voor een tweede reeks opeisingen van aardappelenwerden op 27 en 28 september kaarten voor de aangifte van de beschikba-re voorraden uitgedeeld. De opeisingen van de aardappelen volgden op 7 en8 oktober en op 10 oktober werden de opgeëiste goederen afgeleverd aande Tramstatie.

Op 14 september werden de melkveehouders op de hoogte gebracht dat alhun melk aan de melkerij te Nevele moest worden geleverd. Om te belettendat sommige boeren nog zelf hun melk zouden verwerken, dienden de kar-

82

nen gelood in het bijzijn van een controleur. Dit gebeurde een eerste maalop 24 september. Een tweede beurt had plaats op 11 oktober.

Op 12, 14 en 15 oktober werd aan de landbouwers gevraagd om hun actu-ele voorraden voedings- en voedergewassen aan te geven. Hiervoor kondenze de volgende dag op het gemeentehuis terecht. De eerste opeisingen vanrogge volgden op 18, 19 en 21 oktober. De leveringen hadden plaats op29 oktober op het dorpsplein. En zo ging het maar verder.

De winter kwam eraan en ook te Poesele werd een Winterhulpcomité opge-richt dat een eerste maal vergaderde op zondag 22 december 1940. Oorlogof niet, de gewone taken van de veldwachter gingen gewoon door. Zo hieldhij op 25 en 26 januari 1941 de jaarlijkse hondentelling voor het innen vande provinciebelasting.

Op zaterdag 1 maart 1941 arriveerden in de voormiddag enkele Duitse veld-gendarmen aan het gemeentehuis. Zij wilden de Duitse soldatengraveninspecteren. Ondertussen was veldwachter De Vriendt verplicht de opeisin-gen van de graangewassen verder uit te voeren en diende hij de karnen te con-troleren om na te gaan of de verzegeling niet was verbroken. Bij de telling vanhet vee op 11,12 en 14 maart werd hij vergezeld van een vreemde controleur.

Pastoor Moens, de populaire volkspastoor, werd op woensdag 23 april 1941begraven. Vanaf eind april begaf de veldwachter zich meer te velde. De con-troles op eventuele onregelmatigheden en kleine diefstallen werden stren-ger. Men was bevreesd voor een tekort aan aardappelen. Een eerste opeisingvan aardappelen had plaats op 17 mei en op 7 juni werden de belangheb-benden verwittigd dat ze hun rantsoen mochten gaan afhalen.

Enkele Poeselaars teelden zelf hun tabak. Samen met een bediende van deaccijnzen werd op 23 juli een telling van de tabaksplanten gehouden. Tweedagen later kwamen de Duitse veldgendarmen terug om de levering van demelk te controleren. In de maand augustus waren er opnieuw opeisingenvan aardappelen die in de voormiddag van de 19de aan de Tramstatie in deBeentjesstraat werden afgeleverd.

Poesele-kermis werd gedurende drie dagen gevierd. Op dinsdag 16 sep-tember was er een wielerwedstrijd voor beroepsrenners B, waar alle hoop

83

gevestigd was op de lokale vedette Omer De Keyser, maar het was ValeerOlivier die als overwinnaar over de eindstreep bolde.

De kolen werden ook schaarser. Vanaf 20 oktober konden de inwoners zichlaten inschrijven voor een eventueel rantsoen. Eind oktober werden de land-bouwers aangemaand hun voorraad teelgranen aan te geven. Ondertussengebeurden ook de eerste opeisingen van vee. Paardenvoer was schaarsgeworden en kon vanaf 27 november nog enkel worden bekomen via spe-ciale zegels. Tijdens de maand februari 1942 werden enkele paardenopgeëist. De eerste zeepzegels werden op 2 maart uitgedeeld.

Een delegatie van de Duitse Wehrmacht meldde zich op maandag 20 april1942 op het gemeentehuis voor het ontgraven van de acht gesneuveldeDuitse soldaten. Tijdens de oorlog sneuvelden te Poesele veertien Belgischesoldaten (twee op 25 mei, vijf op 26 mei en zeven op 27 mei) en twee bur-gers. Burgemeester De Boever en Theophiel De Witte werden gedood op25 mei, wat het totaal aantal oorlogsslachtoffers van drie opeenvolgendedagen verwoedde gevechten op vierentwintig brengt. De meeste slacht-offers vielen in de omgeving van de Poekebeek.

De opeisingen van wol, rundvee, aardappelen, stro, peulvruchten enz. gin-gen gewoon door. Ondertussen was er ook een “boerenwacht” opgericht.Vanaf de maand juli 1942 werden regelmatig veldvruchten gestolen.Veldwachter De Vriendt ging nu bijna elke dag op inspectieronde in de vel-den en tijdens de nacht van 29 op 30 augustus patrouilleerde hij samen metde boerenwacht. Tijdens de oogstperiode kreeg hij bij zijn controles regel-matig het gezelschap van de leden van de boerenwacht.

