HET GENTSE OEUVRE VAN DECORATIESCHILDER ......Vanuit haar vernieuwende onderzoek naar de...

Universiteit Gent

2011-2012

HET GENTSE OEUVRE VAN

DECORATIESCHILDER ANTOINE PLATEAU

(DOORNIK 1759 - BRUSSEL 1815)

DEEL I

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,

Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,

voor het verkrijgen van de graad van Master,

door Luka Dochy (00803656)

Promotor: prof. dr. Anna Bergmans

2

Voorwoord

Zonder de grote hulp en toewijding van velen was deze masterscriptie nooit tot stand

kunnen komen. Graag zou ik langs deze weg een dankwoord willen richten aan alle men-

sen die elk op hun eigen manier bijdroegen aan het welslagen van dit project.

Graag wil ik mijn promotor, prof. dr. Anna Bergmans, bedanken voor het toevertrouwen

van een casus uit haar eigen onderzoek, voor de professionele ondersteuning, voor het

schenken van advies en voor het vele lees- en verbeterwerk.

Dankjewel aan mijn ouders voor het warme kader die ze me gedurende de hele opleiding

schonken, voor de ruimte die ze me lieten om deze thesis tot een goed einde te brengen,

voor alle steun en al het vertrouwen. Een grote dankjewel ook aan alle vrienden en familie.

Dankjewel aan de familie De Loose. Bedankt om me te laten putten uit jullie academische

ervaring, voor het schenken van de juiste inzichten en het aanscherpen van de kritische in-

gesteldheid. Een oprechte dankjewel aan Lowie. Mijn dankwoorden aan jou zijn oneindig.

Een welgemeende dankjewel aan de mensen van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief

Gent en de Handschriftenzaal om onophoudelijk archiefmateriaal aan te brengen, aan Ta-

nia Eeckman en Vera Bracke van de Gentse Groendienst voor het gastvrij openstellen van

het landhuis Blancquaert, aan Jean-Pierre De Jonghe voor het verbinden van onze gelijk-

lopende onderzoeken, aan Guido Everaert van de Dienst monumentenzorg en architectuur

voor het beantwoorden van mijn vragen.

3

Lijst van afkortingen

AG: Atlas Goetghebuer in het SAG.

Ed.: redactie.

Ibid.: ibidem: verwijzing naar dezelfde auteur en titel van de voorafgaande voetnoot.

RAG: Rijksarchief Gent.

SAG: Stadsarchief Gent.

sic: fouten in de schrijfwijze worden bewust aangehaald.

cfr. infra: zie onder.

cfr. supra: zie boven.

KIK: Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium.

n.d.: nec dato: zonder datum.

n.p.: nec pagina: zonder paginavermelding.

SCMS: archief van de Stedelijke Commissie voor monumenten en stadsgezichten in het

SAG.

s.l.: sine loco: zonder plaats van uitgave.

VIOE: Vlaams Instituut voor het Onroerend Ergoed.

Inhoudsopgave

I Inleiding 10

1 Motivatie 11

2 Vraagstelling 13

3 Status quaestionis 15

4 Methodologie 20

4.1 Literatuuronderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

4.2 Archiefonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.3 Onderzoek in situ, stilistisch en iconografisch onderzoek . . . . . . . . . . . 23

5 Historische achtergrond (1740-1815) 24

5.1 Politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

5.1.1 Eeuw van de revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

5.1.2 De Zuidelijke Nederlanden onder Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . 24

5.1.3 De Zuidelijke Nederlanden onder Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . 26

5.2 Sociaaleconomisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

5.2.1 De Industriele Revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

5.2.2 Toenemende armoede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

5.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

5.3.1 Mechanisering ten koste van ambacht en nijverheid . . . . . . . . . 29

5.3.2 De wet Le Chapelier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

5.3.3 Vrije kunsten en kunstnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6 Structuur 32

4

INHOUDSOPGAVE 5

II Antoine Plateau. Leven en werk 33

7 Inleiding 34

8 Leven en werk 36

8.1 Biografische nota’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

8.2 Levensloop, opleiding en werk. Bekende gegevens . . . . . . . . . . . . . . 37

8.2.1 Doornik (1759-1778) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

8.2.2 Opleiding. Doornik, Antwerpen en Parijs (1779-1785) . . . . . . . . 37

8.2.3 Brussel (1786-1815) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

9 Aanvullende biografische studie 42

9.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

9.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

9.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

10 Besluit 45

III Antoine Plateau in Gent 47

11 Inleiding 48

12 Gent ten tijde van Antoine Plateau (1740-1815) 50

12.1 Politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

12.1.1 Gent onder Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

12.1.2 Gent onder Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

12.2 Sociaaleconomisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

12.2.1 De opkomst van de kapitalistische industrie . . . . . . . . . . . . . 53

12.2.2 Toenemende polarisatie tussen armen en rijken . . . . . . . . . . . . 54

12.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

12.3.1 Ambacht en nijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

12.3.2 Vrije kunsten en kunstnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

12.4 Architectuur en interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

INHOUDSOPGAVE 6

12.4.1 Stadsontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

12.4.2 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

12.4.3 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

13 De woning Pisson 68

13.1 Antoine Plateau en de woning Pisson. Bekende gegevens . . . . . . . . . . 68

13.1.1 De woning van architect, meester-timmerman en aannemer Jean-

Baptiste Pisson (1763-1818) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

13.1.2 Historiek van het huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

13.1.3 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

13.1.4 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

13.2 Aanvullend onderzoek naar de woning Pisson . . . . . . . . . . . . . . . . 73

14 De Piers-schouwburg 75

14.1 De Piers-schouwburg. Gekende gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

14.1.1 De Sint-Sebastiaansschouwburg in handen van de vennootschap Piers

en co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

14.1.2 Historiek van de Sint-Sebastiaansschouwburg . . . . . . . . . . . . . 75

14.1.3 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

14.1.4 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

14.2 Aanvullend onderzoek naar de Piers-schouwburg . . . . . . . . . . . . . . . 78

15 Een nieuwe Gentse toeschrijving? 81

16 Besluit 83

IV Deel IV Landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Een nieuwe

toeschrijving? 85

17 Inleiding 86

18 Kadastrale gegevens 87

INHOUDSOPGAVE 7

19 Historiek 88

19.1 Lusthuizen aan het Visserijkanaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

19.2 Bouw van het huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

19.3 Latere eigenaars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

20 Evolutie van architectuur en interieur 93

20.1 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

20.1.1 Oorspronkelijke staat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

20.1.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858) . . . . . . . . . . . 95

20.1.3 Theophile Verbeeck (1859-1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

20.1.4 Leopold De Groote (1883-1884) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

20.1.5 Stad Gent (1947-nu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

20.2 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

20.2.1 Oorspronkelijke staat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

20.2.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858) . . . . . . . . . . . 100

20.2.3 Theophile Verbeeck (1859-1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

20.2.4 Roger De Groote (?-1947) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

20.2.5 Stad Gent (1947-nu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

21 Huidige staat 104

21.1 Beschermd als monument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

21.2 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

21.2.1 Huidige gebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

21.2.2 Restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

21.3 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

21.3.1 Huidige inrichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

21.3.2 Restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

22 Toewijzing aan Antoine Plateau 108

22.1 Archiefonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

22.1.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

22.1.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

INHOUDSOPGAVE 8

22.1.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

22.1.4 Resultaat van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

22.2 Stilistisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

22.2.1 Empirestijl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

22.2.2 Schildertechniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112


22.3 Iconografisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

22.3.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114


22.4 Toeschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

22.4.1 Argumenten pro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

22.4.2 Argumenten contra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

22.4.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

23 Besluit 124

V Besluit 127

VI Bibliografie 129

24 Werken 130

24.1 Gepubliceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

24.1.1 Boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

24.1.2 Tijdschriften en kranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

24.2 Ongepubliceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

24.3 Websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

25 Archieven 138

25.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

25.1.1 Oud archief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

25.1.2 Modern archief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

25.1.3 Ongenummerde reeksen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

INHOUDSOPGAVE 9

25.1.4 Beeldmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

25.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

25.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

25.4 KBR, Handschriftenzaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

25.5 Andere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Deel I

Inleiding

10

Hoofdstuk 1

Motivatie

Via mijn promotor prof. dr. Anna Bergmans kwam ik voor het eerst in contact met

de briljante, doch te weinig bekende decoratieschilder Antoine Plateau (Doornik 1759 -

Brussel 1815). Zowel het leven als het oeuvre van deze man bleven tot voor kort bestofte

materie in het onderzoeksveld van de kunstwetenschappen. Pas in 2001 bleek uit de licen-

tiaatsverhandeling De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen1 van An Stofferis

dat de archieven meer van zijn leven en werk vrijgaven dan hetgeen ons via de biografische

nota van Eugene Justin Soil de Moriame2 uit 1903 was overgeleverd. In 2010 publiceerde

Bergmans samen met Stofferis het biografisch artikel Un des meilleurs peintres de fleurs

de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815)3 waarin via

intens archiefonderzoek en onderzoek in situ voor het eerst een heel nieuw licht werd ge-

worpen op het leven en werk van Antoine Plateau.

Vanuit haar vernieuwende onderzoek naar de geschilderde decors van Antoine Plateau, dat

in 2010 voor het eerst werd gepubliceerd in het artikel Sous son pinceau les appartements

1An Stofferis, ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen,”(KUL Faculteit letteren. Depar-

tement geschiedenis van de Nieuwste tijd, 2001).2E. J. Soil, ”Plateau (Antoine)”, in Biographie Nationale, ed. L’Academie royale des sciences des

lettres et des beaux arts de Belgique (Brussel: Bruylant-Christophe en Cie, 1903), 767-768.3Anna Bergmans en An Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van

Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, in Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer

in Hingene (1792-1797), ed. Joke Buijs en Anna Bergmans, Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams

Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010).

11

HOOFDSTUK 1. MOTIVATIE 12

se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader be-

licht,4 schonk prof. dr. Bergmans mij de kans om haar nog niet onderzochte hypothese

als masterthesis uit te werken.

De hypothese betrof het toeschrijven van een nooit eerder met zijn naam verbonden

interieurdecoratie, namelijk de geschilderde decoraties van het huis huisnummer 32 aan

de Gentse Ferdinand Lousbergskaai, vandaag bekend als Villa De Groote en momenteel

de residentie van de Gentse groendienst. Mijn studie zou eruit bestaan deze hypothese al

dan niet bij te treden via intens archiefwerk en iconografisch onderzoek. Omdat bleek dat

de Gentse archieven tot nu toe slechts voor een aan hem toegeschreven decoratie aan een

onderzoek waren onderworpen, werd besloten om deze masterthesis, vertrekkend vanuit

de hypothese, uit te breiden tot een bredere studie naar het oeuvre van Antoine Plateau

in Gent.

4Anna Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieur-

decoraties van Antoine Plateau nader belicht”, in Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer

in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs, Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams

Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010).

Hoofdstuk 2

Vraagstelling

Bij aanvang van dit onderzoek werden twee hoofdvragen gesteld. Ten eerste: kunnen

de Gentse decoraties die aan Antoine Plateau toegeschreven worden, uitgediept en uit-

gebreid worden? Ten tweede: kunnen de empiredecoraties in de Villa De Groote, in de

literatuur ook het landhuis Blancquaert-Van Tieghem genoemd, aan de Gentse Ferdinand

Lousbergskaai een nieuwe toeschrijving aan deze kunstenaar vormen?

De eerste hoofdvraag werd bij de aanvang van het onderzoek onderverdeeld in een aantal

sub vragen. Wat is er reeds gepubliceerd over het leven en werk van deze decoratiekun-

stenaar en welke informatie over Antoine Plateau is tot nog toe niet gedestilleerd uit de

documenten van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief Gent, het fonds de Vliegende

bladen en de bevoegde stadsdiensten? Wat is er reeds gepubliceerd omtrent de decoraties

van Plateau in de afgebroken woning Pisson gelegen in de Drabstraat en de decoraties

in de zaal en de foyer van de eveneens afgebroken Piers-schouwburg? Met welke kennis

uit de documenten van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief Gent en het fonds van de

Vliegende bladen kan dit aangevuld worden? Tenslotte: kunnen er via het archiefonder-

zoek samenwerkingen tussen Plateau en zijn vriend architect Jean-Baptiste Pisson naar

boven komen waar men nog geen weet van had?

De tweede hoofdvraag werd eveneens in een aantal vragen opgedeeld. Wat is er tot nu

toe geweten over het gebouw aan de Lousbergskaai? Wat is er reeds over gepubliceerd?

Zijn er documenten verspreid over de Gentse groendienst, de dienst Monumentenzorg,

13

HOOFDSTUK 2. VRAAGSTELLING 14

de dienst Onderhoud gebouwen en de dienst Onroerend erfgoed Oost-Vlaanderen waarin

Antoine Plateau vermeld wordt? Welke onontgonnen documenten zijn er nog te vinden

in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende bladen die Plateau linken aan dit gebouw?

Kunnen de decoraties in het landhuis bij het ontbreken aan archiefstukken met behulp

van een uiterst grondige iconografische studie aan Plateau toegeschreven worden?

Hoofdstuk 3

Status quaestionis

Tot voor kort was het onderzoek omtrent Antoine Plateau aangewezen op biografische

nota’s die weliswaar een aanvulling vormden op elkaar, maar nooit een volledig beeld

schetsten van zijn leven en werk. Deze nota’s waren een onuitgegeven manuscript van

Jean-Baptiste Picard (1827), een citaat van Jacques Goetghebuer (1827),1 vermeldingen

in de biografische woordenboeken van Johannes Immerzeel (1842-1843),2 C.H. Balkema

(1844)3 en Adolphe Siret (1848)4 en een biografische nota van J.E. Soil (1903) die later in

de Biographie Nationale werd opgenomen.5 In 2001 komt daar verandering in door een

nieuwe biografische studie over Antoine Plateau en zijn familie door historica An Stofferis.

Dat onderzoek, getiteld De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen6 (2001), was

een nooit gepubliceerde licentiaatsverhandeling, maar gaf een bijzondere aanzet om via

grondig bronnenonderzoek en onderzoek in situ verder te graven naar het leven en werk

van deze bijzondere decoratieschilder. In 2010 werd dit onderzoek door Anna Bergmans

1J.B. Picard, Essai historique et critique sur l’ecole Flamande consideree dans les arts du dessin.

(s.l.,1827).2P.J. Goetghebuer, Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des

Pays-Bas. (Gent, 1827).3C.H. Balkema, Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis Jean et Hubert

Van Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux amateurs de tableaux. (Gent: H.

Hoste, 1844).4A. Siret, Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les plus recules

jusqu’ a nos jours. (Brussel: Perichon, 1848).5Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815)”, 337.6Stofferis, ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen.”

15

HOOFDSTUK 3. STATUS QUAESTIONIS 16

en An Stofferis gepubliceerd in het biografisch artikel Un des meilleurs peintres de fleurs

de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815).7 Deze publi-

catie wierp voor het eerst sinds het verschijnen van de biografische nota’s een heel nieuw

licht op het leven en werk van Antoine Plateau. Voor een studie naar alle geschilderde

decors die aan Antoine Plateau konden gelinkt worden, bleef het eveneens wachten tot

2010. In het artikel Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees:

vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht8 van Anna Bergmans werden de

aan hem toegeschreven geschilderde decors voor het eerst op systematische wijze stilistisch

en iconografisch benaderd. Dit zeer vernieuwende onderzoek is nog niet afgerond. Het

werd uitgevoerd naar aanleiding van het multidisciplinair onderzoek naar het paviljoen

De Notelaer in Hingene en nodigt uit tot verder onderzoek naar de Brusselse decoratie-

schilder Plateau. Er dienen zich immers nieuwe casussen en invalshoeken aan.

In Gent kon Anna Bergmans tot nog toe de naam van Plateau verbinden met twee gebou-

wen: de woning Pisson en de stadsschouwburg Sint-Sebastiaan. De decoratie in het salon

van het woonhuis van de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) werd voor

het eerst aan Antoine Plateau toegeschreven door J.B. Picard in zijn manuscript Essai

historique et critique sur l’ecole flamande consideree dans les arts du dessin (1827).9 On-

derzoek naar dit huis door Frieda Van Tyghem leverde een bewaarde foto van het salon op

en een uiterst nauwkeurige boedelbeschrijving van de gewezen inrichting. Zij publiceerde

deze foto met haar studie in het artikel De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste

Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent (2004), maar de auteur van de schilderingen

was haar niet bekend.10 Het salon werd een tweede keer behandeld in Bergmans publicatie

7Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815).”8Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-

raties van Antoine Plateau nader belicht.”9KBR, Handschriften, II 225, f. 418. J.B. Picard, Essai historique et critique sur l’ecole Flamande

consideree dans les arts du dessin, I, 1827, f. 418, naar Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs

de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815).”10Frieda Van Tyghem, ”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van

architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, Gentse Bijdragen tot de Interi-

eurgeschiedenis 33 (2004), 98.


Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759 Brussel 1815). (2010). Hier werd voor het eerst de decoratie van het salon op de

foto verbonden met de naam van Antoine Plateau. In het recent gepubliceerde artikel

Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (2011)11

van Frieda Van Tyghem werd opnieuw een passage aan het salon gewijd. Het onderzoek

naar het salon van Pisson werd door Van Tyghem op een uiterst grondige archiefstudie

gestoeld. Zij deed jarenlang onderzoek naar het leven en werk van architect Jean-Baptiste

Pisson. De voorliggende masterproef zou dus enkel via een andere onderzoeksmethode,

namelijk via archivalisch onderzoek naar Antoine Plateau zelf in plaats van naar de wo-

ning of naar architect Pisson, nieuw materiaal kunnen aanbrengen.

Dat Antoine Plateau samen met de Brusselse schilder Jacques-Joseph Spaak (1742-1825)

in de Piers-schouwburg verantwoordelijk zou zijn geweest voor de decoratie van de nieuwe

foyer, het nieuwe buffet en de nieuwe decors, werd nergens in de biografische nota’s ver-

meld. Dit feit werd voor het eerst, zonder bibliografische verwijzing weliswaar, gepubli-

ceerd door Pierre Lootens en Johan Decavele in het hoofdstuk Het ontstaan van de Opera

te Gent (1993),12 opgenomen in het boek De Opera van Gent (1993).13 Anna Bergmans

voorzag deze bewering van een kritische noot in haar artikel Un des meilleurs peintres

de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815).

(2010), vanwege de ontbrekende bibliografische referentie. Bijkomend onderzoek is hier

met andere woorden noodzakelijk.

Het landhuis Blancquaert Van Tieghem dat in deze masterproef aan bod komt, zou dus

het derde Gentse werk van Antoine Plateau kunnen zijn. De vroegste, onrechtstreekse

referentie naar het landhuis Blancquaert-Van Tieghem als ”nu nog voorby vier papier-

fabrieken gaende, ziet men ter linkerhand over ’t water verscheidene groenselhoven en

eenige lusthuizen (...)” werd aangetroffen in Steyaerts Volledige beschrijving van Gent,

11Frieda Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer

(prov. Oost-Vl)”, Relicta 8 (2011), 270.12Pierre Lootens, Johan Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, in De opera van Gent (Tielt:

Lannoo, 1993), 15-28.13De Gentse Opera: geschiedenis, interieurs en restauratie, (Gent: CESHIB, 1993), 24.


of geschiedkundige beschouwing van deze stad en hare bewooners (1857).14 De tweede

oudste referentie die aangetroffen werd, dateert van een ruime eeuw later. In 1975 werd

het huis in Stadsontwikkeling en architectuur 15 door Baillieul, Milis-Proost, Laleman en

Van Tyghem beschreven als een prachtig voorbeeld van hoe bij sommige villa’s of lust-

huizen in empirestijl de gevel een halfcirkelvormige uitbouw kan hebben die overeenstemt

met een kleine rotondezaal in de woning zelf. Noch een architect noch een bouwdatum

werden in deze publicatie aan het huis toegeschreven. Het huis, gekend als Villa De

Groote, was gedurende de periode van deze publicatie nog steeds ingericht als politie-

commissariaat van de 7de wijk. In Bouwen door de eeuwen heen (1979)16 werd het huis

benoemd als het buitenhuis van N. Blancart (sic) en beschouwd als het eerste empirehuis

in Gent.17 Bouwdatum (1793) en architect (Pisson) werden deze keer wel vermeld. Het

huis geraakte in de latere, aangepaste vorm gekend als Villa De Groote, genoemd naar de

laatste prive-eigenaar. Vanaf 1949 werd het huis ingericht als politiebureau en werd de

tuin opengesteld als het Astridpark. Het landgoed ontstond door samenvoeging met het

eigendom van Louis Lambert Piers de Raveschoot. In Bouwen door de eeuwen heen werd

gewag gemaakt van het bewaarde empire-interieur, de cirkelvormige aanleg van de erker,

de rondboogdeuren en vensters, de beschilderde penanten in laat-classicistische stijl, de

grisailleband, de koepel met architectonische trompe-l’oeil beschildering, de fraaie inge-

legde parketvloer, een marmeren schouw in de kamer naast het salon met verwerking van

porselein in cartouches en beschilderde deuren. Godelieve De Leye besprak het huis ver-

volgens in haar licentiaatsverhandeling Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve

elementen van de empirestijl. De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur (1983).18

14J.J. Steyaert, Volledige beschryving van Gent, of Geschiedkundige beschouwing van deze stad en

hare bewooners: de merkwaerdige gebouwen, gestichten en maetschappyen, de beroemde Gentenaren, enz.

(Gent: Van Doosselaere, 1857), 313.15Beatrix Baillieul, Greta Milis-Proost, Marie Christine Laleman, e.a.Stadsontwikkeling en architectuur.

(Gent: Stad Gent, 1975), 98.16Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb: Stad

Gent, Noord-Oost, (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), 274-75.17Ibid., LIX.18Godelieve De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl.

De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, (Gent: UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte

Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 1983), 261-67.


Hier werd de focus gelegd op het empire-interieur en de bespreking van de verschillende

decoraties. Dit is de enige bron waarin een gedetailleerde foto van het reeds lang met

linoleum bedekte parket van het salon werd opgenomen. In Gids voor oud Gent (1984)19

bestempelde Guido Deseijn het huis als het oudste buitenhuis van de Visserij, als een sier-

lijk empiregebouwtje in het openbare Koningin Astridpark dat bekend stond als Villa De

Groote. De oudste delen van het gebouw dateerde hij uit het einde van de 18de eeuw en

schreef hij toe aan architect Pisson. Eigenaar zou de koopman Blancart (sic) geweest zijn.

Deseyn sprak van een uniek interieur. Het huis refereerde volgens hem naar de Bagatelle

van Belanger. In Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst in de 18de-eeuw

(1984)20 werd het interieur van het landhuis bestempeld als merkwaardig omdat de em-

pirestijl zich enerzijds baseerde op de gout a la grecque en anderzijds op de Egyptische

kunst. In Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht (1985)21

werd het landgoed beschouwd als een voorbeeld van een lusthuis in klassieke stijl. Het

werd aan Pisson toegeschreven en als bouwjaar werd het jaar 1793 opgegeven. In de licen-

tiaatsverhandeling van Maıte Sabo De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht

naar de algemene karakteristieken van de Gentse empire-interieurs (2009)22 werden de

bewaarde empiredecoraties van het huis uitgelicht. Ten slotte werd de woning vermeld in

de recente publicatie De Buren van de Abdij. 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk

(2011).23 Het huis werd hier bestudeerd in de ruimere context van de lusthuizen en tui-

nenhistoriek aan het Visserijkanaal. Samenvattend kan gesteld worden dat de decoraties

nergens in de publicaties aan een naam verbonden werden. Om het landgoed in verband

te kunnen brengen met Antoine Plateau is het onderzoek daarom aangewezen op intensief

archiefonderzoek, onderzoek in situ, stilistische en iconografische studie.

19Guido Deseyn, Gids voor oud Gent (Antwerpen: Standaard, 1984), 105-06.20Johan Decavele en Andre Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in

de 18de eeuw (Gent: Stad Gent. Dienst voor culturele zaken, 1984), 132.21Marc Dubois et al., Gent en architectuur : trots, schande en herwaardering in een overzicht (Brugge:

Van de Wiele, 1985), 89.22Maıte Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene karakteristieken

van de Gentse empire-interieurs”, (UGent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek-

en Theaterwetenschappen, 2009), 67-71.23Fabien Andooren, Ann Vantournhout, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machari-

uswijk (Gent: Buren van de abdij, 2011), 42-4.

Hoofdstuk 4

Methodologie

4.1 Literatuuronderzoek

Het archiefonderzoek werd voorafgegaan door een grondige literatuurstudie. Eerst en

vooral werd het boek Een belvedere aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene

(1792-1797) (2010)1 geraadpleegd omdat hierin de twee belangrijkste artikels omtrent An-

toine Plateau zijn opgenomen. Aan de hand van die artikels werd het literatuuronderzoek

op een doordachte wijze afgebakend. Daarna werden de plausibele bibliothecaire zoekma-

chines op thematische wijze doorgelicht. Onder meer meercat en aleph van de Universiteit

Gent, cageweb en de databanken van het VIOE en van het Koninklijk Instituut voor het

Kunstpatrimonium (KIK) werden geraadpleegd. De onderzochte thema’s waren: Antoine

Plateau, Jean-Baptiste Pisson, geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden en van Gent,

kunst, architectuur, interieur en kunstambachten aan het einde van de 18de eeuw en het

begin van de 19de eeuw in Europa en in Gent, de woning Pisson in de Drabstraat, de

Piers-schouwburg van Bernard de Wilde op de Kouter en het landgoed Blancquaert-Van

Tieghem aan de Ferdinand Lousbergskaai. Indien in de bibliografie van de geraadpleegde

bronnen relevante referenties werden aangetroffen, werden deze eveneens geconsulteerd.

1Joke Buijs en Anna Bergmans (red.), Een belvedere aan de Schelde. Pavilioen De Notelaer in Hingene

(1792 - 1797), Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, 2010).

20

HOOFDSTUK 4. METHODOLOGIE 21

4.2 Archiefonderzoek

Om het Gentse oeuvre van Antoine Plateau enerzijds in de diepte te kunnen uitwer-

ken en anderzijds aan te kunnen vullen met een nieuwe toeschrijving, was dit onderzoek

aangewezen op een intensief archiefonderzoek. Voor het correct uitvoeren van het archief-

onderzoek werd eerst en vooral gezocht naar methodologische handboeken voor onderzoek

in de Gentse archieven. Op zoek naar nieuwe documentatie rond deze in de vergetelheid

geraakte, maar briljante decoratieschilder en zijn relatie tot het landhuis Blancquaert-Van

Tieghem, baande het onderzoek zich gestaag een weg door enkele van de grootste archie-

ven die Gent rijk is. Hieronder wordt een algemeen methodologisch overzicht gegeven van

het archiefonderzoek. Een gedetailleerde bespreking van de specifieke reeksen, mappen en

documenten die geraadpleegd zijn geweest, zijn per deel ondergebracht zodanig dat het

onderzoek in de toekomst doelgericht opnieuw kan opgepikt worden.

Het Gentse Stadsarchief (SAG) leverde het meeste nieuw archivalisch materiaal over het

landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Hoewel er in geen enkele van de geraadpleegde reek-

sen echte bewijsstukken gevonden werden die een toeschrijving van de voortreffelijke de-

coraties aan Antoine Plateau konden hard maken, bleek het archief toch enkele goed

bewaarde geheimen rond het landgoed vrij te geven. Eerst en vooral werden alle do-

cumenten die betrekking konden hebben op het Gentse werk van Antoine Plateau, het

landgoed Blancquaert-Van Tieghem, de woning Pisson en de schouwburg opgevraagd.

Daarnaast werd het archief onderzocht op aanwezige familiedocumenten van de drie eer-

ste eigenaars van het landgoed: Judocus Josephus Blancquaert-Van Tieghem, Louis Piers

de Raveschoot en Theophile Verbeeck. Vervolgens werden zeer algemene reeksen geraad-

pleegd die mogelijks informatie konden bieden zoals akten en contracten, documenten van

de Gentse ambachtsgilden, bouwaanvragen, gebuurten en straten, staten van goederen,

kunstenaarsnotas, enzovoort. Ook het tijdschrift Wegwijzer van Gent, een interessante,

jaarlijks uitgegeven almanak die bewaard wordt sinds 1770, werd geraadpleegd. Op zoek

naar beeldmateriaal werden de Atlas Goetghebuer, het fotoarchief van de Stedelijke com-

missie voor monumenten en stadsgezichten (SCMS) en de posten prentbriefkaartenver-

zameling nagevorst.


Naast het Stadsarchief werd ook het Gentse Rijksarchief (RAG) nageplozen op zoek naar

bewijsstukken voor een toeschrijving van de decoraties aan Plateau. Er werd tevens ge-

zocht naar notarile documenten met betrekking tot de woning Pisson. Dit archief, rijk

aan familiepapieren en notarile akten, leek een gedoodverfde kans voor het vinden van de

nodige documenten. In dit archief werd dan ook ijverig gezocht naar de familiedocumen-

ten van de eerste drie eigenaars: Blancquaert-Van Tieghem, Louis Piers de Raveschoot

en Theophile Verbeeck.

Vervolgens werd het onderzoek verlegd naar de Collectie Vliegende Bladen van de Univer-

siteit Gent. Deze collectie werd aan het einde van de 19de eeuw door Ferdinand vander

Haeghen aangelegd nadat hij een algemene oproep had gelanceerd in kranten en tijd-

schriften om geschreven of gedrukte documenten niet weg te gooien. Hij bracht op die

manier zowat een miljoen documenten samen in een fonds dat nu raadpleegbaar is als de

Vliegende Bladen of Ephemera of les Feuilles Volantes. Er werd gezocht op alle mogelijke

trefwoorden die gunstig konden zijn voor het onderzoek: Plateau, Blancquaert-Van Tieg-

hem, Piers de Raveschoot, Verbeeck, Pecherie, Visserij, Lousbergsboulevard, enzovoort.

Dit fonds werd ook via een alternatieve methode of denkpiste geraadpleegd. Als goede

vriend van de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson die een belangrijke rol speelde in de

Gentse Societe des Arts, later Societe des Beaux-Arts en nog wat later Societe des Beaux

Arts et de Litterature, leek het niet ondenkbaar dat Plateau ergens in de archieven van

deze kunstenaarsverenigingen kon opgenomen zijn geweest. Alle documentatie in verband

met deze Societe werd opgevraagd.

Ten slotte werd naar archiefstukken gezocht bij het Agentschap Onroerend Erfgoed, Oost-

Vlaanderen. Zij beschikten voor het landgoed Blancquaert-Van Tieghem echter niet over

documentatie in verband met de interieurdecoraties. Er werd wel medegedeeld dat het

gebouw als monument beschermd is en gelegen is in een beschermd stadsgezicht.


4.3 Onderzoek in situ, stilistisch en iconografisch on-

derzoek

Het gebouw aan de Lousbergskaai werd enkele keren bezocht. Dit gebeurde zowel voor

het raadplegen van de daar aanwezige archiefdocumenten, als voor het bestuderen van de

decoraties en het verzamelen van fotografisch materiaal. Ter plaatse werd eveneens een

klein interview afgenomen met Mevrouw Vera Bracke, directeur van de Groendienst, over

de huidige toestand van het gebouw. Verder werden daar de contactgegevens opgevraagd

van mensen bij de dienst Monumentenzorg en de dienst Onderhoud gebouwen die reeds

met het gebouw in contact waren gekomen.

