Het GeriatrieFormulariumeen praktische leidraad

2e editie

De uitgave van Het Geriatrie Formularium 2e editie werd medemogelijk gemaakt door:

Menarini Farma Nederland BV

onder redactie vanDR. P.A.F. JANSEN

DRS. J.R. VAN DER LAAN

PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS

met medewerking vanDRS. C. VAN DE BEEK, PROF. DR. J.J. VAN BINSBERGEN, DRS. D. TEN BOKKEL HUININK,

DR. E.M.W. EEKHOFF, DRS. M.H. EMMELOT-VONK, DR. M.J.A.M. FRANSSEN,PROF. DR. P.G.A.M. FROELING, DR. R.M.M. GEIJER, DR. A. DE GRAEFF,

DR. R. VAN DER GRIEND, PROF. DR. IR. C.P.G.M. DE GROOT, DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER, PROF. DR. J.R.E. HAALBOOM, DR. Y.F. HEIJDRA,

PROF. DR. F. HENDRIKSE, PROF. DR. G.J. HORDIJK, DRS. P. VAN HOUTEN, DR. P.A.F. JANSEN, DR. R.W.M.M. JANSEN, PROF. DR. F.G.I. JENNEKENS,

MR. E.J.C. DE JONG, PROF. DR. L.J. KAPPELLE, PROF. DR. D.L. KNOOK, PROF. DR. G.J. LIGTHART, PROF. DR. P.T.A.M. LIPS,

PROF. DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN, DR. K. MIEDEMA, DR. J.C.L. NEYENS, PROF. DR. M.G.M. OLDE RIKKERT, DR. M.E. OOMS, DR. S.E.J.A. DE ROOIJ,

PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS, DR. M. SMALBRUGGE, DR. S.C. TEUNISSEN, DR. J.C.J.M. VERAART, DR. H.J.J. VERHAAR, PROF. DR. F.R.J. VERHEY,

PROF. DR. M.E. VIERHOUT, DR. C.A.B. WEBERS, DR. A.J.M. VAN WIJCK, PROF. DR. E.CH. WOLTERS

Het GeriatrieFormulariumeen praktische leidraad

2e editie

© 2007 Bohn Stafleu van Loghum, HoutenAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge-slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm ofop enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enigandere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluitvan 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoorwettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit dezeuitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaarmogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaardenvoor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.

ISBN 978 90 313 5003 2ISSN 1386-6168NUR 870/871

Bohn Stafleu van LoghumHet Spoor 2Postbus 246, 3990 GA Houten

www.bsl.nl

REDACTEUREN

DR. P.A.F. JANSEN

internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog,Universitair Medisch Centrum Utrecht

DRS. J.R. VAN DER LAAN

huisarts, Utrecht

PROF.DR. J.M.G.A. SCHOLS

verpleeghuisarts, Vivre zorggroep Maastricht, hoogleraar Verpleeghuis-geneeskunde, Universiteit Maastricht, hoogleraar Chronische Zorg,Universiteit van Tilburg

MEDEWERKERS

DRS. C. VAN DE BEEK

uroloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht

PROF.DR. J.J. VAN BINSBERGEN

huisarts te Brielle, afdeling Huisartsgeneeskunde, Universitair MedischCentrum St Radboud, Nijmegen

DRS. D. TEN BOKKEL HUININK

internist-oncoloog, Diakonessenhuis, Utrecht

MEVR. DR. E.M.W. EEKHOFF

internist, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

MEVR. DRS. EMMELOT-VONK

klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht

DR. M.J.A.M. FRANSSEN

reumatoloog, Sint Maartenskliniek, Nijmegen

PROF.DR. P.G.A.M. FROELING

verpleeghuisarts, Nijmegen; emeritus hoogleraar Verpleeghuisgeneeskunde

Dr. R.M.M. Geijerhuisarts, stafmedewerker Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht

DR. A. DE GRAEFF

internist-oncoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht

DR. R. VAN DER GRIEND

internist-hematoloog, Diakonessenhuis, Utrecht

MEVR. PROF.DR.IR. C.P.G.M. DE GROOT

hoogleraar voedingsfysiologie, Wageningen Universiteit

DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER

huisarts, Diemen

PROF.DR. J.R.E. HAALBOOM

internist, Universitair Medisch Centrum Utrecht

MEVR. DR. Y.F. HEIJDRA

longarts, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen

PROF.DR. F. HENDRIKSE

oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht

PROF.DR. G.J. HORDIJK

KNO-arts, Universitair Medisch Centrum Utrecht

DRS. P. VAN HOUTEN

verpleeghuisarts, Zorgbalansgroep Haarlem

DR. P.A.F. JANSEN

internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht

DR. R.W.M.M. JANSEN

klinisch geriater, Meander Medisch Centrum, Amersfoort

PROF.DR. F.G.I. JENNEKENS

emeritus hoogleraar neurologie, Universiteit Utrecht

REDACTEUREN EN MEDEWERKERS6

MR. E.J.C. DE JONG

advocaat, Kramer Bijkerk & Steenberghe advocaten, Utrecht

PROF.DR. L.J. KAPPELLE

neuroloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht

PROF.DR. D.L. KNOOK

emeritus hoogleraar gerontologie, Leids Universitair Medisch Centrum

PROF.DR. G.J. LIGHTHART

klinisch geriater, Leiden

PROF.DR. P.T.A.M. LIPS

hoogleraar endocrinologie, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

MEVR. PROF.DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN

maag-darm-leverarts, bijzonder hoogleraar klinische voeding, AcademischMedisch Centrum, Universiteit van Amsterdam

DR. K. MIEDEMA

klinisch chemicus, Isala Klinieken, Weezenlanden, Zwolle

DR. J.C.L. NEYENS

geriatrisch fysiotherapeut, Universitair Medisch Centrum, Maastricht

PROF.DR. M.G.M. OLDE RIKKERT

klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen

DR. M.E. OOMS

arts-epidemioloog, EMGO-Instituut, Vrije Universiteit Medisch Centrum,Amsterdam

MEVR. DR. S.E.J.A. DE ROOIJ

internist, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

DR. M. SMALBRUGGE

verpleeghuisarts, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

REDACTEUREN EN MEDEWERKERS 7

MEVR. DR. S.C. TEUNISSEN

clusterhoofd zorg Medische Oncologie en Hematologie UniversitairMedisch Centrum Utrecht

DR. J.C.J.M. VERAART

dermatoloog, Academisch Ziekenhuis, Maastricht

DR. H.J.J. VERHAAR

internist-klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht

PROF.DR. F.R.J. VERHEIJ

hoogleraar Psychiatrie en Neuropsychologie, Universiteit van Maastricht

PROF.DR. M.E. VIERHOUT

gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen

DR. C.A.B. WEBERS

oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht

DR. A.J.M. VAN WIJCK

anesthesioloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht

PROF.DR. E.CH. WOLTERS

neuroloog, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

REDACTEUREN EN MEDEWERKERS8

Voorwoord redactie

Veruit de meeste artsen krijgen in hun praktijk met oude patiëntente maken. Bij deze patiënten verschillen de ziektepresentatie enverschijnselen nogal eens van wat men in de studie geneeskundeover de patiënt in het algemeen heeft geleerd. Naarmate eenpatiënt ouder wordt, moet de arts veelal de diagnostiek en debehandeling, waaronder de farmacotherapie, aanpassen aan demet de leeftijd veranderende lichamelijke en psychische factoren.Het Geriatrie Formularium biedt een algemeen overzicht van de ver-anderingen die optreden bij het ouder worden en behandelt deproblematiek van de geriatrische patiënt. Het besteedt aandachtaan de door leeftijd gewijzigde ziektepresentatie, de aanpak doorde arts van lichamelijk onderzoek en aanvullende diagnostiek,waaronder met de leeftijd veranderende referentiewaarden, enethische, sociale en juridische aspecten. Van de belangrijkste aan-doeningen bij ouderen worden epidemiologie, symptomatologie,diagnostiek en behandeling beschreven. Deze aspecten wordenwaar zinvol vergeleken met die bij jongvolwassenen.Het hoofdstuk over farmacotherapie geeft algemene richtlijnenvoor het voorschrijven van geneesmiddelen aan oude patiënten.De therapieschema’s bieden dosisadviezen en geven aan of eendosisaanpassing zinvol is (zie de toelichting). Multipele pathologiein combinatie met polyfarmacie vormt bij ouderen meer regel danuitzondering. Om deze reden worden bij elk product de mogelijkklinisch relevante interacties vermeld. Voor bijwerkingen vangeneesmiddelen, bij ouderen veel voorkomend, wordt de lezerverwezen naar de gebruikelijke handboeken, zoals het Farmacothe-rapeutisch Kompas.Behandelingen blijven wel eens achterwege omdat de arts deklachten en bevindingen ten onrechte aan de leeftijd van depatiënt toeschrijft. Niet zelden vragen behandeling en beleid danook om doelgerichte keuzes.Dit Formularium is bedoeld als praktische handleiding, niet tervervanging van leerboeken of naslagwerken, en beschrijft zekerniet alle mogelijkheden. Het geeft de behandelkeuzes van deauteurs bij de desbetreffende aandoeningen weer. Voor alles wil

het de lezer inzicht bieden in de veranderingen van ziektepresen-tatie, diagnostiek en behandeling, die bij oudere patiënten relevantzijn. Het Geriatrie Formularium richt zich in de eerste plaats op huis-artsen, klinisch geriaters, internisten ouderengeneeskunde, oude-renpsychiaters, sociaal geriaters en verpleeghuisartsen. Alle artsendie oude patiënten in hun praktijk hebben, kunnen er echter hunvoordeel mee doen.De redactie houdt zich aanbevolen voor op- en aanmerkingen diede bruikbaarheid van Het Geriatrie Formularium ten goede kunnenkomen.