Begin november waren er nog enkele wapens gevonden. Die werden op4 en 9 november afgeleverd bij de Duitse veldgendarmen te Deinze. Eenrevolver werd op 11 november afgegeven bij de Kreiskommandatur inGent. Enkele inwoners kregen een dagvaarding of liepen een boete op. Dereden werd niet vermeld. Vermoedelijk had het te maken met het niet leve-ren van of onvolledige leveringen van opgeëiste goederen.

Er waren opnieuw enkele wapens en munitie gevonden. Ze werden op19 januari 1943 bij de veldgendarmen te Deinze afgeleverd. Begin aprilwerden enkele paarden opgeëist. Vanaf juni tot ongeveer half oktober

84

gebeurden er opnieuw meer controles in de velden. Een achttal inwonersraakten in voedselnood. Op 10 november verwittigde veldwachter DeVriendt deze hulpbehoevenden dat ze hun rantsoen rogge, aardappelenen/of geld konden afhalen op het gemeentehuis.

Eind 1943, begin 1944 werd de toestand ietwat onrustiger. De veldwachterdeed meer avond- en nachtdiensten en stelde zich regelmatig verdekt op.Op 23 februari werd hij ziek. Hij hervatte zijn dienst op 28 maart. In hetvooruitzicht van een eventuele evacuatie gebeurde er op 3 en 4 mei 1944een telling van de beschikbare kamers en op 19 mei werd aan de landbou-wers een eerste opeising van prikkeldraad overgemaakt. Een tweede opei-sing volgde op 6 juli.

Tijdens de week vóór Poesele-kermis 1944 steeg de spanning. Men voeldehet einde van de oorlog naderen. Burgemeester Jules Schelstraete stelde zijnveldwachter vrij van dienst. Op kermiszaterdag 9 september trokken Engelsetroepen Poesele binnen en werden er ontvangen op het gemeenthuis.

André BOLLAERT, Poesele

Veldwachter Jules De Vriendt gaat hier de jaarlijkseDonatusprocessie vooraf in 1946.

Foto genomen in de Beentjesstraat rechtover het toenmalige café‘’t Nieuw Oudenaarde” (Verzameling Het Land van Nevele)

85

UIT HET 19E-EEUWSE CORRESPONDENTIEBOEKVAN NEVELE

In het Rijksarchief te Gent en het Gemeentearchief van Nevele zijn enkelecorrespondentieboeken uit de 19e eeuw bewaard. In deze registers werd eensamenvatting of een afschrift van de uitgaande correspondentie van degemeente Nevele genoteerd. De lectuur van deze brieven brengt veelbelangrijke gebeurtenissen aan het licht die als bouwstenen voor degeschiedenis van Nevele kunnen gebruikt worden. Hier volgen enkele fei-ten uit de jaren 1875-1881.

3 juni 1875, wettelijk depotOp 3 juni 1875 stuurde de gemeente Nevele naar het Wettelijk Depot teBrussel een exemplaar van de brochure: “Nos élections. Un mot sérieux auxhonnêtes gens de tous les partis politiques” (Onze verkiezingen. Een ernstigwoord voor de eerbare lieden van al onze politieke partijen). De brochurewerd geschreven door Jean-François Van der Cruyssen, postontvanger vanNevele. De begeleidende brief werd ondertekend door Louis Buysse (vadervan Cyriel Buysse), waarnemend burgemeester.

19 april 1876, statistieken (1870-1876)1. Harmonieën, fanfares en koorzangersmaatschappijen hebben deelgeno-

men aan de festivals die in Nevele hebben plaatsgehad op 20 mei 1872en 29 augustus 1875.

2. De eerste feesten werden ingericht door de voorzitter van de maat-schappij, het tweede door de maatschappij met medewerking van degemeente.

3. Op 20 mei 1872 (eerste festival) waren er 2 harmonieën, 7 fanfaren en5 koorzangmaatschappijen.

4. Op 29 augustus 1875 (tweede festival) waren er 5 fanfaren en 1 koor-zangmaatschappij.

5. Het totaal aantal uitvoerders van het eerste festival bedroeg 560 mannenen het tweede festival 240, dus in het totaal 800 mannen.

8 februari 1878, gebruik der talenEen twintigtal personen spreken uitsluitend Frans in Nevele; omtrent eenzesde van de Nevelse bevolking (Nevele telde 3300 inwoners) maakt van detwee talen gebruik.

86

24 november 1879, aanvraag voor een telegraafkantoorDe gemeente Nevele vraagt aan de minister van openbare werken om inNevele een telegraafkantoor te openen. Argumentatie: Nevele is eengemeente met 3300 inwoners en een commercieel en industrieel centrum.Nevele ligt vier kilometer van Landegem (waar er een telegraafkantoor inhet station was) en zo verliest Nevele vaak 2 tot 3 uur alvorens een ant-woord te kunnen geven op een telegram dat door deze vertraging aanbelangrijkheid inboedt. Bovendien is er in Nevele al een postkantoor waarhet telegraafkantoor zou kunnen ondergebracht worden.