Voor het uitvoeren van het stilistisch en iconografisch onderzoek werd het ter plaatse

verworven fotografisch materiaal getoetst aan algemene stijlhandboeken en specifieke pu-

blicaties over de afzonderlijke componenten van een interieurdecoratie. De stilistische

en iconografische beschrijvingen die daaruit voortkwamen, werden uiteindelijk getoetst

aan de studie over Plateau die Bergmans publiceerde in het boek Een belvedere aan de

Schelde: paviljoen de Notelaer in Hingene (1792-1797) (2010). Op die manier konden de

geschilderde decors van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem al dan niet aan Plateau

worden toegeschreven.

Hoofdstuk 5

Historische achtergrond (1740-1815)

5.1 Politiek

5.1.1 Eeuw van de revolutie

Antoine Plateau (1751-1815) leefde in een zeer bewogen periode van de Europese politiek.

Hij stond zowel ten dienste van de Habsburgse als van de Franse overheersing over de

Zuidelijke Nederlanden. Hij stierf net voor het aanbreken van de Hollandse overheersing

in 1815. De internationale politiek werd tijdens zijn leven overspoeld met ontzagwekkende

hervormingen. Frankrijk vormde de bakermat voor dit nieuwe, revolutionaire gedachte-

goed. De Franse Revolutie (1789) bewerkstelligde een opmars van deze politieke tendensen

naar de rest van Europa, alle verwoede pogingen tot herstel van de oude orde ten spijt.1

Monarchieen die op absolutisme berustten, werden stelselmatig in de kiem gesmoord en

omgevormd naar burgerlijke staten die doorgaans republikeins waren. De transformaties

waren tot diep in het dagdagelijkse leven voelbaar.2

5.1.2 De Zuidelijke Nederlanden onder Oostenrijk

De Zuidelijke Nederlanden, ten tijde van de Oostenrijkse overheersing de Oostenrijkse

Nederlanden genoemd, werden niet gespaard van politieke steekspellen. Vooreerst was er

1William Vaughan, Arts of the 19th century, vol. 1: 1780-1850 (New York: Harry N. Abrams, Inc.,

1998), 255.2Ibid., 25.

24

HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 25

de erfenis die keizerin Maria Theresia van Oostenrijk aan haar zoon Jozef II had nagelaten

na 40 jaar heerschappij over de Oostenrijkse Nederlanden (1740-1780). Het Habsburgse

rijk stond op losse schroeven. Het rijk was niet opgewassen tegen het machtige Pruisen.3

Burgerlijke aristocratieen, grondadel en kerkelijke instellingen beheersten de Staten in

verregaande mate in ruil voor rust en grote financiele bijstand, vooral ten tijde van oorlog.

Na het aftreden van Maria Theresia van Oostenrijk kwam de verlichte despoot Jozef II in

1780 aan de macht. Hij predikte de invoer van ingrijpende, revolutionaire hervormingen

op vlak van bestuur en rechtspraak.4 Deze maatregelen vielen niet in goede aarde bij

de regionale machthebbers. Jozef II wilde komaf maken met de wildgroei aan lucratieve

ambten en machtsposities. De vele protestacties tot herstel van de oude orde kleurden

het leven van alledag. Jozef II verloor zijn greep op de Zuidelijke Nederlanden en zag

zich genoodzaakt om toegevingen te doen. Onderhuids bleef hij echter pogingen onderne-

men om de hervormingen op institutioneel niveau ingang te doen vinden. De Brabantse

Omwenteling (1789-1790) bleef niet langer uit. Op 24 oktober bracht Jan Andries vander

Mersch een leger van patriotten op de been. Niet veel later werd Jozef II definitief als

verslagen beschouwd.

In januari werd de Republiek van de Verenigde Nederlandse Staten of La Republique des

Etats Belgiques in het leven geroepen. De oprichting van deze Republiek bracht echter

geen soelaas. De spanningen namen zienderogen toe. Het bestuur bleef gedecentraliseerd,

de oude privileges werden gerestaureerd en de meest actieve revolutionairen, waaronder

de democratisch gezinde Jan Frans Vonck en in zijn kielzog enkele van Plateaus opdracht-

gevers zoals de prins Arenberg, de graaf Van Ursel en de bankier Walckiers, werden de

wind uit de zeilen genomen. Zij richtten op hun beurt de Societe Patriotique op die zich

lijnrecht tegenover de statisten van Hendrik van der Noot positioneerden.5 Pruisen er-

kende de Republiek, maar eiste het behoud van de oude orde. De Staten verwierpen de

voorstellen van Leopold II, opvolger van Jozef II, inzake recht, grondwetten, belastingen

3L. Dhondt, ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlanden”, in

Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 139.4Ibid., 141-435Ibid., 144-49.


en kerkelijke onafhankelijkheid. De Republiek kon slechts op weinig internationale steun

rekenen. Financiele bekommernissen zorgden voor interne perikelen. De ongehoorzaam-

heid van de patriotten aan het ultimatum dat Leopold II stelde inzake het herstel van de

Theresiaanse orde en een terugbetaling van de schuldenberg, stortte de Republiek uitein-

delijk in de verdoemenis.

Deze eerste Oostenrijkse restauratie (1790-1792) bracht Leopold II echter in een lastig

parket. Hij werd door Engeland, de Republiek en Pruisen gedwongen om de Theresiaanse

orde te herstellen en zijn eigen eisen overboord te werpen. Ondertussen poogde hij heime-

lijk zijn leger klaar te maken voor een interne staatsgreep omdat de Franse revolutionairen

ieder moment de aandacht op de Nederlanden konden richtten. Om de ex-rebellen niet te

agiteren, paaide hij hen. En dat tot groot ongenoegen van de aanhangers van de Oosten-

rijkse dynastie. De situatie taande even met de troonsbestijging van Frans II. Hij stelde

zich tegenover alle partijen inschikkelijk op. Ondertussen werd het radicaaldemocratische

Comite des Belges-Liegeois Unis opgericht dat meer dan ooit de Franse Revolutie in eigen

land bezong.

5.1.3 De Zuidelijke Nederlanden onder Frankrijk

Het Comite des Belges-Liegeois Unis wenste vurig een annexatie van de Nederlanden

door de Franse Republiek. Maar opnieuw stak de oude orde stokken in de wielen door de

onrustige situatie om te buigen naar een propagandamiddel voor de oprichting van een

conservatieve republiek. De Franse Republiek liet dit niet gebeuren en plaatste de Ne-

derlanden op 15 december 1792 per decreet onder zijn protectoraat. Alle oude privileges

werden afgeschaft.6

Doch weerhield dit de Oostenrijkers er niet van om het land opnieuw te heroveren na

de nederlaag van de Franse jakobijnen te Neerwinden. De tweede Oostenrijkse restauratie

(1793-1794) werd bewerkstelligd. De keizer voerde dit keer geen hervormingen door om de

oude aristocratieen van hun macht te beroven. Integendeel, samen sloegen ze de handen in

elkaar om de revolutie af te weren. Er werd door de Staten een nationaal leger geclaimd,

6Ibid., 152-55.


de afgeschafte kloosters moesten worden heropgericht en de schuldenberg van 1790 diende

te worden afgelost. Het getreuzel waarmee dat laatste ingewilligd werd, leidde opnieuw

tot een afbetalingsultimatum vanwege de keizer. Ook deze keer werd het ultimatum niet

meteen au serieux genomen. Daaropvolgend ontruimde de keizer de Oostenrijke Neder-

landen na de slag van Fleurus (26 juni 1794).7

De Franse Revolutie (1789) bewerkstelligde een landelijke leegloop van burgerlijke aristo-

cratieen, grondadel en kerkelijke instellingen uit de Zuidelijke Nederlanden.8 De burgerij

en haar democratische idealen haalden de overhand en maakten een eind aan het ancien

regime. Die burgerlijke dominantie werd met het aantreden van Napoleon Bonaparte in

1805 echter opnieuw aan het wankelen gebracht.9 Gedurende het Directoire (1795-1799)

werd in de Zuidelijke Nederlanden komaf gemaakt met de laatste restanten van het feodale

tijdperk. Het Franse strafrecht en fiscaal recht werden op hun beurt resoluut doorgevoerd.

De verstandverhouding tussen Fransen en Belgen evolueerde al gauw de verkeerde kant

op en resulteerde in een instorting van de industrie, van de economische bedrijvigheid,

van het maatschappelijk leven en het onderwijs. Daarbij werd een verstevigde controle

doorgevoerd op alle activiteiten op politiek en intellectueel vlak. Vooral de godsdienst-

beleving kreeg het zeer hard te verduren. De ene maatregel volgde de andere op. De

aanzwellende onderdrukking resulteerde uiteindelijk in de Boerenkrijg en de Kluppelkrieg

(1798).10 De bevolking kon zich gedurende het Consulaat (1799-1804) en het Keizerrijk

(1804-1815) enigszins losmaken van de onrust en onzekerheid, hoewel de geleden schade

niet te onderschatten viel. Vooral het eigen waardensysteem, de economie en de gods-

dienstbeleving waren zwaar aangetast. Het nieuwe Franse systeem onder Napoleon bracht

zowel voor het openbare als het priveleven diepgaande veranderingen met zich mee. Er

vonden tal van wijzigingen plaats op zowel bestuurlijk als op administratief niveau.11 De

militaire successen van Napoleon eisten echter hun tol. Zware belastingen kleurden het

leven van alledag en de menselijke offers namen zienderogen toe. De continentale blokkade

7R. Devleeshouwer, ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814”, in Algemene

Geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 187.8Dhondt, ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlanden”, 156.9Devleeshouwer, ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814,”187.

10Ibid.,194-98.11Ibid., 200-01.


zorgde dan weer voor een industriele recessie. De weerzin van de plaatselijke bevolking

ten aanzien van de Fransen nam opnieuw toe en de kerkelijke instituten wonnen weer

aan aanhang. Gedurende de winter van 1813-1814 werden de Belgische departementen

uiteindelijk na twintig jaar van de Franse overheersing bevrijd.12

5.2 Sociaaleconomisch

5.2.1 De Industriele Revolutie

Op het eind van de 18de eeuw bevond de maatschappij zich op het snijvlak tussen land-

bouwgemeenschap en industriele samenleving. In Engeland brak de vooravond aan van

de Industriele Revolutie. Het duurde niet lang vooraleer deze modernisering naar het

Europese continent overwaaide en traag maar gestaag de Europese economie ging trans-

formeren. De Industriele Revolutie is zeer bepalend geweest voor zowel de 19de-eeuwse

Europese economie als voor de heersende sociale verhoudingen.

5.2.2 Toenemende armoede

In de tweede helft van de 18de eeuw nam de armoede bij de gewone bevolking toe. De

economische onmacht van toen besloeg het ontbreken van de nodige agrarische kennis

en techniek om de aangroeiende bevolking te voeden en tewerk te stellen. Zelfs toen de

grootgrondbezitters, de aristocratie, grondadel en clerus, de duimen moesten leggen voor

de opkomende machtige burgerij, kwam er geen soelaas. De verpaupering nam toe en de

mensen kregen het steeds moeilijker om de eindjes aan elkaar te knopen. Op het eind van

de 18de eeuw veranderde de situatie door de opkomst van de Industriele Revolutie. De

burgerij werd vervoegd door een opkomende klasse van handelaren die aan politieke macht

inwon. De armere klasse op haar beurt genoot meer werkgelegenheid door de opkomst

van de fabrieken. Het mes sneed echter aan twee kanten. De toenemende mechanisering

resulteerde tegelijk in de drastische afname van arbeid en inkomens van veel ambachtslui

en thuiswerkenden.13

12Ibid., 205-06.13J. Hannes, P. Van den Eeckhout,, ”Sociale verhoudingen en structuren in de Zuidelijke Nederlanden”,

in Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 435.


5.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten

5.3.1 Mechanisering ten koste van ambacht en nijverheid

De Zuidelijke Nederlanden van 1790-1844 worden vaak als de Tweede industriele Natie ter

wereld beschouwd. In het kielzog van Engeland ontpopte het land zich als economische

grootmacht. Dat gebeurde in de revolutionaire, liberale sfeer waarin de Franse Revolutie

het land had ondergedompeld. De Industriele Revolutie handhaafde zich via de snelle

expansie van bedrijven in combinatie met ver gevorderde technologie, hoge productiviteit

en efficientie. De Industriele Revolutie bracht een gemechaniseerde industrie met zich mee

die een stijging van de totale en per capita productie bewerkstelligde. Deze mechanisering

manifesteerde zich logischerwijs ten koste van het ambachten nijverheidswezen.

5.3.2 De wet Le Chapelier

De ondernemende burgerij wou een intensieve marktverruiming teweeg brengen en poogde

alle factoren af te schaffen die de economische expansie konden verhinderen. Daarom werd

de hand gelegd op het ambachten- en gildensysteem. In naam van vrijheid en gelijkheid

verbood de wet Le Chapelier van 1791 elke gilde of professionele vereniging. Later, in

1803 werden een coalitieverbod en een arbeidsboekje ingevoerd. De ambachten en gilden

konden een economische expansie niet langer verhinderen.14

5.3.3 Vrije kunsten en kunstnijverheid

De vrije kunsten en de kunstnijverheid werden in 1777 door Lodewijk XVI met de op-

richting van de Academie de la peinture et de la sculpture officieel gescheiden. De vrije

kunsten werden vanaf dan beschouwd als het artistieke dat ontstaat door geestesarbeid,

door het scheppend genie. De kunstnijverheid daarentegen, ook wel toegepaste kunst of

ambachtskunst genoemd, werd beschouwd als datgene dat betrekking heeft op zowel pro-

fane als religieuze artistieke gebruiksvoorwerpen met een zuiver ambachtelijke werking als

14K. Veraghtert, ”Ambacht en nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden 1790-1844”, in Algemene ge-

schiedenis der Nederlanden(Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 254-55.


oorsprong.15 Het strikte onderscheid is echter niet zo eenvoudig te maken. In de praktijk

wordt de term ingevuld met de productievormen die gecreeerd werden met het oog op een

esthetisch effect.16 De wanddecoraties van Antoine Plateau bevinden zich op dat snijvlak

tussen schilderkunst en kunstnijverheid.

De invloed van de revolutionaire omwentelingen op de vrije kunsten was indringend.

Vooreerst was er de verhoogde status van de kunstenaar. De aangesterkte burgerij zorgde

ervoor dat kunstenaars tot de professionele klassen gingen behoren, terwijl ambachtslui

meer als vakmensen werden beschouwd. De academies gingen door de statusverhoging van

de kunstenaar een aanzienlijke rol spelen. Ze voorzagen in kunsteducatie, schonken via

vast georganiseerde tentoonstellingen belangrijke opportuniteiten aan debuterende kun-

stenaars en fungeerden als een belangrijke factor in het bereiken van succes. Verder werd

ook het mecenaat omgevormd. De kapitaalkrachtige burgerij werd vanaf nu een gewich-

tige speler op de kunstmarkt. Zij kochten via tentoonstellingen, handelaren of de loterij

massaal kunstwerken aan. Er werden door hen geen vooraf bepaalde historieschilderkunst

besteld zoals dat bij de rijke aristocratie het geval was. De burgerij gaf de voorkeur aan

kleine landschaps- of genretaferelen of kleine werken die geınspireerd waren op populaire

literatuur. Wat gedurende deze periode eveneens floreerde, was de kunstkritiek. Het be-

oordelen van kunst ontstond in de klassieke oudheid, maar groeide pas in het 18de-eeuwse

Frankrijk uit tot een volwaardige discipline. De oorzaken hiervoor lagen bij de reguliere

tentoonstellingen die georganiseerd werden door levende artiesten, bij de pers, maar voor-

namelijk bij het onzeker worden van het publiek over de eigen smaak.17 Gedurende de

late 18de eeuw ontstonden niet enkel nieuwe stijlen zoals het formalistische neoclassicisme

en de zelfbewuste romantiek. Het publiek mat zich ook een nieuwe houding aan tegenover

stijl. Stijl werd verheven tot de hoofdeigenschap van een werk, niet vanwege de werkwijze

waarop het werk gemaakt was, maar omdat het als expressievorm de persoonlijkheid van

de artiest tentoonstelde en uniek maakte.18

15Anna Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, (UGent Faculteit

Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2010), n.p.16Vaughan, Arts of the 19th century, 1: 1780-1850, 355.17Ibid., 27-30.18Ibid., 30.


Ook de kunstnijverheid incasseerde met de opkomst van de Industriele Revolutie enkele

rake klappen. Op het eind van de 18de eeuw was de situatie nog niet zo dramatisch als

tegen het midden van de 19de eeuw. Hoewel de meeste ambachten het zwaar te verduren

kregen door de opkomende industrialisatie, geraakten de decoratieve kunsten eerder traag

in verval. Men poogde de effecten van de decoratieve kunsten aan het begin van de 19de

eeuw nog te verbergen, eerder dan volledig te vervangen door industriele producten. Het

mecenaat onderging ook hier drastische wijzigingen. In de 18de eeuw was een vakman voor

zijn succes nog afhankelijk van zijn al dan niet koninklijke beschermheer. Aan het begin

van de 19de eeuw was dat niet meer het geval. De ambachtsman en zijn atelier werden

geleidelijk aan vervangen door de fabriek en zijn massaproductie. Ook bij de decoratieve

kunsten mat men zich een nieuwe houding aan tegenover stijl. Stijl werd onderhevig aan

modegrillen, werd meer en meer losgekoppeld van de productiemogelijkheden en moest

beantwoorden aan de toenemende vraag naar gemak en comfort. De opkomende industria-

lisatie affecteerde de opleidingen tot vakman. Er werden geen praktijkgerichte, intensieve

opleidingen meer gegeven. Er kwamen onafhankelijke instituties op die de opleidingen

voor hun rekening namen. In Frankrijk werden die opleidingen via de oprichting van de

ecoles polytechniques na de Revolutie een staatsverantwoordelijkheid. Omdat Frankrijk

voorzag in die opleidingen, bleef het land in de vroege 19de eeuw voor de decoratieve

kunsten een prominente rol spelen en ontplooide het zich als Europees rolmodel.19

19Ibid., 355-6.

Hoofdstuk 6

Structuur

De scriptie is opgedeeld in vijf afzonderlijke delen die elk, met uitzondering van de in-

leiding en het besluit, worden voorzien van een inleiding en een besluit. Na dit eerste,

inleidende deel volgt een tweede, biografisch deel waarin hetgeen reeds over het leven en

werk van Antoine Plateau geweten is op samenvattende wijze uiteengezet wordt en ge-

toetst wordt aan eigen archivalisch onderzoek. In het derde deel wordt het licht geworpen

op Antoine Plateau in Gent. Om te beginnen wordt de stad Gent ten tijde van Plateau

besproken. Hierbij komt de focus niet enkel op het politieke en sociaaleconomische niveau

te liggen. Er wordt ook kort stilgestaan bij het ambachtensysteem, de kunstnijverheid,

de vrije kunsten, de architectuur en het interieur. Vervolgens wordt de kennis die reeds

gekend is over de woning Pisson gekoppeld aan eigen archivalisch onderzoek. Daarna

gebeurt hetzelfde voor de Piers-schouwburg. Daaropvolgend wordt een hoofdstuk gewijd

aan het staven van de hypothese waarop de nieuwe toeschrijving gestoeld is. In het vierde

deel wordt de hypothese uitgewerkt. Eerst wordt de historiek van het huis belicht, met

name de ontstaanscontext en de evolutie op vlak van architectuur en interieur. Aanslui-

tend wordt de huidige staat van het huis besproken met betrekking tot de architectuur

en het interieur. Vervolgens wordt aan de hand van archivalische, stilistische en iconogra-

fische studie bepaald of de decoraties aan Plateau kunnen toegeschreven worden. In het

algemene besluit wordt bekeken in hoeverre de vraagstelling die ten grondslag lag aan dit

onderzoek beantwoord is kunnen worden. Afbeeldingen kunnen in Deel II geraadpleegd

worden.

32

Deel II

Antoine Plateau. Leven en werk

33

Hoofdstuk 7

Inleiding

Het leven en werk van Antoine Plateau zijn heel lang onontgonnen gebied gebleven. Pas

recent is het academisch onderzoek naar deze voortreffelijke decoratieschilder geopend.

Een eerste biografische studie, Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biogra-

fie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815),1 werd in 2010 gepubliceerd door

Bergmans en Stofferis in het boek Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer

in Hingene (1792-1797). Hieronder wordt op beknopte wijze vermeld wat het onderzoek

van Bergmans tot nu toe over de kunstenaar heeft onthuld. Voor een uitgediepte biogra-

fie van Plateau kan dit onderzoek geraadpleegd worden. Een uitgebreide bespreking van

Plateaus schildertechniek en stijl komt aan bod in deel IV (cfr. infra). Het is belangrijk

te weten dat er slechts een nog bestaande toeschrijving aan Plateau kan worden gestaafd

door archivalisch bewijsmateriaal, namelijk de decoratie van De Notelaer in Hingene.

De politieke en sociale verschuivingen die zich tijdens het leven van Plateau voltrok-

ken, zijn van erg diepgaande aard geweest. Hoewel er weinig geweten is over de impact op

Plateau zelf, zullen ze onvermijdelijk een grote invloed uitgeoefend hebben.2 Hij leefde en

werkte op het snijvlak van twee belangrijke perioden in de geschiedenis van de Zuidelijke

Nederlanden. Plateau werkte zowel in opdracht van de Oostenrijkse landvoogden ge-

1Buijs en Bergmans (ed.), Een belvedere aan de Schelde: pavilioen De Notelaer in Hingene (1792 -

1797).2Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps : biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815)”, 343.

34

HOOFDSTUK 7. INLEIDING 35

werkt als in dienst van de Franse revolutionairen. Plateau zag de positie van mecenassen,

kunstenaars en hun werken op heel wat manieren wijzigen gedurende zijn leven.3

3Vaughan, Arts of the 19th century, 1: 1780-1850, 26-7.

Hoofdstuk 8

Leven en werk

8.1 Biografische nota’s

De vroegste bronnen over Plateau stammen uit 1827. Het betreft een onuitgegeven ma-

nuscript van Jean-Baptiste Picard, lid van de Societe des Beaux-Arts de Bruxelles, en

een citaat van Pierre-Jacques Goetghebuer. Picard vermeldt Plateau als een uitmuntend

bloemenschilder. Hij verwijst naar het Chinese kabinet in Laken1 en naar de afgebro-

ken woningen Meeus en Pisson, respectievelijk in Laken en Gent gebouwd.2 Goetghebuer

noemt Plateau peintre des fleurs et decorations en vermeldt dat hij geboren werd in Door-

nik op 19 januari 1759 en overleed op 19 april 1815. Goetghebuer vernoemt het afgebroken

Hotel d’Ursel op de Houtmarkt te Brussel, de Zonnetempel, de woning Walckiers in La-

ken, het Chateau Marche-Les-Dames en De Notelaer in Hingene.3 In het midden van de

19de eeuw werd Plateau in drie biografische woordenboeken opgenomen. Johannes Im-

merzeel vermeldt zijn geboorte- en sterftedatum, het Hotel d’Ursel, de Zonnetempel en de

woning Walckiers.4 C.H. Balkema geeft de levensdata aan, de Zonnetempel en de woning

Walckiers.5 Adolphe Siret heeft het in zijn Dictionnaire historique et raisonne over een

1Dat is waarschijnlijk de nog bestaande Zonnetempel in het huidige Koninklijke Park van Laken.2Picard, ”Essai historique et critique sur l’ecole Flamande consideree dans les Arts du Dessin.”3Goetghebuer, ”Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des

Pays-Bas.”4Immerzeel, ”De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, gra-

veurs en bouwmeesters, van het begin der vijftiende eeuw tot heden.”5Balkema, ”Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis Jean et Hubert Van

Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux amateurs de tableaux.”

36

HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 37

gewaardeerde bloemen- en decoratieschilder.6 De biografische nota door Eugene-Justin

Soil de Moriame uit 1903, opgenomen in de Biographie Nationale,7 werpt een uitgebrei-

der licht op zijn leven en werk. Hij heeft zich gebaseerd op Balkema, Siret en het nu

verwoeste Doornikse Fonds Desmasieres. Via Soil is bekend dat Plateau in 1779 naar de

Antwerpse academie gestuurd werd en er enkele onderscheidingen haalde. Later zou hij

naar Parijs vertrokken zijn om er lessen te volgen bij bloemen- en vruchtenschilder Ge-

rard van Spaendonck en er tot de beste leerlingen behoord hebben. Soil lauwert Plateaus

werk en beschouwt het als decoratieschilderkunst. Verder maakt hij gewag van de woning

Walckiers in Laken, van het Chateau in Marche-Les-Dames, van het Hotel van de markies

d’Ennetieres in Doornik en van tal van andere Belgische Hotels.8

8.2 Levensloop, opleiding en werk. Bekende gege-

vens

8.2.1 Doornik (1759-1778)

Antoine Plateau werd geboren op 19 januari 1759 te Doornik in een artistieke familie.

Zijn vader, Jean-Baptiste-Francois Plateau, was edelsmeedkunstenaar, twee broers waren

graveurs, een andere broer was tekenaar bij de Manufacture de Tapis de Tournai en zijn

jongste broer was schilder. Doornik viel sinds het verdrag van Utrecht in 1713 onder

de heerschappij van de Oostenrijkse Nederlanden. De stad stimuleerde de florerende

kunstnijverheid.

8.2.2 Opleiding. Doornik, Antwerpen en Parijs (1779-1785)

In Doornik volgde Plateau een schildersopleiding aan de in 1756 opgerichte Academie

imperiale des Beaux-arts. In 1779 vertrok hij naar Antwerpen om er aan de Academie

voor Schone Kunsten te gaan studeren die op dat moment onder de hoge bescherming van

6Siret, ”Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les plus recules

jusqu’a nos jours.”7Soil, ”Plateau (Antoine).”8Bergmans en Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine

Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 337.


de Oostenrijkse landvoogden stond. Hij behoorde er tot de lovenswaardige leerlingen. In

1785 vertrok hij naar Parijs voor een opleiding bij de Nederlandse bloemenschilder Gerard

van Spaendonck die door Lodewijk XVI aangesteld was als peintre en mignature.

8.2.3 Brussel (1786-1815)

In 1786 vestigde Plateau zich in het artistieke en culturele Brussel, de hoofdstad van de

Oostenrijkse Nederlanden. Hij trad er in het huwelijk met de Doornikse Albertine Belin.

Zij stierf op dertigjarige leeftijd.

Hij trad meteen in dienst van de Oostenrijkse gouverneurs-generaal. Het is dan ook in

opdracht van hen dat hij zijn vroegst bekende werk concipieerde. Hertogin Maria Chris-

tina van Oostenrijk en hertog Albert van Saksen-Teschen lieten tussen 1781 en 1784 hun

buitengoed Schoonenberg, sinds 1831 bekend als het Koninklijk kasteel van Laken, con-

strueren. Op het domein lieten ze de Zonnetempel optrekken en decoreren door Plateau.

(001) De decoraties bevinden zich momenteel in de Weense Albertina. (002) Er wordt

aangenomen dat het Chinese kabinet, zoals vermeld in de biografische nota’s, refereert

aan deze Zonnetempel.9

In 1787 werkte Plateau eveneens in Laken, deze keer op het landgoed van burggraaf

en bankier Edouard de Walckiers, (003) tijdens het Oostenrijks bewind aangesteld als

algemeen ontvanger van financien. Het landgoed staat vandaag bekend als het Kasteel

Belvedere. Gedurende dezelfde periode beschilderde hij de nabij gelegen woning van

Francois J. Meeus, eveneens bankier. (004) Het goed werd aan koning Willem I verkocht

als zomerverblijf voor zijn zoon prins Frederik. Het werd later afgebroken.

Er wordt aangenomen dat hij in 1790 de nieuwe vleugel van de vorstelijke residentie

van stadhouder Willem V, vader van Willem I, in het Binnenhof in Den Haag zou gede-

coreerd hebben. (005)

9Ibid., 338-43.


Hij werd in 1793 lid van de Brusselse schilderscorporatie die niet veel later door de wet

Le Chapelier werd ontbonden. In 1801 huwde hij Marie-Catherine Thirion. Zij baarde

vijf kinderen: Joseph-Antoine, Nathalie, Auguste, Hypolite en Josephine.

In 1797 versierde hij het salon van De Notelaer. (006) In het hertogelijk kasteel van

Hingene, is een schouwdecoratie in een appartement op de eerste verdieping aan hem

toegeschreven. (007) Hij heeft meerdere werken uitgevoerd voor de hertogelijke familie

d’Ursel. De rekeningen kunnen zowel betrekking hebben op de Notelaer als op het kasteel

van Hingene of het Brusselse Hotel d’Ursel.

Hierna decoreerde hij de nieuwe foyer en buffet van de Gentse schouwburg. Deze schouw-

burg was door de vennootschap Piers en co aangekocht nadat de Sint-Sebastiaansgilde het

gebouw na de afschaffing van de gilden in 1798 als nationaal goed te koop hadden gesteld.

Hij deed dit samen met Jacques-Joseph Spaak, een Brusselse decoratieschilder die tevens

voor de Brusselse Muntschouwberg werkte. Er wordt verondersteld dat zij beiden ook

verantwoordelijk waren voor de nieuwe decors van de schouwburg.

In 1803 liet Auguste Payen aan de rechteroever van de Maas het kasteel Jaumenne in

Marche-Les-Dames bouwen. (008) Volgens Goetghebuer zou Plateau de grande salle de

compagnie gedecoreerd hebben. Het gebouw werd na Wereloorlog I afgebroken. Er ble-

ven enkele grisailleschilderingen over die momenteel in het Arenbergarchief te Edingen

bewaard worden.10

In 1803 decoreerde Plateau het Hotel de la Prefecture te Brussel voor de ontvangst van

Napoleon Bonaparte. Hij beschilderde de kamer waarin de keizer zou ontvangen worden.

Verder decoreerde hij tevens de trapzaal, de eetzaal, de bibliotheek en de badkamer. Er

heerst onduidelijkheid over de al dan niet bewaarde staat van de decoraties. Ofwel zijn

ze niet bewaard ofwel zijn ze niet zichtbaar. Het gebouw maakt momenteel deel uit van

het Koninklijk Paleis in Brussel.

10Ibid., 342-50.


Gedurende 1807-1810 werkte Plateau in dienst van hertog Louis Engelbert van Aren-

berg, Franse graaf vanaf 1808. Omdat het Brusselse paleis van de Arenbergs aan de

Wolstraat beschadigd geraakte gedurende de Franse bezetting en annexatie, werden en-

kele vertrekken heringericht. Dat gebeurde rond 1806. Uit een factuur daterend uit 1808

bleek dat de algehele decoratie van het eetvertrek aan Plateau was toevertrouwd.

De woning van de Gentse architect Pisson, gelegen aan de Drabstraat, in Gent werd

vermoedelijk tussen 1808-1809 gebouwd. Plateau decoreerde het salon van deze woning.

De decoraties van het salon zijn ons bekend vanwege een foto uit 1906. Het huis werd

begin 20ste eeuw afgebroken.

Plateau maakte deel uit van de Brusselse kunstenaarsvereniging Societe de peinture, sculp-

ture et architecture de Bruxelles. In 1803 werd het schilderijenmuseum officieel voor het

publiek opengesteld. Daar werd door de vereniging voor het eerst een tentoonstelling van

moderne werken georganiseerd onder leiding van Guillaume Bosschaert. Plateau schil-

derde in 1811 samen met Bosschaert een trap in perspectief onder een schilderij van

Philippe de Champaigne. Deze decoratie kaderde in de keuze van de conservator om de

werken tentoon te stellen in een geensceneerde setting.

In de zomer van 1812 werd Plateau opnieuw tewerkgesteld door Louis Engelbert van

Arenberg. Dit keer stond hij in voor enkele decoratiewerken op het domein te Edingen.

