Het is de hoogste tijd het kapitalistische systeem eens goed tegen het licht te houden

Michel Albert, peetvader van de tweestromengedachte

‘Het is de hoogste tijd

om het kapitalistische

systeem eens goed te

evalueren’

slow management rijnland herfst 2007

40

michel albert_40-45.indd 40michel albert_40-45.indd 40 26-09-2007 14:21:4726-09-2007 14:21:47

DOOR ROB WEIJS

FOTOGRAFIE ASMP – BRIGITTE EYMANN

Wat is een betere gelegenheid voor een interview met Michel Albert dan een lunch in een restau-rant in Parijs? De voormalige directeur van het Franse planbureau die ook bestuursvoorzitter is geweest van een grote verzekeringsmaatschap-pij, voelt zich duidelijk gestreeld door de Neder-landse aandacht voor zijn boek ‘Capitalisme contre capitalisme’. Graag legt hij nog eens uit dat zijn bestseller uit 1991 in een twintigtal lan-

den is uitgekomen, van Argentinië tot China. Hij wijst ook op het succes van zijn boek in Japan, een land dat in zijn ogen opvallend dicht tegen het Rijn-landse model aanzit.

Albert raakt op leeftijd, maar is nog helemaal bij de pinken. In 2005 werd hij benoemd tot secretaris-voor-het-leven van de afdeling Menswetenschap-pen van de prestigieuze Franse Academie van Wetenschappen (Académie des Sciences Morales et Politiques). Albert deed een ruime ervaring op bij Franse en Europese overheden en als algemeen directeur van AGF, een van de grotere Franse verzekeringsmaatschappijen. In het statige Palais de l’Institut, met zijn eerbiedwaardige sfeer, wars van modernismen, geldt hij dan ook als een geres-pecteerd académicien.

ethisch gedragWe leven inmiddels zestien jaar na het uitkomen van dat bekende boek.

Hebben zijn ideeën en uitgangspunten van toen de tand des tijds doorstaan? Wat is er veranderd, en waar staan we nu? En vanzelfsprekend de meest M

Hij was het die na de val van de Muur en het ineenstorten van het communisme als eerste sprak over de strijd tussen het Angelsaksische en het Rijnlandse kapitalisme. De Franse econoom Michel Albert is inmiddels 77 jaar, maar nog scherp van geest. Met lede ogen ziet hij aan hoe het op snel gewin sturende Angelsaksische management aan populariteit wint. Terwijl naar zijn idee de Rijnlandse benadering uiteindelijk aantoonbaar betere economische resultaten oplevert. Toch is Albert voorzichtig optimistisch over de toekomst, al wil hij als genuanceerde wetenschapper geen voorspelling of politieke uitspraak doen. Maar als het toch moet, zet hij zijn geld op een zege van het maatschappelijk bewustzijn.

41


interessante vraag: welke kant zal het opgaan?Kort gezegd zag Albert na het vallen van de Muur

en het ineenstorten van het communisme de contou-ren van een nieuw politiek-economisch debat. Het kapitalisme had weliswaar gezegevierd, maar sprak duidelijk niet met één mond. Er zou zich een twee-strijd gaan aftekenen tussen de harde Angelsaksische versie en de gematigde Rijnlandse benadering. Waar-bij Albert duidelijk partij koos voor die laatste. Niet alleen vanwege zijn onmiskenbare sociale gezindheid, maar ook omdat hij als econoom op grond van de har-de feiten moest constateren dat het Rijnlandse model uiteindelijk aantoonbaar betere economische resulta-ten oplevert.