4 maart 1880, veldwachtersVeldwachter Remi De Vos is in het bezit van een nieuwe “sabelscheede”.

11 april 1881, rapport over de staat van dienst van dokter Blomme in degemeente NeveleIn 1857 verzorgde hij dag en nacht de arme slachtoffers van een tyfusepi-demie in Nevele. In september 1864 heerste er tot februari 1865 een pokkenepidemie inNevele, 129 slachtoffers werden gered door dr. Blomme.Hij trad ook later op bij minder erge epidemies.De gemeente hoopt dat door de regering aan dr. Blomme het burgelijk ere-teken eerste klasse zal worden toegekend, ook al omdat dr. Blomme zichook in de omliggende gemeenten Poesele, Vosselare en Lotenhulle heeftingezet voor de behoeftigen.

Daniël D’HOOGE, Nevele

87

HEILIG-BLOEDPROCESSIE TREKT DOOR LANDELIJK MEIGEM

Op zondag 4 juli om 16 uur gaat de Heilig-Bloedprocessie van Meigemvoor de 60ste keer door de straten van het landelijke dorp.

Ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan wordt er een tentoonstelling geor-ganiseerd met veel foto’s en beeldmateriaal in het Reigersnest. Alle infokan je terugvinden op onze website: http://come.to/heilig-bloedprocessie.

Om de oorsprong te achterhalen van de verering van het Heilig Bloed inMeigem moet men in archieven op zoek naar oude historische documenten.Daaruit blijkt dat de kerk van Meigem in het bezit kwam van een relikwievan de bebloede geselkolom in het jaar 1724. Enige tijd later werd Meigemeen bedevaartsoord voor mensen die genezing wilden bekomen voor aller-lei bloedziekten. Ook ontstond er al gauw een ommegang. Maar de eigen-lijke Bloedprocessie is van veel latere datum.

De verering van de relikwie kende periodes van bloei en verval. De devotiein haar huidige vorm gaat terug tot het jaar 1931. De toenmalige pastoorPypers liet de oude kapelletjes van de ommegang vervangen door vijf hou-ten kruisen die herinneren aan de vijf omstandigheden waarin Christusbloed vergoten heeft. Het initiatief kende zoveel succes dat reeds in 1933de houten kruisen vervangen werden door vijf kunstzinnige staties in hard-steen van de hand van beeldhouwer Oscar Sinia uit Gent, één van de groot-meesters van de christelijke kunst van België.

Tijdens het oorlogsgeweld van de Tweede Wereldoorlog vielen tijdens debeschieting van Meigem vele burgerlijke slachtoffers. Deze gruwelijkegebeurtenissen grepen de bevolking zo sterk aan dat pastoor van Zandyckena de oorlog de verering van de relikwie nieuw leven inblies door de orga-nisatie van een processie.In 1945 trok de eerste Heilig-Bloedprocessie door Meigem. Na al die jarenheeft de processie nog niets ingeboet aan ingetogenheid.

Het centrale thema van de boetetocht is het lijden van Christus. Ruim 550vertolkers geven gestalte aan dit ontroerende gebeuren. Naast de helft vande huidige inwoners stappen ieder jaar ook veel gewezen dorpelingen mee

88

Het Heilig Sacrament tijdens de H. Bloedprocessie van 1946.(Foto Luc Van Nevel)

De kruisweg tijdens de H. Bloedprocessie van 1946.(Foto Luc Van Nevel)

89

De kruisweg tijdens de H. Bloedprocessie van 6 juli 2003.(Foto Luc Van Nevel)

Het reliekschrijn en altaar in de kerk van Meigem.(Foto Luc Van Nevel)

90

in de processie. Achttien groepen, waaronder een gastgroep van het West-Vlaamse Voormezele nabij Ieper, waar elk jaar ook een Heilig-Bloed-processie doorgaat, trekken langs de landelijke wegen van het dorp. Ruiters,praalwagens voortgetrokken door stevige boerenpaarden, sprekende groe-pen en zangkoren beelden taferelen uit van het Oude en Nieuwe Testament.Geïnteresseerden kunnen de processie zien in de dorpskern van Meigem,maar ook langs het volgende parcours: Pastoriestraat, Diepestraat,Wildonkenstraat, Berg.