Ook dit kasteel had zwaar geleden onder de Franse verovering en annexatie. Het werd

in 1806, volledig in verval geraakt, met de grond gelijk gemaakt. De vier 18de-eeuwse

paviljoenen die in het park waren opgetrokken, werden gerestaureerd opdat zij voortaan

tot verblijfplaats konden dienen. Plateau decoreerde er samen met enkele medewerkers

het salon, de eetkamer en de biljartzaal.

Volgens Eugene Soil zou Plateau in 1813 een studiereis gemaakt hebben naar Frank-

rijk en vervolgens naar Duitsland. Hij zou Straatsburg, Lyon en Keulen bezocht hebben.11

11Ibid., 350-53.


In 1815 werden twee bloemenschilderijen van Plateau tentoongesteld op het salon van

Brussel door de Societe de Bruxelles pour l’encouragement des Beaux-Arts. Een dergelijk

exemplaar wordt momenteel bewaard in het Musee des Beaux-Arts in Doornik. (009) In

hetzelfde jaar, namelijk op 19 april, stierf Plateau te Brussel op weg naar het buitengoed

van Peers. Hij zou bevangen geweest zijn door de hitte. Hij liet drie minderjarige kinderen

na, waaronder Joseph Plateau, de beroemde Gentse natuur- en wiskundige.12

12Ibid., 353-54.

Hoofdstuk 9

Aanvullende biografische studie

9.1 Stadsarchief Gent

In het SAG werden zowel het oud archief geraadpleegd als het modern archief omdat An-

toine Plateau net op de overgangsperiode tussen de twee archieven leefde en werkte. Eerst

en vooral werd de reeks Schilders en beeldhouwers1 geraadpleegd op de naam Plateau.

Deze reeks situeert zich tussen 1338 en 1793 en bevat stukken over de ambachtsgilde die

vooral schilders en beeldhouwers onder zijn vleugels nam. Ook enkele ambachtslieden uit

de kunstnijverheid waren in deze gilde opgenomen.2 De reeks bevat namenlijsten van

schilders, beeldsnijders, glasmakers en andere kunstambachten. Antoine Plateau werd

niet in deze namenlijsten aangetroffen. Hoewel de kans klein was dat Antoine Plateau

als decoratieschilder zou voorkomen in de categorie huisschilders,3 werd deze reeks des-

alniettemin geraadpleegd. Deze reeks bevat resolutieboeken, rekeningen, bewijsstukken,

inschrijvingsboeken en processtukken gesitueerd tussen 1734 en 1795 van de huisschilders

die als een afzonderlijke nering werden beschouwd.4 Plateau werd hier niet aangetroffen.

De reeks Familiepapieren5 werd tevergeefs doorgenomen op de naam Plateau. Vervolgens

werd de reeks Buitenpoorters6 geraadpleegd op Plateau. Buitenpoorters moesten zich bij

1SAG, reeks 183.2Johan Decavele, and Johan Vannieuwenhuyse, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief

(Gent: Stadsbestuur, 1983), 119.3SAG, reeks 183 bis.4Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 120.5SAG, ongenummerde reeks.6SAG, reeks 122.

42

HOOFDSTUK 9. AANVULLENDE BIOGRAFISCHE STUDIE 43

hun aankomst in de stad laten registeren en een som van 4 groten betalen. Omdat de

poortersboeken aangevuld werden tot het jaar 1796,7 bestond de kans dat Plateau in de

registers was opgenomen. Dit was echter niet het geval. Daarna werden de Nota’s kun-

stenaars8 nagekeken. In de sectie Kluyskens werden twee notities over Antoine Plateau

aangetroffen. Na een poos werd duidelijk dat deze noties verwijzingen waren naar Pages

d’Historie Locale Gantoise9 van Prosper Claeys en Gent van den Oudsten Tijd tot Heden

van Frans De Potter.10 Uit deze bronnen werd het volgende gedestilleerd: ”Schuttershof

S. Sebastiaan op 25.4.1798 voor de som van 2 300 000 livres (in ? van weinig waarde)

verkocht aan de vereeniging van burgers welke de toneelzaal opnieuw deed schilderen door

Platteau en Spaak.” Deze bronnen bevestigen met andere woorden wat Lootens en Deca-

vele in Het Ontstaan Van De Opera Te Gent11 aannemen, maar niet hard maken. Verder

werden de Nota’s Van Werveke12 nagekeken op Plateau. Deze reeks bevat door Alfons

Van Werveke (1860-1932)13 bijeengebrachte aantekeningen uit archiefbronnen en originele

archiefstukken. Deze zoekactie bracht geen resultaat. Ook de Nota’s Vander Haeghen14

brachten geen gegevens.

9.2 Rijksarchief Gent

In het RAG werden de familiepapieren en notariele akten geraadpleegd op de naam Pla-

teau. De documenten die op deze naam werden opgevraagd, verwezen echter naar een

andere familie Plateau. Gezien Antoine Plateau niet van Gent afkomstig was en daar

hoogstwaarschijnlijk nooit gewoond heeft, was dit een eerder vanzelfsprekende uitkomst.

7Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 120.8SAG, ongenummerde reeks.9Prosper Claeys, Pages d’Histoire Locale Gantoise, vol. 1 (Gent: J. Vuylsteke, 1885), 183.

10Frans De Potter, Gent, van den oudsten tijd tot heden: geschiedkundige beschrijving der stad, 8 vols.,

vol. 7, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen (Handzame: Familia et patria,

1969), 321.11Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent.”, 24.12SAG, ongenummerde reeks.13Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief.14SAG, ongenummerde reeks.

HOOFDSTUK 9. AANVULLENDE BIOGRAFISCHE STUDIE 44

9.3 Fonds de Vliegende bladen

Ten slotte werd ook het fonds de Vliegende bladen nagevorst op de naam Plateau. Er

werd een map aangetroffen met als titel Plateau, A.F.J. Deze map bevatte enkele notities

die niet verwezen naar Antoine Plateau, maar naar zijn zoon, de natuurkundige Joseph

Plateau.

Hoofdstuk 10

Besluit

Het leven en werk van Antoine Plateau konden tot voor kort slechts gedistilleerd worden

uit enkele beperkte, 19de-eeuwse en begin 20ste-eeuwse biografische nota’s. Deze nota’s

brachten gelijkaardige zaken aan over zijn levensverhaal en oeuvre, maar vormden nooit

een samenhangend geheel. Daar werd in 2010 door Bergmans verandering in gebracht.

Zij publiceerde in dat jaar zowel een vernieuwende studie op het leven van Plateau als

op enkele, aan hem toegeschreven, nog steeds bestaande geschilderde decoraties.1 Uit het

nieuwe onderzoek kwam het eerste samenhangende levensverhaal van de kunstenaar naar

voor, waarbij de aandacht naar zowel zijn persoonlijk leven uitging als naar zijn artistieke

creaties. De biografische nota’s werden na een periode van een eeuw eindelijk vermengd

met nieuw archivalisch materiaal.

Antoine Plateau werd op 19 januari 1759 in Doornik geboren. De Zuidelijke Nederlanden

stonden gedurende zijn leven zowel onder heerschappij van de Oostenrijkse dynastie als

van de Franse revolutionairen. Hij stierf op 19 april 1815, aan de vooravond van het

Hollands bewind.

Hij groeide op in een artistiek gezin in Doornik, een stad waar de kunstnijverheid op

dat moment enorm floreerde. Hij genoot zijn eerste opleiding aan de Doornikse Academie

1Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815)”Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf

interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht.”

45

HOOFDSTUK 10. BESLUIT 46

imperiale des Beaux-arts. In 1779 vertrok hij naar de Academie voor Schone Kunsten in

Antwerpen waar hij al gauw tot de top van zijn klas ging behoren. In 1785 reisde hij naar

Parijs voor een opleiding bij de Nederlandse bloemenschilder Gerard van Spaendonck,

door Lodewijk XVI aangesteld als peintre en mignature. In het jaar 1786 keerde hij terug

naar de Zuidelijke Nederlanden en vestigde zich als decoratieschilder in Brussel, de toen-

malige artistieke en culturele hoofdstad van de Oostenrijkse Nederlanden.

Dat hij behoorde tot de allerhoogste klasse van decoratieschilders, blijkt uit de vorste-

lijke opdrachten die hij in verschillende steden aangeboden kreeg. Zijn opdrachtgevers

behoorden tot de allerhoogste stand van de Nederlanden. Er wordt aangenomen dat

hij opdrachten uitvoerde voor o.a. de Oostenrijkse gouverneurs-generaal, burggraaf en

bankier Edouard de Walckiers, bankier Francois J. Meeus, koning Willem I, stadhouder

Willem V, de hertogelijke familie d’Ursel en de Franse graaf hertog Louis Engelbert van

Arenberg. Hij stond tevens in voor de decoratie van de ontvangstzaal van Napoleon Bo-

naparte in het Brussele Hotel de la Prefecture.

Bergmans maakt in haar publicatie gewag van twee decoraties die Plateau in Gent ten

uitvoer bracht. Hij decoreerde het salon van het in 1808-1809 gebouwde huis van de

Gentse vooraanstaande architect Jean-Baptiste Pisson. Hij zou daarnaast samen met de

Brusselse decoratieschilder Jacques-Joseph Spaak actief zijn geweest bij de decoraties van

de nieuwe foyer en buffet van de Sint-Sebastiaansschouwburg op de Kouter die op dat

moment in handen was van de vennootschap Piers en co. Deze laatste decoratie werd

door Pierre Lootens aangebracht in zijn publicatie over de opera van Gent, maar archiva-

lisch bewijs voor deze bewering ontbrak tot op heden. Bijkomend archiefonderzoek naar

de Gentse periode van Antoine Plateau in het SAG bracht de nodige bevestiging. In de

reeks Nota’s kunstenaars, sectie Kluyskens, verwezen twee auteurs, Prosper Claeys en

Frans De Potter, naar deze decoratie. Volgens beide auteurs werd de toneelzaal van het

Schuttershof S. Sebastiaan, aangekocht op 25 april 1798 door de vereeniging van burgers

voor de som van 2300000 livres, opnieuw geschilderd door Platteau (sic) en Spaak.

Deel III

Antoine Plateau in Gent

47

Hoofdstuk 11

Inleiding

Na in het voorbije, algemene deel vooreerst een schetsmatige blik te hebben geworpen

op de persoon en het werk van Antoine Plateau volgt nu het specifieke onderzoek. In

dit derde deel wordt de focus gelegd op de decoraties die de kunstenaar in Gent heeft

gerealiseerd. De klemtoon in dit deel is tweeledig. Er wordt enerzijds toegespitst op de

uitdieping van het werk van Antoine Plateau in Gent. Anderzijds worden redenen aange-

haald voor een vermoedelijk nieuwe decoratieve toeschrijving aan deze kunstenaar.

Omdat in deze masterproef een zo groot mogelijke volledigheid en grondigheid wordt

nagestreefd, wordt eerst aandacht geschonken aan de, met de internationale context pa-

rallel lopende, Gentse (kunst)historische perikelen die plaatsvonden tussen 1740 en 1815.

Vervolgens wordt een blik geworpen op de toenmalige stadsontwikkeling, architectuur en

het interieur. Er is gekozen om de Gentse architectuur en het interieur te bespreken

vanaf de opkomst van Lodewijk XIV stijl (1700-1740) in de stad omdat alle Franse stijlen

die later in Gent opkwamen pas kunnen begrepen worden in relatie tot de voorgaande.

Omdat de Lodewijk XIV stijl hier niet van toepassing is, wordt deze slechts terloops

vermeld. De rococostijl wordt wel uitgebreider behandeld omdat de Piers-schouwburg

door Bernard de Wilde in de rococostijl ontworpen was. Daarna worden de twee ge-

bouwen besproken waarin Plateau decoraties heeft aangebracht: de thans afgebroken

woning Pisson in de Drabstraat en de reeds verbouwde Piers-schouwburg, zoals de Sint-

Sebastiaansschouwburg van architect Bernard de Wilde op de Kouter toen heette. Bij

de woning Pisson wordt vooreerst aandacht besteed aan het leven en werk van eigenaar

48

HOOFDSTUK 11. INLEIDING 49

architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Vervolgens worden de historiek, de architec-

tuur en het interieur van het huis besproken, zoals bestudeerd door prof. Van Tyghem.

Voor een meer diepgaande bespreking van het huis wordt graag naar dit artikel door-

verwezen. In het volgende hoofdstuk wordt hetzelfde procede herhaald, maar dan voor

de Piers-schouwburg. Ten slotte wordt de argumentatie uiteengezet waarmee de tweede

doelstelling van dit onderzoek gestaafd wordt: het toeschrijven van een derde, nog nooit

met hem in verband gebrachte, decoratie in Gent. Deel IV van deze thesis wordt integraal

gewijd aan deze mogelijke toeschrijving.

Hoofdstuk 12

Gent ten tijde van Antoine Plateau

(1740-1815)

12.1 Politiek

12.1.1 Gent onder Oostenrijk

Gent kreunde onder het geharrewar van de internationale politiek gedurende de tweede

helft van de 18de eeuw en het begin van de 19de eeuw. Onder het gezag van de Oos-

tenrijkers, meer bepaald onder het leiderschap van Maria Theresia van Oostenrijk, moest

Gent zich tevreden stellen met een op status en privileges berustende politiek waarbij een

centrale regering instond voor de aanstelling van de voornaamste gezagsdragers.

In 1787 deed Jozef II met zijn hervormingsbeleid ook de Gentse gemoederen verhitten. Er

kwam een bestuurlijke gelijkschakeling van de provincies en de macht van de Staten werd

gefnuikt. Het protest zwol aan. Onrust en instabiliteit kleurden het leven van alledag.

Enerzijds poogde de magistraat om de onrust te stabiliseren door de vier Gentse hoofd-

gilden als vrijwilligerskorps te laten instaan voor de openbare orde. Anderzijds zocht hij

voor zijn protestacties bijstand bij de Collatie of Brede Raad die samengesteld was met

vertegenwoordigers uit de zeven Gentse parochies.

50

HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 51

Het patriottenleger onder leiding van Vander Meersch kwam op 13 november 1789 aan te

Gent. De Oostenrijkers beschoten de stad, maar trokken zich drie dagen later alweer te-

rug. In januari werd de Republiek van de Verenigde Nederlandse Staten of La Republique

des Etats Belgiques in het leven geroepen. (cfr. supra) Ondanks de groeiende spanningen

tussen de vonkisten en de statisten, groeide Gent vanwege de Collatie uit als een van de

meest democratisch gezinde en meest resisterende steden. Toch legde Gent zonder aarze-

len de duimen toen Leopold II aandrong op een wapenstilstand. De eerste Oostenrijkse

restauratie werd ook in Gent bewerkstelligd. Keizer Frans II, die de macht overnam van

Leopold II, moest zich zien staande te houden in de oorlog tegen Frankrijk.

12.1.2 Gent onder Frankrijk

Gent werd van 12 december 1792 tot 29 maart 1793 door Frankrijk ingenomen. De Fran-

sen profileerden zich aanvankelijk als bondgenoten, maar strikten Gent gaandeweg in een

net van belastingen en een ondergaande economie ingevolge de in waarde verminderde

assignaten. De geprivilegieerde standen kregen veel tegenwind te verduren. De progres-

sieve Gentse gezagsdragers, waarvan de meesten macht hadden verworven door de politiek

instabiele situatie in hun voordeel om te buigen, weigerden op hun beurt eigen inzichten

belangeloos opzij te zetten in het voordeel van Frankrijk.

De oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk werd ondertussen opnieuw beslecht in het voor-

deel van Oostenrijk. De tweede Oostenrijkse restauratie (1793-1794) vond ingang en de

oude orde werd opnieuw hersteld. De Oostenrijkers verlieten het land echter voorgoed na

de slag bij Fleurus (26 juni 1794).

Het land werd op 1 oktober 1795 definitief geannexeerd bij Frankrijk. Dat zorgde voor

een definitieve afschaffing van alles wat nog geworteld was in het ancien regime. De feo-

dale rechten en privileges van de adel en geestelijkheid en het ambachtensysteem werden

afgeschaft. Er kwam een institutionele en administratieve hervorming en een nieuwe wet-

geving. Dit gebeurde echter niet zonder slag of stoot.1 Hoewel er op economisch vlak

1Johan Decavele et al., Gent : apologie van een rebelse stad geschiedenis, kunst, cultuur (Antwerpen:

Mercatorfonds, 1989), 151-52.


in Gent een gunstige, liberale periode aanbrak die bijzondere impulsen schonk aan de

industriele innovaties, was er door de indringende radicalisering wrevel te voelen op ieder

ander vlak. Enkel Frans- en revolutiegezinden waren bereid om de rol van schepen of

gezagsdrager op zich te nemen.

Tijdens het Directoire (1795-1799) kwamen de pijnpunten pas echt bloot te liggen toen

het Directoire de Belgische departementen volgens de normen van de constitutie van het

jaar III begon te organiseren. Deze departementen werden geleid door aangestelde com-

missarissen. In Gent werd deze functie ingevuld door notariszoon Gregoire Du Bosch.

In 1796 werd de Cercle Constitutionel Societe de bienfaisance, des sciences et des Arts

opgericht om de Frans- en revolutiegezinde radicalen te verenigen. Omdat er te veel revo-

lutionaire ultra’s aanwezig waren, werd de kring afgeschaft. Ondertussen moest Du Bosch

zien af te rekenen met allerhande problemen zoals de oorlog en de clerus die volhardde in

zijn ontrouw aan de Republiek. Ondertussen werden tijdens de eerste verkiezingen (1797)

tegen de zin van Du Bosch vier hervormingsgezinde politieke notabelen verkozen: Charles

J. De Graeve, Charles van Hulthem, Maximilien de Craigny en Jacques F. de Braban-

dere. Du Bosch moest het Franse regime vanuit een geısoleerde positie in Gent zien in te

bouwen. Tijdens de verkiezingen van 1799 verloor hij zelfs zijn steun uit Parijs. Hij werd

op 5 augustus 1799 vervangen door de advocaat Bernard van Wambeke die aansloot bij

de club van vier die verkozen geraakte in 1797.

Op 9 november 1799 werd met de staatsgreep door Napoleon Bonaparte het Franse

Consulaat (1799-1804) ingezet. Hoewel er spanning heerste tussen de Gentenaren en de

Fransen op het politieke domein, werd de Franse geest op andere niveaus in de stad wel

geıntegreerd. Dat was bijvoorbeeld zo op artistiek en wetenschappelijk vlak. Guillaume

Charles Faipoult werd op 9 maart 1800 als prefect aangesteld van het Scheldedepartement

waartoe Gent behoorde. Het werd door Napoleon als een der belangrijkste departementen

beschouwd. Op 10 juli 1800 werd Lieven Bauwens, de industrieel bij uitstek, tot burge-

meester benoemd.


Vanaf juli 1813 transformeerde Gent echter in een echte verzetshaard. Er ontketende

zich op dat moment een zwaar geschil tussen kerk en politiek dat in de hand gewerkt was

door de vervanging van de Bourbongezinde bisschop Maurice de Broglie. Het ging zelfs

zo ver dat alle seminaristen op 18 augustus 1813 uit de stad werden gedeporteerd. Op

26 mei 1814 kwam de Broglie terug naar Gent waar hij glansrijk werd ontvangen. Hij

bekleedde er een politieke spilpositie in de onzekere periode die vooraf ging aan de Franse

uittocht van 15 januari 1814.2

12.2 Sociaaleconomisch

12.2.1 De opkomst van de kapitalistische industrie

Gent profileerde zich na 1750 als het economisch centrum in Vlaanderen en speelde een

echte voortrekkersrol bij de doorbraak van de industriele omwenteling. De stad fungeerde

aanvankelijk als een belangrijk centrum voor groothandel en als een aanzienlijke lijnwaad-

markt met afzetmarkten in Spanje en de Spaanse kolonies. Het industrialisatieproces liet

er niet lang op zich wachten. De Gentse industrie situeerde zich aanvankelijk op zowel het

gebied van suiker als van textiel. Nadat onder Napoleon een nieuw proces voor suikerver-

garing opgekomen was, werd de suikerindustrie stopgezet en werden alle ogen gericht op de

textielindustrie. Op het eind van de 18de eeuw smokkelde Lieven Bauwens de mule jenny

vanuit Engeland naar Gent en werd de mechanisering van de katoenindustrie een feit.3

De katoenindustrie deed de stad floreren en het inwonersaantal steeg opnieuw naar 52000

inwoners. Het verbod van februari 1806 op de invoer van Indisch geweven katoen en de

Napoleontische continentale blokkade zorgden ervoor dat de Gentse industrialisatie zich

nog sneller kon ontplooien. Het mechaniseringsproces van het weven van katoen verliep

iets trager omdat Gent pas later weet kreeg van het bestaan van de Engelse mechanische

weefgetouwen. Ook de Gentse lijnwaadmarkt bleef tot 1807 aansterken. Het verval ervan

kon door de industrialisatie echter niet lang meer uitblijven.4

2Ibid., 155-58.3Ibid., 143-44.4Ibid., 157-58.


12.2.2 Toenemende polarisatie tussen armen en rijken

In Gent deed zich een tweeledige dynamiek voor op sociaal vlak. Vooreerst was er de

steeds rijker wordende, hoogste bevolkingsklasse die het Franse savoir vivre trouw na-

volgde en de Franse taal verhief tot een waar statussymbool. De Verlichting vervulde

de geesten met ideeen van de almachtige rede en de vrije discussie. In 1770 werd in het

licht hiervan de Koninklijke Akademie der Teeken, Schilder- en Bouw-Konsten opgericht.5

Tijdens de periode 1800-1814 groeiden de oude en nieuwe elite steeds meer naar elkaar

toe.6

De lagere bevolkingsklassen daarentegen kregen het hard te verduren. De aanzwellende

armoede in Gent was sinds de jaren 70 niet meer gestopt. Hoewel werklozen vroeger aan

lijfstraffen werden onderworpen of verbannen werden, werd er in 1772 aan de Coupure

een alternatief op poten gezet: het Provinciaal Correctiehuis of Rasphuis waar werklo-

zen te werk werden gesteld. Ondertussen groeide de bevolking steeds verder aan. De

pachtprijzen rezen door de verhoogde vraag naar grond en woningen de hoogte in.7 De

arbeidersklasse verzamelde zich enerzijds in een subproletariaat en anderzijds in ambachts-

groepen waar de werkeloosheid hoog was. De Gentse binnenstad werd overspoeld door

de eerste fase van ongepland proletarisch wonen. De mensen woonden er in de grootste

ellende en de meest erbarmelijke omstandigheden.8

12.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten

12.3.1 Ambacht en nijverheid

De Gentse traditionele ambachten gingen teloor vanwege de opkomende kapitalistische

nijverheid gedurende de tweede helft van de 18de eeuw. Gent fungeerde reeds van in de

Middeleeuwen als belangrijke textielstad en ontpopte zich nu ook op industrieel niveau

tot belangrijk textielcentrum. De drastisch verlaagde vraag naar traditionele ambach-

5Ibid., 147-51.6Ibid., 158.7Ibid., 145-7.8Ibid., 158.


ten zorgde voor een grote werkeloosheid en in het verlengde hiervan voor een groeiende

klassenkloof.9

12.3.2 Vrije kunsten en kunstnijverheid

De Gentse kunst en haar streven naar betekenisvolle en vorm begeleidende schoonheid op

het kerkelijke, burgerlijke, openbare en huiselijke vlak bleef tot het einde van de 18de eeuw

onveranderd.10 Vanaf het begin van de 19de eeuw organiseerde de Gentse kunstscene zich

naar het Franse model. De in 1775 opgerichte Franse Academie werd beschouwd als de ab-

solute autoriteit. Er werden salons opgericht en in 1798 opende het Musee du Departement

de l’Escaut, het huidige Museum voor Schone Kunsten, zijn deuren. De Gentse kunste-

naars schoolden zich in de stijl van de Franse revolutie: het Franse neoclassicisme. Er

werden naast deze grand style, gekenmerkt door een verheven thematiek, harmonie en

natuurgetrouwheid, ook kleinere genres gepraktiseerd.11 De Gentse kunstnijverheid op

zijn beurt werd beschouwd als minder kwalitatieve kunst.12

12.4 Architectuur en interieur

12.4.1 Stadsontwikkeling

De Gentse binnenstad onderging gedurende de periode 1740-1815 vanwege de aanstor-

mende industriele omwenteling heel wat wijzigingen. Onder de Oostenrijkse voogdij werd

de stad onderworpen aan enkele ingrijpende veranderingen. Zo liet de nieuwe handelaars-

klasse in groten getale herenhuizen optrekken in de Gentse binnenstad.13 Het verkeer

werd grondig onder handen genomen. Er werden grote steenwegen aangelegd die Gent

9Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 7.10Decavele et al., Gent: apologie van een rebelse stad geschiedenis, kunst, cultuur, 264.11Ibid., 268.12Ibid., 311.13Frieda Dambre-Van Tyghem, ”Historische inleiding”, in Bouwen door de eeuwen heen : inventaris

van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck

en Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent: Snoeck-

Ducaju, 1976), XXI.


tot op vandaag verbinden met andere grote steden in Belgie.14 Op het einde van 1753

werd Gent via de uitbouw van belangrijke waterwegen opengesteld voor de rest van de

wereld. Dat de stad grote ambities vooropstelde, blijkt uit de referentie die de Gentse wa-

terloop maakt naar het Venetiaanse Canal Grande. (010) Het S-vormige verloop vormt

immers het spiegelbeeld van het Canal Grande. Voor de uitbouw van draaiende brug-

gen, losplaatsen en kaaien werden veel gebouwen gesloopt. De gevels van de huizen die

bleven staan, werden opgesmukt met eigentijdse architectuur die gestalte gaven aan het

groeiende zelfvertrouwen en de wereldlijke ambities.15 Langs deze waterwegen werden de

eerste Gentse industriele ondernemingen gebouwd. Gelijktijdig hiermee ontstond langs

de bekende landelijke wandelingen een burgerwijk. De industrie breidde ondertussen uit

naar de smalle strook grond tussen de Visserij en de Nederschelde. De Noordelijke Visserij

werd vanwege het concurrerende havengebied omgevormd tot burgerwijk terwijl de Zui-

delijke Visserij door de industrie werd ingepalmd. Onder Jozef II werden enkele Gentse

kerkelijke instituties opgedoekt en werd de ontmanteling van de stadsomwalling en de

sloop van een groot aantal stadspoorten ingezet.16 Nieuwe wijken konden op die manier

de Gentse binnenstad vervoegen.17

Onder de Franse overheersing werden de gronden van de adel en de clerus hardhandig

ingenomen. Kloosters en kerken werden verkocht en op de nieuw verworven gronden

werden burgerlijke gebouwen opgetrokken.18 De rijzende Gentse industrie bracht een be-

volkingstoename met zich mee en zodoende een toenemende nood aan nieuwe bouwgrond.

De onbebouwde gebieden werden in de eerste helft van de 19de eeuw stuk voor stuk inge-

14Chris Bogaert, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, and Adriaan Linters, ”Historische en stadsgeo-

grafische evolutie van Gent”, in Bouwen door de eeuwen heen : inventaris van het cultuurbezit in Belgie

architectuur. 4nb: Stad Gent, noord-oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van

nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent:

Snoeck-Ducaju, 1976), XXIV.15Ibid., 386-87.16Bogaert, ”Historische en stadsgeografische evolutie van Gent”, XXIV-XXVI.17Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 103.18Frieda Dambre-Van Tyghem, ”Historische inleiding”, in Bouwen door de eeuwen heen: inventaris

van het cultuurbezit in Belgie. Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haever-

beeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en

landschapszorg (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), XXI.


palmd. Vanwege het gebrek aan controle werden tot 1850 op prive-initiatief waardeloze

gronden ingenomen en straten aangelegd.19 Omdat de industrie zich in de eerste helft van

de 19de eeuw nog steeds in de binnenstad vestigde, werd op een woekerachtige manier

met de ruimte omgesprongen.20 Onder Napoleon werd Gent verder ontmanteld. In 1809

werden nieuwe stadspoorten opgericht die samen met de octrooihuisjes instonden voor de

inning van de stadsrechten. Deze werden na het vervallen van het octrooirecht in 1860

afgeschaft.21

12.4.2 Architectuur

18de eeuw

De Gentse bouwkunst kende in de 18de eeuw een enorme bloeiperiode.22 Hoewel de Franse

smaak gedurende de hele eeuw zeer opvallend nagevolgd werd, verloochenden de Gente-

naren hun Vlaamse wortels niet helemaal. De Gentse architecten verweefden het Franse,

klassieke idioom met hun eigen lokale, barokke stijl waardoor een originele architecturale

synthese werd bekomen. Naar het eeuweinde toe moest de lokale tendens toch zwichten

voor de Franse esprit.23 In de 18de eeuw werden op die manier drie stijlperiodes in de

Gentse architectuur toegepast: de Lodewijk XIV stijl, zoals de tweede fase van de barok

genoemd wordt, het rococo en het classicisme. Hoewel het in de 18de eeuw niet meer de

mode was om als kunstenaar in de anonimiteit te verzinken, zijn bitterweinig namen van

18de-eeuwse architecten tot ons gekomen. De grote uitzonderingen op de regel zijn de

vertegenwoordigers van het Frans-Gentse rococo: Bernard de Wilde (1691-1772) en David

’t Kindt (1699-1770).24

19Chris Bogaert, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, and Adriaan Linters, ”Overzicht van de evolutie

van de architectuur in de kuip”, in Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie

architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van Nederlandse

cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), XXVI.20Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 91.21Bogaert, ”Historische en stadsgeografische evolutie van Gent”, XXVI.22Beatrix Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur (Gent: Stad Gent, 1975), 86.23Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 8.24Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 86-87.


De Franse smaak veroverde het hele 18de-eeuwse Europa via artikels in de Encyclopedie,

via theoretische geschriften van o.m. Courtonne, Tiercelet,25 Blondel, via de oprichting

van academies naar Frans model en via de florerende handel in gravures en bouwtrak-

taten.26 Het Franse stijlidioom werd in Vlaanderen het diepgaandst toegepast in Gent.