Terugblikkend constateert de éminence grise onder de Franse economen dat de scheidslijn in de praktijk minder scherp zichtbaar is. Rijnlandse organisaties hebben Angelsaksische methoden overgenomen en omgekeerd. In zijn algemeenheid onderschrijft hij echter wel dat het Angelsaksische model overduide-lijk aan populariteit heeft gewonnen. ‘Het Rijnlandse model verliest zichtbaar terrein, ook in Nederland en Duitsland. Maar daar staat tegenover dat de maat-schappij momenteel veel sterker is dan in 1991. Tegen-woordig wordt bovendien ook van bedrijven ethisch gedrag verwacht.’

kinderarbeidNaar de mening van Albert werkt die maatschappe-lijke druk aantoonbaar door in het handelen van het management, zowel in Rijnland als in het Angelsaksi-sche deel van de wereld. ‘Het gaat bij beursgenoteerde bedrijven niet meer alleen om aandeelhouderswaarde’,

constateert Albert. ‘Mensenrechten bijvoorbeeld tellen tegenwoordig mee, maar ook het milieu en een soci-ale bedrijfspolitiek. Bedrijven willen graag een goed sociaal imago hebben. Dat Nike een akkoord heeft gesloten over de controle op kinderarbeid in China is een uitermate belangrijke gebeurtenis geweest. Hier in Frankrijk heeft de grootste maar ook sterk vervui-lende cementfabrikant Lafarge via een contract met het Wereld Natuur Fonds afspraken gemaakt over het herplanten van bomen.’ Datzelfde Lafarge heeft zelfs afgezien van het bouwen van een geplande cementfa-briek in Schotland nadat het WNF daarover een nega-tieve milieueffectrapportage had gepresenteerd. Hoe-wel het bedrijf al veel geld in de voorbereidingen had gestopt, is de nieuwe fabriek toch honderd kilometer verderop gebouwd.

Wat het milieu betreft ziet Albert het Angelsaksi-sche managementdenken nog ver achterlopen. ‘Niet verwonderlijk dat de VS het akkoord van Kyoto niet tekenen.’ Maar voor het overige ziet hij toch ook in Amerika positieve ontwikkelingen. Behalve het eer-der genoemde Nike wijst hij nog eens op het groot-ste Amerikaanse pensioenfonds Calpers, dat ethische normen heeft opgesteld voor zijn beleggingen. ‘In die normen speelt zowel het milieu een rol als ook bij-voorbeeld betrokkenheid van bedrijven bij de genocide in Soedan.’ Toch allemaal erg Rijnlands.

nuanceAl met al houdt het Rijnlandse merkbaar een streepje voor bij Albert. Zo noemt hij de verantwoordelijkheid die menig Rijnlands bedrijf neemt in het opleiden van jongeren. Vooral het van oorsprong Duitse systeem van duale Bildung kan hij erg waarderen. ‘Duaal leren is de toekomst voor bedrijven die concurrerend wil-len zijn. En ook helpt dat hen om sociaal beter voor de dag te komen.’ Dat onderwijs hem aan het hart gaat, blijkt ook uit een recent rapport van ‘zijn’ Academie: ‘La France prépare mal l’avenir de sa jeunesse’ (Frank-rijk doet te weinig voor de toekomst van zijn jeugd). Albert is co-auteur van dit rapport waarin aan de kaak gesteld wordt dat de generatie van de babyboomers er met vaste banen en goede pensioenvoorzieningen veel beter voorstaat dan de starters op de arbeidsmarkt. Deze starters – onder hen veel allochtonen – hebben

42


Capitalisme contre CapitalismeMichel Albert heeft ‘Capitalisme contre capitalisme’ in 1991 geschreven. Het boek wordt gekleurd door de val van De Muur, twee jaar eerder, en door de neoliberale erfenis van de Amerikaanse president Ronald Reagan uit de jaren ‘80. Met het nage-noeg verdwijnen van het communisme bleef het kapitalisme als winnaar over, kon je gemakkelijk denken. Maar volgens Albert was de strijd nog niet helemaal gestreden. Hij zag twee nogal verschillende vormen van kapitalisme: het harde Angelsaksische model dat steeds verder de kant van het neoliberalisme opdreef, en het mildere Rijn-landse model dat de sociale waarden wilde meenemen. Een vorm die later door ande-ren ook wel caring capitalism is genoemd.Albert beschrijft nauwkeurig en met bewondering hoe Ronald Reagan de VS weer spierballen heeft gegeven, maar analyseert tevens de negatieve kanten van diens Reaganomics. In tegenstelling tot wat Reagans adviseurs voorspelden, heeft de onder-kant van de samenleving niet geprofi teerd van de economische opleving door de ver-minderde overheidsbemoeienis. Integendeel. De armen zijn armer geworden en kun-nen zelfs in mindere mate terugvallen op sociale voorzieningen. Alberts eindoordeel luidt dat Reagans resultaat niet meer dan middelmatig was. Ook wees hij op de hoge prijs die de VS daarvoor zou gaan betalen als gevolg van een torenhoge staatsschuld. Zestien jaar later kan hij zijn gelijk halen. Ook nu nog noemt de Franse econoom