De samenstelling van de redactie is gewijzigd. Prof.dr. P. Froelingen prof.dr. T. Voorn zijn in verband met hun emeritaat teruggetre-den. In hun plaats zijn respectievelijk prof.dr. J.M.G.A. Schols, ver-pleeghuisarts, en drs. J.R. van der Laan, huisarts, aangetreden. Indeze tweede editie zijn alle hoofdstukken aan de actualiteit aange-past. De hoofdstukken palliatieve zorg en ethiek (bij het hoofdstukDe oudere patiënt en het recht) zijn toegevoegd.

De redactie

VOORWOORD REDACTIE10

VOORWOORD REDACTIE 11

Toelichting therapieschema’s

De doseringen die worden genoemd zijn afgestemd op de ouderepatiënt (circa ouder dan zeventig jaar). Indien bekend, wordt bij deafzonderlijke geneesmiddelen extra informatie gegeven: Dosisad-vies, Farmacokinetiek en Interacties.Vermelding van ‘geen aanpassing’ bij Dosisadvies betekent datdezelfde dosering kan worden gegeven bij ouderen (circa ouderdan zeventig jaar) als bij jongere volwassenen. Vermelding van‘lager doseren’ betekent dat wordt geadviseerd een lagere(start)dosis te geven dan bij jongere volwassenen. Deze lageredosis is weergegeven bij het betreffende geneesmiddel.Bij Farmacokinetiek wordt informatie gegeven over halfwaardetijden klaring/eliminatie bij jongeren en ouderen, voor zover datbekend is. Bij de bepaling van de eliminatiehalfwaardetijd (t1/2) ende klaring bij jongeren was de leeftijd doorgaans twintig tot dertigjaar en bij ouderen zestig tot zeventig jaar. Ook wordt het voor-naamste orgaan van klaring genoemd. Hiermee worden de orga-nen bedoeld die de grootste rol spelen in de metabolisering en/ofeliminatie van het actieve geneesmiddel.Interacties worden gegeven omdat deze met name bij ouderen(polyfarmacie) relevant kunnen zijn.

Inhoudsopgave

Sponsors 2Redacteuren en medewerkers 5Voorwoord 9Toelichting therapieschema’s 11

DEEL 1: ALGEMEEN DEEL

Gerontologie 15Geriatrie 23Werkwijze, anamnese en lichamelijk onderzoek bij ouderen 31Farmacotherapie bij ouderen 41Voeding van ouderen 53De oudere patiënt en het recht 70

Aanvragen van curatele, bewindvoering of mentorschap 80De oudere patiënt in ethisch perspectief 81

DEEL 2: GEZONDHEIDSPROBLEMEN

(Neiging tot) vallen en mobiliteitsstoornissen 85Algemene malaise en moeheid 93Kortademigheid 106Pijn 113Palliatieve zorg bij ouderen 123Angst, verdriet en eenzaamheid 132

DEEL 3: ZIEKTEN BIJ OUDEREN

Cardiovasculaire aandoeningen 140Pulmonale aandoeningen 193Gastro-intestinale aandoeningen 213Urologische aandoeningen 285

Urineweginfecties 285Urineretentie 288Blaasstenen 290Urine-incontinentie bij zorgbehoevende ouderen 291Goedaardige prostaatvergroting 298

Gynaecologie van de hoogbejaarde vrouw 306Oncologische aandoeningen 313Stoornissen van de calcium- en botstofwisseling 362Aandoeningen van het bewegingsapparaat 383Endocrinologie 394Visusproblemen bij ouderen 409Keel-neus-oorheelkunde, veel voorkomende ‘oorklachten’ 415Huidaandoeningen 428Decubitus 442Parkinsonisme 450Cerebrovasculaire ziekten 459Psychische aandoeningen 470Dementiesyndroom 496Het delirium 515

DEEL 4: BIJLAGEN

Geneesmiddelenoverzicht 525Referentiewaarden 561Index 565

NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieveverantwoordelijkheid van de behandelend arts. Voor uitgebreide informatieover de vermelde geneesmiddelen wordt verwezen naar andere bronnen,zoals het Farmacotherapeutisch Kompas.

INHOUDSOPGAVE14