Die Franse invloed beperkte zich niet tot het opleggen van een stijlkeuze, maar schreef

een totale leefcultuur voor. Zowel de indeling als de versiering van een gebouw werden

in de distribution opgelegd. In de 18de-eeuwse architectuur moest naar Franse normen

een convenance bekomen worden waarbij de necessite of functionaliteit, de commodite

of de combinatie van comfort en privacy en de bienseance of de etiquette en alles wat

zorgt voor karakter, perfect moesten worden uitgebalanceerd. Pierre Patte benoemde dit

geheel van voorschriften als de art de se loger commodement et pour soi en kende overal

in Europa een hoge waardering. Het principe van de distribution bereikte het summum

onder Lodewijk XV en werd door Patte als een van de belangrijkste verworvenheden van

de architectuur gezien. Afgezien van een verstarring onder het neoclassicisme, fungeerde

de distribution tot diep in de 19de eeuw als een amalgaam van regels waarmee een stijl-

volle woning kon bekomen worden.27

De Franse stijl manifesteerde zich gedurende de 18de eeuw in Gent niet altijd op de-

zelfde wijze. De eerste invloed kwam er in het begin van de eeuw met de bezetting van de

stad door Lodewijk XIV. Gedurende deze geagiteerde periode kende de architectuur geen

grote bloei. Dat wijzigde tijdens de Oostenrijkse heerschappij en de komst van landvoogd

Karel van Lorreinen in 1744. Enkele gunstige omstandigheden gaven hiertoe aanleiding:

het vredevolle bewind na het aftreden van Lodewijk XV en zijn legers uit de stad na

1748, de economische opleving, de dalende voedselprijzen, de stijgende bevolkingsgraad,

de scherpere nood aan grond en de stijgende gronden pachtprijzen.28 De adel en de

nieuwe handelaarsklasse, bestaande uit rijke groothandelaars en industrielen, zagen het

25Jean F. Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, in 18de-Eeuwse Architectuur in

Belgie, ed. Johan Wambacq en Inge Roosens (Tielt: Uitgeverij Lannoo nv, 1998), 17.26Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 8.27Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, 17.28Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 7-8.


onroerend goed als interessante investering en zorgden voor de ontwikkeling van zowel

architectuur als van andere kunstvormen. De nieuwe handelaarsklasse zag in het bouwen

van hotels en in het stimuleren van de kunsten immers een uitgelezen kans om zo dicht

mogelijk te kunnen aanleunen bij de adellijke levenswijze. In Gent ontstond vervolgens

een bouwwoede die grote ogen trok in het buitenland en door de Russische keizerin Kat-

harina II al gauw bestempeld werd als batissomanie.29 Onder Jozef II veranderde het

positieve klimaat in het afschaffen van kerkelijke instellingen en het inpalmen van hun

gebouwen voor andere doeleinden. Ondertussen volgden de bezetting van de stad door de

Fransen en de twee Oostenrijkse restauraties. Er brak een nefaste tijd aan voor de archi-

tectuur. Vooral de religieuze instellingen moesten het ontgelden: zij werden verdreven,

hun panden werden gedeseculariseerd, verkocht als nationaal goed of afgebroken. Na de

machtsovername door Napoleon kende de architectuur een heropleving in de empirestijl

die zich vooral aan het begin van de 19de eeuw manifesteerde.30

Gedurende ca. 1700-1740 werd te Gent in de Lodewijk XIV stijl of classicerende ba-

rok gebouwd. Dit gebeurde echter niet in de zuivere vorm. De Gentse Lodewijk XIV stijl

manifesteerde zich als een lokale variant die de voorbereiding van de barok naar rococo

markeerde. Er werd nog steeds gebruik gemaakt van de algemene barokke vormentaal en

motieven, maar dit gebeurde op een getemperde wijze.31 De stijl werd aangewend om de

rijkdom van de burgers uit te dragen, niet om vorstelijke macht te etaleren.32

Van ca. 1740 tot ca. 176533 deed de Lodewijk XV stijl of rococo, voornamelijk een

decoratiestijl, zijn intrede in Gent en beleefde een korte, maar hevige bloei. De Gentse

rococo floreerde vooral aan het eind van de jaren veertig, een periode van voorspoed en

welvaart. De rococo was een geliefde stijl bij de modale burger, kleinhandelaar of suc-


eeuw, 8.30Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 68.31Ibid., 87.32Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 53.33Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIII.


cesvolle vakman,34 maar werd in de religieuze architectuur niet toegepast.35 De eerste

fase waarmee de stijl zich in het Gentse stadsbeeld vestigde, wordt de Gentse Regence

genoemd. De rococo wordt beschouwd als de origineelste bouwfase van het 18de-eeuwse

Gent. Het strakke, classiciserende ideaal werd ingeruild voor een levendige, zwierige stijl

met soepele vormen die dichter bij de plaatselijke smaak aanleunde dan de voorbije Lo-

dewijk XIV stijl.36 De Franse raison werd heel even verdrongen door de fantaisie. De

ornamentiek haalde de overhand op de schikking en opbouw. De structuren werden ont-

leend, terwijl de uitwerking en toevoegingen authentiek Vlaams waren. Zoals reeds eerder

vermeld is het Gentse rococo vooral het werk van twee zeer vooraanstaande architecten:

David ’t Kindt en Bernard de Wilde.37

Na 1760 verliest de Gentse bouwkunst zijn lokale kleur ten voordele van het strengere

Franse, klassieke stijlidioom. Van ca. 1770 tot 1795 werd in Gent gebouwd in de Lode-

wijk XVI stijl of het internationaal classicisme. Deze periode wordt in de architectuur

beschouwd als het summum van de Franse overheersing. Hoewel de Franse stijl op dat

moment een grote impact uitoefende op geheel West-Europa, werd in Gent toch een ei-

gen opvatting en uitwerking, weliswaar naar Frans voorbeeld, voor ogen gehouden. Er

werden in Gent evenzeer grote en ruime gebouwen gebouwd naar strengere geometri-

sche vormen, maar de klassieke uitbouw en decoratie werden eerder getemperd en nooit

volledig naar Frans model uitgevoerd.38 Er heerste een voorliefde voor symmetrisch inge-

deelde, horizontaal met kroonlijsten afgedekte,39 bepleisterde en beschilderde lijstgevels.

De decoratie was van architectonische aard en de siermotieven werden ingeperkt werd tot


eeuw, 75.35Kathleen Lanclus, Adriaan Linters ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, in Bouwen door

de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4nb: Stad Gent, noord-oost, ed.

Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur.

Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (1976), LII.36Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 75.37Ibid., 8-9.38Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 87.39Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 98.


louter blad-, bloemen strikmotieven die zeer verfijnd waren van vorm.40 Vanuit een ver-

nieuwde aandacht voor de klassieke oudheid werden ook klassieke zuilenorden, frontons,

voluten en bossagewerk aangewend.41 Deze klassieke elementen waren het resultaat van

eigen interpretaties, niet van loutere imitatie. De voorkeur voor het uitwerken van grotere

ensembles werd ook in Gent tot uiting gebracht.42 De stijl evolueerde naar een vereen-

voudigd standaardtype van wit bepleisterde lijstgevel die tot in de 20ste eeuw toegepast

zou blijven.43

19de eeuw

De 19de-eeuwse architectuur in Gent centreerde zich op het snijvlak van twee, zeer nauw

met elkaar verbonden architecturale tendensen. Vooreerst was er de evoluerende indu-

strie en zijn aanvoer van nieuwe materialen, technieken en gebouwtypes. Daarnaast was

er de romantische denkwereld van de burgerij die voor de bouw van zijn huizen naar ver-

schillende historische stijlen teruggreep. Maar doorheen deze stijldiversiteit maakte de

architectuur een eigen ontwikkeling mee. De 19de-eeuwse architectuur werd bijvoorbeeld

sterk bepaald door stadsarchitecten die de voornaamste opdrachten uitvoerden, advies

schonken en indirect invloed uitoefenden op ander architecten. Belangrijke Gentse stads-

architecten waren J.B. Pisson (ca. 1763-1840), aanvankelijk vertegenwoordiger van het

Gentse streng classicisme en later van de Gentse empirestijl (cfr. infra), en J.B. van de

Cappelle (1772-1833). Hun oeuvre weerspiegelde de ontwikkeling van de Gentse architec-

tuurscene.44

Antoine Plateau maakte slechts de eerste stijlperiode mee van de 19de eeuw: de empirestijl

(ca. 1800-1840). De empirestijl genoot onder de cultuur stimulerende Napoleon (1795-

1814) een hoogtepunt en was de laatste eenheidsstijl voor de opkomst van de 19de-eeuwse

neostijlen.45 Het empire was vooral in trek bij de bouw van burgerhuizen. Architect J.B.

Pisson heeft deze stijl in Gent gentroduceerd met het lusthuis dat hij aan de Ferdinand

40Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 87.41Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 97.42Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 89.43Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.44Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 93.45Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 109.


Lousbergskaai bouwde, tevens het huis dat in deel IV van deze masterproef wordt behan-

deld. Het gebouw werd later weliswaar verbouwd in neoclassicistische zin. (cfr. infra)46

De empirestijl kenmerkte zich in Gent door een eigen ornamentiek en een fijne uitwer-

king.47 De empire-architectuur manifesteerde zich met o.a. bepleisterde gevels48 die qua

vorm aansloten bij de grondvorm van de classicistische woningen uit het laatste kwart van

de 18de eeuw, afzonderlijk uitgewerkte middenpartijen, bossage of horizontale banden en

lijsten,49 bel-etages met rondboogvensters die gewoonlijk voorzien werden van boogomlijs-

tingen steunend op imposten, uitgerust met smeedijzeren balkonleuningen50 die getooid

werden met verschillende geometrische motieven. De decoraties waren geınspireerd op de

antieke vormentaal van de Griekse, Egyptische en Assyrische kunst51 en bestonden uit

o.a. friezen, medaillons met buste, palmettenfriezen met sfinxen en griffioenen en zwa-

nen,52 panelen in relief van stucwerk of gietijzer. Naast de grote burgerhuizen werden

ook kleine woonhuizen voorzien van empire getinte gevels. Bij het verbreden of rechten

van straten werden soms doorlopende empire gevelwanden opgetrokken. De empirestijl

in zijn zuiverste vorm was niet in de architectuur, maar in het interieur- en meubelkunst

terug te vinden. (cfr. infra) De klassieke invalshoek bleef ook bij de volgende belangrijke

19de-eeuwse stijlrichting, het neoclassicisme, nagevolgd. Later in de 19de eeuw zou het

neoclassicisme een zeer gewichtige rol gaan spelen bij de ingrijpende veranderingen die

het Gentse stadsbeeld zou ondergaan.53

12.4.3 Interieur

18de eeuw

De interieurs van de burgerlijke woonsten in Gent werden parallel met de gehandhaafde

architecturale stijlen opgesmukt. Het bestuderen van deze interieurs is echter niet zo van-

46Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.47Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 112.48Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.49Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.50Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.51Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.52Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.53Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV-XXXV.


zelfsprekend. Vooreerst centreerde de focus van het architectuuronderzoek zich lange tijd

enkel op de facade architectuur en niet op het interieur. Daarnaast is en blijft een interi-

eurdecoratie een priveaangelegenheid die zeer gevoelig blijkt voor wisselende modegrillen.

Het tekort aan gegevens wat betreft de 18de-eeuwse interieurs vormt een bijkomend pro-

bleem in het schetsen van een algemeen beeld over de Gentse interieurs van toen. Vooral

voor de inrichting en planindeling is er een gebrek aan documentatie.

De Franse smaak centreerde zich niet enkel op de architecturale laag. Ook het interi-

eur werd doordrongen van de opeenvolging aan Franse stijlidiomen. En net als bij de

architectuur kunnen we hier niet spreken van een loutere imitatie, maar van een vermen-

ging van de Franse esprit met de Gentse, lokale smaak.

De plattegronden werden over het algemeen overheerst door een rechthoekige vorm. Dat

was het geval voor zowel de smalle huizen als voor de statige herenwoningen. De plan-

indeling op haar beurt werd, in tegenstelling tot het Franse ideaal, niet altijd volgens

rationeel gedachte assen opgevat. Tijdens de rococoperiode werd de planindeling gedo-

mineerd door een asymmetrische compositie die de binnenkant van de woning een diffuus

karakter verleende.54

De Lodewijk XIV stijl verleende zich zowel in de architectuur als in de interieurkunst

als een medium om vorstelijke macht te etaleren, om te overweldigen. De stijl manifes-

teerde zich binnenkamers door middel van enorme vertrekken die opgesmukt werden met,

in zeer kostbare materialen vervaardigde, pompeuze ornamenten. Er zijn weinig aanwij-

zingen voor de toepassing van de stijl in de 18de-eeuwse Gentse interieurs. Vooreerst was

de Lodewijk XIV stijl vanwege zijn vorstelijke karakter weinig geschikt voor het burgerlijk

interieur. Bovendien moest de Lodewijk XIV stijl zien op te boksen tegen de sterk nale-

vende, lokale barokstijl. Tenslotte werd de Lodewijk XIV op het moment dat deze zich

begon te manifesteren, reeds vervangen door de rococostijl die in Gent een groot succes


eeuw, 117-18.


zal kennen.55

Via de Regence, een overgangsstijl die zowel kenmerken van Louis XIV als van Louis

XV in zich droeg, werd de overgang ingezet naar een minder imposante en plechtstatige

stijl. Er werd geopteerd voor kleinere afmetingen, soepele vormen en fantasie-elementen.56

De meeste gangbare vormen bleven gehandhaafd en ook de zin voor symmetrie bleef on-

veranderd. Er werden nieuwe motieven geıntroduceerd zoals draken, fabeldieren, schelpen

en palmetten.57 De eigenlijke Lodewijk XV stijl, de rococo, bevrijde het plechtstatige in-

terieur. Vanaf nu overheerste een afkeer voor rechte lijnen en symmetrie en een voorliefde

voor lichtheid en fantasie. De fantasievolle en speelse ornamentiek werd doordrongen van

uitwaaierende rocaille elementen, bloemenguirlandes, oosterse invloeden en elementen uit

de natuur. De stijl deed in 1740 zijn intrede in de stad, het moment waarop hij in Frank-

rijk al minder uitbundig werd en de rocaille vervangen werd door antieke elementen.58

De rococo, geen paleisstijl maar de stijl van de betere klasse, werd in Gent voorzien van

een lokale toets.59 Planindelingen werden vanaf nu asymmetrisch opgevat.60 De Gentse

rococo verschilde op sommige vlakken van de Franse. De Gentse rocailles bijvoorbeeld wa-

ren vaak zeer groot opgevat. De soepele, vloeiende lijnen van de Franse rococo ontbraken

in de Gentse variant. Het houtwerk van trappen werd voorzien van weelderige schelpen

en cartouches en zodanig geconcipieerd dat de trappen bijna doorgingen als volwaardige

beeldhouwwerken.61

19de eeuw

Rond 1750-55 deed de gout a la Grecque zijn intrede in de Franse vormentaal en ge-

raakte de rocaillestijl in verval. Deze hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid

55Ibid., 131.56Anna Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, (UGent Faculteit

Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2010), n.p.57Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 131.58Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.59Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 131.60Ibid., 118.61Ibid., 152.


vond zijn oorzaak in de nieuwe ontdekkingen die onder meer gedaan werden in Pompei

in 1748. Talrijke publicaties zorgden voor de ommezwaai van rocaillestijl naar classicisti-

sche stijl. Cochin bijvoorbeeld verwierp de rocaillestijl in zijn traktaat Supplication aux

Orfevres, Ciseleurs, Sculpteurs en bois pour les appartements et autres (1754) en riep op

tot een terugkeer naar de klassieke oudheid.62 Deze verschuiving vormde een weerspiege-

ling van de veranderende levenswaarden. De leegheid van de rococo werd ingeruild voor

een ernstige ingesteldheid.63 Een overgangsperiode, transition genoemd, markeerde de

subtiele overgang van rocaille ornamentiek naar de op de klassieke oudheid gefundeerde

en heel geraffineerde Lodewijk XVI stijl. De materialen en technieken bleven onveranderd

in tegenstelling tot de ornamentiek die een terugkeer claimde naar de rechte lijnen en

motieven uit de klassieke oudheid, in samenhang met bloemen, boeketten, linten en strik-

ken. Verder werd beroep gedaan op het gebruik van draperieen, lichte kleuren en ronde

vormen. Ornamentontwerpers waren Richard de Lalonde, Gilles Paul Cauvet, Henri Sa-

lembier en Jean Demostene Dugourc. De stijl werd opnieuw naar heel Europa uitgedragen.

Dat gebeurde via o.a. de modelboeken van Jean-Francois de Neufforge en Jean-Charles

Delafosse.64 In Gent begon het verzet tegen de rococo pas rond ca. 1779. De klassieke

vormentaal werd zowel in de herenhuizen als in de sobere woningen toegepast. De grond-

plannen werden opnieuw symmetrisch opgesteld met het oog op een heldere en sobere

structuur. Rechthoekige, ovale of octogonale vestibules en trapzalen konden meer dan

een verdieping bestrijken. De wanden van deze vertrekken werden voorzien van gecanne-

leerde pilasters met composietkapitelen. De rijk gesculpteerde trappen werden vervangen

door soberdere exemplaren. De salons werden opgesmukt met klare vormen zoals recht-

hoekige lambriseringen en door posten onderbroken panelen. De wanden werden bekleed

met geschilderde landelijke of exotische scenes. Griekse elementen werden in aangepaste

vorm het interieur binnengebracht: slingers op sierlijke friezen en panelen in halfrelief,

medaillons, cameen, griffioenen, rozetten, tand- en eierlijsten.65 Het archeologisch inzicht

62Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.63Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 132.64Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.65Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de

eeuw, 132.


dat zich ontwikkelde gedurende de vorige stijlperiode vond zijn uitweg in de aan Napole-

ons veldtochten refererende, strengere empirestijl. Deze stijl kende een grote verspreiding,

mede door de verankering van Napoleons familie in verschillende veroverde Europese ge-

bieden. Huizen die in de empirestijl werden opgetrokken, kenmerkten zich door enkele

nieuwe elementen in de planindeling zoals bijvoorbeeld de badkamer, eetkamer, en exo-

tische vertrekken. Elementen uit de klassieke oudheid werden vanaf 1798 gecombineerd

met Egyptische aspecten zoals obelisken en sfinxen. Het onderscheid tussen het Directoire

(1785-1799), Consulaat (1799-1804) en het Empire (1804-1815) valt moeilijk te maken.

Antieke elementen zoals palmetten, zwanen, ruiten en velum vormden de dominante inspi-

ratie. Specifiek keizerlijke motieven waren o.a. laurierkransen, adelaars, leeuwenkoppen,

ringen, toortsen, zwaarden, gevleugelde putti, guirlandes, antieke en mythologische figu-

ren, leeuwenklauwen- en poten, palmetten, lieren, en de hoorn der overvloed. Als massief

hout werden notenhout en beukenhout aangewend. Als fineerhout werd aanvankelijk be-

roep gedaan op exotisch hout zoals mahonie en acajou. Vanaf 1806 werd iep, es, plataan

en taxus gebruikt. Voor het inlegwerk werd ebbenhout, been en koper gebezigd. Nieuwe

materialen zoals staal en brons deden hun intrede. Het aangewende textiel, o.a. zijde

van Lyon, velours van Utrecht en toile de Jouy, werden voorzien van nieuwe kleuren. De

vrij zware en weinig revolutionaire meubels vormden een voortzetting van de meubeltypes

onder Lodewijk XVI en werden voorzien van typische, decoratieve details zoals de Phry-

gische muts, lans en de gekruiste bundels van de Romeinse lictoren, stoelen met allerlei

verschillende poten zoals bijvoorbeeld sabelpoten, een bovenaan naar binnen krullende

rugleuning, symmetrie, rechte lijnen, armleuningen rustend op sfinxen en een specifieke

stofbekleding. Meubels waren o.a. de commode, schrijftafel, bonheur-du-jour, psyche, toi-

lettafel en coiffeuse. Belangwekkende ontwerpers waren de in 1793 uit Rome terugkerende

Charles Percier en Pierre-Francois-Leonard Fontaine die met hun Recueil des decorations

intererieurs uit 1801 een belangrijk en wijdverspreid theoretisch traktaat leverden over de

empirestijl. De kunstnijverheid kende gedurende de Revolutie een belangrijke herleving.

Er werden tentoonstellingen opgesteld waarbij kunstnijverheidsproducten, meubelkunst,

bronsgieterij en edelsmeedkunst getaleerd werden.66 In Gent wordt de empirestijl rond

66Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.


1795 geıntroduceerd met als eerste voorbeeld het landhuis Blancquaert-Van Tieghem.67

Opnieuw werd de Franse stijl door de Gentenaren op een eigen, creatieve manier bena-

derd. De planindeling kenmerkte zich door een streven naar juiste proporties, balans en

symmetrie. Vertrekken kenmerkten zich door een streng nagevolgde stijleenheid. Alle

interieuraspecten werden in het licht hiervan geconcipieerd. Sierelementen waren o.a.

griffioenen, sfinxen, adelaars en ruiten. Motieven werden vaak herhaaldelijk toegepast om

de stijleenheid van de woonst te waarborgen. Wanden werden aangekleed met zowel ge-

schilderde, textiele als papieren bekledingen waarop vaak empire ornamenten zoals putti,

adelaars, muziekinstrumenten en geometrische figuren werden afgebeeld. Wanden, deu-

ren, ramen en schouwpartijen werden steeds op elkaar afgestemd. Plafonds werden eerder

sober en streng symmetrisch uitgewerkt, op enkele imponerende koepelschilderingen na

zoals in het salon van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Voor de plafonddecoratie

werden allerlei ornamenten zoals rozetten en allerhande randversieringen zoals tand-, eier-

en parellijsten aangewend. Trappenhuizen werden luisterrijk opgesmukt.68


eeuw, 132.68Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene karakteristieken van

de Gentse empire-interieurs”, 132-68.

Hoofdstuk 13

De woning Pisson

13.1 Antoine Plateau en de woning Pisson. Bekende

gegevens

13.1.1 De woning van architect, meester-timmerman en aanne-

mer Jean-Baptiste Pisson (1763-1818)

De Gentse architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) werd vanwege familiale problemen

pas op 20-jarige leeftijd lid van de leerjongens van het ambacht van timmerlieden en

schrijnwerkers. Hij werd in dienst genomen in de Burgstraat bij meester-timmerman Pie-

ter Burggraeve. Hij kon zich vermoedelijk in 1779 via zijn beschermheer, ridder Dons

van Lovendegem, inschrijven aan de Gentse academie voor teken- en schilderkunst en

architectuur en zou er acht jaar blijven in plaats van zes. Hij leerde er architecturale

tekeningen nabootsen. Dat gebeurde vooral naar het voorbeeld van het negenhonderd

gravures tellende Recueil elementaire d’architecture (1757-1780) van J.F. De Neufforge,

belangrijk promotor van de gout a la grecque. Theoretisch werd Pisson geschoold op de

architectuurtheorie van J.F. Blondel die de Grieken beschouwde als de grondleggers van

de architectuur. Pisson zou vanwege de gezondheidsproblemen van zijn leerkracht Pieter

van Reysschoot vooral gevormd zijn door Jean Augustin d’Huyvetter, toenmalig adjunct

en tevens getalenteerd tekenaar. In 1784 legde hij het architectuurexamen af waarbij hij

68

HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 69

de tweede plaats behaalde. In 1786 haalde hij de eerste plaats.1 Volgens getuigenissen

zou Pisson samen met Piers een reis naar Parijs hebben ondernomen.2 Twee bronnen

vermelden 1800 als het vermoedelijke tijdsstip voor deze reis.3

Via zijn connecties vergaarde Pisson bij de Gentse notabelen veel invloed en befaamd-

heid. De prive-opdrachten die hij in opdracht van deze klasse aangereikt kreeg, zorgden

ervoor dat Pisson, als typische selfmade man uit deze periode, een fortuin kon opbouwen.4

Tot 1806 realiseerde hij voornamelijk bouwen renovatieprojecten van herenhuizen, kas-

telen en landhuizen. Hij ontwikkelde zich als een bedreven ontwerper van landhuizen en

pittoreske tuinen waarin vaak decorerende tempeltjes werden ondergebracht. Zijn platte-

gronden getuigen van een experimentele omgang met polygonale, cirkelvormige of ovale

ruimtes. De opmaak van het interieur liet Pisson over aan de kunde van professionele

schilders en stucwerkers zoals o.a. Antoine Plateau. Pisson was tevens betrokken bij

de aankoop van nationale goederen zoals bijvoorbeeld de St.-Pietersabdij om deze van

een nieuwe functie te voorzien. Hij fungeerde van 1802 tot 1809 als stadsarchitect van

Gent en was in die hoedanigheid verantwoordelijk voor de classiciserende aanpassingen

van het stadhuis, het ontwerp van triomfbogen, stadspoorten, bruggen, kaaien, pompen

en aquaducten. Pisson stond vanaf 1804 als aannemer eveneens in voor het onderhoud

en de aanleg van de belangrijkste wegen van het Scheldedepartement en voor allerhande

polder- en zeewerken.

Pisson fungeerde zowel als promotor van de Lodewijk XVI stijl als van de empirestijl

in Gent. Deze evolutie kenmerkte zich door zowel een versoberde aanpak als door de

inbreng van Egyptische en exotische elementen. Op architectuurhistorisch gebied heeft

hij geen vernieuwende rol gespeeld. Toonaangevender was hij in het assimileren van ver-

schillende stijlen en invloeden en in het binnenbrengen van de fijn uitgewerkte empirestijl

1Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 252. -56.2Ibid., 297.3Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, 171 en Dubois et al., Gent en architectuur:

trots, schande en herwaardering in een overzicht, 93.4Van Cleven, ”Le Gout Francais’, Een Nieuwe Leefcultuur”, 17-23.


in de Gentse architectuur die door Jean-Baptiste van de Capelle verder ontwikkeld en

verspreid werd.5

13.1.2 Historiek van het huis

Pisson verhuisde, na zijn huwelijk op 9 september 1787 met Jeanne-Francoise van Melle,

van de Tinnenpotstraat naar de Drabstraat. Deze straat vormde een as tussen de Koornlei

aan de Oude Leiehaven en de Poel. Aan de Poel, meer bepaald aan de Houtlei, bevond zich

de Torrepoort, een van de vier oudste stadspoorten die deel uitmaakte van de vestingen

rondom de Sint-Michielsparochie.6 Hij was er aanvankelijk woonachtig in een 17de-eeuws

huis dat hij in 1789 had gekocht van Guillaume van Loo.7 Vanaf 1795 woonde hij op

de hoek van de Drabstraat en de Penssteeg, nu de Gruuthuusestraat. Op die hoek had

hij een eigendom kunnen verwerven van jonkheer Andreas-Augustinus du Bois heer van

Schoondorp, Heylermeersch, enzovoort. Het huis was samengesteld uit meerdere panden

die in de loop der tijd op een complexe wijze zijn samengebracht.8 Pisson ging voor de

aankoop van het huis, waarvoor de som van 30000 fr. moest neergeteld worden, enkele

leningen aan.9 Na de dood van Pisson en zijn echtgenote kwam het eigendom in handen

van hun neef, Jean-Henry Van Loo, Pissons vriendin Marie-Rose Dunepveu en de kinderen

van zijn zus Catherine, Luc-Jean en Marie-Sophie Declercq. In mei 1819 werd het huis

verkocht voor de aankoopsom van 21598 florijnen aan Jeanne Enbrie, weduwe van Adrien

Claus. Later kwam het huis via erfenis in het bezit van haar zoon, bankier Jean-Baptiste

Claus. Daarna werd het pand overgedragen naar Jean-Francois De Volder, burggraaf

Edmond-Joseph de Bare de Comogene en zijn nakomelingen en vervolgens naar L. De

Keghel-Van Drom en de familie Meert. Het huis werd in 1920 afgebroken voor de bouw

van vier burgerhuizen die in 1991 op hun beurt werden gesloopt voor de bouw van een

hotel.

5Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 109.6Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4na: Stad Gent,

(Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), 78.7Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 257.8Ibid., 267-68.9”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste

Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, 87-9.


13.1.3 Architectuur

Het huis is in de loop der tijd enkele keren door Pisson zelf aangepast. Dat wordt be-

vestigd in de notarisakten die opgesteld werden naar aanleiding van de verkoop van het

huis na zijn dood in 1818. De eerste werken vonden plaats in 1795, het jaar waarin het

huis werd aangekocht. Deze aanpassingen situeerden zich aan de kant van de Pensstraat,

nu de Gruuthuusestraat, en hadden betrekking op de poort in de blinde muur en op het

achterhuis dat voorzien werd van een nieuwe gevel bestaande uit drie traveeen in plaats

van twee. Later kwam ook de kant aan de Drabstraat in aanmerking voor verbouwing.

Dat gebeurde vermoedelijk in 1804. In 1818, het jaar waarin Pisson stierf, diende hij nog

een bouwaanvraag in voor veranderingswerken aan zijn eigendommen. Het achterhuis

in de Penssteeg wou hij bekleden met een eerder nieuwe gevel die samengesteld was uit

drie traveeen en twee bouwlagen. Verder wou hij de rondbogige afwerking op pilasters

toepassen op drie traveeen in plaats van twee.

Hoewel er tot nu toe geen afbeelding van de gevel tot ons gekomen is, weten we uit

enkele getuigenissen dat het om een fraai goed ging. Norbert Cornelissen beschreef het

huis als un veritable bijou, Bagatelle au milieu d’une ville...que par un tour de force ou

plutot d’adresse il a placee, comme on le dirait avec un peu de malice, au milieu meme

de la rue. De naam Bagatelle verwijst naar het Parijse landhuis Bagatelle dat zowel in-

vloed heeft uitgeoefend op de bouw van het kasteel van Moregem, als van het landgoed

Blancquaert-Van Tieghem. J. Steyaert sprak van een fraey gebouw, dat den Gendschen

bouwkundigen J.B. Pisson stichtte en bewoonde en er in 1818 is gestorven.10

13.1.4 Interieur

Over de interieurinrichting van de woning Pisson is veel geweten vanwege de tot op heden

bewaarde boedelbeschrijving die na zijn dood in 1818 werd opgesteld. De inventaris was

in het Frans opgesteld en beschreef het huis van zolder naar kelder naar bijgebouwen.11

10”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”,

269.11”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste

Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, 90.


De inboedel werd door de huisnotaris Charles De Vinck geraamd op het totale bedrag van

9735,34 florijnen. Het huis bestond uit een zolder, meidenkamer, zitkamer, 4 slaapkamers,

bibliotheek, naai- en kleedkamer, badkamer, eetkamer, klein salon, spreek- of wachtkamer,

antichambre, groot salon, keuken, kabinet, vestibule, bierkelder, wijnkelder, kamer van de

huisknecht, stalling, koetshuis, binnenplaats.12 Het huis was comfortabel ingericht zoals

het een rijke burgerwoning van toen betaamde. De verschillende ruimtes waren uitgerust

met een omvangrijk en kostbaar meubilair, waaronder een muzikale psyche. Het huis was

opgesmukt met een uitgebreid arsenaal aan kunstwerken en sculpturen.13

Belangrijk is het salon waarvan de decoratie aan Antoine Plateau wordt toegeschreven.

Uit de boedelbeschrijving blijkt dat in het grote salon, met drie vensters aan de Drabstraat

liggend en palend aan de antichambre, drie zetels en acht stoelen in beschilderd hout, een

tafel en een consoletafel in acajou waren geplaatst. De textielbekleding beperkte zich tot

een tapijt op de vloer en zes gordijnen aan de ramen die vervaardigd waren uit mousse-

line. Verder was het salon opgesmukt met un piedestal en marbre et le buste defunt en

platre, een plaasteren repliek van een oorspronkelijk marmeren buste die door zijn goede

vriend G.L. Godecharle was vervaardigd en die volgens de laatste wilsbeschikking aan

de Societe royale des beaux arts werd geschonken. In het salon stond een tweede niet

nader omschreven plaasteren beeld op een sokkel. Het serviesgoed, bestaand uit een wit

theeservies met vergulde boord in Parijs porselein en honderdzeventig borden in Door-

niks porselein samen met enkele soep-, bouillon- en slakommen, was er voor een groot

deel ondergebracht. Ook hun verzameling kristallen wijn-, likeur- en champagneglazen en

karaffen met stopsels bevond zich in het salon.14

Van dit door Antoine Plateau gedecoreerde salon is er een foto uit 1906 tot ons gekomen.