Amerika ‘een Derdewereldland vol met rijken.’ Er is sprake van een economische apartheid die elk jaar groter wordt.Albert draagt in zijn boek nogal wat cijfers aan om te bewijzen dat het Rijnlands managementmodel economisch beter uitpakt. Tegelijkertijd laat hij ook de zwakke kanten ervan zien: het Rijnlandse model is erg star en saai.

MwengHmlrrAssRRk

Nederlandse vertaling: Kapitalisme

contra kapitalisme, Michel Albert,

uitg. Contact, 1992

namelijk signifi cant minder goed onderwijs gehad. Een vaste baan zit er voor hen, ook na jaren, vaak niet in. Meebetalen aan de pensioenvoorziening van ouderen moeten ze wel, terwijl het de vraag is hoe hun eigen pensioen er straks zal uitzien.

In zijn rol als academicus laat Albert zich echter niet verleiden tot politieke uitspraken over mogelijke oplossingen. Hij beperkt zich tot het signaleren van het probleem. Zoals hij in het hele gesprek telkens de nuance zoekt. Na enig aandringen over de vraag waar het in de toekomst heengaat laat hij zich voorzichtig optimistisch uit. ‘Als ik een weddenschap zou moe-ten aangaan, dan zou ik erop inzetten dat de wereld zich bewuster wordt van een aantal maatschappelijke problemen en dat er verzet komt tegen de concentratie van rijkdom. In de VS heeft het aantal zeer rijken zich

verveelvoudigd, maar de armen zijn er in tien jaar tijd zelfs tien procent op achteruitgegaan.’

starre arbeidsvoorwaardenAlbert laat echter meteen aantekenen dat de kritiek niet alleen het Angelsaksische model betreft. ‘In het Rijnlandse model is er onder andere sprake van erg starre arbeidsvoorwaarden. Het is gewoon de hoog-ste tijd om het kapitalistische systeem eens goed te evalueren.’ Hij vindt de timing voor het uitbrengen van een blad als Slow Management dan ook prima, want de materie leeft. ‘Ik zie in alle Europese landen, behalve Engeland, protectionistische tendensen. De Duitse regering heeft een lijst opgesteld met strate-gische bedrijven die beschermd moeten worden. Ik geloof niet dat deze reacties economisch erg veel M 43


invloed zullen hebben, maar politiek gezien is dit wel belangrijk.’ Fijntjes wijst de Franse econoom voor de herkenning van zijn Nederlandse gast in dit verband op de perikelen rondom ABN-Amro.

Aanvankelijk wilde Albert in zijn boek ‘Capitalis-me contre capitalisme’ kiezen voor de term ‘Alpinemo-del’, maar het werd toch Rijnlands omdat dat volgens hem de lading beter dekt. Want behalve Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland hoort de Benelux er toch nadrukkelijk bij, evenals trouwens Scandinavië. Ook Japan schaart hij in het Rijnlandse rijtje.