Wie meer info wenst kan terecht op onze website http://come.to/heilig-bloedprocessie, of bij de VVV-Leiestreek, Gentpoortstraat 1, 9800 Deinze

Luc VAN NEVEL, Meigem

91

Mensen van Toen

BELASTINGBETALERS VAN LANDEGEMIN DE COHIER VAN DE TWINTIGSTE PENNING

UIT 15711

Penningkohieren

Onder Keizer Karel V werden er in de jaren 1542-1555 een reeks onge-bruikelijke directe heffingen doorgevoerd om de buitengewone beden2 op tebrengen: een 100epening (1%) op de uitgevoerde waren, een 10e penning(10%) op de handelswinsten, een 10e penning op de huurwaarde vanonroerende goederen en zelfs een 10e penning op de lonen van het dienst-personeel.Ook zijn zoon Filips II hief een 10e penning op de pachten en huren vanonroerende goederen en een 10e penning op de handelswinsten.In 1558-1560 hief de vorst een belasting op de pachten en huren van onroe-rende goederen en een 20e penning (5%) op de handelswinsten.Na de Pacificatie van Gent tijdens de opstand tegen Filips II werden erheffingen op gronden en huizen doorgevoerd: een 100e penning en een 5epenning.

De Landegemse bevolkingslijsten

Tot op heden hebben we vier lijsten van Landegemse belastingplichtigen uitde tweede helft van de 16e eeuw teruggevonden. De oudst bewaarde dateertvan 15573, twee uit 15774 en een uit 1571.

—————1 SAG, reeks 28, bundel 36/152, penningcohier van 1571.2 Een bede is een verzoek om geld van de vorst of een belasting.3 J. Luyssaert, Landegemse belastingplichtigen in 1557 en 1577, in Het

Land van Nevele, jg. 33 (2002), afl. 2, p. 184-192.4 J. Luyssaert, Landegemse belastingplichtigen…, p. 176-184. en

J. Luyssaert, Belastingbetalers van Landegem in de cohier van de vijfdepenning van 1577, in Het Land van Nevele, jg. 34 (2003), afl. 4, p. 417-434.

92

Bij de uitgave van deze lijst van 1571 heb ik mijn toevoegingen cursiefweergegeven. Soms is het moeiljk uit te maken of een hoofdletter of kleineletter moet gelezen worden, maar voor het lezen van de naam zelf speelt ditgeen rol. Als ik bepaalde letters niet kon ontcijferen, heb ik mijn interpre-tatie tussen < > geplaatst. De afkortingstekens heb ik tussen ( ) opgelost.Om nodeloze herhalingen te vermijden heb ik de notities uit de cohier inverkorte vorm weergegeven en de weglatingen met … aangeduid. Na deeerste naam moet dus telkens gelezen worden “houdt in pacht…”, ook watin pacht wordt gehouden heb ik niet genoteerd. Nieuwsgierige familiekun-digen kunnen altijd in de originele bron alles rustig nalezen en controleren;voor mij kwam het erop aan een Landegemse bevolkingslijst uit de 16eeeuw te publiceren.Met de publicatie van deze voorlopig laatste lijst wordt het duidelijk, hoede bevolking van Landegem in volle reformatietijd is geëvolueerd, wieLandegem heeft verlaten en wie de nieuwkomers waren.

Titelblad:

Twijntichsten pennijnck In Landeghem 1571

Inleiding(1r)Declaratie specificatie ende verclae<rs> van tghebesoingierde5 Ghedaenby6 Lievin bouckaert, Joos zutterman, Lievin cochuut, mitsgaeders Jan vanRenterghem, Tsaemen ghecomiteert By Bailliu en(de) Schepenen vandenLande van Nevele met, Datter toebehoort, Ter taucxatie7 estimatie8 colecta-tie9 upheve10 en(de) Lichtijnghe11 van(den) twyntichsten pennync van(den)Roerende en(de) onroerende goed(en) Der Co(ninlycke) M(ajestei)t onsen

—————5 Middelnederlands (Mnl.) besoengeren “onderhandelen”.6 Mnl. by “door”.7 Mnl. taucxatie “taxatie, begroting”.8 Mnl. estimatie (Frans estimation): “schatting”.9 Met het achtervoegsel -atie vervormd uit het Franse collecte “inzame-

ling”.10 Mnl. opheve “heffing”.11 Mnl. lichtinge “heffen van belasting”.

93

harden gheduchten12 heere gheconsenteert13 ende geaccordeert14 byden15

generale staten/ Binnen Der prochie van Landeghem gheleghenResorterend(e) onder de Roede van(den) voorn(oemden) Lande binne(n)Desen Jaere xvC lxxi en(de) tweeentseventich Ende eerst van(de) onroer-lijcke goede(n) die verpacht en(de) verhuert zijn

Pacht

Jacob De Wulf haudt in pachte van(den) hoirs16 van Luucas heyndricx17 …Pieter hendricx … van Joncheer Srafinius van braeckel …(Idem) … van(den) kindere(n) van Luucas heyndricx zyne(n) broeder …(Idem) … van Tanne smeyers …

(1v)(Idem) … van(den) hoirs van Jan van Renterghem …(Idem) … van(den) hoirs van Gheerolf van(den) bussche …Adriaen van hiefte … van Mauris van parijs …Jacob De Wulf … van meester Jacob tacoen …De weduwe van Daneel De Keysere … van Jan De Meyere …(Idem) … van Gheerolf de Wulf …(Idem) … van Jaspaert Dobbelaere …

