Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 :bezetting en bevrijding van Eindhoven 1940-1944Citation for published version (APA):Schippers, J. L. (2009). Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 : bezetting en bevrijding vanEindhoven 1940-1944. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 147-154). Heinen.

Document status and date:Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can beimportant differences between the submitted version and the official published version of record. Peopleinterested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit theDOI to the publisher's website.• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and pagenumbers.Link to publication

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, pleasefollow below link for the End User Agreement:www.tue.nl/taverne

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us at:openaccess@tue.nlproviding details and we will investigate your claim.

Download date: 30. Jul. 2021

https://research.tue.nl/nl/publications/0cf74d1f-81f2-4ae6-828a-e66926f1b232

» PERIODE

1920-1970:

DE 'COMPANY TOWN'

»ICOON HET BEVRIJDINGS-MONUMENT OP HET

STADHUISPLEIN,

1954

HET BEVRIJDINGSMONUMENT OP HET STADHUISPLEIN, 1954

BEZETTING EN BEVRIJDING

VAN EINDHOVEN 1940-1944

fi\e _}{et.Bevrljdingsmonument

0

§ § ~ g ~ § ~ ~ ~ ~ g ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ N

• I. I I I I I I I I I. I I I I I I I I I. I ••• I I I I I I. I I I I I I I I I. ~ I I I I I I I I. 1 1 I I ~ I I I I. I I I I I I I I J, I I I ••• I I I I. I I .~ ••••• ~ I ~ I I I .-: .~ I ~ I

u

p.147

0

~ ('0

IIIII II

p.148

BEZETTER

MEl MONUMENT EDoBEZETTING JODEN

GEALLIEERDE STADHUISPLEIN

VERZETBe~JG!~!ENT ~~~H~N~!N~!J!!!~G JAAR MILLITAIREN

AANVANKELIJK GROEPEN EIND

Op bet Stadhuisplein staat bet Eindhovense bevrijdingsmonument. Het is een aandenken aan de ruim vier zware jaren die stad en inwoners van 10 mei 1940 tot 18 september 1944 beleefd en. Het monume nt bestaat ui t een beeldengroep met daarin een sol-daat, een burger en een verzetsstrijder. Vertegenwoord igers van die groepen hebben hun Ieven gegeven voor de be-vrijding van de s tad. 'Gij d ie bier staat. Gedenk hun dood. Voor dat gij gaat. Hun offer was groot.' Zo Juidt de tekst op bet monument.

18 SEPTEMBER 1944

De geallieerden landden op 6 juni 1944, D-day, in Normandie. Van daaruit trokken zij aanvankelijk traag. in verband met de zware Duitse tegenstand, naar het oosten en noorden. Eind augustus 1944 werd Parijs bevrijd, waarna bet Duitse verzet in Frankrijk instortte. Het noorden van bet land en Belgie vielen zonder vee! tegen-stand in geall ieerde handen. De wanorde bracht de geall ieerde legerleiding op bet idee om met een snelle actie - Opera tie Market Garden - vanaf de Nederlandse zuidgrens door te stoten naar Arnhem. Zo konden de geallieerden een bestorming van de Siegfriedlinie vermijden, wat vee! mensenlevens zou sparen en de oorlog mogelijk voor eind 1944 zou beeindigen.

Market Garden ging uit van het idee dat de gedemoraliseerde Duitsers weinig weerstand zouden bieden. Door middel van

.,

verrassende parachutistenacties wilde de Britse veldmaarschalk Montgomery een aantal Nederlandse rivierovergangen in handen krijgen. Een krachtig grondoffen-sief kon vervolgens de tot stand gekomen corridor naar Arnhem veilig stellen.

De operatie begon op 17 september en verliep aanvankelijk voorspoedig. Na zware bombardementen op het vliegveld Welschap landden in Son en Best Ameri-kaanse parachutisten en infanterie met zweefvliegtuigen. Zij drongen de volgende dag rond 12 uur tot in het centrum van Eindhoven door. In de avond van 18 september bereikte het Britse grondleger de stad vanuit Valkenswaard. Bij die plaats en later in Aalst vonden gevechten plaats tegen Duitse troepen die zich in de bossen hadden verschanst.

Het felle verzet was een teken dat de wanorde in het Duitse Ieger minder groat was dan verwacht. De avond van 19 sep-tember deed een Duitse tankeenheid een paging om vanuit Nuenen de corridor op het smalle punt bij Son aan te vallen. Onderdeel van die aanval was een bom-bardement op de Eindhoven, waarbij ruim 225 slachtoffers vielen onder de feestende bevolking. De aanval werd door de ge-allieerden afgeslagen. Eindhoven bleef vrij, maar tegen een zware prijs.

Market Garden was, zoals bekend, slechts een gedeeltelijk succes. Delen van Oost-Brabant waren verlost van de Duitse bezetting, maar Arnhem bleek een brug te ver en de oorlog zou tot mei 1945 voort-duren.