De foto werd getrokken door de bekende Gentse fotograaf Edmond Sacre in opdracht van

Alfons Van Werveke. (011) Uit de kroonlijst bovenaan het vertrek is op te maken dat het

salon polygonaal was opgevat. De foto toont de wand met de empireschouw die gelegen

was in een dieper gelegen nis. De schoorsteenmantel rustte op twee Egyptisch aandoende

12Ibid., 90-97.13Ibid., 269.14Ibid., 96-97.


kariatiden. Boven de schouw was een grote spiegel aangebracht die bekroond werd door

een rondbogig schilderij waarop een putto was afgebeeld te midden van een bloemen-

decor. Naast de spiegel waren vier ranke zuilen aangebracht waarop hoofdjes stonden

afgebeeld. De zuilen waren overspannen door verhoogde rondboogjes en tussen de zui-

len waren neerhangende bloemslingers aangebracht. Ook de nis, gevormd door een boog

die rustte op twee overhoeks geplaatste pilasters, en het muurgedeelte boven de schouw

waren geheel versierd met arabesk aandoende planten- en bloemenslingers die vanuit een

op de grond geplaatste vaas voortsproten. In beide hoeken van het muurgedeelte boven

de schouw waren volgens Van Tyghem arenden en volgens Bergmans zwanen geschilderd

die een guirlande in hun snavel vasthielden. Op de foto zien we in de weerspiegeling van

de spiegel aan de linkerkant de fotograaf en aan de andere kant een schilderij van een

voorvaderlijk echtpaar, vermoedelijk de familie De Bare de Comogene, in een omlijsting

die overspannen was door een driehoekig fronton. Het plafond was gedecoreerd met een,

in een cirkel gevatte, figuratieve schildering die verbonden was met de hoeken van het

salon.15

13.2 Aanvullend onderzoek naar de woning Pisson

Uit de publicatie Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en

aannemer (prov. Oost-Vl.)16 die halverwege mijn onderzoek voor deze masterproef werd

gepubliceerd, bleek aanvullend onderzoek naar de woning Pisson haast een overbodige

zaak. In het SAG, het RAG en het het fonds de Vliegende bladen werd door prof. dr.

em. Van Tyghem reeds intensief gezocht naar documentatie over Jean-Bapiste Pisson en

zijn woning in de Drabstraat. Zij raadpleegde in verband met de woning Pisson in het

SAG de reeks Registers van oude huisgelden,17 de reeks Processen-verbaal van het College

15Ibid., 97. en Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine

Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 348.16Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 252-56.17SAG, reeks 153/1.


en Gemeenteraad,18 de reeks Oude bouwaanvragen,19 de reeks Moderne bouwaanvragen,20

de reeks Staten van Goed,21 de Nota’s Vanderhaeghen,22 de Atlas Goetgehebuer23 en het

archief van de Stedelijke commissie voor monumenten en stadsgezichten (SCMS).24 Bijko-

mend onderzoek kon enkel nog gebeuren in de Nota’s Straten25 en in de reeks Gebuurten.26

In het RAG raadpleegde zij reeds het Modern Notariaat op notaris J.F. Hacquart, depot

De Wilde, nr. 8, 5 december 1795, op notaris R. Vergult, nr. 1590, 24 december 1795, op

notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 81, 19 mei 1819 en op notaris Ch. A De Vinck,

depot Neve I, nr. 190, 1 maart 1819. Alle documenten op naam van Jean-Bapiste Pisson

of de Drabstraat in het fonds de Vliegende bladen werden eveneens op intensieve wijze

door haar bestudeerd.

18SAG, reeks C11/2.19SAG, reeks 535.20SAG, reeks G12.21SAG, reeks 330.22SAG, ongenummerde reeks.23SAG, AG.24SAG, SCMS.25SAG, ongenummerde reeks.26SAG, ongenummerde reeks.

Hoofdstuk 14

De Piers-schouwburg

14.1 De Piers-schouwburg. Gekende gegevens

14.1.1 De Sint-Sebastiaansschouwburg in handen van de ven-

nootschap Piers en co

De Sint-Sebastiaansschouwburg was op het moment dat Plateau er werkzaam was als

decoratieschilder in handen van de vennootschap Piers. De vennootschap verwierf de Sint-

Sebastiaansschouwburg in 1798 omdat de Sebastiaansgilde de schouwburg te koop had

moeten stellen vanwege de afschaffing van de gilden door de Franse wet Le Chapelier. (cfr.

supra) Op 25 april 1798 werd de schouwburg voor 2,3 miljoen livres, later omgerekend naar

76666 fr., door de vennootschap Piers en co aangekocht. In deze vennootschap, waarvan

de naam Piers verwees naar de advocaat Emmanuel Piers de Welle, zetelden eenenvijftig

aandeelhouders, waarvan velen tot de nieuwe Gentse notabelen behoorden zoals Lieven

Bauwens, Norbert van Aken, Franois Ottevaere, Thomas Daneels en Joseph van Alstein.

(012) De Sint-Sebastiaansschouwburg werd omgedoopt tot de Piers-schouwburg.1

14.1.2 Historiek van de Sint-Sebastiaansschouwburg

De eerste officiele toneelzaal van Gent, de Comedianten Caemere genoemd, bevond zich

in de aloude Collatiezolder van het stadhuis. In 1674 werd de zaal in beslag genomen als

1Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 24.

75

HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 76

depot voor de wapenvoorraad van de burgerwacht. De toneelzaal verhuisde vervolgens

naar de toneelzaal van de Sint-Sebastiaansgilde in het 16de-eeuwse gildehuis op de Kouter.

Op 26 mei 1688 werd het terrein van de Sebastiaansgilde, gelegen tussen de Ketelvest en

de Vrije-Schipperskapel, aangekocht door de stad en omgevormd tot een overdekte paar-

denmanege, genaamd de Pickereye. De manege werd later terug opgebouwd en veranderd

in een comediaplaetse ende tot het doen van andere vertoonynghen. Op 16 december 1715

werd het complex door een brand te gronde gericht. In januari 1717 werd mits toestem-

ming van de stad door Julien de Caminge, leider van een groep Italiaanse comedianten,

zangers en koordansers, een houten schouwburg gebouwd. Op 18 juli 1736 werd bij octrooi

bepaald dat de Sint-Sebastiaansgilde de alleenheerschappij verwierf over alle vormen van

spektakel in Gent. In 1736 werd het terrein door de stad dan ook terug verkocht aan de

Sint-Sebastiaansgilde. Door de gilde werd op de Kouter een nieuw gildehuis en theater

gebouwd. Hiervoor werd beroep gedaan op de Gentse rococo-architect Bernard de Wilde2

die in zijn architecturale ontwerpen een interessante synthese wist te bekomen van zowel

de Franse als de lokale smaak.3 Vanwege het toenemende succes konden uitbreidings-

werken niet langer uitblijven. In 1774 werden de galeries door architect Pierre de Somer

omgebouwd tot derde-rang loges en werden er galeries voor de vierde rang gebouwd.4 In

1821, tijdens het Hollandse bewind, werd het gebouw opnieuw aangekocht door de stad,

dit keer voor de aankoopsom van 45807 gulden. Toenmalig stadsarchitect Pierre-Jean de

Broe (1761-1852) maakte, waarschijnlijk in samenspraak met Louis Roelandt, een bestek

op voor fundamentele restauratiewerken. De werken werden voor 7000 gulden aan Maxi-

milien De Schepper toegewezen.5 De schouwburg werd uiteindelijk door het stadsbestuur,

ongeveer honderd jaar na de inhuldiging op 12 maart 1737, afgebroken ter vervanging van

een nieuw theater.6

2Ibid., 18-9.3Marie Fredericq-Lilar, ”Bernard de Wilde et les caracteres de l’architecture gantoise du XVIIIe siecle”,

Etudes sur le XVIIIe siecle II (1975), 16-18.4Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 22.5Ibid., 25.6Ibid., 27.


14.1.3 Architectuur

Plateau werkte gedurende de periode 1798-1800 in de schouwburg. Hij bracht zijn decora-

ties aan in de door Bernard de Wilde ontworpen schouwburg die op dat moment in handen

was van de vennootschap Piers. De Wilde ontwierp zowel het gildehuis als de opera van

de Sint-Sebastiaansgilde. Het gildehuis werd in 1798, net als de opera, als nationaal goed

verkocht. Het gebouw werd aangekocht door postmeester Busso die er het Hotel Saint-

Sebastien in onderbracht. Het gebouw werd in 1813 omgebouwd tot een 19de-eeuwse

constructie die ondertussen eveneens verdween.7 In het SAG bevindt zich een tekening

van de voor- en achtergevel van het afgebroken gildehuis op de Kouter. (013) De gevel

was gracieus ontworpen, afgedekt met een mansardedak en opgemaakt uit negen traveeen

die in drie partijen werden onderverdeeld. Het centrale deel dat een verdieping hoger was

gemaakt, was opgedeeld in een bel-etage en een zolderverdieping en was bekroond door

een groot, driehoekig fronton dat versierd was door een asymmetrische rocaille. De twee

zijkanten, elk eveneens bestaand uit drie traveeen waren van het centrale voorgedeelte

losgemaakt door een tussenliggende travee en bekroond door rijk geornamenteerde oculi.

Boven de deur was een rondboog geplaatst. De bel-etage was opgesmukt met ionische ka-

pitelen, terwijl de zolderpartij opgemaakt was met trigliefen. De getoogde vensters waren

omgeven door platte banden. De kelderverdieping was aangekleed met imitatiebanden.

Het horizontale aspect was duidelijk geaccentueerd en het ornament was ontworpen con-

form de nieuwe smaken. De beeltenis van de riviergodinnen en het grote standbeeld van

Sint-Sebastiaan als Romeins veldheer schonken het gebouw een barokke, lokale toets. De

ravissante, smeedijzeren balustrade kan als voorloper beschouwd worden van de balus-

trade van het hotel Fallican, eveneens door Bernard de Wilde ontworpen en aanschouwd

als het hoogtepunt van de Gentse rococo.8


eeuw, 79.8Marie Fredericq-Lilar, L’Hotel Falligan. Chef-d’oeuvre du Rococo Gantois (Brussel: Universite de

Bruxelles, 1977), 69 en Decavele en Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te

Gent in de 18de eeuw, 79.


14.1.4 Interieur

Het interieur van de Sint-Sebastiaansschouwburg werd in de loop ter tijden door enkele

interieurspecialisten onder handen genomen. Toen het gebouw na de verkoop van de

Sint-Sebastiaansgilde aan de stad Gent in 1688, omgebouwd werd tot manege werden de

interieurdecoraties door de Gentse schilder Norbert Sauvage junior, zoon van de bekende

beeldhouwer onder handen genomen. Toen het terrein op de Kouter in 1736 terug in

handen was van de Sint-Sebastiaansgilde, werd bij de bouw van de nieuwe schouwburg

door Bernard de Wilde voor de interieurdecoraties beroep gedaan op Jean-Baptiste van

Volxsom (1679-1737), die bij Carlo Maratti in Rome had gestudeerd en zich vervolmaakt

had in Parijs, en zijn zoon Maximiliaan van Volxsom. Zij decoreerden er het plafond

met een grote allegorie op de door de goden beschermde wetenschappen en kunsten. De

opera- en toneeldecors werden door de Brusselse schilder Bastia Vecchia gedecoreerd.9

Toen de galeries in 1774 uitgebreid werden door architect Pierre de Somer, werden de

nieuwe decors en decoraties geschilderd door de Italiaanse schilder Antonio Candelli (1721-

1795) en de bekende Gentse schilder Pieter Norbert van Reysschoot (1738-1795).10 Toen

de schouwburg aangekocht werd door de vennootschap Piers werd in de periode 1798-

1800 een restauratie op touw gezet van de volledige zaal en werden een nieuwe foyer en

een buffet (grand cafe) gebouwd die op hun beurt gedecoreerd werden door de Brusselse

decoratieschilders Jacques-Joseph Spaak (17421825), die als schilder onder meer actief was

voor de Muntschouwburg,11 en Antoine Plateau. Nadat de schouwburg in 1821 opnieuw

werd aangekocht door de stad, werden de restauratiewerken toevertrouwd aan de schilder

Antoon Pieter Steyaert (1788-1863).12

14.2 Aanvullend onderzoek naar de Piers-schouwburg

Het archief van de Gentse opera bevindt zich in het SAG. Dit archief werd geraadpleegd

aan de hand van de archiefstudie die door Lootens en Decavele achteraan in De Opera van

9Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 19.10Ibid., 22.11Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815)”, 348.12Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 25.


Gent (2003)13 beschreven staat. Daarin staat vermeld dat de belangrijkste archiefbronnen

zich in het modern archief bevinden in de reeks Stadsgebouwen14 en de reeks Schouwbur-

gen.15 Deze archieven waren in 2003, de periode waarin Lootens en Decavele het boek De

Opera van Gent schreven, nog niet geklasseerd of geınventariseerd.16 Pierre Lootens werd

na de publicatie van het boek verantwoordelijk voor de inventarisatie. Hij bracht beide

reeksen samen in de nieuwe reeks Archief Gentse opera. Lootens overleed vooraleer hij de

inventaris kon beeindigen. Op die manier zijn heel wat tekeningen, schetsen, enzovoort

verloren geraakt omdat alleen hij weet had van de nieuwe locatie. De reeks Schouwbur-

gen bevat nu enkel eind 18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse briefwisselingen over

contracten, financien, prospectussen enzovoort. De nummers over de schouwburg zijn

uit de reeks Stadsgebouwen gehaald en ingevoegd in de reeks Archief Gentse opera. Dit

proces is echter nooit beeindigd waardoor veel documenten vandaag de dag niet meer

raadpleegbaar zijn. In de reeks Schouwburgen werd een map aangetroffen die dateert

van de periode waarin Antoine Plateau er werkzaam was. In deze map is de briefwisse-

ling betreffende het gebruik van de Gentse schouwburgen door derden tijdens de periode

1797-1850 opgenomen en zij bevat geen relevante informatie voor dit onderzoek. In de

reeks Archief Gentse opera werden algemene jaarrekeningen, inventarissen van meubels,

decoraties en kostuums, restauratiedossiers van de grote operazaal en decors, onkosten-

notas, enzovoort geraadpleegd.17 Map AGO430, waarin de algemene jaarrekening van de

Gentse opera uit 1797-1798 is opgenomen, herbergt heel wat nuttige informatie. Daaruit

blijkt nogmaals dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de

zaal. Maar wat nieuw is, is dat ook Pisson en de zoon van Spaak betrokken waren bij de

interieurinrichting van de zaal. In Etat General de la Recette et de la Depense faite par la

Direction du grand spectacle de Gand staan Plateau, Pisson, Spaak en zoon meermaals

opgenomen. Plateau werd als peintre aangesteld en werd voor zijn werk in de zaal een

keer 692 livres uitbetaald, een andere keer 673 livres. Spaak werd als decorateur voor de

maanden floreal en prairial, naar de Franse republikeinse kalender, aangesteld en werd

13Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 24.14SAG, reeks F.15SAG, reeks V.16Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 224.17SAG, reeks Archief Gentse opera, AGO 430/739/740/741/742/743/744/755.


daar telkens 333 livres voor uitbetaald. Pisson stond eveneens in voor het interieur van

de zaal. Hij bestelde o.a. de stoelen en fauteuils. Daarvoor werd hij 156 livres uitbetaald.

Hij werd ook verantwoordelijk gesteld voor de reparatie van het salon en voor allerhande

werken in de zaal. Daarvoor kreeg hij een keer 201 livres toebedeeld en een andere keer

456 livres. De zoon van Spaak werd als hulpje van de decorateur aangesteld en kreeg

daarvoor 72 livres. (014) In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798 staat in de ru-

briek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck (sic) werkzaam

waren in de schouwburg: en de Saele doen herschilderen, gelyk ook alle de Decoratien,

door de vermaarde Schilders Platteau en Sparck.18(015) In het boek van Lootens staat een

prent afgebeeld van een ontwerp met China-inkt en aquarel voor een versiering van de

spektakelzaal van de Sint-Sebastiaansschouwburg voor een redoute in 1816. (016) Omdat

de decoratie opgevat is in Directoire of vroeg-Empire, wordt de tekening gedateerd rond

1797-1798, het jaar waarin Plateau werkzaam was in de schouwburg. Het ontwerp bevat

elementen die naar het oeuvre van Plateau verwijzen. Daarom werd de prent in het SAG

opgezocht, maar niet teruggevonden omdat de archivarissen niet weten waar Lootens de

prenten heeft ondergebracht. De prent toont de decoratie van de derde-rang loges. Boven

deze loges zijn gevleugelde, vrouwenhoofden met naakte bustes afgebeeld waar twee kron-

kelende slangen uit voortkomen. De vrouwenbustes worden verbonden door guirlandes.

Vanuit deze vrouwenbustes valt een gedrapeerd, lichtblauw doek in trompe-loeil. Onder-

aan het doek zijn zwarte acanthusachtige motieven aangebracht. De balkons zijn telkens

voorzien van witte ornamenten die op de afbeelding in het boek moeilijk af te lezen vallen.

De pilaren zijn onder de balkons voorzien van gesculpteerde consoles. Op de eerste-rang

loges zouden volgens Lootens putti en vrouwenfiguren aangebracht zijn die een portret

dragen.19

18Wegwijzer van Gent, 1798.19Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 224.

Hoofdstuk 15

Een nieuwe Gentse toeschrijving?

De hypothese dat de geschilderde decors van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem een

nieuwe toeschrijving aan Antoine Plateau kunnen vormen, groeide bij Anna Bergmans

nadat ze geconfronteerd werd met de uitzonderlijk goed bewaarde empiredecoraties van

het landgoed Blancquaert-Van Tieghem. Het vermoeden stoelde zich op vier argumenten.

Eerst en vooral blijkt het arabeskendecor van het landgoed heel sterk te refereren aan

de bekende decoraties van Plateau. De decoraties spreken van eenzelfde artistieke kwali-

teit en tonen een gelijkaardige combinatie van motieven zoals bloemen, vruchten, dieren

en stillevens. De decors geven blijk van een antieke inspiratie die sterk refereert aan de

overige werken van Plateau.1

Daarnaast is er de sterke band tussen Antoine Plateau en de Gentse architect Jean-

Baptiste Pisson. Bij elk van de Gentse decoraties die Plateau uitvoerde, was Pisson

betrokken. Eerst en vooral decoreerde Plateau het salon van zijn eigen woning. Ver-

volgens was hij betrokken bij de aanstelling van Plateau als decoratieschilder van de

Piers-schouwburg. Pisson maakte immers deel uit van de vennootschap Piers en co die

de Sebastiaansschouwburg aankocht en de opdracht gaf voor de decoraties van de ge-

restaureerde zaal en foyer. Dat Piers later een deel van het domein Schoonenberg in

Laken kocht, inclusief de Zonnetempel die eerder door Plateau gedecoreerd was, kan een

1Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-

raties van Antoine Plateau nader belicht”, 359-66.

81

HOOFDSTUK 15. EEN NIEUWE GENTSE TOESCHRIJVING? 82

aanwijzing vormen van de appreciatie die hij koesterde voor de schilder.2 Ook bij het

landgoed Blancquaert-Van Tieghem was Pisson als architect betrokken. Zowel Cornelis-

sen als Goetghebuer wijzen hem aan als de architect van het huis.3

Vervolgens is er de onmiskenbare link tussen het landgoed Blancquaert-Van Tieghem

met het paviljoen de Notelaer in Hingene. Het paviljoen werd tussen 1792 en 1797 in

opdracht van Wolfgang-Guillaume hertog dUrsel gebouwd naar de plannen van Charles

de Wailly. Plateau decoreerde er het salon in het jaar 1797. Er heersen vermoedens dat

Pisson zich voor het ontwerp van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem baseerde op dit

paviljoen.4 Het blijkt uit wat voorafgaat aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratie-

schilderingen van het landgoed beroep wou doen op Plateau.

Ten slotte is de decoratie van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem logisch in het

levensverhaal van Plateau in te passen. De grond van het landgoed werd in het jaar

1796 aangekocht door Judocus Josephus Blancquaert en Marie-Isabelle Van Tieghem. De

bouwwerkzaamheden zullen waarschijnlijk kort daarna van start gegaan zijn. Op dat mo-

ment was Plateau te werk gesteld in Gent. Pisson kocht zijn huis in 1795.5 De decoratie

van dit huis door Plateau moet kort na deze datum plaatsgevonden hebben. In 1798 was

Plateau ook op een andere plek in Gent aangesteld, namelijk in de Piers-schouwburg.6

2Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl),”297-8.3Norbert Cornelissen, ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, ancien architecte a

Gand”, Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 59 en Goetghebuer, Choix des monu-

ments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-Bas, cit. fol. 88 naar Van Tyghem,

”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 240.4Guido Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.5Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 269.6Bergmans en Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine

Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 348.

Hoofdstuk 16

Besluit

De eerste Gentse decoratie van Plateau werd gerealiseerd in het salon van de woning van

architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Het huis was samengesteld uit meerdere pan-

den die in de loop der tijd op een complexe wijze zijn samengebracht. Het huis werd in

de loop der tijd enkele keren door Pisson zelf aangepast. Over de interieurinrichting van

de woning Pisson is veel geweten vanwege de tot op heden bewaarde boedelbeschrijving

die na zijn dood in 1818 werd opgesteld. Belangrijk is het salon waarvan de decoratie aan

Antoine Plateau wordt toegeschreven. Van dit door Antoine Plateau gedecoreerde salon

is er een foto uit 1906 tot ons gekomen. Omdat de Gentse archieven voor het onderzoek

naar Jean-Baptiste Pisson door Van Tyghem reeds op zeer grondige wijze zijn doorgelicht,

kon deze masterproef geen nieuwe feiten omtrent de woning Pisson voorleggen.

Een tweede decoratie in Gent op naam van Plateau is de decoratie van de zaal en

de decors van de door de Gentse rococoarchitect Bernard de Wilde ontworpen Sint-

Sebastiaansschouwburg in 1798. Toen de schouwburg aangekocht werd door de ven-

nootschap Piers werd in de periode 1798-1800 werd een restauratie op touw gezet van de

volledige zaal en werden een nieuwe foyer en een buffet (grand cafe) gebouwd. De zaal,

de foyer en het buffet werden gedecoreerd door de Brusselse decoratieschilders Jacques-

Joseph Spaak (17421825), die als schilder onder meer actief was voor de Muntschouwburg

in Brussel, en Antoine Plateau. Het archiefonderzoek naar de schouwburg bracht nieuwe

feiten aan het licht. Uit de algemene jaarrekening van de Gentse opera uit 1797-1798 blijkt

dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de zaal. Nieuw deze

83


keer is dat ook Pisson en de zoon van Spaak betrokken waren bij de interieurinrichting van

de zaal. In de jaarrekeningen staat tevens opgenomen hoeveel livres de heren voor deze

decoraties mochten in ontvangst nemen. In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798

staat in de rubriek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck

(sic) werkzaam waren in de schouwburg. In de publicatie van Lootens is een afbeelding

opgenomen van een decoratie uit 1797-1798 die mogelijks door Plateau werd ontworpen.

Deze afbeelding was in het archief echter niet terug te vinden.

Het vermoeden voor een nieuwe toeschrijving aan zijn oeuvre, de decoraties van het salon

van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem, stoelt op vier argumenten. Eerst en vooral

blijkt het arabeskendecor van het landgoed heel sterk te refereren aan de bekende deco-

raties van Plateau. De decoraties spreken van eenzelfde artistieke kwaliteit en tonen een

gelijkaardige combinatie van motieven. De decors geven blijk van een antieke inspiratie

die sterk refereert aan de overige werken van Plateau. Daarnaast is er de sterke band tus-

sen Antoine Plateau en de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson. Bij elk van de Gentse

decoraties die Plateau uitvoerde, was Pisson betrokken. Vervolgens is er de onmisken-

bare link tussen het landgoed Blancquaert-Van Tieghem met het paviljoen de Notelaer

in Hingene. Er heersen vermoedens dat Pisson zich voor het ontwerp van het landgoed

Blancquaert-Van Tieghem baseerde op dit paviljoen. Het blijkt plausibel dat Pisson ook

voor de decoratieschilderingen van het landgoed beroep wou doen op Plateau. Ten slotte

is de decoratie van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem logisch in het levensverhaal

van Plateau in te passen. In dezelfde periode was hij zowel in de woning Piers tewerk

gesteld als in de Piers-schouwburg.

Deel IV

Deel IV Landhuis Blancquaert-Van

Tieghem. Een nieuwe toeschrijving?

85

Hoofdstuk 17

Inleiding

In dit vierde deel wordt onderzocht of de interieurdecoraties van het landhuis Blancquaert-

Van Tieghem een nieuwe toeschrijving aan Antoine Plateau kunnen vormen. Maar voor

de verhandeling daartoe komt, worden eerst het huis en zijn historiek ingeleid. Om te

beginnen wordt een blik geworpen op de ontstaanscontext van het gebouw, de opeenvol-

ging van eigenaars en de evolutie die de architectuur en het interieur in de loop der tijd

doormaakten. Vervolgens wordt de huidige staat van het huis, en in het bijzonder dat van

de architectuur en het interieur, toegelicht. Hierna wordt overgegaan tot de kern van de

zaak, de toewijzing van de decoraties aan Antoine Plateau. Dit gebeurt op basis van het

archiefonderzoek en op grond van de stilistische en iconografische studie. De resultaten

van de onderzoeken worden vervolgens samen gevoegd in een reflecterend deel waarin de

pro’s en contra’s tegenover elkaar worden afgewogen. Belangrijk om op te merken is dat

aan de toeschrijving geen materiaal technisch onderzoek te pas is gekomen.

86

Hoofdstuk 18

Kadastrale gegevens

Het huis staat vandaag in het Gentse kadaster ingeschreven als 3683A. Het omliggende

Astridpark staat kadastraal gekend als 3681X. Op het kadasterplan van 1834, sectie D,

deel 28 is het huis in zijn oorspronkelijke staat aangeduid. De buurt blijkt qua bebou-

wing nog heel onaangeroerd. Op het kadasterplan van Gevaert en Van Impe van 1876

is de situatie grotendeels ongewijzigd gebleven, hoewel de omringende bebouwing reeds

is toegenomen.1 Dat gebeurde onder de vernieuwende impuls van 1864 waarbij de Vis-

serij omgebouwd werd tot de Lousbergskaai, genoemd naar het Lousbergsgesticht wat

verderop in de straat. Koetsen, wagens en karren konden de Visserij nu gemakkelijk be-

reiken. Vanaf dat moment begonnen heren- en burgerhuizen in allerlei neostijlen tussen de

alleenstaande buitenverblijven te verrijzen.2 Op het hedendaagse kadasterplan is een uit-

gebreide versie van het huis te zien. Verder is de tuin in oppervlakte toegenomen en zijn

de oorspronkelijke bijgebouwen verdwenen. De omringende percelen zijn volgebouwd.3

(017)

1Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 2.2Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 49.3Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 2.

87

Hoofdstuk 19

Historiek

19.1 Lusthuizen aan het Visserijkanaal

De opdracht die Judocus Josephus Blancquaert gaf voor de bouw van het huis moet

gesitueerd worden in de Franse traditie van het bouwen van hoven van plaisance, die

ook wel speelhoven worden genoemd. Toen in 1752 de Visserij werd gegraven, die op

een korte afstand parallel loopt met de Nederschelde, ontsprong een moeilijk te bereiken

smal schiereiland van ongeveer drie kilometer lang. Het rustig gelegen eiland werd vanaf

het laatste kwart van de 18de eeuw gebruikt voor kleinschalige industrie, maar ging zich

gedurende de volgende eeuw uitbreiden. Deze plek stond bekend als het Rommelwater

vanwege de water opspattende watermolens die hier door het lage waterpeil konden gen-

stalleerd worden. (018) Het gebied rond het huidige Astridpark dat paalde aan de Visserij

lag echter nog meer afgelegen van het drukke stadsleven. Het werd aan de noordelijke

zijde afgeschermd door de zuidelijke vestingmuur en gracht van het Spanjaardenkasteel,

aan de westelijke kant door de dubbele watergordel zonder de huidige bruggen en ten

oosten door de 16de-eeuwse stadswallen.1 Op die linkeroever waren er in 1753 slechts

vier woningen gebouwd. Wat verderop stonden nog twee huizen. Deze woningen waren

gebouwd op diepe en groene percelen. Gedurende de Franse overheersing (1795-1814) was

deze landelijke plek erg in trek bij de rijke burgerij om er die Franse hoven van plaisance

of lusthuizen te bouwen als zomer- of zondagsverblijf. Hoewel zij in de stad lagen, konden

deze landelijk gelegen huizen voorzien worden van een uitgestrekte tuin. Tot 1860 waren

1Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 42.

88

HOOFDSTUK 19. HISTORIEK 89

het bescheiden buitenhuizen die niet geschikt waren voor een langdurig verblijf. Zij waren

ommuurd of voorzien van een omringende haag en vaak uitgerust met een hoveniershuis,

een paardenstalling of een schuur.2 Het huis van Judocus Josephus Blancquaert wordt

beschouwd als het oudste buitenhuis of lusthuis dat aan deze Visserij gebouwd werd.3

19.2 Bouw van het huis

Opdrachtgevers voor de bouw van het huis waren Judocus Josephus Blancquaert en Isa-

bella Maria Francisca, afkomstig uit de buurt van Sint-Jacobs en gehuwd in het jaar 1789.4

Uit de bouwaanvragen van het SAG blijkt dat Blancquaert, die van beroep een zeep- en

zoutzieder was, reeds aanvragen indiende voor het bouwen van een zout- en zeepbedrijf

aan de Steendam in 1793 en voor een huis in de Savaanstraat.5 De grond waarop het

landgoed werd gebouwd, kochten zij op 18 mei 1796 van Joanne-Marie der Kinderen,

weduwe van Jean-Baptiste Malfeson. Blancquaert en Van Tieghem bewoonden op dat

moment een huis in de Burgstraat.6

Het stuk grond dat zij kochten aan de Visserij, nu gekend als de Ferdinand Lousbergskaai,

grensde aan de eigendom van Ignace Tack, een van de rijkste ex-brouwers van Gent. Wat

verderop, aan het begin van dezelfde waterkant, had diezelfde Ignace Tack een buitenhuis

met tuintje. Parallel met de zuidelijke vestingmuur en -gracht van het Spanjaardenkasteel

lag een perceel dat eveneens in zijn bezit was. Tussen deze strook grond en het perceel van

Blancquaert lag de twee hectare grote tuin van rentenier Debaere met vijver en tuinhuis.

Naast het perceel van Tack dat grensde aan de grond van Blancquaert, bevond zich de

grote tuin van de erven Cardon die waarschijnlijk voorzien was van een oranjerie.7

2Ibid., 43-46.3Deseyn, Gids voor oud Gent, 105.4SAG, GSA1/2011/42.5SAG, reeks 535.6Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 270.7Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 45.


De bouwopdracht werd toevertrouwd aan architect Jean-Baptiste Pisson (cfr. supra). Dat

wordt bevestigd door Norbert Cornelissen in zijn Notices biographiques inedites. Jean-

Baptiste-Pisson, ancien architecte a Gand (1819),8 door P.J. Goetghebuer in zijn Choix

des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-Bas9

(1827) en door een inscriptie op een tekening van het huis door P. Poeman in de Atlas

Goetghebuer: Pavillon de M. Blancart a Gand L’an 93 Par Pisson. P. Poelman del.10

In de literatuur worden doorgaans de jaren 1793 of 1794 als bouwdatum opgegeven. Ook

de inscriptie op de tekening van P. Poelman uit het SAG wijst het jaar 1793 als bouwjaar

aan. Toch moet het huis na de aankoop van de grond in 1796 gesitueerd worden zoals

blijkt uit het archivalisch onderzoek van Van Tyghem.11

Mogelijks zocht Pisson voor het ontwerp van het landgoed inspiratie bij de Bagatelle

van de Franse architect en decorateur Franois-Joseph Belanger (1744-1818). (019) Zowel

Guido Deseijn12 als Guido Everaert vermelden de Bagatelle als mogelijke inspiratiebron.