(f 2r)Jan Steyaert … van Jan seraes …(Idem)… van(de) weduwe van Jacob De cuenijnc …Jan seraes fs Claeys … van(de) weduwe van Lievin de zuttere …Bertelmeux van hiefte … van(de) w(eduw)e van Aernault hebberecht …

—————12 Mnl. geducht “gevreesd”.13 Mnl. consenteren “toestemmen”.14 Mnl. accorderen “toestemmen”.15 Mnl. by “door”.16 Mnl. hoir “erfgenaam”.17 Zie J. Luyssaert, Landegemse belastingplichtigen in 1557 en 1577, in

Het Land van Nevele, jg. 33 (2002), afl. 21, p. 178.

94

(f 2v)Jan coppyns … van pieter van pollaere …Willem yde … van Andries Coppins als vocht van(den) kinderen van stasinde vey…Pieter kindekins … van willem van Renterghem …(Idem) … van(den) kinderen van pieter van heijfte …(Idem) … van(den) kinderen van Cristoffels claeys …(Idem) … van heer Jan van hulle …(Idem) … van Gheerolf De Wulf …

(f 3r)Lievin boucaert … van(de) weduwe van Aernout taetse …(Idem) … van w(ille)m van Renterghem fs Mauris …Jooris De Wulf … van Matheus hoste …(Idem) … van Joos hyde(Idem) … van Gheerolf vander Mersch …(Idem) … van Andries coppins …

(f 3v)Lauwereyns van heijfte … van Jan criel en(de) Dhoirs van Willem hendricx(Idem) … van(de) kindere(n) van Jan Van eenhoorne18 …Joos zutterman … van(de) w(eduw)e van Willem ynghelbrecht …(Idem) … van pieter De byloys …

(f 4r)(Idem) … van mauris braet …(Idem) … van Jacob zutterman …Gheerolf coppins … van Jan van scauvlieghe ende Srafenius caerlier … (Idem) … van Joanne scuevelaere(n) … (Idem) … van Gheerolf de Wulf …

—————18 Jan van Eenhoorne, geboren in 1527. Linnenwever uit Landegem. Werd

samen met zijn vrouw Janneken Kindekens op 26 september 1561 gear-resteerd. Was enkele jaren tevoren gehuwd tijdens een doperse bijeen-komst. Had drie kinderen: David, Betgen en Tanneken. Werd verbrand opde Vrijdagmarkt te Gent op 12 maart 1562 (zie J. Luyssaert, Ketters, ver-dachten en slechte katholieken in het Land van Nevele tijdens de 16e en17e eeuw, in Mensen van toen, jg. 4 (1994), afl. 1, p. 19.

95

(Idem) … van(den) hoirs van Jan Lam(m)e …(Idem) … van Amant van Ravescoot … (Idem) … van(den) kinderen van Eustaes De Vey …

(f 4v)(Idem) … van jan servaes … (Idem) … van(de) weduwe van mauwers temmerman …Jan seraes fs eremis…Adriaen Mortier fs Joos…

(f 5r)(Idem) … van mevrauwe van maercette…Olivier de buck … van(den) hoirs van Jan de Rave …(Idem) … van margriete goetals …(Idem) … van pieter loonkins …(Idem) … van(den) hoirs van mevrauwe van vinderhaute …

(f 5v)(Idem) … van pieter calant …Jan Vander Vennet … van Cornelis heyman …Gheerolf coppins … van(den) voorn(oemden) cornelis heijman …(Idem) … van pieter loonkins …

(f 6r)Gheerolf de buck … van(den) hoirs van mevrauwe van Vinderhaute …Pieter slock … van pieter lonkins …Gheerolf maes …(Idem) … van Jan buck …Willem mortier fs Adriaens … van(den) hoirs van Jan goetals …

(f 6v)Joos vander maeren …Gheerolf van parys …(Idem) … van Daneel van parijs fs Eweyns …(Idem) … van Baerble sbucx …(Idem) … van pieter van Renterghem …

96

(f 7r)Willem hansins … van(den) hoirs van Gheerolf De Weert …Lievin mortier … van Gheerolf calant …Jacob caecaert … van(den) hoirs van Madaleene van Dale …Eweyn van parijs … van Cornelys heyman …(Idem) … van(de) hoirs van Joncvr(auwe) Lisbette van vaernewijck …

(f 7v)Adriae(n) van(de) kerckhove … van Joncvr(auwe) francijne sclercx …(Idem) … van willem cockuut …Willem cockuut … van Lauwereijns De clercq …

(f 8r)(Idem) … van pieter cochuut …Joos Michiels … van Baudwyn Michiels zine(n) vaedre …(Idem) … van Lysbette srycke(n) …