En Frankrijk dan? ‘C’est un peu compliqué. Bij de Franse banken en verzekeringen is het Rijnlandse model wel te zien, maar in de industrie en de handel niet. Om maar iets te noemen: in Zwitserland vormt een coöperatie als Migros een wezenlijke marktpar-tij. In Frankrijk tellen de coöperaties nauwelijks mee.’ Kortom, in zijn eigen land vond hij niet de goede voor-beelden. Daarom wilde hij in zijn boek niet al te veel

aandacht besteden aan Frankrijk, maar op verzoek van de uitgever is er toch nog een apart hoofdstuk gekomen.

toyota yaris‘Frankrijk hoort bij de avant-garde van de globalise-ring’, aldus Albert. ‘De aandelen van bedrijven uit de CAC 40 (het Franse equivalent van de Dow Jones, RW) zijn voor 45% in handen van buitenlandse investeer-ders. Dat is een veel hoger percentage dan in ande-re landen. Door directe buitenlandse investeringen werkt één op de zeven Franse werknemers voor een buitenlands bedrijf. In de VS is dat maar één op de twintig. Toch is 59% van de Fransen pessimistisch over de invloed van de globalisering op de werkgele-genheid. Dit Franse pessimisme is des te verwonder-lijker omdat volgens dezelfde bron, de Eurobarometer van de Europese Commissie, 56% van alle Europeanen in globalisering juist een kans ziet.’

Rijnlandse verzekeringenHet verschil tussen het Rijnlandse en het Angelsaksische model viel Michel Albert voor het eerst op in de wereld van de verzekeringen. De Franse verzekeraar AGF, waarvan hij bestuursvoorzitter was, had een kwart van de aandelen van het Duitse AachenMünchener Versicherungen AG. Een aandeelhoudersvergadering confronteerde hem met het fenomeen medezeggenschap. ‘Ik was zeer verwonderd. Er bevonden zich 24 personen in de zaal. Twaalf aandeelhou-ders, waaronder de bestuursvoorzitter, en twaalf vertegenwoordigers van de vakbonden. Deze Mitbestimmung was voor mij een openbaring.’Het viel Albert op dat verzekeringen in de landen die doorsneden worden door de Rijn op een andere manier waren georganiseerd dan in Angelsaksisch georiënteerde landen. In Oostenrijk, Zwitserland, Duitsland, Nederland maar ook zijn eigen Frankrijk waren verzekeringen gebaseerd op solidariteit. Dat blijkt ook al uit woorden zoals ‘onder-linge’ (in het Frans: mutualité) of ‘coöperatieve’ in hun namen. De kosten van deze verzekeringen worden door alle deelnemers gezamenlijk gedragen, onafhankelijk van het risico.Heel anders gaat het eraan toe bij de van oorsprong maritieme verzekeringen waarvan Lloyds het boegbeeld is. Albert: ‘De verzekerde betaalt daar een premie die de exacte tegenwaarde is van het geschatte risico. Alle creativi-teit van de maatschappijen wordt gestopt in het bieden van de beste tarieven. Door hypersegmentatie vinden zij de niches met de hoogste toegevoegde waarde. Het is niet vreemd als een verzekeraar vijftigduizend verschillende tarieven aanbiedt.’

slow management rijnland herfst 2007

44


Via globalisering komt Albert op zijn bezoek aan de Toyotafabriek in het Noord-Franse Valenciennes , waar vierduizend mensen werken. Hij vertelt er enthousiast over. ‘Toyota laat een van de beste toe-passingen van het Rijnlandse model zien. Het was de eerste fabrikant die hybride auto’s maakte en ook de eerste die zijn auto’s voor 95% kon recyclen. Geen won-der dat Toyota inmiddels GM is gepasseerd als groot-ste automobielfabrikant. Zowat alle Angelsaksisch georiënteerde autoproducenten hebben het zwaar te verduren. Niet zomaar.’

Voor Albert is het duidelijk: investeren in tech-nologie voor de langere termijn en aandacht voor milieu gaan dus gewoon samen met goede economi-sche prestaties. En als rechtgeaarde Fransman kan hij niet anders dan trots zijn op de plannen van de Japan-ners om de betreffende fabriek twee keer zo groot te maken. Omdat ze zeer tevreden zijn over de Franse arbeiders die er de Toyota Yaris maken. r

‘Toyota laat een van de beste

toepassingen van het Rijnlandse

model zien’


Het is de hoogste tijd het kapitalistische systeem eens goed tegen het licht te houden

Documents

Transcript of Het is de hoogste tijd het kapitalistische systeem eens goed tegen het licht te houden