Hoewel er enkele verschillen tussen beide gebouwen op te merken zijn, valt een gelijkenis

op. Guido Everaert vermeldt als tweede mogelijke inspiratiebron het in 1770-1771 voor de

hertog van Wurttemberg gebouwde paviljoen op het domein van het Schloss Solitude bij

Stuttgart. (020) Het gebouw is kleiner en daarom beter vergelijkbaar met het landgoed

Blancquaert-Van Tieghem. Zoals eerder vermeld kan ook het paviljoen De Notelaer in

Hingene een inspiratiebron geweest zijn. Het paviljoen De Notelaer werd tussen 1792 en

1797 in opdracht van Wolfgang-Guillaume hertog d’Ursel gebouwd naar de plannen van

Charles de Wailly. Plateau decoreerde er het salon in het jaar 1797.13

8Cornelissen, Norbert. ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, ancien architecte a

Gand.”Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 59 naar Van Tyghem, ”Jean-Baptiste

Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 240.9Goetghebuer. Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-

Bas, cit.fol. 88 naar Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en

aannemer (prov. Oost-Vl)”, 24010SAG, Atlas Goetghebuer, D 62 F 144, 1793 (lade 137).11Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 270.12Deseyn, Gids voor oud Gent, 105-06.13Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 4-6.


19.3 Latere eigenaars

Uit archivalisch onderzoek door Van Tyghem in het RAG bleek dat Blancquaert het huis

en de tuin in 1821 verkocht voor 9025 gulden aan de ongehuwde Louis Lambert Piers

de Raveschoot (?-1858), afkomstig uit een steenrijke en politiek actieve familie.14 In

de notarisakte wordt melding gemaakt van een speelgoet met hoveniers huys, groenhuys,

stallinge, groenselhof en engelsche hof, alle rondom in mueren.15 Vanaf 1824 woonde Piers

de Ravenschoot samen met zijn meid en dienstknecht die tegelijk zijn hovenier was, in

het buitenhuis. In 1825 kocht hij een kilometerlange strook grond aan de linkeroever van

de Visserij om er zijn pachters hun moestuin te laten uitbouwen.16 Bij het overlijden van

Louis Lambert Piers de Ravenschoot in 1858 werd een boedelbeschrijving van het huis

opgesteld volgens het geijkte systeem. Alles werd van boven naar onder op minutieuze

wijze naar waarde geschat en in de boedelbeschrijving opgenomen.17 In 1859 werd het

buitengoed door de erfgenamen Piers verkocht aan Theophile Verbeeck, de zoon van

Francois Egide Verbeeck, chirurgijn, anatoom en hoogleraar aan de Faculteit Geneeskunde

van de in 1817 opgerichte Gentse Universiteit. Hij zou er driemaal als rector aantreden.18

In 1863 werden het huis en de tuin aangekocht door Verbeeck-De Rudder die het toevoegde

aan de percelen 3672 en 3679. Hij verkocht zijn eigendommen in 1883 aan Leopold De

Groote. Bij zijn overlijden in 1884 gingen het huis en de tuin over naar Jules De Groote-

Buyse.19 In 1947 kocht de stad Gent het huis en het aanliggende park aan van Roger De

Groote. In een brief uit 1948, die de gouverneur schreef naar aanleiding van de aankoop

van het huis door de stad, wordt de aankoopsom vermeld: Mijne Heren, ik heb de eer U

hierbij voor beschikking te laten geworden afschrift van het Regentsbesluit van 8 juli 1948,

houdende goedkeuring van de gemeenteraadsbeslissing van 22 september 1947, waarbij de

stad Gent de aankoop beslist van het eigendom ’De Groote’, gelegen Lousbergskaai, voor

14Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 46.15RAG, Modern Notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 116, nr. 35, 30, naar Van Tyghem,

”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 271.16Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 47-48.17Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 272.18Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 47.19Informatie afkomstig van Jean-Pierre De Jonghe.


de globale som van Fr. 2900000.20 Vanaf toen werd het huis als politiecommissariaat van

de 7e wijk ingericht en werd de tuin als openbaar Astridpark opengesteld. (021) Tijdens

de jaren ’70 werd de woning omgebouwd tot centrum van de Gentse groendienst. Dat is

tot op de dag van vandaag ongewijzigd gebleven.

20SAG/PAT/2010/1611.

Hoofdstuk 20

Evolutie van architectuur en

interieur

20.1 Architectuur

20.1.1 Oorspronkelijke staat

Van het huis is geen enkele bouwaanvraag terug te vinden. De oorspronkelijke bouwtoe-

stand en de 19de-eeuwse aanpassingen zijn enkel via de aquarellen en tekeningen uit de

Atlas Goetghebuer uit het SAG op te maken.1 De tekeningen die een beeld schetsen van

de oorspronkelijke bouwtoestand zijn volgens Van Tyghem van een anonieme tekenaar en

van E. Poelman.2

Guido Everaert meent dat de anonieme tekenaar wellicht De Noter moet zijn geweest.

Dat komt omdat er zich in het archief van de voormalige Stedelijke commissie voor mo-

numenten en stadsgezichten3 een gravure bevindt van het huis die onderaan voorzien is

van de insigne P.F. De Noter, verwijzend naar de uit Walem afkomstige Pieter Frans De

Noter (1779-1843).4(022) De twee tekeningen van het huis die zich in de Atlas Goetghe-

1Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 1.2Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 270.3SAG, SCMS.4Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.

93

HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 94

buer5 bevinden, zijn in zo’n mate gelijkend op de gravure dat het erg aannemelijk lijkt

dat De Noter de beide tekeningen vervaardigde als voorbereiding op de gravure. (023)

Op de twee tekeningen staat het jaar 1809 vermeld. Dat is niet het geval op de gravure.

Op de beide tekeningen en op de gravure worden een aantal huizen afgebeeld, waaronder

een bekend cabaret, met in de verte het huis Blancquaert-Van Tieghem dat verscholen is

achter enkele populieren. De koepel van het salon is duidelijk zichtbaar. Op deze koepel

is een balkon aangebracht dat afgewerkt is met een balustrade. Naast de koepel is een

zijgevel zichtbaar. De benedenverdieping is hoger uitgebouwd dan de bovenverdieping.

De vleugel is voorzien van een tentdak. De strepen op de gevels doen volgens Everaert

vermoeden dat het huis afgewerkt was met belijnd pleisterwerk. Voor het huis stond een

houten hek. Tussen het hek en het huis was wat groen aanwezig. Op de gravure zijn meer

details aangebracht zoals bootjes, mensen, dieren en meer begroeiing. Voor het houten

hek is op de gravure een stuk muur geplaatst.6

De andere tekenaar die het landhuis in zijn oorspronkelijk staat schetste, wordt door

Van Tyghem aangehaald als E. Poelman,7 maar verwijst naar P. Poelman, of Pieter-

Frans Poelman (1801-1826), een naar Gent uitgeweken Antwerpse schilder die in de leer

was geweest bij H. Van der Vin (1790-1871). Volgens Everaert zou De Noter Pieter-Frans

Poelman gestimuleerd hebben in zijn artistieke ontplooiing, voornamelijk als schilder van

stadsgezichten. Het is echter onduidelijk of hij Poelman daadwerkelijk heeft aangezet om

een tekening van zijn gravure te maken.8 De tekening van Poelman9 is een sterk gero-

mantiseerde en veel minder realistische versie dan die van De Noter. (024) Het huis staat

afgebeeld op de oevers van het Rommelwater en wordt omringd door een stukje onge-

repte natuur. Er is geen bebouwing naast het huis aanwezig. De tekening geeft wel de

oorspronkelijke bouwcampagne van het huis weer dat bestond uit een benedenverdieping

en een twee verdiepingen hoog reikend, rond salon. Het salon springt een halve cirkel uit

de gevel en wordt bekroond door een koepel die afgeboord is met een balustrade. Onder

5SAG, AG, lade 137.6Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6-7.7Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 270.8Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.9SAG, AG, lade 137.


de koepel is een geornamenteerde band aangebracht. De drie vensters van het salon zijn

rondbogig opgevat. De lager uitgewerkte zijvleugels zijn aan de bovenkant afgewerkt met

een attiek waarvan de balustrades centraal opengewerkt zijn. Beneden zijn de zijvleugels

voorzien van rechthoekige vensters afgewerkt met driehoekige frontons.10

20.1.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858)

Volgens Van Tyghem was Louis Lambert Piers de Ravenschoot verantwoordelijk voor de

eerste wijziging van de oorspronkelijke staat. Hierbij zou het huis met een verdieping

verhoogd zijn. Van Tyghem beroept zich daarvoor op de inboedel van 1858 waaruit zou

blijken dat de twee zijvleugels verhoogd werden om ruimte te voorzien voor twee slaap-

kamers met twee kleine kabinetten. 11Guido Everaert weerlegt deze stelling. Dat doet hij

aan de hand van de tekening en de gravure van De Noter. Daaruit blijkt heel duidelijk dat

het gebouw reeds voorzien was van een bovenverdieping. Ook in de boedelstaat van 1858

bemerkt hij geen melding van de uitbreiding. Everaert duidt Theophile Verbeeck aan

als opdrachtgever voor de uitbreiding. De verbouwing zou dan in 1863 plaats gevonden

hebben. (cfr. infra)

Uit de boedelbeschrijving, die in 1858 werd opgesteld naar aanleiding van het overlijden

van Louis Lambert Piers de Raveschoot, blijkt dat de gelijkvloerse verdieping bestond uit

een vestibule, een trappenhuis, een rond salon met daarnaast aan de ene kant een tweede

salon en aan de andere kant een boudoir. Deze zijvleugels waren voorzien van drie ramen

die zowel op de straatkant uitkeken als op de tuinkant. Boven in de zijvleugels waren twee

slaapkamers met twee kleine kabinetten ondergebracht. Boven de vestibule lag een gang.

In het souterrain was een laag rond salon aanwezig met kabinetten, een gang, een keuken

en een provisie- en wijnkelder.12

10Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32,”3.11Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 271.-272.12Boedelbeschrijving en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai

32”, 4.


20.1.3 Theophile Verbeeck (1859-1863)

In 1862 verkreeg Verbeeck de toestemming om het vandaag nog bestaande hek op de

nieuwe rooilijn voor het huis op te trekken. Tot dat moment reikte de tuin bijna tot aan

het water. Enkel een trekweg lag tussenin.13

In 1863 liet Verbeeck de achterkant van het huis aan de tuinzijde vergroten. Uit ka-

dastraal onderzoek door Van Tyghem bleek dat het bebouwde oppervlak van 1 a 27 ca

werd vergroot tot 2 a 20 ca. Everaert vermeldt dat de uitbreiding van het huis nog niet

was aangeduid op de kadasterkaart van Gevaert en Van Impe uit 1876 om de eenvoudige

reden dat deze plannen geregeld achter waren op de werkelijke toestand. De minimale

uitsprong die de achtergevel op het plan maakt, kan volgens Everaert te wijten zijn aan

een betere aanduiding van de oorspronkelijke staat dan voordien het geval was.

De nieuwe achterbouw van het huis kreeg een neoklassieke gevel. Deze gevel was opge-

deeld in twee verdiepingen en telde vijf traveeen. Drie van de vijf traveeen waren voorzien

voor het middendeel, dat verder door platte pilasters en twee zijvleugels werd benadrukt.

Oude foto’s van het huis tonen dat de achtergevel afgeboord was met een aantal vazen

die mogelijk uit gietijzer waren vervaardigd. De nieuwe inkom bestond uit drie dubbele

glasdeuren. De gevelvlakken waren opgedeeld door gietijzeren kolommen. Deze openingen

zijn vandaag voor het merendeel dicht gemaakt. De rechthoekige balkonvensters op de

verdieping waren voorzien van een geprofileerde omlijsting met een saterkop als sluitstuk.

De balustrades waren vervaardigd uit smeed- en gietijzer. De tweede verdieping, die enkel

boven het middendeel lag, was waarschijnlijk voor het personeel ontworpen vanwege de

lage hoogte van de verdieping en de aanwezigheid van drie kleine ramen.14 Volgens Van

Tyghem was de nieuwe achterbouw opgemaakt uit een grote hal met een open peristylium

van vier zuilen.15 Everaert beschouwt de nog steeds aanwezige halfronde nissen in de hal

als gevelnissen van de oorspronkelijke achtergevel. Op die manier zou het landgoed meer

13Deseyn, Gids voor oud Gent, 107.14Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.15Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 272.


dan ooit naar de Bagatelle van Belanger verwezen hebben.16 Volgens Van Tyghem lag

aan de linkerkant een rechthoekige ruimte die vermoedelijk dienst deed als de vroegere

eetkamer en aan de rechterkant een ovalen salon.17 Everaert vermeldt dat de twee uit-

gebreide zijvleugels ingericht waren als tuinkamers.18 Boven de grote hal was de ruimte

ingericht als salon of biljartzaal met daaraan een terras. Aan de linker- en rechterkant

van deze bovenverdieping waren slaapkamers ingericht.19

Volgens Everaert zijn toen ook de zijvleugels aan de voorgevel aangepast om ze te voorzien

van dezelfde hoogte als het salon. Bij deze verhoging werden de omlijste vensters van de

eerste verdieping omgebouwd tot een balkon met ijzeren balustrade waarvan de balkon-

plaat op twee kraagstenen ruste die in de omlijsting van het onderste vensters verwerkt

werden.20

20.1.4 Leopold De Groote (1883-1884)

Nadat het huis van 1863 tot 1882 in handen was geweest van Verbeeck-De Rudder, kwam

het huis in 1883 voor korte tijd in het bezit van Leopold De Groote. Hij was verantwoor-

delijk voor het nieuwe hekwerk ter vervanging van de oude muur. Het nieuwe hekwerk

bestond uit twee poorten met bepleisterde stijlen, een smeedijzeren hekwerk van ongeveer

dertig meter lang en twee bepleisterde muren. In 1884 werden de muren opnieuw bepleis-

terd, voorzien van pilasters met bossagewerk en van verdiepte panelen boven een plint.

De muren werden afgedekt met platen uit blauwe hardsteen.

20.1.5 Stad Gent (1947-nu)

Toen het huis vanaf 1949 als politiebureau werd ingericht, ging dat gepaard met heel wat

verbouwingen. (025) Guido Everaert vermeldt het dichten van twee van de drie vensters

16Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.17Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 272.18Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.19Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 272.20Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.


van de eerste verdieping aan de noordelijke zijgevel, het wegnemen van de buitenluiken op

het gelijkvloers, het ontruimen van de koepelbalustrade en de vazen van de achtergevel en

het opruimen van de hekkens. Aan de achterzijde werden de vensters van de tuinkamers

waarschijnlijk toen deels blind gemaakt. Toen het gebouw tijdens de jaren ’70 als groen-

dienst werd geınstalleerd, werden opnieuw enkele kleine interne en externe aanpassingen

doorgevoerd.21

20.2 Interieur

20.2.1 Oorspronkelijke staat

Het salon werd gebouwd op een cirkelvormig grondplan met een diameter van zes meter

en zestig centimeter en strekte zich in de hoogte uit over twee verdiepingen. Het salon

tekende zich heel duidelijk af in de voorgevel.22 Er waren drie raamopeningen voorzien en

vijf deuren vervaardigd uit glas, spiegel of een beschilderd paneel. De rechthoekige ramen

en deuren waren volgens dezelfde afmetingen geconstrueerd en bekroond met een rond-

boog. Door de drie grote vensters had men zicht op de Visserij en de Scheldemeersen.

Deze natuurlijke taferelen werden vervolgens in de spiegels van het salon gereflecteerd

zodanig dat een natuurlijk spel van licht en ruimte gecreeerd werd. De empirebeschilde-

ring van het salon vond plaats op het eind van de 18de eeuw. De schilderingen zijn nog

nooit eerder aan een decoratieschilder toegewezen. Op de penanten en de deurpanelen

waren vooral antikiserende elementen afgebeeld zoals figuren uit de antieke mythologie of

geschiedenis, vogels, putti en vazen. De in grisaille geschilderde fries boven de penanten

toonde een grotesk mythologisch tafereel. De decoratieschilder voerde de decoratie van

de koepel volledig uit in architectonische trompe-l’oeil.

De vloer van het salon werd bekleed met een marquetterieparket waarin de achthoe-

kige opdeling van het salon duidelijk werd overgenomen. Dit parket wordt als het tweede

21Ibid., 11.22De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De

toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 261.


oudste 18de-eeuwse marquetterieparket van ons land beschouwd.23 Volgens Godelieve De

Leye, die het parket nog kon bestuderen voor het met balatum werd bekleed, bestond

de tekening uit enkele concentrische cirkels en een straalsgewijze indeling van de vlakken.

(026) In de centrale cirkel, afgeboord met een meanderende band, was een stervormige in-

deling aangebracht. De boven- en onderliggende sterren waren voorzien van acht punten.

Tussen de centrale cirkel en de buitenste cirkel kende de oppervlakte een straalsgewijze

indeling in zestien afwisselend smalle en brede segmenten. De smalle delen waren ver-

sierd met een tot empirevaas uitgroeiende grotesk. Ook de brede delen waren met dit

motief opgesmukt, hoewel de grotesken hier zowel tot vaas als tot lier evolueerden. Deze

balustervormige vazen waren voorzien van twee handvaten. Ze rustten op een sokkel met

handvaten waartussen een parelsnoer aangebracht werd. Aan de basis van de constructie

lag een waaiervorm.24

De empireschouw op de benedenverdieping werd vervaardigd uit een grijsblauwe marmer.

Als materiaal voor de naar beneden smaller wordende, kleine zuilen van de schoorsteen-

wangen viel de keuze op witte marmer. De bovenaan ringvormige zuilen waren aan de

onderkant bolvormig uitgewerkt met daaronder een vierkantig stuk grijsblauwe marmer.

De sobere schoorsteenlatei werd opgesmukt met aan de buitenkant twee gouden vrouwen-

hoofden met een rozettenkrans en aan de binnenkant twee palmetten met een rozet in

het midden. Het centrale ornament is heden verdwenen. Op de donkerkleurige haard-

plaat met gouden rand waren links en rechts versierde, goudkleurige pilasters voorzien met

aan de bovenkant kapitelen van palmbladeren, rozetten en palmetten en aan de onderkant

bladwerk. Aan de bovenkant werd een moulure aangebracht met daarboven aan de linker-

en rechterzijde twee gouden vrouwenbustes. Tussen deze bustes bevond zich een driele-

dige gouden guirlande met daartussen drie mensenhoofden of rozetten. De twee centrale

kacheldeuren waren in ajour uitgewerkt en versierd met goudkleurig rankwerk, palmet-

ten en medaillons. Links en rechts bracht men fantasieen aan met een brandende fakkel.25

23Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 13.24De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De

toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 172.25Ibid., 265-66 en Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene

karakteristieken van de Gentse empire-interieurs”, 70.


De schouwmantel op de verdieping werd vervaardigd uit een witte geaderde marmer en op-

gebouwd uit vijf in- en uitspringende segmenten. De twee schoorsteenwangen kennen een

typisch empirische vorm. De twee zijwangen van de versierde, groenkleurige haardplaat

waren elk gedecoreerd met goudkleurige, gedrapeerde vrouwelijke figuren, met boven het

hoofd een kruik. Boven deze figuren bracht men aan de linker- en rechterkant een goud-

kleurig, gehelmd mannenhoofd aan. Tussen deze mannenhoofden stonden twee gouden

leeuwen met vleugels en een geornamenteerde staart met krullen in spiegelbeeld afgebeeld.

Hiertussen werd een gedecoreerde lier aangebracht. De in ajour uitgewerkte kacheldeuren

waren versierd met verschillende motieven zoals bladmotieven. Boven en onder de deu-

ren voorzag men in ajour uitgewerkte decoraties met rozetten, bladermotieven, schelpen,

enzovoort.26

20.2.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858)

Over de interieurinrichting ten tijde van Piers de Raveschoot is heel wat geweten. Dat

is niet enkel te wijten aan de boedelbeschrijving van 1858 die opgemaakt werd naar aan-

leiding van zijn overlijden.27 Ook uit de bewaarde documenten van 1859 omtrent de

verdeling van zijn nalatenschap en de raming van zijn goederen valt veel af te leiden. Er

werden ook enkele krantenknipsels bewaard waarin zijn huis, tuin en inboedel te koop

stonden aangeboden.28 (027)

Het huis werd in de krant aangeprezen als une agreable maison de campagne, consis-

tant en maison d’habitation et pavillon d’ete, superieurement decores, serre et orangerie,

maison de jardinier, jardin anglais et jardin potager entoures de murs et plantes de beaux

arbres fruitiers; d’une contenance de 96 ares 25 centiares. Dernierement habitee par le

proprietaire, feu M. L. Piers de Raveschoot. Le dit bien est avantageusement situe, le

26De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De

toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 266-67 en Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis.

Een zoektocht naar de algemene karakteristieken van de Gentse empire-interieurs”, 70-71.27RAG, Modern Notariaat, Notaris Lammens, depot Neve III, nr. 10: Inventaire succession Mr. Piers

de Raveschoot.28RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.


long de la promenade la Pecherie, a quelques pas du nouveau pont qui relie ce quartier de

la ville a la place d’Artevelde.29

Er stonden tal van meubelen in het huis opgesteld die beschreven werden als mooie meu-

belen en die o.a. vervaardigd waren uit acajou- en palissanderhout. De verzameling meu-

belen bestond uit des lits a ressorts, litsopha, armoires, bureaux a cylindre, secretaires,

commodes a toilette, bibliotheques, etageres, tables diverses, consoles, gueridons et chai-

ses en laquee, chaises et fauteuils et canapes rembourres et en bois dore, confortables,

divans, ecrans, belles et grandes glaces, lustres, flambeaux candelabres en cristal et en

bronze, girandoles, pendules dorees en bronze et en marbre, tapis de Tournay, scribans

antique en boule, necessaires, boite a carillon, rideaux en tulle et en damas, beau linge

de table et de lit, literies, porcelaines et cristaux, services de table et a cafe en porcelaine

decoree, 1 service a cafe, figures et groupes, assiettes et tasses, un grand nombre d’objets

de fantaisie pour etageres en cristal, porcelaine, bronze et email, objets plaques anglais,

vide-poches en cristal de Boheme, gravures, bons tableaux, statuettes en biscuit, groupe

en bronze (la chasse a l’ours) sculpte par Verboukhoven, cage de perroquet, grilles bancs

et porte-manteaux en fer, cheminees et accessoires, etuve et batterie de cuisine, voliere,

bain, echelles, flacons, bois, etc.

Planten die na de dood van Piers te koop werden aangeboden onder het toeziend oog

van D. Massyn en Lecler waren plusieurs beaux orangers, lauriers, myrtes, oleandres, et

autres plantes de serre, bustes, vases, bancs, tabourets de jardin, deux consoles en marbre,

echelles, bois, paves, tuiles, banc de menuisier, bouteilles vides, etc.30

20.2.3 Theophile Verbeeck (1859-1863)

Over de inrichting ten tijde van Theophile Verbeeck is niets terug te vinden. Dat hij

het huis echter ten zeerste kon apprecieren, blijkt uit een brief van Verbeeck uit 1859 aan

Messieurs le Bourgmestre et echevins de la ville de Gand: ”Toutefois je crois pouvoir vous

soumettre les reflexions suivantes: la propriete que j’habite est unique en son genre et par

29RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.30RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.


sa position exceptionnelle, son cachet particulier, la beaute de ses batiments la richesse

et le bourgeois de son ornementation. Je doute fort que l’on facile trouver en ville une

campagne aussi tendue et aussi agreable et hors ville (...) dans un rayon de cinq lieues

une habitation aussi elegante, aussi riche et aussi coquette.”31

20.2.4 Roger De Groote (?-1947)

Over de inrichting van het huis door Roger De Groote is flink wat geweten. Eerst en vooral

zijn er de foto’s die de voormalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de

jaren ’40 van de vorige eeuw van de zware, pompeuze inrichting met empiremeubelen heeft

genomen. (028) Daarnaast is er ook de correspondentie tussen de stad Gent en Roger De

Groote aan het eind van de jaren ’40 waaruit informatie over het meubilair valt af te leiden.

De volgende meubelen waren bij de aankoop van het huis in de prijs inbegrepen: alle

gordijnen en rolgordijnen van het hoofdgebouw, de empire-meubelen en de kroonluchter

van de rotonde, het salongarnituur, twee kasten in boulestijl, een kleine tafel en een

spiegel in de zitkamer links, al de haarden die in het huis stonden, twee kamerbrede

tapijten uit salon en eetkamer en alle beelden uit de tuin. Uit een brief van ingenieur

J. Van der Haeghen aan De Heer De Clippel uit 1949 worden volgende zaken vermeld:

”tapijten, kroonluchter, meubelen zijn reeds weggenomen, draperies, rolstorsen, bedhemels

met toebehoorden zijn in bewaring genomen, van de vuurhaarden waren er negen stuks, de

spiegels werden niet aangeraakt, met uitzondering van een, welke met het passend console-

tafeltje, werd opgenomen, een viertal uitneembare ramen met gekleurd glas, alsmede de

vensterluiken, wachten op hun bestemming.32

20.2.5 Stad Gent (1947-nu)

De ombouw van Villa De Groote naar politiecommissariaat werd zeer minutieus opgeno-

men in een beschrijvende meetstaat door de toenmalige stedenbouwdienst van het Stads-

bestuur van Gent.33 Aan het ronde salon werd niet geraakt. Enkel de parketvloer werd

opgekuist en opgeboend. De andere kamers zijn allemaal onderworpen geweest aan een

31SAG/reeks G/932.32SAG/PAT/2010/1611.33SAG/PAT/2010/1611.


fameuze herinrichting. Zowel de buiten- als binnenmuren zijn geverfd. De muur en het

plafond waren mogelijks in twee verschillende tinten geschilderd. Op enkele muren en

plafonds werd waterverf aangebracht. Andere binnenmuren en plafonds schilderde men

in olieverf. Hier en daar kon het plafond een herstelling gebruiken. Het oud papier werd

van de muren en het plafond verwijderd en vervangen door nieuw behang en lijsten die

naar oud model waren vervaardigd. Alle houten gietijzerwerk werd hersteld en opnieuw

beschilderd. Sommige ramen waren onzichtbaar gemaakt tot op anderhalve meter hoogte.

Men brak tal van zaken uit zoals de ijzeren roosters met omlijsting boven de verwarmin-

gen en twee kolommen aan de ingang van het ronde salon. Ook de faiencebezetting in de

kelder werd deels afgebroken. De eerste verdieping was ingericht als appartement van de

hoofdcommissaris. De kamers op de benedenverdieping waren omgebouwd tot kantoren

en in de kelder was een cel geınstalleerd. (029) De verschillende kantoren kregen een

inrichting met metalen meubelen van het merk Apeco, Acior en Roneo Steel Equipment.

Op de vloeren plaatse men balatum uit de catalogus van Maurice Varewijck uit Gent. Er

werden lessenaren, klasseermeubelen, typmachines, zetels en stoelen besteld. De wacht-

zaal voor het publiek, uit de bouwplannen blijkt dat het ronde salon te zijn, was voorzien

van een drietal gepolierde zitbanken in eiken kleur met volle houten zitting, afkomstig

van de firma Grande maison d’ameublement Hubert Verbeke Gent. Vandaag de dag heeft

het huis als groendienst elke woonfunctie verloren. Het landhuis doet sinds de jaren ’70

integraal dienst als kantoorgebouw. Het ronde salon is een vergaderzaal geworden.

Hoofdstuk 21

Huidige staat

21.1 Beschermd als monument

Het huis is door Onroerend Erfgoed sinds 26 maart 1990 beschermd als monument vanwege

de historische en artistieke waarde.1 Het huis met inbegrip van de tuin met bijgebouwen

is beschermd als stadsgezicht sinds 26 maart 1990 omwille van de historische waarde.2

21.2 Architectuur

21.2.1 Huidige gebouw

In Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie. Archi-

tectuur. 4nb: Stad Gent (1976) wordt het huidige gebouw algemeen beschreven als een

alleenstaand herenhuis in empirestijl met een rechthoekig grondplan en een halfcirkel-

vormige uitbouw aan de straatkant. (030) Het huis wordt bovenaan bekroond met een

koepel waarvan de zinken losanges en roevendaken volgens Everaert tijdens de grote ver-

bouwing vervangen zijn geweest door natuurleien. Het huis is vooraan voorzien van een

ijzeren hekken met arduinen hekpijlers met bolbekroning. De tuin is opengesteld als

Astridpark en sinds 1960 opgesmukt met een bronzen beeltenis van koningin Astrid door

1Dossiernummer: DO000810, objectnummer: OO001095.2Dossiernummer: DO000810, objectnummer: OO001108.

104

HOOFDSTUK 21. HUIDIGE STAAT 105

J. De Decker. Naast het huis bevindt zich een eind 19de-eeuws, achthoekig tuinpaviljoen.3

De gevel ter hoogte van het gelijkvloers is bekleed met belijnd pleisterwerk en ter hoogte

van de kelder met een arduinen onderbouw die met bossagewerk is versierd. In de ge-

accentueerde, halfronde uitsprong zijn drie rondbogige vensters aangebracht die opgelijst

zijn met een geprofileerd sluitstuk. Boven deze vensters zijn drie oculi aangebracht waarin

bustes zijn geplaatst. De toegevoegde rolluiken worden door Everaert gesitueerd in de

tweede helft van de 19de eeuw. De brede kordonlijst versterkt het horizontale karakter

van de gevel.

De rechthoekige zijpartijen zijn opgeluisterd met dezelfde gestreepte gevelbepleistering

als de halfcirkelvormige uitbouw. Boven de vensters links en rechts aan de voorzijde zijn

op hermen steunende balkons aangebracht waarvan het smeedijzerwerk vervaardigd is in

neorocaillestijl. In het midden van de zijvleugels, die opgemaakt zijn uit drie traveeen, be-

vindt zich een blind venster. De balkons zijn ook hier voorzien van sierlijke, smeedijzeren

balustrades. De kraagstenen die de balkonplaten ondersteunen zijn als vrouwenhoofden

gemodelleerd en verwerkt in het onderste venster.

De neoclassicistische, brede achtergevel is opgebouwd uit twee bouwlagen en bestaat uit

vijf traveeen. De middenpartij heeft drie traveeen en wordt benadrukt door de platte

pilasters. De inkomdeur is voorzien van drie, dubbele glasdeuren. De linker- en rechter-

kamer zijn uitgerust met panoramische vensters waarvan de gevelvlakken met gietijzeren

kolommen worden ingedeeld. De rechthoekige balkonvensters van de eerste verdieping

zijn voorzien van een geprofileerde omlijsting met een saterkopje als sluitstuk. Opnieuw

hebben de balkons een smeedijzeren leuning. De tweede verdieping is laag uitgebouwd en

uitgerust met drie kleine vensters.4

3Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb: Stad

Gent, Noord-Oost, 274-75 en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai

32”, 12.4Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgi Architectuur. 4nb: Stad

Gent, Noord-Oost, 274-75 en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai

32”, 12.