(f 8v)Ysabeele sledersnyders19 …De weduwe van pauwels van hooteghem … van Lisbette Mortiers …Lievin van hiefte … van(de) weesen van Joos van Renterghem … (Idem) … van pieter van Crom Rugghe(Idem) … van pieter van ooteghem …Joos sclock … van Joos boone …(Idem) … van Nicolaes baers …

(f 9r)Franchoys sraetman20 … van Jacob caecaert en(de) Martijne smeyers …Adriae(n) Mortier … van Jan vander plaetse(n) …(Idem) … van gheerolf de gruutere …Pieter Mijncke …van Cornelys heyman …

—————19 Isabele Ledersnyders was de bijzit van de Landegemse prochiepape

(parochiepastoor) Pieter Stuerbaut met wie ze twee kinderen had:Tanneken en Jannneken (zie J. Luyssaert, Over de pastorie en de pas-toors van Landegem in vroegere tijden, in Het Land van Nevele, jg. 34(2003), afl. 4, p. 355-358).

20 Wordt verder in de tekst Straetman genoemd, zie f. 42r.

97

(f 9v)Joos van Renterghem fs Joos … van franchoijs toebast …Pieter Maes …van Willem goetals …(Idem) … van(den) hoirs van Blazyn van Renterghem …Willem De Weduwaere …Adriae(n) Mortier fs Cornelis … van pieter De Vey(Idem) …van Jan van lookene …

(f 10r)(Idem) … van pieter van Loveneghem21 …Dhuusvrauwe van gheerolf steyaert … van(de) hoirs van pieter van hecke…(Idem) … van(den) hoirs van Gheerolf steyaert fs Oliviers …(Idem) … van(de) weduwe van Jan van Renterghem …(Idem) … van(den) hoirs van pieter cochuut …

(f 10v)(Idem) … van(den) kinde van Adriae(n) De Meyere …Jan van Renterghem … van Willem goetaels …(Idem) … van Lisbette van hecke …Gheerolf calant fs Joos … van Willem van hulle …Baudwyn Claeys … van Margriete goetals … pieter lanczweert …

(f 11r)w(eduw)e van Willem cochuut …Martyn De vey … van Jan vander plaetse(n) …Adriae(n) van Renterghem … van Jan van Renterghem …(Idem) … van(de) huusvrauwe van Gheerolf steyaert …… up pieter van Mullem22 …Adriae(n) Mortier fs Cornelis …

(f 11v)Mathys van parys … van Jan vander Vennet …(Idem) … van Gheerolf De clercq …

—————21 Verkeerde schrijfwijze voor Lovendeghem.22 Doopsgezinde, in 1572-1574 met zijn vrouw naar Friesland uitgeweken

(zie J. Luyssaert, Ketters… , p 22.

98

Jan Mortier … van Adriae(n) en(de) Bettien van(de) Kerchove …Mauris Daneels … van Cathelijne van hooteghem …… mauwers De Joncheere …… Lievin van hiefte …Margriete goetals … van(den) hoirs van Adriae(n) van Rybeke …

(f 12r)(Idem) … van Jan vander plaetse(n) pieter goetals en(de) gillis goetals …(Idem) … van(den) Bailliu van Vinderhaute …Jan vander heyde(n) … van(den) kindere(n) van Gheerolf De wulfe …(Idem) … van Jan van Lookene …

(f 12v)… Willem De cupere …… Willem cochuut …Jan van kerrebrouck … van Jan maes …Vincent van kerrebroeck … van zijn broers …Jan van Renterghem … van(den) hoirs van Joos en(de) Mauris De buck …(Idem) … van Joos De clercq … overbrocht by Lievin cochuut …(Idem) … van Jan vander heyde(n) …

(f 12(b)r)Emont De buck … van franchoys van Imbiese …Jan Danijns … van Adriae(n) De meyere …(Idem) … van Lievyne scandelaere(n)… matijs Daneels …… Jacob van lookene en(de) huubrecht de buc …Gillis van Renterghem … van Gheerolf De buck …… Lauwereyns van Renterghem …

Gillis van Renterghem … van cherles (sic) Tacoe(n)

(f 12(b)v)Franchoijs cochuut … van(den) hoirs van Mevrauwe van Vinderhaute …(Idem) … van meester Jan stoop(Idem) … van Lowys van parys(Idem) van(de) weduwe van Willem de vreese… by der w(eduw)e van Willem cochuut(Idem) … van Baudwyn claeys

99

Lievin Cochuut … van Meester Lievin snouck(Idem) … van pieter cochuut

(f 13r)(Idem) …van Gheerolfvijne cochuuts(Idem) … van Madaleene cochuutsLauwereijns De Wulf … van Mevrauwe van vinderhaute …Gheerolf De pape … van(den) Bailliu van Vinderhaute …Joos Daneels … van Franchoys goetals …Lowys van parys … van(de) weduwe van Mauwers Clabat …