SCHAARSTE EN PERSOONSBEWIJZEN

De oorlogssituatie veranderde het dage-lijks Ieven van tal van burgers ingrijpend. Bijvoorbeeld door het distributiesysteem, data! weliswaar al vanaf 1939 hestand maar nauwelijks was toegepast. Tijdens de bezetting veranderde dit snel. AI in augus-tus en september 1940 waren producten als brood, vlees, eieren, koffie en bater aileen nog te verkrijgen tegen inlevering van distributiebonnen.

De lijst met zaken die, zoals dat heette, 'op de bon' waren, werd bijna maandelijks uitgebreid. Het ging hierbij a! snel niet

meer aileen om levensmiddelen, maar ook om textiel, schoenen en brandstoffen. Na enkele oorlogsjaren waren veel zaken ook met bonnen niet meer verkrijgbaar. 'Zwart kopen' was dan de oplossing, maar dat was aileen weggelegd voor mensen met geld. Gezinnen met !age inkomsten moesten een steeds grater dee! daarvan aan basis-behoeften besteedden.

In Eindhoven besloot de gemeente a! begin 1941 drie centrale keukens in te rich-ten, waar inwoners tegen een geringe beta-ling een warme maaltijd konden krijgen. Ook grate bedrijven gingen er toe over hun werknemers maaltijden te verstrekken. De zogeheten 'Philiprak' van Philips had een goede naam wat betreft kwaliteit. Door de snelle bevrijding bleven ernstige tekorten, zoals die in het westen en midden van het land voorkwamen gedurende de hanger-winter, Eindhoven en omgeving bespaard.

Een andere ingrijpende verandering was de invoering in de zomer van 1941 van een persoonsbewijs, dat iedere Nederlander hoven de veertien jaar verplicht was bij zich te dragen. Op dit moeilijk na te maken document stonden behalve een pasfoto en een vingerafdruk allerlei persoonlijke gegevens van de eigenaar vermeld.

Het persoonsbewijs was bedoeld om de bevolking te controleren en bepaalde groepen te vervolgen. Aanvankelijk ging het hierbij om tegenstanders van het na-tionaal-socialisme, later ook om arbeiders die in Duitsland te werk werden gesteld en joden en zigeuners.

EINDHOVEN EN DE JODENVERVOLGING

Distributie en tekorten kwamen voort uit de oorlogssituatie. De jodenvervolging is slechts verklaarbaar uit de op racistische principes gebaseerde Duitse nationaal-socialistische ideologie. ]aden en enkele andere groepen als zwarten, zigeuners en homoseksuelen werden hierin beschouwd als minderwaardige mensen met slechte eigenschappen.

In Duitsland had de nazi-ideologie geleid tot uitstoting en later vervolging van de joodse burgers. Een zelfde beleid werd door de bezetter ook in Nederland gevoerd. Nederlanders van joodse afkomst

p.149

Alb. p.147 T•en )aren na de bevrijdmg werd op het stadhulsple•n dit monument als aandenken onthuld.

2. B•i het Duitse bombardement op 19 september 1944. daags na de bevrijding vielen ruim 200 slachtoflers. Deze werden bijgezet In een groat graf. zeals hier op het Sin! Joriskerkhol.

p.150

werden vanaf het najaar van 1940 geleide-lijk gescheiden van andere Nederlanders en geconcentreerd in bepaalde steden. Van daaruit werden zij vanafbegin1942 overge-bracht naar kamp Westerbork in Drenthe voor transport naar vernietigingskampen in Polen.

In Eindhoven woonden in 1941 ongeveer 660 joden, waaronder ruim 200 buiten-landse, meestal Duitse vluchtelingen, die uit het westen van dat land waren geeva-cueerd. Onder de groep oorspronkelijk Eindhovense joden waren vee) (kleine) middenstanders. alsmede enkele fabrikan-ten en doktoren. Een veertigtal werkte bij Philips. Net als elders werden de Eind-hovense joden geleidelijk ge'isoleerd. Vanaf het najaar van 1940 mochten zij niet meer naar cafe, bioscoop of theater. Later mach-ten joodse kinderen geen norm ale scholen meer bezoeken.

Vanaf eind augustus 1942 waren er de-portaties van Eindhovense joden. Philips trachtte de eigen werknemers te bescher-men door een Speciale Opdrachten Bureau (SOBU) op te richten. Een van de medewer-kers, Flip Homemann, werkte als inkoper bij Philips. Flip was getrouwd met Bets en samen hadden zij twee zonen Lex en Edo.

Philips deed ondertussen pogingen de hele groep naar Curat;ao te Iaten emigreren. Tevergeefs. Op 18 augustus 1943 werden aile SOBU-medewerkers en hun gezins-leden, zo'n 80 personen in totaal, naar Kamp Vught gebracht. Daar moesten zij sa men met andere in het kamp bij Philips te werkgestelde joden elektrische appara-tuur en radiolampen maken. Maar tegen aile beloften deporteerden de Duitsers de 500 personen grote groep echter in mei 1944 naar Auschwitz.