21.2.2 Restauratie

Het gebouw werd gedurende de jaren 2004-2005 aan de buitenkant gerestaureerd. Het

hekwerk werd behandeld tegen roest en voorzien van een nieuwe fundering zodanig dat

de verzakking van het hek een halt kon toegeroepen worden. Tussen de hekstijlen werden

nieuwe poortvleugels geplaatst die naar oorspronkelijke model waren ontworpen. Het

geheel werd naar 19de-eeuwse normen geverfd. Het ijzerwerk kreeg een donkergroene

kleur terwijl de sierelementen in een gouden kleur werden gezet. De poortstijlen werden,

opnieuw naar het nog bestaande model, opgemetst en geschilderd.5

21.3 Interieur

21.3.1 Huidige inrichting

De binneninrichting van het huis vormt vandaag de dag een amalgaam van verschillende

18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse stijlelementen. Het huis wordt gewaardeerd en

beschermd voor zijn belangrijke historische waarde. Van Tyghem wijst erop dat het ge-

bouw de inrichting als stadsdienst goed overleefde.6 Ook nu nog zijn heel wat historische

interieurelementen in het huis aan te treffen zoals het ronde salon met zijn monumentale

koepelbeschildering, enkele empire en eind 19de-eeuwse schouwen, plafondornamenten,

marquetterieparketten en deuren met een fraaie 19de-eeuwse afwerking. De vloer in een

van de kamers naast het salon is versierd met een prachtig parket waarin zwartkleurige

decoratieve elementen verwerkt zijn zoals een krullige lijn en enkele fijne sterren. (031)

Op de deuren van deze ruimte zijn 19de-eeuwse schilderingen aan te treffen. Het zijn

ranke deuren die lichtgelig geschilderd zijn en aan de buitenkant versierd worden door

goudkleurige, langwerpige ornamenten met bloemen bladmotieven. (032) Het paneel in

het midden is opgedeeld in een groter en een kleiner paneel en is afgelijnd met een kader

waarop een goudkleurige stippelband is aangebracht. Het grote paneel zelf is beschilderd

5Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 12 en bestek

B.B. NR. 07725/01/00/00, gebouw: Ferdinand Lousbergskaai 32, 9000 Gent. Opdracht: herplaatsen

bestaande poort, leveren en plaatsen nieuwe poorten en schilderen hekwerk.6Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 273.


met een langwerpig motief dat opgemaakt is uit bladeren, kleurrijke bloemen en fruit-

stukken zoals een appel, peer en pruim. In het midden is een kleurrijke vogel afgebeeld

in een abstracte vorm waarvan de achtergrond hemelsblauw is geschilderd. De hoeken

van het paneel zijn versierd met hoekornamenten bestaande uit cirkels en bloemen. Het

kleine paneel is eveneens omcirkeld door een kader waarop een goudkleurige stippellijn is

aangebracht. Het paneel zelf is in het midden beschilderd met een zeer kleurrijke vogel

met uitgestrekte vleugels op een plant met op de achterkant opnieuw een hemelsblauwe

kleur. Ook hier is de vogel opgenomen in een abstracte vorm. In de hoeken van dit klein

paneel zijn tevens hoekornamenten geplaatst met bloemen en cirkels. In de kelder zijn te-

geltableaus in Delfts tegelwerk aanwezig uit het einde van de19de eeuw. (033) Er worden

dierendecors, bloemendecors en allegorieen op de vier seizoenen afgebeeld. De wand is

hier en daar bekleed met tegelvelden waarop cirkelvormige landschappen met vier hoek-

motieven worden weergegeven.7 In de kelder is tevens een betegelde, antiek geınspireerde

fries aan te treffen, een marmeren vloer met stermotief8 en een erg zeldzame vloer van

witte marmertegels die op de hoeken afgewerkt is met rode bollen. (034) Deze rode bollen

kunnen vervaardigd zijn uit Olandsteen, afkomstig van een eiland voor de Zweedse kust.

De steen werd vaak gebruikt in de 17de eeuw, maar was in de 18de en 19de eeuw een erg

zeldzaam toegepast materiaal. Voor vloertegels werd doorgaans een rode variant van de

steen gebruikt.9 Het marquetterieparket wordt bedekt met een reeds zwaar gehavende,

grijze linoleum.

21.3.2 Restauratie

De schilderingen van het salon zijn door een restauratie van ongeveer twintig jaar geleden

overschilderd.10 De kwaliteit van het schilderwerk oogt verre van origineel. (035) Om een

oordeel te vellen over de authenticiteit is een materiaal technisch onderzoek nodig. Het

toeschrijvingsproces wordt hierdoor ernstig bemoeilijkt.

7Jan Pluis, De Nederlandse tegel: decors en benamingen (Leiden: Primavera 1998).8Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 273-74.9Hendrik Jan Tolboom, ”Natuurstenen vloeren”, in Over de vloer: met voeten getreden erfgoed, ed.

Eloy Koldeweij (Zwolle: Waanders, 2008), 69.10Van deze restauratie werd geen bestek verkregen.

Hoofdstuk 22

Toewijzing aan Antoine Plateau

22.1 Archiefonderzoek

22.1.1 Stadsarchief Gent

In het SAG werden zowel het oud archief geraadpleegd als het modern archief omdat het

huis aan de Lousbergskaai net op de overgangsperiode tussen de twee archieven werd ge-

bouwd. Het oud archief werd geraadpleegd via het boek Gids voor het oud archief (1983)1

en het modern archief via Historie op perkament. Op zoek naar het verleden in het Gentse

stadsarchief (1988).2

De inventarissen van de schepenen van de keure en de inventarissen van de schepenen

van gedele3 belichamen allerhande inventarissen van o.a. octrooien, sententies, rekwes-

ten, staten van goederen, akten en contracten, maar werden niet geraadpleegd omdat ze

te ver in de geschiedenis teruggaan.4 De reeks Acten en contracten5 bevat minuten en

afschriften van wettelijke passeringen en kon wel geraadpleegd worden.6 In de Minutes

d’actes et contrats entre particuliers passes devant les Echevins de la Keure werd gezocht

1Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief.2R. De Herdt, J. Vannieuwenhuyse, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse

stadsarchief (Gent: Dienst voor Culturele Zaken, Stadsarchief, 1988).3SAG, reeks 97.4Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 66.5SAG, reeks 302.6Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 156.

108

HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 109

op de periode 1790-1795. Als startdatum werd 1790 gekozen om wat speling te voorzien en

als einddatum 1795 omdat de reeks slechts tot dat jaar loopt. De reeks Acten en contrac-

ten van vrij huis, vrij erve,7 gesitueerd tussen 1529 en 1796, bevat wettelijke passeringen

met betrekking op de goederen: vrij huis vrij erve. De reeks Acten en contracten8 werd

geraadpleegd omdat die reeks enerzijds registers en acten bevat die passeerden voor de

schepen van gedele en anderzijds besluiten op rekwesten aan het college tussen 1599 en

1788.9 De tweede reeks Acten en contracten wordt gesitueerd tussen 1557 en 1795 en

bevat minuten en afschriften van wettelijke passeringen en rekwesten allerhande.10 De

reeks Academie voor Schone Kunsten11 wordt gesitueerd tussen 1755 en 1797 en bevat

rekeningen, bewijsstukken, resoluties allerhande.12 Deze reeks werd niet geraadpleegd om-

dat Antoine Plateau hier hoogstwaarschijnlijk geen lid van geweest is. Plateau was een

Brusselaar die slechts enkele keren in Gent werkte. Moest hij toch verbonden zijn geweest

met een Gentse vereniging, zou dat eerder de Societe des arts uit 1808 geweest zijn, de

vereniging van architect Pisson, die in 1809 de Societe des Beaux-arts genoemd werd, wat

later de Societe des Beaux-Arts et de Litterature en in 1816 de Koninklijke Maatschappij

der Schoone Kunsten en Letterkunde te Gent.13 De reeks Oude bouwaanvragen14 situ-

eert zich tussen 1581 en 1795 en bevat verzoekschriften aan de schepenen van de keure

om verbouwingen of nieuwbouw te mogen ondernemen.15 Veelal zijn bij de rekwesten de

bouwplannen en/of het gevelontwerp gevoegd. De oude bouwaanvragen werden nagevorst

op de Visserij. Daarnaast werden alle bouwaanvragen van Blancquaert-Van Tieghem op-

gevraagd: de bouwaanvraag uit 1791 voor de Steendam en de bouwaanvraag uit 1793 voor

de Savaanstraat. De sectie Gebuurten16 werd geraadpleegd op de Visserij. De gebuurte

7SAG, reeks 303 en 304.8SAG, reeks 333.9Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 158.

10Ibid., 158-59.11SAG, reeks 200.12Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 140.13Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl).”14SAG, reeksen 400 en 535.15Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 183.16SAG, reeks 128.


was de kleinste officiele organisatievorm in Gent.17 Vervolgens werden de Nota’s straten18

geconsulteerd op de Visserij of Visscherij. Zeer handig voor het interieuronderzoek leken

de reeksen Inventarissen van de schepenen van de keure en gedele19 en de Staten van

goederen,20 maar deze situeren zich te ver terug in de geschiedenis voor dit onderzoek.

Ook de Pramingen21en Betoogregisters22 konden in die zin niet geraadpleegd worden.

De reeks Familiepapieren23 werd doorgenomen op de namen Plateau, Blancquaert, Piers

de Raveschoot en Verbeeck. De Nota’s Van Werveke24 en Nota’s Vander Haeghen25 wer-

den nagekeken op alle mogelijke trefwoorden die naar het huis Blancquaert konden leiden.

In het modern archief werden eerst de Processen-verbaal en besluiten van het Schepencol-

lege en de Gemeenteraad26 (1794-1980) nagekeken. De reeksen der Openbare en private

werken en goederenbezit27 werden vervolgens geraadpleegd. Het subnummer G12 bevat

de bouwaanvragen van particuliere woningen. In de reeks Werken aan stadsgebouwen28

werden de dossiers Technische Dienst Hof van Ryhove: nr. 184: Lousbergkaai meubele-

ring cirkelvormig salon: ’69-’82 doorgenomen. Zo ook de mappen van de technische dienst

van Ryhove: plannenarchief overzicht: map 35b: politiecommissariaat 7de wijk, het do-

cument Lousbergkaai 1949: VI/30/31 en het document Lousbergkaai 1949: VI/30/134.

De reeks Openbare en private werken29 werd geraadpleegd op peinture et numerotage

des maisons - registre des declarations faites en 1818: G201 en Peinture des maisons

(correspondance): G202. Ook G/1196, verkoopakte van een stuk grond langsheen de

Visserij aan de stad door Verbeeck Theophile, eigenaar, voor notaris Norbert Eggermont

Grosse, werd nagekeken. Verder werd de reeks Moderne bouwaanvragen30 geraadpleegd.

17De Herdt, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse stadsarchief, 80.18SAG, ongenummerde reeks.19SAG, reeks 97.20SAG, reeks 330.21SAG, reeks 335.22SAG, reeks 373.23SAG, ongenummerde reeks.24SAG, ongenummerde reeks.25SAG, ongenummerde reeks.26SAG, reeks C en III.27SAG, reeksen F en VI, G en VII.28SAG, reeksen F en VI.29SAG, reeks G.30SAG, reeks G12.


Alle latere bouwaanvragen van Blancquaert of Piers de Raveschoot werden opgevraagd:

Blancquaert-Van Tieghem J., 1801, Bas Escaut (quai du), afbraak en gedeeltelijke her-

opbouw van een muur, Blancquaert-Van Tieghem J., 1841, Cour (impasse de la), bouw

van een verdieping, Blancquaert-Van Tieghem J., 1842, Cour (impasse de la), heropbouw

van een klein gebouwtje, Piers de Raveschoot, 1848, Pecherie, bouw van een gemetselde

pilaster en van een scheidingsmuur, Piers de Raveschoot, 1850, Pecherie, bouw van een

omheiningsmuur met pilasters en restauratie van de trap naar het water die zich voor zijn

huis bevindt. Ten slotte werd de reeks Kadaster31 geraadpleegd. Hierin is de registratie

van het onroerend goederenbezit uit de 19de-eeuw opgenomen. Het bevat overzichtslijsten

van het onroerend goederenbezit, met kaarten en plannen uit 1809 en 1875.32

22.1.2 Rijksarchief Gent

In het Rijksarchief van Gent werd in het Modern Notariaat de documentatie opgevraagd

die Van Tyghem had geraadpleegd over het huis naar aanleiding van haar onderzoek naar

architect Pisson. Het betrof depot Neve I, nr. 116, nr. 35 van 18 mei 1796 en depot Neve

I, nr. 116, nr. 35, 30 van notaris Ch. De Clercq. In het rijksarchief van Gent werden

familiearchieven aangetroffen van de families Blancquaert en Piers de Raveschoot.

22.1.3 Fonds de Vliegende bladen

In het fonds de Vliegende bladen waren enkel de mappen Pecherie, Plateau A.F.J en

familie Blancquaert consulteerbaar voor dit onderzoek.

22.1.4 Resultaat van het onderzoek

Het archivalisch onderzoek in het SAG en in het RAG leverde zowel nieuwe archief- als

nieuwe documentatiebestanden op over de opvolging der eigenaars, de verkoopgeschie-

denis van het gebouw, de inplanting, de samenvoeging met het Koningin Astridpark,

allerhande verbouwingen, het exterieur en het interieur die in het vorige hoofdstuk be-

handeld werden. Over Plateau en zijn betrokkenheid bij de decoraties van het huis werden

31SAG, reeks DD.32De Herdt, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse stadsarchief, 70.


geen archiefstukken aangetroffen. In het fonds de Vliegende bladen werd niets bruikbaars

teruggevonden.

22.2 Stilistisch onderzoek

22.2.1 Empirestijl

Het salon is gedecoreerd in de laat 18de-eeuwse empirestijl die reeds eerder in deze ver-

handeling uitvoerig besproken werd. (cfr. supra) In het paviljoen De Notelaer in Hingene

zijn de decors nog volledig in de gout a la Grecque geschilderd. Deze neoclassicistische

vormentaal maakte zich vooral kenbaar door de arabeskenmode en de afbeelding van na-

tuurlijke bloemen. De arabesken, in de renaissance grotesken genoemd, kenmerken zich

door ingenieuze, fantasievolle composities van allerlei motieven en hybride figuren. Deze

arabesken zijn geınspireerd op de decoraties van in het in 1480 herontdekte Domus Aurea,

de hierop gebaseerde Loggie in het Vaticaan van Rafael en Giovanni da Udine en op de

fresco’s die net voordien ontdekt waren in Pompeji en Herculaneum. De arabesken, vooral

de Vaticaanse, kenden in de 18-de eeuw een grootschalige verspreiding via allerlei gravures

waarvan de editie van Giovanni Volpato (1735-1803) de beroemdste is. Op het eind van de

18de-eeuw beperkten de arabesken zich niet meer tot enkel lambriseringen, maar vonden

ze hun weg naar de plafonddecoraties en werden ze uitgebreid met wolkenluchten, vogels

en putti.33 Het decor van het salon van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem vormt

een evolutie van de gout a la grecque naar de empirerichting. Deze stijl kenmerkt zich

door de gestileerde palmetten, lieren, zwanen, de arenden, sfinxen, enzovoort. Natuurlijke

bloemen zijn bij de empirestijl volstrekt afwezig. Ook de overdadige toepassing van de

goud- of bronskleur is typisch voor het empire.

22.2.2 Schildertechniek

De schildertechniek waarmee de decoraties in het salon zijn aangebracht, is zeer vlak en

egaal. De decoraties zijn erg afgelijnd en de kleuren zijn zeer diep en levendig getoonzet.

33Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-

raties van Antoine Plateau nader belicht”, 360.


De illusionistische trompe-l’oeil koepelschildering is zeer geslaagd.


Ook Antoine Plateau inspireerde zich voor zijn decoratiekunst op de arabeskenmode. Hij

zocht voor motieven, composities en algemene uitstraling evenzeer naar inspiratie bij de

gravures van de decoraties van de Domus Aurea, de Vaticaanse loggie en de fresco’s van

Pompeji en Herculaneum. Hij liet de antieke oudheid en de natuur in zijn ornamenten

op een lichte en evenwichtige manier samenkomen.34 Zijn decoraties omvatten antieke

elementen die op een renaissanceachtige wijze tot uitvoer zijn gebracht. Op het gebied

van stijl valt het salon zeker in de stijl van Plateau in te schrijven, hoewel er een evolutie

waar te nemen is ten opzichte van de vroegere decors.

Plateau bracht zijn decoraties weliswaar op een heel andere manier aan. Hij deed dat

op een fijne en losse, bijna vluchtige manier. Vloeiende lijnen bekwam hij door penseel-

streken op een trefzekere wijze aan te brengen. Diepte creeerde hij door de plaatsing van

weloverwogen, kleurige toetsen. Hij bracht zijn decoraties in een levendig kleurenpalet

aan. Bergmans beschrijft hem als een meester in de kunst van de illusie.35

De empirestijl waarin het salon gedecoreerd werd, kan in het oeuvre van Plateau inge-

schreven worden. De schildertechnische manier waarop de decoraties werden aangebracht,

spreekt een toeschrijving aan Plateau echter volledig tegen. Dat komt omdat de decoraties

tijdens een restauratie van twintig jaar geleden volledig overgeschilderd zijn geweest. De

vluchtige, losse penseelstreken van Plateau zijn nergens in het salon aan te treffen. De

decoraties zijn in hun huidige vorm erg afgelijnd en zeer effen. Enkel het illusionistische

aspect van de schildertechniek, namelijk de trompe-l’oeil koepelschildering en de schadu-

wen rond de decoraties, kunnen met Plateau verbonden worden. Door de overschildering

kunnen we zowel op gebied van schildertechniek als van kleur zeker geen toeschrijving

staven.

34Ibid., 366.35Ibid. 402.


22.3 Iconografisch onderzoek

22.3.1 Beschrijving

Algemeen

De decoraties die bestudeerd worden als een mogelijk werk van Antoine Plateau zijn aan-

gebracht in een rond salon dat door de ritmische plaatsing van de verschillende penanten

in combinatie met de deuren en ramen achthoekig aandoet. De decoraties reiken door de

hoogte van het salon met koepel tot twee verdiepingen hoog. Het salon heeft een dubbele,

glazen toegangsdeur die aan de binnenkant lichtrozig geschilderd is. Het glas is per deur in

vier vierkanten onderverdeeld. Boven de deuren de raampartijen is telkens een rondboog

aangebracht. Bij de deuren zijn deze opgevulde rondbogen 19de-eeuwse toevoegingen ter

verlaging van de deuropeningen, terwijl de rondbogen bij de ramen deel uitmaken van het

glaswerk. Alle houtwerk naast de penanten is in lichtroze geschilderd. De ruimte tussen

de zwikken van de rondbogen boven de deuren en ramen is geschilderd in een grijzige,

oranjeachtige marmerimitatie. De blauwkleurige, in marmerimitatie aangebrachte band

rond de rechthoekige penanten loopt door over de rondbogen. Boven deze rondbogen is

de band versierd met een oranjekleurig spiraalmotief. Om de onderstaande iconografische

beschrijving goed te kunnen volgen, is een figuur van het salon opgemaakt die de deco-

raties in het salon ruimtelijk situeert. (036) De decoraties worden van onder naar boven

bestudeerd.

Penant type 1

Penant type 1 is een overkoepelende term voor alle penanten die exacte kopieen vor-

men van de penant die op de figuur van het salon aangeduid staat als penant 1. (037)

Onder dit type vallen penant 1, penant 4, penant 5 en penant 8. Onderaan hebben

de penanten een plint van marmerimitatie. De centrale taferelen hebben een kader in

blauwe marmerimitatie. De kaders zijn aan de buitenzijde afgewerkt met een goudkleu-

rige, bolle rand. Diezelfde rand is aan de binnenkant met een lijn van beurtelings ronde

en langwerpige gouden toetsen omlijnd. In de hoeken van de rechthoekige penant zijn ro-

zetten aangebracht in een met vier palmetten afgewerkte cirkelvorm. In de blauwe kaders


zijn mythologische figuren aangebracht in medaillons die omsloten worden door een lang-

werpig goudkleurig arabeskenmotief met palmetten en opvallende schaduwwerking. De

mythologische figuren zijn in een goudkleurig medaillon aangebracht op een zacht rode

achtergrond. De mythologische figuren zijn in grisaille uitgewerkt en voorzien van een

naam in gouden hoofdletters. (038) Binnen het blauwe rechthoekige kader wordt centraal

een langwerpige, sobere arabesk voorgesteld op een witte grond. De arabesk vertrekt

onderaan uit een ornament van acanthusbladeren. Daarop staat een putto die vanop de

schouder tot aan het middel gedrapeerd is in een langwerpige stof en boven het hoofd

een Egyptisch geınspireerde amforavaas draagt met zwanen als handvaten. De zwanen

dragen een parelslinger in de bek. De amfora is aan de bovenkant versierd met een fries

van spiralen. De smalle vaas loopt uit op een smalle hals. Zij staat op een dun, maar wijd

uitlopend voetstuk. Uit deze vaas komt fijn en elegant bladwerk tevoorschijn. Bovenaan

is een fruitschaal afgebeeld met vruchtentrossen die door twee naar elkaar kijkende vogels

opgegeten worden. Bovenaan de penant is een bruine adelaar met uitgespreide vleugels

aangebracht die met zijn klauwen op een bol rust. In de bek is een metalen houder op te

merken. Waarschijnlijk werden hier olie- of andere lampen aan bevestigd.

De antieke figuren zijn met hun Franse namen aangeduid: op penant 1 bovenaan Cal-

purnie, aan de rechterzijde Ceres, Alexandre, Tersphicore, onderaan Bacchus en aan de

linkerkant Pluton, Esculape en Venus. Aan de onderkant van deze penant is een klein

fragment van het parket te zien waarin donkerkleurige stermotieven zijn aangebracht in

een lichtere houtsoort. Op penant 4 zijn bovenaan Ulysse aangebracht, aan de rechterzijde

Pan, Minos, Statra, onderaan Homere en aan de linkerkant Melphomene, Euphrosine en

Romulus. Op penant 5 staat Homere bovenaan, aan de rechterkant volgen Domitien,

Abigail en Calliope, onderaan staat Regulus en aan de linkerzijde Euterpe, Battus en

Ariadne. Figuren afgebeeld op penant 8 zijn bovenaan Midas, rechts Tarnus, Neptune,

Orphee, onderaan Apollon en aan de linkerkant Thesee, Arachne en Hercule.

Penant type 2

De penanten van het type 2 zijn alle penanten die dezelfde figuratie hebben als de penant

die op de figuur aangeduid staat als penant 2. (039) Dat zijn penant 2, 3, 6 en 7. De vaas


is bij deze penanten antiek in plaats van Egyptisch geınspireerd. De basis is eveneens

smal en eindigt op een brede voet, maar het middenstuk is wat breder. Deze vaas heeft

handvaten die reiken van hals naar buik en is versierd met een slinger van fijne blaadjes.

Bovenaan is een vogelsoort aangebracht die verschilt van de penanten van het type 1.

Bij penant 2 staat van boven Abigail afgebeeld, aan de rechterkant L’apoline, Calpur-

nie en Vulcane, onderaan Minerve en aan de linkerkant van boven naar onder Deucalton,

Enee en Octave. Penant 6 is aan de bovenkant versierd met Telemaque, aan de rechter-

zijde met Mercure, Thalie, Clio, onderaan met Mars, en links met Hildgarde, Ciceron en

Phidias. Bij penant 3 staat bovenaan Cezar, gevolgd door Platon, Diane en Dido aan de

rechterkant, Jupiter onderaan en links Atree, Junon en Parmenion. Penant 7 ten slotte is

opgebouwd uit Ajas aan de bovenzijde, Saturne, Jo en Seylla aan de rechterzijde, Progne

onderaan en Socrates, Narcisse en Curion aan de linkerkant.

Dubbele spiegeldeur

Deze deuren zijn opgebouwd uit een roosachtig kozijn dat net als de inkomdeur in vier

vierkanten is onderverdeeld. In de rondboog is het vlak onderverdeeld in een rozig, vleer-

muisachtig motief waartussen een lichtblauwe hemel met kleine wolken wordt voorgesteld.

Het boogveld is afgelijnd met een evoluerende spiraalband. De klink van de deuren be-

staat uit een krulvormig metaal met een eikelvormige deurknop. Ook aan deze dubbele

spiegeldeuren zijn delen van het parket te zien. (040)

Dubbele deur met beschilderde panelen

De panelen zijn zalmkleurig geverfd. (041) Ze zijn in het midden verfraaid met een

goudkleurig, langwerpig arabeskmotief dat geassembleerd is met bladen bloemmotieven,

palmetten en dennenappels. In het midden is een ellips aangebracht met een gouden,

geornamenteerde rand. Aan de linker- en rechterzijde is deze ellips afgewerkt met palmet-

ten. De ellips is met een felblauwe kleur ingekleurd. In het midden worden vrouwelijke

allegorieen afgebeeld van de vier seizoenen. Onderaan de vrouw die de aarde symboliseert,

is een stuk aarde voorgesteld met wat groen en enkele bloemen. Zij draagt de oogst in

haar handen: links enkele vruchten en rechts graanstengels. De lucht wordt voorgesteld


door een vrouw op een wolk. Haar wapperende sluier refereert aan de wind. De vrouw die

het vuur symboliseert staat op een brandend vuur en houdt een brandende fakkel in de

rechterhand. Water tenslotte wordt vertegenwoordigd door een vrouw die voortschrijdt

op een stukje golven waarin een vis komt bovendrijven. Zij draagt een drietand in de

rechterhand en haar kapsel is met schelpen getooid. De bronzen klinken van de deuren

zijn vormgegeven als weelderig geornamenteerde putti.

Fries

De fries is volledig versierd met mythologische figuren die in een laagstaand water evo-

lueren. (042) De blauwe achterkant is geschilderd in een geaderde marmerimitatie. De

figuren worden, vertrekkend van boven penant 1, van links naar rechts beschreven. Een

eerste scene toont enkele putti. De ene draagt een fruitmand en wordt daarbij geholpen

door een tweede. Een derde putto komt aangewandeld en blaast op een langwerpig blaas-

instrument. Hun benen eindigen in schubmotieven. Een tweede scene toont een centaur

met zijn gekende attributen. Hij draagt een zak met pijlen op de schouder en een boog

in de hand. Hij heeft aan de bovenkant een menselijk torso en onderaan het onderlijf

van een paard. Dan volgt een centaur met het onderlijf van een slang waarvan de staart

eindigt in een bladerentros. Hij lijkt een soort van harpoen over zijn schouders te torsen.

Daarnaast worden twee figuren voorgesteld. Zij dragen een gedrapeerde doek die vanaf

de schouders langs het midden naar beneden valt en blazen op twee tot cirkels geplooide

slangen die als een soort muziekinstrument omhoog worden gehouden. Daarna wordt een

vrouwelijke figuur op een paard getoond. Haar onderbenen zijn gedrapeerd met een doek.

Het paard heeft een paardentorso terwijl het achterlijf een slangachtige structuur met

schubben vertoont. De vrouw houdt een staf in de hand die eindigt in een naar buiten

gebogen tweetand. Na deze vrouw komt een putto aangewandeld met een schubachtige

onderkant die speelt op een langwerpig blaasinstrument. Deze putto wordt gevolgd door

een fantasierijke vis met een grote kop en een klein, schubachtig lijf. Aansluitend volgt een

gedaante die blaast op een cirkelvormig geplooide slang. Hij staat met zijn bovenlichaam

een kwartslag gedraaid en wordt op de rug afgebeeld. Om het hoofd draagt hij een kroon

van stengels. Hij wordt gevolgd door een satyr met bokkenpoten die een fruitmand op

zijn schouders torst. Ten slotte wordt een groter tafereel afgebeeld dat bestaat uit drie


delen. Twee katachtige monsters met een krans van bladeren op het hoofd trekken een eg

voort. Hun achterlijf eindigt in een slangvorm met een driepuntige staart. Tussen deze

monsters en de eg zit een putto met vleugels op een tussenschot. Hij draagt drie bloemen

in de hand. Op het eerste deel van de eg, boven de voorste wielen, zit een putto met

vleugels die achterom kijkt naar het achterste deel van de eg. Hij houdt een met groteske

koppen versierde krater in de hand. In de eg ligt een mannelijke gedaante die door twee

gevleugelde putti te drinken krijgt uit een grote, versierde kruik. Onderaan de fries is een

band met meandermotief aangebracht.

Tussenstuk tussen fries en koepel

Het tussenstuk tussen de fries en de koepel bestaat uit een gestucte band in geelkleurige en

geaderde marmerimitatie. (043) In het midden is een band aangebracht waarop guirlandes

met vruchtentrossen worden afgebeeld die opgehangen zijn aan de hoorns van geitachtige

kopjes met een lange sik.

Koepel

De koepel van het salon is opgedeeld in grotere en kleinere segmenten en is volledig in

trompe- l’oeil techniek geschilderd. De grote lichtgele segmenten zijn afwisselend ge-

decoreerd met een versierd, in marmerimitatie uitgewerkt rondboograam met sluitsteen

waardoor een luchtpartij te zien is. Daarboven staat een rankwerkmotief afgebeeld met

gekruiste langwerpige blaasinstrumenten, een lier of vruchtentrossen. Tussen die raam-

partijen zijn de segmenten versierd met een sober arabeskendecor waarbij onderaan twee

identieke, van elkaar wegkijkende sfinxen afgebeeld worden. Het arabeskendecor is sa-

mengesteld uit rankwerk in combinatie met bladmotieven, putti, vruchtentrossen, parel-

en bladguirlandes, bloemen, lisdodde en lieren. De kleinere segmenten zijn geschilderd in

een donkerbruine marmerimitatie en zijn heel geslaagd in het trompe-l’oeil effect. Hierin

zijn afwisselend ronde en stervormige rozetten afgebeeld. De oculus is versierd met een

wolkenpartij en is met dezelfde donkerbruine marmerimitatie afgewerkt. Het geheel oogt

erg afgelijnd.


Uit een foto die de toenmalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de jaren

’40 van de 20ste eeuw nam, blijkt duidelijk dat de huidige staat een heel opgeruimde versie

van het origineel inhoudt. De wolkpartijen bijvoorbeeld zijn volledig overschilderd. Uit

de oude foto blijkt dat het centrale deel van de oculus beschadigd was. Zeer opvallend

is dat de decoraties bij de gerestaureerde versie lichter van kleur zijn. Alle randen zijn

geaccentueerd door middel van fijne, zwarte lijnen.


(044)

Algemeen

De decoraties van de zwikken, namelijk de arenden die met hun klauwen op een bol rusten,

doen opvallend denken aan het salon van de eigen woning van architect Pisson. Daar zijn

op gelijkaardige plaatsen, in de hoeken boven de rondboog van de erker, soortgelijke dieren

aangebracht.

Penanten

De vaas van penant 1 met aan de onderkant een bladmotief komt in die vorm zeker voor in

het werk van Plateau. Zwanen met lange halzen komen eveneens in zijn oeuvre voor. Dat

is ook het geval met de vogels die reikhalzend uitkijken naar vruchtentrossen. Een plint

in marmerimitatie met daarboven bronskleurige figuren die een plaat op de schouders

torsen met daarop een vaas waaruit rankwerk ontspringt, komt zeker in het oeuvre van

Plateau voor. De krulmotieven met dat specifieke bladwerk zijn zeer opvallend in zijn

werk in te passen. Dat is ook het geval met de figuratie en de grisailletechniek van de

antieke figuren in de geornamenteerde cirkelvormen met rode opvulling. De rozetten en

de palmettenversiering zijn ook zeer gelijkend met die van Plateau.

Fries

Een omringende fries met mythologische figuren onder een koepel is een gegeven dat door

Plateau zeker wordt toegepast. De mythologische figuren waaronder putti, centaurs en


saters komen allemaal in zijn werk voor. Putti met een langwerpig blaasinstrument zijn

in het werk van Plateau aan te treffen. Zo ook de antieke, bruinkleurige saters zoals

bijvoorbeeld in de spiegellijst van de woning d’Ennetieres in Doornik. De veelvuldig

toegepaste slangen in de fries zijn hem niet vreemd. De wijze van draperen gelijkt op die

van Plateau.

Tussenstuk tussen fries en koepel

Plateau maakt bij zijn decors heel regelmatig gebruik van gelijkaardige guirlandemotieven:

groteske hoofden met baarden zijn aanwezig in zijn werk.