(f 13v)… francoys cochuut …(Idem) (= Lowys van parys) … van(den) hoirs van Simoe(n) stoop …Huubrecht De buck … van Gheerolf Joos …… Gillis van Renterghem …

(f 14r)Willem Mille … van Joos De hertoghe …(Idem) … van(den) hoirs van mevrauwe van Vinderhaute …De W(eduw)e van Willem bultijnck … van Cornelijs heyman …(Idem) … van Willem de clercq …Willem De Cuupre … van Michiel Dolyns …… Jan van Dycke …

(f 14v)Willem De Cuupre … van Jan vander plaetse(n) …(Idem) … van Jan de JoncheereJan De bruune … van Cathelyne van hooteghem …(Idem) … van Anthuenis blomme …Pieter Mortier … van Jan de clercqPieter Mortier fs pieters … van willem De pape …… Jan Maes …

(f 15r)Blazyn Daneels … van Joos De hertoghe …(Idem) … van Cathelyne sdobbelaere(n) …… Blazyn van Maldeghem …

100

… Lievin cochuut …Jan en(de) Mauwers De Joncheere … van Jan De clercq …Jacob De vey … van heer Michiel boon …(Idem) … van Jan van lookene …

(f 15v)(Idem) … van Martyn De Wewaere …Jan Maes fs Gheerolfs … van Franchoijs goetals en(de) De Weduwe Jooshugaert …(Idem) … van Jooris De Wulf …Blazyn Danyns … van zynder zustre …Jacob vander Maere(n) … van Jacob van lookene …

(f 16r)Gheerolf De cloet … van(den) kindre(n) van Pieter cochuut(Idem) …van Lievin De schuutreJan calant fs Pieters … van Cornelys heyman(Idem) … van Pieter calant zyn(en) Vaedre(Idem) … van Wauter Veldekins

(f 16v)Andries De Maeght … van Willem van hulle …Martyn taets … van Crisstoffels van kessele …De Weduwe van Pieter van hecke … van Pieter van pollaere … (Idem) … van Jan van(der) brugghe(n) …Pieter van Laeke … van(de) voorn(oemde) weduwe van pieter van hecke …(Idem) … van Willem van hulle …

(f 17r)(Idem) … van Jacob van(der) Loove(n) …(Idem) … van Jan De Riddre …Lievin taets … van Jan van lookene …(Idem) … van myne(n) heere van Vinderhaute …

(f 17v)Jacob van Lookene … van Lambrecht houfnaghele fs Jan en(de) gheerolfvan lookene … (Idem) … van myne(n) heere van Vinderhaute …

101

Jan van hiefte … van Willem van hulle …Lievin van pamele … van Jan speeckaert …(idem) … van Lauwereyns speeckaert … (Idem) … van(de) w(eduw)e van Jan van Renterghem

(f 18r)… Gheerolf de brune …Willem stofferis … van(den) hoirs van Willem de Wulf …Daneel van parys … van Jan zyne(n) broedre …… Eweyn van Parys …Jan De Joncheere … van pieter De veyAndries van kerrebrouck … van Olivier De buck …Gheerolf de meyere … van zynder zustre …

(f 18v)(Idem) … van Willem van hulle … (Idem) van Pieter Calant …Jan Maes … van Jan Calant en(de) de weese(n) van Jan van kerrebrouck … … pieter Mortier fs pieters …

(f 19r)Verpachte tiende(n)

Lievin bouckaertOlivier De buck … van heer Pieter stuerbaut pastuer van Landeghem23

Gheerolf De buck … van(den) voorn(oemden) heer Pieter stuerbaut…Gheerolf MaesGheerolf van parysLievin MortierCatelijne sdobbelaere(n) huusvrauwe van Gheerolf steyaert

(f 21r)ij-e Capittle ofte Rubrijcke

—————23 J. Luyssaert, Over de pastorie en de pastoors van Landegem in vroege-

re tijden, in Het Land van Nevele, jg. 34 (2003), afl. 4, p. 355-358.

102

Declaratie Ende verclaers vanden onroerende goeden gheleghe(n) zijndebinne(n) Der voorn(oemde) Prochie van Landeghe(m) proprieteyt en(de)niet verpacht wesen(de) nemaer by den propritairise(n) en(de) hyghenaers24

Ghebruuckt, Sulck en(de) alzo hier waer verclaerst sal werden

Proprietijt

Jooris De WulfJan stofferisDe weduwe van hendrick vlerick

(f 21v)Jan coppinsDe weduwe van Gillis VlerickDe weduwe van Daneel De keysere Arent De Maeght

(f 22r)Arent De vreeseBertelemueux van hiefteJan steyaert

(f 22v)Gheerolf coppins Jan seraesLievin bouckaert

(f 23r)Tanne smeyers ofte haer hoirsPieter kindekins

(f 23v)Pieter hendricxJacob De wulf

—————24 Mnl. (h)yghenaar “eigenaar”.

103

(f 24r)De weduwe van pauwels van hooteghem

(f 24v)Willem hanssinsDaneel van Parys fs Lauwereyns

(f 25r)Willem MortierDhoirs van Gheerolf van parysGheerolf van parys Daneels zoneGheerolf hanssins

(f 25v)Willem MortierMauris De Wulf

(f 26r)IJsabeele slederstnyders (sic)25

Gheerolf maes

(f 26v)Olivier De buckJan vander VennetGheerolf coppins

(f 27r)Willem van DriesscheGheerolf De buckJan sclock (sic)

(f 27v)Eweyn van parijsLievin Mortier

—————25 Zie noot 13.

104

(f 28r)Aernout WillemsJan van Renterghem

(f 28v)Jacob De veyJacob Mortier fs Adriaens

(f 29r)`Lauwereyns mortierMatys van parysDhoirs van Jan van MullemDhuusvr(auwe) van Andries cochuutMauris Daneels

(f 29v)Pieter maes

(f 30r)Adriae(n) van(de) kerchoveGheerolf calantAdriaen Mortier

(f 30v)Lisbette MortiersWillem Cochuut

(f 31r)Gheerolf van MaldeghemJoos sclock (sic)Joos van RenterghemAdriae(n) Mortier fs Willems

(f 31v)Catelyne sdobbelaere(n) huusvr(auwe) van Gheerolf steyaertMartin De vey

105

(f 32r)Mauris De JoncheereFranchoys van RenterghemGheerdyne Mortiers weduwe van Martin De MaeghtJacob calant

(f 32v)Jan van kerrebrouckRoelant van Maldeghem

(f 33r)Bertelemeux vander MeereJan van RenterghemDhoirs van Gheerolf Daneels

(33v)Gheerolf van kerrebrouckJan van kerrebrouck

(f 34r)Lowijs van parijsDe weduwe van Mauwers clabat

(f 34v)Lievin cochuutWillem meereGheerolf De pape

(f 35r)Franchoys cochuutHendrick De keijsere

(f 35v)De weduwe van Willem bultijnckLauwereijns De wulfPieter mortier

106

(f 36r)De Weduwe van Blazyn van MaldeghemHuubrecht De buckMatijs Daneels

(f 36v)Baerble sbucxPieter Mortier

(f 37r)Lievin taetsBlazyn DaneelsWillem De cuupre

(f 37v)Joos De bruuneJan De bruune

(f 38r)Tomaesyne scuupersGheerolf moermanEmondt De buck

(f 38v)Gheerolf De bruuneGheerolf Daneels

(f 39r)Jan van hiefteAndries De Maeght

(f 39v)Lievin van PameleBlazyn Danyns

(f 40r)De weduwe van Gheerolf maes

107

Gheerolf De cloetJan De Joncheere

(f 40v)Vincent van kerrebrouckGillis van Renterghem

(f 41r)Jan MaesWillem De clerckPieter stuermeDe weduwe van willem De WeuwaereRaese wieme

(f 41v)Gooryne DaneelsJoos De zuttreJoosyne van RenterghemJacob taetsGheerolf van(de) velde

(f 42r)Martin taetsFranchoijs straetmanJacob van Lookene

(f 42v)Joos van Renterghem fs Baudwijns

(f 43/44r)Adriae(n) Mortier

(f 43/44v)Joos zuttermanHeer Pieter stuerbaut ghebruuckt hem toebehooren(de) met zynder cuereDe priesteraege groot wesen(de) In erven iiijC R(oeden) gheleghe(n)binn(en) der voorn(oemde) Prochie

108

(f 45r)Baudwyn claysJan DaninsJoos Moerman van(der) maere(n)

(f 45v)Gheerolf De meyereJan seraesDhoirs van Jan GoetalsGheerolf van kerrebrouck

(f 46r)Verclaers van(den) huuse(n) van playsan(ce) gestae(n) en(de) gheleghe(n)zyn(de) binne(n) Der voorn(oemde) Prochie van Landeghem De welcke Inttaucxere(n) van(den) hond(er)ste(n) pen(ninck) vry en(de) exent26 ghehau-de(n) waere(n)

Joos De hertogheJoncvr(auwe) Joozijne De stoppelaere weduwe van wylent Adriae(n) vanRybeke

iij ° Capittele ofte RubrijckeVerclaers en(de) Spetieficatie van foncier gedyngh(n) toebehooren(de) DerC(onninlycke) M(ajestei)t by confiscatie gheleghen binne(n) Dervoorn(oemde) Prochie van Landegem

De weduwe van Pieter van hecke haudt In pachte van Jan van(de) poele alsontvangher van(der) voor(noemde) confiscatie ee(n) half bunder lants ghe-leghen binne(n) Der voorn(oemde) Prochie van Landeghem

Jan LUYSSAERT, Merendree

—————26 Exent komt van het Frans exempt “vrij van”.