Koepel

De keuze en de vormgeving van de ornamenten appelleert, los van de zeer ernstige in-

breuk op het origineel, aan Plateau. De koepeldecoratie verwijst op enkele punten naar

de koepel van het paviljoen De Notelaer. De grote segmenten van het landhuis zijn bij-

voorbeeld net als bij de koepel van het paviljoen voorzien van een gelijkaardig, weliswaar

soberder arabeskendecor met onderaan twee liggende sfinxen. Vooral de bolvormige, naar

onder krullende plantenmotieven zijn heel gelijkaardig. Ook de manier waarop die mo-

tieven van bladeren zijn voorzien, is heel gelijkend. Het amalgaam van bladeren, putti,

muziekinstrumenten en bloemen komt overeen. De ronde en stervormige, rozetvormige

tussensegmenten van het Gentse landhuis verwijzen heel duidelijk naar de uitspringende,

witte band met consoles onderaan de koepel van het paviljoen. De oculus met wolkenpartij

verwijst naar de koepel in het salon van de woning Walckiers.

22.4 Toeschrijving

22.4.1 Argumenten pro

De stijl waarin de decors zijn geconcipieerd pleiten voor een toeschrijving aan Plateau.

Ook de illusionistische weergave, de trompe-loeil en de schaduwwerking verwijzen naar de

kunstenaar.


De opbouw van de decoraties in het Gentse salon verwijst zeker naar Plateau. Zowel

bij de woning Walckiers als bij De Notelaer is ook een geschilderd velum aan te treffen.

Het parket van het salon in het landhuis is momenteel bedekt, maar uit het onderzoek van

De Leye kan opgemaakt worden dat de achtdelige structuur van het marquetterieparket

via de penanten naar de koepel doorloopt waardoor het salon zich als een algehele, archi-

tectonische compositie ontplooit.36 Dit is erg vergelijkbaar met de opbouw van het salon

van het paviljoen De Notelaer. Er heersen hoe dan ook vermoedens dat Pisson zich voor

het ontwerp van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem op dit paviljoen baseerde. Het

blijft aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratieschilderingen beroep deed op Plateau.

Er zijn veel iconografische elementen aanwezig die verwijzen naar het werk van Plateau.

De arabesken op de penanten en de deuren, de mythologische taferelen op de fries en de

arabesken op de koepel zijn overladen met de bloemenguirlandes, vazen, parelsnoeren,

mythische taferelen, rankwerk, putti, sfinxen, vogels, blauw ingekleurde geornamenteerde

ellipsen met grisaillefiguren binnenin, palmetten, rozetten, instrumenten, rankwerk, de

vier seizoenen, figuren uit de klassieke mythologie, enzovoort.

Toen het landgoed gebouwd werd bekleedde Plateau als decoratieschilder de allerhoogste

positie. Architect Jean-Baptiste Pisson stond op het vlak van de Gentse architectuur op

een gelijkaardig niveau. De kans is zeer aannemelijk dat Pisson voor de decoraties beroep

deed op Plateau. De band tussen de twee was immers heel sterk. Beide heren behoorden

tot hetzelfde netwerk. Pisson was bij elk van de Gentse decoraties die Plateau uitvoerde,

betrokken. Eerst en vooral decoreerde Plateau het salon van de eigen woning van de ar-

chitect. Vervolgens was hij betrokken bij de aanstelling van Plateau als decoratieschilder

van de Piers-schouwburg. Pisson maakte immers deel uit van de vennootschap Piers en

co die de Sebastiaansschouwburg aankocht en de opdracht gaf voor de decoraties van de

gerestaureerde zaal en foyer.37

36De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De

toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 261-67.37Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.

Oost-Vl)”, 297.


De decoratie van het Gentse landgoed is heel logisch in het levensverhaal van Plateau

in te passen. De grond werd in het jaar 1796 aangekocht door Judocus Josephus Blan-

cquaert en Marie-Isabelle Van Tieghem. De bouwwerkzaamheden zullen waarschijnlijk

kort daarna van start gegaan zijn. Op dat moment was Plateau te werk gesteld in Gent.

Pisson kocht zijn huis in 1795.38 De decoratie van dit huis door Plateau moet kort na

deze datum plaatsgevonden hebben. In 1798 was Plateau ook op een andere plek in Gent

aangesteld, namelijk in de Piers-schouwburg.39

22.4.2 Argumenten contra

Het archiefonderzoek in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende bladen kunnen een

toeschrijving van de decoraties aan Plateau niet staven. Dit is echter niet abnormaal.

Sommige van de decoraties die aan hem worden toegeschreven, worden wegens gebrek

aan archivalisch bewijsmateriaal enkel op stilistisch en iconografisch onderzoek gestoeld.

Slechts een nog bestaand decor wordt gedocumenteerd door archivalische bronnen, name-

lijk de Notelaer.

De thans zichtbare schildertechniek en kleurenkeuze kunnen wegens de erg ingrijpende

restauratie van twintig jaar geleden, geen argumentatie vormen voor een toeschrijving

aan Plateau.

In de iconografie ontbreken toch enkele belangrijke zaken die normaliter in het werk van

Plateau voorkomen. Er worden nergens strikken afgebeeld. De weergegeven dieren beper-

ken zich slechts tot enkel soorten zoals vogels, slangen, zwanen en arenden. Er zijn geen

eekhoorns, uilen, vlinders of andere dieren te zien. Toch kan dit geen contra argument

vormen omdat de weergave van strikken en dieren verlaten wordt in de empirestijl. Er

worden weinig tot geen losstaande hoofden afgebeeld. De arabesken van de koepel zijn

niet voorzien van de door Plateau erg veel toegepaste, fel ingekleurde vlakken met figuren

in grisailletechniek. Sommige decoraties zijn op een andere wijze uitgevoerd. De motieven

38Ibid., 269.39Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik

1759-Brussel 1815)”, 348.


zijn in Gent veel soberder opgevat dan de motieven van Plateau. Ook de sfinxen zijn heel

verschillend van uitvoering. De lieren zijn op de koepel van het landhuis voorzien van een

voetstuk terwijl dat niet zo is bij de koepel van het paviljoen. De decoratie van het salon

is zeer sober opgevat, in tegenstelling tot zijn reguliere werk dat zich kenmerkt door een

enorme hoeveelheid van ragfijn bladwerk, bloemen en strikken.

22.4.3 Conclusie

Een toeschrijving aan Plateau lijkt eerder wel dan niet aannemelijk. De stijl, die een

evolutie vormt van de gout a la grecque naar de empirestijl, de illusionistische weergave,

de arabeske motieven, de opvallende gelijkenissen tussen het salon van het landhuis en

het salon van de Notelaer wijzen enigszins in die richting, maar overtuigen niet op een

onwrikbare manier. Wat echter de doorslag geeft is de prominente, band tussen Pisson

en Plateau en de zeer plausibele, logische inschrijving in zijn levensverhaal.

Deze uiterst voorzichtige poging tot toeschrijving kan enkel nog via materiaal technisch

onderzoek uitgewerkt worden. Dit soort van studie is hier, vanwege de overschildering, hoe

dan ook nodig. De decoraties kunnen in hun huidige staat immers niet aan de kunstenaar

toegeschreven worden.

Hoofdstuk 23

Besluit

De opdracht die Judocus Josephus Blancquaert gaf voor de bouw van het huis moet ge-

situeerd worden in de Franse traditie van het bouwen van hoven van plaisance, ook wel

speelhoven genoemd. Opdrachtgevers voor de bouw van het huis waren Judocus Josephus

Blancquaert en Isabella Maria Francisca. De grond waarop het landgoed werd gebouwd,

kochten zij op 18 mei 1796 van Joanne-Marie der Kinderen, weduwe van Jean-Baptiste

Malfeson. De bouwopdracht werd toevertrouwd aan architect Jean-Baptiste Pisson. Dat

wordt in drie verschillende bronnen bevestigd. In de literatuur worden doorgaans de ja-

ren 1793 of 1794 als bouwdatum opgegeven. Toch moet het huis na de aankoop van de

grond in 1796 gesitueerd worden. In 1821 werd het huis voor 9025 gulden verkocht aan

de ongehuwde Louis Lambert Piers de Raveschoot (?-1858). In 1859 werd het buitengoed

door de erfgenamen Piers verkocht aan Theophile Verbeeck. In 1863 werden het huis en

de tuin aangekocht door Verbeeck-De Rudder die het toevoegde aan de percelen 3672 en

3679. Hij verkocht zijn eigendommen in 1883 aan Leopold De Groote. In 1947 kocht de

stad Gent het huis en het aanliggende park aan van Roger De Groote. Vanaf toen werd

het huis als politiecommissariaat van de 7e wijk ingericht en werd de tuin als openbaar

Astridpark opengesteld. Tijdens de jaren ’70 werd de woning omgebouwd tot centrum

van de Gentse groendienst. Dat is tot op de dag van vandaag ongewijzigd gebleven.

Van het huis is geen enkele bouwaanvraag terug te vinden. De oorspronkelijke bouw-

toestand en de 19de-eeuwse aanpassingen zijn enkel via de aquarellen en tekeningen uit

de Atlas Goetghebuer in het SAG en de gravure in het archief van SCMS in het SAG

124


op te maken. De tekeningen en gravure worden toegeschreven aan De Noter en aan P.

Poelman. Van de tekening van de Noter is een gravure gemaakt. De eerste verbouwing

zou volgens Van Tyghem onder Louis Lambert Piers plaats gevonden hebben. Guido

Everaert duidt Theophile Verbeeck aan als opdrachtgever voor deze uitbreiding. De boe-

delbeschrijving, in 1858 opgesteld naar aanleiding van het overlijden van Louis Lambert

Piers de Raveschoot, schetst een duidelijk beeld van de toenmalige inrichting. In 1862

verkreeg Verbeeck de toestemming om het vandaag nog bestaande hek op de nieuwe rooi-

lijn voor het huis op te trekken. In 1863 liet Verbeeck de achterkant van het huis aan

de tuinzijde vergroten. De nieuwe achterbouw van het huis kreeg een neoklassieke gevel.

Nadat het huis van 1863 tot 1882 in handen was geweest van Verbeeck-De Rudder, kwam

het in 1883 voor korte tijd in het bezit van Leopold De Groote. Hij was verantwoordelijk

voor het nieuwe hekwerk ter vervanging van de oude muur. Toen het huis vanaf 1949

als politiebureau werd ingericht, ging dat gepaard met heel wat verbouwingen. Voor de

huisvesting van de groendienst tijdens de jaren ’70, werden opnieuw enkele kleine interne

en externe aanpassingen doorgevoerd.

Van het oorspronkelijke interieur zijn drie elementen bewaard: het salon, een empire-

schouw op het gelijkvloers en een empireschouw op het eerste verdiep. Over de interi-

eurinrichting ten tijde van Piers de Raveschoot is heel wat geweten. Over de inrichting

ten tijde van Theophile Verbeeck is niets terug te vinden. Over de inrichting van het

huis door Roger De Groote is flink wat geweten. Eerst en vooral zijn er de foto’s die de

voormalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de jaren ’40 van de vorige

eeuw van de zware, pompeuze inrichting met empiremeubelen heeft genomen. Daarnaast

is er ook de correspondentie tussen de stad Gent en Roger De Groote aan het eind van de

jaren ’40. De ombouw van Villa De Groote naar politiecommissariaat werd zeer minutieus

opgenomen in een beschrijvende meetstaat door de toenmalige stedenbouwdienst van het

Stadsbestuur van Gent. Vandaag de dag heeft het huis als groendienst elke woonfunctie

verloren. Het landhuis doet sinds de jaren ’70 integraal dienst als kantoorgebouw. Het

ronde salon is een vergaderzaal geworden.


Het huidige gebouw werd gedurende de jaren 2004-2005 aan de buitenkant gerestaureerd.

De binneninrichting van het huis vormt vandaag de dag een amalgaam van verschillende

18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse stijlelementen. Het huis wordt vandaag ge-

waardeerd en beschermd voor zijn belangrijke historische waarde. De schilderingen van

het salon zijn door een restauratie van ongeveer twintig jaar geleden overschilderd.

De stijl waarin de decors zijn geconcipieerd pleiten voor een toeschrijving aan Plateau.

De opbouw van de decoraties in het Gentse salon verwijst zeker naar Plateau. Zowel in

de woning Walckiers als het paviljoen De Notelaer is een gelijkaardig geschilderd velum

aan te treffen. De achtdelige structuur van het marquetterieparket loopt via de penanten

naar de koepel door waardoor het salon zich als een algehele, architectonische compositie

ontplooit. Dit is erg vergelijkbaar met de opbouw van het salon van het paviljoen De

Notelaer. Het blijft aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratieschilderingen beroep

deed op Plateau. Beide heren behoorden tot hetzelfde netwerk. Pisson was tevens bij elke

decoratie van Plateau in Gent betrokken. Er zijn veel iconografische elementen aanwezig

die verwijzen naar het werk van Plateau.

Toch blijven er twijfels. Het archiefonderzoek in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende

bladen kunnen een toeschrijving van de decoraties aan Plateau niet staven. De thans

zichtbare schildertechniek en kleurenkeuze kunnen wegens de erg ingrijpende restauratie

van twintig jaar geleden, geen argumentatie vormen voor een toeschrijving aan Plateau.

In de iconografie ontbreken toch enkele belangrijke zaken die normaliter in het werk van

Plateau voorkomen. De motieven zijn in Gent veel soberder opgevat dan de tot nog toe

gekende motieven van Plateau. Maar dit kan ook aan de stilistische evolutie te wijten zijn.

Een toeschrijving aan Plateau lijkt eerder wel dan niet aannemelijk. De empirestijl,

de illusionistische weergave, de arabeske motieven, de opvallende gelijkenissen tussen het

salon van het landhuis en het salon van de Notelaer wijzen enigszins in die richting, maar

overtuigen niet helemaal. Wat echter de doorslag geeft, is de band tussen Pisson en Pla-

teau en de logische inschrijving in zijn levensverhaal. De decoraties kunnen in hun huidige

staat niet aan Plateau toegeschreven worden.

Deel V

Besluit

127

128

De Gentse decoraties die door Bergmans aan Antoine Plateau toegeschreven werden,

konden uitgediept en uitgebreid worden. Bijkomend archiefonderzoek naar de Gentse

periode van Antoine Plateau in het SAG bewees dat de decoraties die Plateau in de

schouwburg uitgevoerd zou hebben een gerechtvaardigde toeschrijving waren. In de reeks

Nota’s kunstenaars, sectie Kluyskens, verwezen twee auteurs, Prosper Claeys en Frans De

Potter, naar deze decoratie. Volgens beide auteurs werd de toneelzaal van het Schuttershof

S. Sebastiaan, aangekocht op 25 april 1798 door de vereeniging van burgers voor de som

van 2300000 livres, opnieuw geschilderd door Platteau (sic) en Spaak. Omdat de Gentse

archieven voor het onderzoek naar Jean-Baptiste Pisson door Van Tyghem reeds op zeer

grondige wijze werden doorgelicht, kon deze masterproef geen nieuwe feiten omtrent de

woning Pisson aanbrengen. Het onderzoek in het archief van de Gentse opera bracht wel

nieuwe zaken aan het licht. Uit de algemene jaarrekening van de Gentse opera uit 1797-

1798 bleek dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de zaal en

de foyer. Ook Pisson en de zoon van Spaak waren betrokken bij deze interieurinrichting.

In de jaarrekeningen werd tevens opgenomen hoeveel livres de heren voor deze decoraties

in ontvangst mochten nemen. In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798 staat in de

rubriek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck (sic) werkzaam

waren in de schouwburg. In de publicatie van Lootens is een afbeelding opgenomen van

een decoratie uit 1797-1798 die mogelijks door Plateau werd ontworpen. Deze afbeelding

werd in het archief echter niet terug gevonden. Ten slotte werd een nieuwe, nog onbe-

kende samenwerking tussen Plateau en Pisson achterhaald. Zij stonden samen in voor de

restauratie en de nieuwe decoraties van de foyer en de zaal van de Piers-Schouwburg.

De empiredecoraties in het salon van het landhuis kunnen mogelijk aan Plateau wor-

den toegeschreven. Hoewel het archivalisch onderzoek geen uitsluitsel brengt, wijzen het

stilistisch en iconografisch onderzoek eerder in de richting van een toeschrijving.

Tot besluit wordt de hoop uitgedrukt dat deze masterproef een impuls mag zijn om

de decoraties van het landhuis aan een materiaal technisch onderzoek te onderwerpen

opdat de decoraties al dan niet aan hun rechtmatige decoratieschilder kunnen toegewezen

worden.

Deel VI

Bibliografie

129

Hoofdstuk 24

Werken

24.1 Gepubliceerd

24.1.1 Boeken

Andooren, Fabien, Ann Vantournhout. De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in

de Machariuswijk. Gent: Buren van de abdij, 2011.

Baillieul, Beatrix, Greta Milis-Proost, Marie Christine Laleman, e.a. Stadsontwikkeling

en Architectuur. Gent: Stad Gent, 1975.

Balkema, C.H. Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis

Jean et Hubert Van Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux ama-

teurs de tableaux. Gent: H. Hoste, 1844.

Bergmans, Anna. ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees:

vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht.”In Een belvedere aan de Schelde:

paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs. Relicta

Monografieen 5, 357-403. Brussel: Vlaams instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010.

130

HOOFDSTUK 24. WERKEN 131

Bergmans, Anna en An Stofferis. ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: bio-

grafie van Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815).”In Een belvedere aan de Schelde:

paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs. Relicta

Monografieen 5, 337-57. Brussel: Vlaams instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010.

Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Historische en stadsgeografi-

sche evolutie van Gent.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit

in Belgie Architectuur. 4nb: Stad Gent, Noord-Oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van

Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst

voor monumenten- en landschapszorg. XV-XXXVIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.

Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Overzicht van de evolutie van de

architectuur in de kuip.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit

in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en

Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg.

XXIII-XLIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.

Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Overzicht van de evolutie van de

architectuur in de kuip.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit

in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en

Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg.

XXVII-XLIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1979.

Boone, Marc en Gita Deneckere. Gent: stad van alle tijden. Antwerpen: Mercator-

fonds, 2010.

Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur.

4na: Stad Gent. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.

Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur.

4nb: Stad Gent, Noord-Oost. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.


Bruyne, Pieter de en Johan Vandenhoute. Architektuur te Gent: analyses. Gent: Stads-

bestuur Gent, 1978. Tentoonstellingscatalogus: tentoonstelling Gent, Museum voor Sier-

kunst, 24.3 - 7.5.1978.

Buijs, Joke en Anna Bergmans. Een belvedere aan de Schelde: pavilioen De Notelaer

in Hingene (1792 - 1797). Relicta Monografieen 5. Brussel: Vlaams instituut voor on-

roerend erfgoed, 2010.

Charles, Leen, Guido Everaert, Marie Christine Laleman, e.a. Erf, huis en mens: huizen-

onderzoek in Gent. Gent: Stichting Mens en Kultuur, 2001.

Charles, Leen, Rene Karel Debruyne, Johan Decavele, e.a. Huizenonderzoek in Gent.

Een handleiding. Gent: Stadsdrukkerij, 1994.

Claeys, Prosper. Pages d’histoire locale gantoise. Vol. 1, Gent: J. Vuylsteke, 1885.

Dambre-Van Tyghem, Frieda. ”Historische Inleiding.”In Bouwen door de eeuwen heen:

Inventaris van het cultuurbezit in Belgie. Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne

Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse

cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg. XIII-XXII. Gent: Snoeck-

Ducaju, 1976.

Dambre-Van Tyghem, Frieda. ”Historische Inleiding.”In Bouwen door de eeuwen heen:

inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne

Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor

monumenten- en landschapszorg. XIII-XXII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.

De Gentse Opera: Geschiedenis, interieurs en restauratie. Gent: CESHIB, 1993.

De Herdt, R. en J. Vannieuwenhuyse. Historie op perkament, opzoek naar het verle-

den in het Gentse Stadsarchief. Gent: Dienst voor Culturele Zaken, Stadsarchief, 1988.


Decavele, Johan en Johan Vannieuwenhuyse. Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: oud

archief. Gent: Stadsbestuur, 1983.

Decavele, Johan, Herman Balthazar, Marc Boone, e.a. Gent: apologie van een rebelse

stad. Geschiedenis, kunst, cultuur. Antwerpen: Mercatorfonds, 1989.

Decavele, Johan en Andre Capiteyn. Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouw-

kunst te Gent in de 18de eeuw. Gent: Stad Gent. Dienst voor culturele zaken, 1984.

De Potter, Frans. Gent, van den oudsten tijd tot heden: geschiedkundige beschrijving

der stad. Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. 8 vols. Gent:

Handzame: Familia et patria, 1969.

Deseyn, Guido. De geschiedenis van het amusementsleven te Gent. Gent: VIAT, 1983.

Deseyn, Guido. Gids voor oud Gent. Antwerpen: Standaard, 1984.

Devleeshouwer, R. ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814.”In

Algemene geschiedenis der Nederlanden. 187-207. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981.

Dhondt, L. ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlan-

den.”In Algemene geschiedenis der Nederlanden. 139-59. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck,

1981.

Dhondt, Luc, Jean-Christophe Hubert, Christophe Vachaudez, e.a. 18de-eeuwse archi-

tectuur in Belgie: Laatbarok, Rococo, Neoclassicisme. Architectuur in Belgie. Vol. 6,

Tielt: Lannoo, 1998.

Dubois, Marc, Norbert Poulain, Guido Deseyn, e.a. Gent en architectuur: trots, schande

en herwaardering in een overzicht. Brugge: Van de Wiele, 1985.


Fredericq-Lilar, Marie. L’hotel Falligan. Chef-d’oeuvre du Rococo Gantois. Brussel:

Universite de Bruxelles, 1977.

Goetghebuer P.J. Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du

royaume des Pays-Bas. Gent, 1827.

Immerzeel, J. Jr. De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders,

beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van het begin der vijftiende eeuw tot heden. Am-

sterdam: J.C. van Kesteren, 1842-1843.

Lanclus, Kathleen en Adriaan Linters. ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent.”In

Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb:

Stad Gent, Noord-Oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van

nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en land-

schapszorg. XXXIX-LXVIII, 1976.

Lootens, Pierre en Johan Decavele. ”Het ontstaan van de opera te Gent.”In De opera van

Gent. 15-27. Tielt: Lannoo, 1993.

Machiels, Jerome en Albert Derolez. Gent, duizend jaar kunst en cultuur. Gent: Stads-

bestuur, 1975.

Nationaal Biografisch Woordenboek. ed. Brussel: paleis der academien. Vol. 15, Wette-

ren: Universia Press, 1996.

Palmer, Robert Roswell, Joel G. Colton en Lloyd S. Kramer. A history of the modern

world. Boston: McGraw-Hill, 2007.

Pluis, Jan, e.a. De Nederlandse tegel: decors en benamingen. Leiden: Primavera, 1998.

Roberts-Jones, Philippe en Eliane De Wilde. Le dictionnaire des peintres belges du XIVe


siecle a nos jours: depuis les premiers maıtres des anciens Pays-Bas Meridionaux et de la

Principaute de Liege jusqu’aux artistes contemporains. Vol. 2, Brussel: La Renaissance

du Livre, 1995.

Siret, A. Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les

plus recules jusqu’ a nos jours. Brussel: Perichon, 1848.

Soil, J.E. ”Plateau (Antoine).”In Biographie Nationale, ed. L’Academie royale des scien-

ces des lettres et des beaux arts de Belgique. 767-68. Brussel: Bruylant-Christophe en

Cie, 1903.

Steyaert, J.J. Volledige beschryving van Gent, of geschiedkundige beschouwing van deze

stad en hare bewooners: de merkwaerdige gebouwen, gestichten en maetschappyen, de be-

roemde Gentenaren, enz. Gent: Van Doosselaere, 1857.

Tolboom, Hendrik Jan. ”Natuurstenen vloeren.”In Over de vloer: met voeten getreden

erfgoed, ed. Eloy Koldeweij, 162-185. Zwolle: Waanders, 2008.

Van Cleven, Jean F. ”Le Gout Francais’, Een Nieuwe Leefcultuur.”In 18de-eeuwse ar-

chitectuur in Belgie, ed. Johan Wambacq en Inge Roosens. 17-23. Tielt: Uitgeverij

Lannoo nv, 1998.

Van den Eeckhout P. en J. Hannes. ”Sociale verhoudingen en structuren in de Zuidelijke

Nederlanden.”In Algemene geschiedenis der Nederlanden. 435-75. Haarlem: Fibula-Van

Dishoeck, 1981.

Vandecavele, J. Poorters en buitenpoorters van Gent 1477-1492 1542-1796 Gent: Stads-

archief Gent, 1986.

Vandenbreeden, Jos, Jacques Evrard, Christine Bastin, e.a. De 19de eeuw in Belgie: ar-

chitectuur en interieurs, ed. Christine Bastin en Jacques Evrard. Tielt: Lannoo, 1994.


Vaughan, William. Arts of the 19th century. Vol. 1: 1780-1850, New York: Harry

N. Abrams, Inc., 1998.

Veraghtert, K. ”Ambacht en nijverheid in de zuidelijke Nederlanden 1790-1844.”In Al-

gemene geschiedenis der Nederlanden. 253-88. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981.

24.1.2 Tijdschriften en kranten

Cornelissen, Norbert. ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, Ancien ar-

chitecte a Gand.”Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 189-203.

Gazette van Gend. S.l.: s.n.

Van Tyghem, Frieda. ”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen

woning van architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent.”Gentse

bijdragen tot de Interieurgeschiedenis 33 (2004), 85-120.

Van Tyghem, Frieda. ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman

en aannemer (prov. Oost-Vl).”Relicta 8 (2011), 251-376.

Wegwijzer van Gent, S.l.: 1798.

24.2 Ongepubliceerd

Bourgeois, Inez. ”Sfeer of pracht en praal: Een kwantitatieve benadering van decora-

tieve voorwerpen en binnenhuisversiering in achttiende-Eeuwse Gentse interieurs.”Gent:

UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterweten-

schappen,1986.

De Leye, Godelieve. ”Ch. Percier En P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de

Empirestijl. De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur.”Gent: UGent Faculteit

Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 1983.


Everaert, Guido. ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai

32.”Gent: Dienst Monumentenzorg en Architectuur, 2004.

Pisters, Josephine, ”Eenvoud en luxe binnenshuis: studie van Gentse interieurs uit de

18e eeuw.”Gent: UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en

Theaterwetenschappen, 1983.

Sabo, Maıte. ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene ka-

rakteristieken van de Gentse Empire-interieurs.”Ugent Faculteit Letteren en wijsbegeerte

Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2009.

Stofferis, An. ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen.”KUL Faculteit Let-

teren Departement Geschiedenis van de Nieuwste tijd, 2001.

24.3 Websites

Inventaris Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”Herenhuis in empirestijl.”

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19497

Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. ”De online fototheek.”

http://beeldbank.vioe.be/nl/index.php

UGent, Universiteitsbibliotheek. ”Vliegende Bladen of Ephemera.”

http://lib.ugent.be/sc-ephemera.shtml.

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”Databank beschermd erfgoed.”

http://onroerenderfgoed.ruimte-erfgoed.be/Default.aspx?tabid=14603language=nl-NL

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”VIOE beeldbank.”

http://beeldbank.vioe.be/nl/index.php

Hoofdstuk 25

Archieven

25.1 Stadsarchief Gent

25.1.1 Oud archief

SAG, reeks 97, Inventarissen van de schepenen van de keure en de inventarissen van de

schepenen van gedele.

SAG, reeks 128, Gebuurten.

SAG, reeks 200, Academie voor Schone Kunsten.

SAG, reeks 302, Akten en contracten.

SAG, reeks 303 en 304, Acten en contracten van vrij huis, vrij erve.

SAG, reeks 330, Staten van goederen.

SAG, reeks 333, Akten en contracten.

SAG, reeks 335, Pramingen.

SAG, reeks 373, betoogregisters.

SAG, reeksen 400 en 535, Oude bouwaanvragen.

25.1.2 Modern archief

SAG, reeksen C en III, Processen-verbaal en besluiten van het schepencollege en de ge-

meenteraad.

SAG, reeksen F en VI, G en VII, Openbare en private werken en goederenbezit.

138

HOOFDSTUK 25. ARCHIEVEN 139

SAG, reeksen F en VI, Werken aan stadsgebouwen.

SAG, reeks G, Openbare en private werken.

SAG, reeks G12, Moderne bouwaanvragen.

SAG, reeks DD, Kadaster.

25.1.3 Ongenummerde reeksen

SAG , Archief departement facility management - dienst gebouwen.

SAG, Gebuurten.

SAG, Nota’s Kluyskens.

SAG, Nota’s Kunstenaars.

SAG, Nota’s Straten.

SAG, Nota’s Vander Haeghen.

SAG, Nota’s Van Werveke.

25.1.4 Beeldmateriaal

SAG, Atlas Goetghebuer.

SAG, Post- en prentbriefkaartenverzameling.

SAG, Stedelijke commissie voor monumenten en stadsgezichten.

25.2 Rijksarchief Gent

RAG, Familie Piers de Raveschoot, Louis Lambert Piers, 154.

RAG, Modern notariaat, notaris Ch. A De Vinck, depot Neve I, nr. 190, 1 maart 1819.

RAG, Modern notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 81, 19 mei 1819.

RAG, Modern notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 116, nr. 35, 30.

RAG, Modern notariaat, notaris J.F. Hacquart, depot De Wilde, nr. 8, 5 december 1795.

RAG, Modern notariaat, notaris Lammens, depot Neve III, nr. 10: Inventaire succession

Mr. Piers de Raveschoot.

RAG, Modern notariaat, notaris R. Vergult, nr. 1590, 24 december 1795.


25.3 Fonds de Vliegende bladen

Academie Royale de Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. Classe des

beaux-arts

Academie Royale des Sciences et Belles Lettres de Bruxelles. Academie royale des sciences,

des lettres et des beaux-arts de Belgique. Circulaires.

Association artistique.

Association des artistes gantois.

Association litteraire et artistique internationale.

Association syndicale des artistes-musiciens du Theatre Royal de Gand.

Beaux Arts, Academie Royale des Beaux Arts de Gand.

Beaux-Arts, Commission des Academies de Belgique.

Blancquaert, famille.

Blancquaert - Van Imschoot (A.).

Pecherie.

Plateau.

Plateau, A.F.J.

Rues, Drap, rue au, 1718-1818.

25.4 KBR, Handschriftenzaal

KBR Handschriften, II 225, f. 418, Picard, J.B. Essai historique et critique sur l’ecole

flamande consideree dans les arts du dessin. 1827.

25.5 Andere

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Ministerieel besluit houdende bescher-

ming van monumenten, stads-en dorpsgezichten, dossiernummer DO000810, objectnum-

mer OO001095.


Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Ministerieel besluit houdende bescher-

ming van monumenten, stads-en dorpsgezichten, dossiernummer DO000810, objectnum-

mer OO001108.

Gent. Departement Facility Management - Dienst Gebouwen, restauratiedossier B.B.

NR. 07725/01/00/00, gebouw: Ferdinand Lousbergskaai 32, 9000 Gent. Opdracht: her-

plaatsen bestaande poort, leveren en plaatsen nieuwe poorten en schilderen hekwerk.

HET GENTSE OEUVRE VAN DECORATIESCHILDER ......Vanuit haar vernieuwende onderzoek naar de...

Documents

Transcript of HET GENTSE OEUVRE VAN DECORATIESCHILDER ......Vanuit haar vernieuwende onderzoek naar de...