Vanwege de jonge kinderen mocht het gezin Hornemann niet naar een werkkamp, zoals de meeste andere Philips-joden. Zij moesten in Auschwitz blijven waar moeder Bets ziek werd en overleed. Flip Hornemann kwam om in een ander kamp. Edo en Lex werden naar een concentratiekamp bij Hamburg gestuurd en daar gebruikt bij medische experimenten. Kort voor de Duitse capitulatie op 10 mei 1945 werden zij gedood. Het Lex en Edo Hornemann-

plantsoen in Eindhoven herinnert aan hun 3 lot. Van de Eindhovense joden overleefde ongeveer de helft de vervolging tijdens de oorlogsjaren.

VERZETTEGEN DE BEZETTER

Het Eindhovense verzet tegen de bezetter en met hem collaborerende Nationaal Socialistische Beweging (NSB) had ver-schillende vormen. In de eerste plaats was er het ambtelijke verzet dat erop was gericht Duitse maatregelen tegen te werken. Een goed voorbeeld hiervan was het naar Duitsland sturen van werklozen. Onder Duitse druk nam dit in de loop van de oorlog het karakter aan van het ron-selen van mensen. Dit probeerden 'goede' ambtenaren zo vee! mogelijk tegen te gaan, door bijvoorbeeld vee! potentiele Duits-landgangers als niet gezond aan te merken. Later kwamen ook valse stempels en dito 'Ausweisen' in omloop, die vrijstelling van arbeid in Duitsland verleenden.

Philips-medewerkers saboteerden bij de productie van zaken die van militair belang waren. Sommigen ontvreemden ook onderdelen waarmee radiotoestellen en enkele zenders werden gebouwd. Zo leverde J. Hoekstra, een chemicus bij Philips, een belangrijke bijdrage aan de opbouw van een verbindingsnet van de landelijk opererende raad van Verzet. Later was hij ook organisatorisch actief voor deze Raad.

Andere Eindhovenaren hielden zich bezig met het verbergen van al dan niet joodse onderduikers. Hiervoor bestond ook een aparte organisatie. De LO, afkorting van Landelijke Onderduikers. Een bij-zondere categorie onderduikers vormden de neergeschoten geallieerde piloten. Zij werden opgevangen en zoveel mogelijk via Belgie, Frankrijk en Spanje naar Groot-Brittannie gesmokkeld.

Gewapend verzet heeft zich in Eindhoven slechts op beperkte schaal voorgedaan. De reden hiervoor was dat de stad relatief vroeg werd bevrijd. In het westen speelde het meeste gewapend verzet zich af in het najaar van 1944 en het begin van 1945. Een ondergedoken student Hoynck van Papendrecht bundelde vanafbegin 1944

4. Naarmate de bezeltlng Ianger duurde ward de voedselsllualle niJpender. Vee! ging op de bon en was slechts mondjesmaat verkrljgbaar. Lange rlj wach· tenden voor viswlnkel, 1943 of 1944.

p.151

3. De bevrijd ng

'" beeld: lerse soldaten en tanks op de Denner, 18 september 1944.

p.152

een aantal jonge mannen en vrouwen uit de regio in de Partizanen Actie Nederland (PAN). In juni van dat jaar was de region ale groep, die zelfstandig opereerde, zo'n 90 personen sterk.

De PAN bestond uit een aantal met elkaar verbonden cell en, waarvan de knokploeg (KP) Sander de bekendste was. Deze groep hield zich bezig met het helpen van geallieerde piloten en het verzamelen van inlichtingen. Andere PAN-groepen pleegden sabotage door suiker in de tanks van Duitse voertuigen te gooien. Ook zouden enkele aanslagen op spoorlijnen zijn gepleegd.

Na D-day intensiveerde de PAN zijn activiteiten en voerde de organisatie enkele aanvallen uit op Duitse militairen. Ook probeerde de groep militairen over te halen om te deserteren. Bij de bevrijcling van Eindhoven hielp de PAN de geallieer-den als gids en bij het bewaken van krijgsgevangenen.

BEVRIJDINGSVUUR

Eindhovens bevrijding wordt ieder jaar op 18 september herdacht op het Stad-huisplein. Met het uit het Normandische Bayeux overgebracht bevrijdingsvuur wordt dan de fakkel op het monument opnieuw ontstoken. Een dodenherdenking vindt ieder jaar plaats op 4 mei op de oorlogsbegraafplaats bij de Oude Toren in Woensel. Hier leggen verschillende organisaties kransen.

Vermelding verdient ten slotte dat een aantal hoofdwegen in Eindhoven naar belangrijke figuren uit de Tweede Wereld-oorlog is genoemd: Veldmaarschalk Mont-gomerylaan, Eisenhowerlaan, Winston Churchilllaan, Franklin D. Rooseveltlaan. De Generaal Pattonlaan houdt de herinne-ring levend aan de man die het Duitse Ieger bij het Ardennenoffensief tegenhield. In de Verzetsheldenbuurt in het stadsdeel Acht zijn straten genoemd naar een aantal Eindhovense verzetslieden. Het 18 Septemberplein ten slotte, in het centrum, herinnert aan de bevrijding.

Hans Schippers

6. Het Duitse 6 b mbardement op 19 september 1944 veroorzaakte veel materiele

schade. Zo werden de Sinl·

Catharinakerk en hel nabijgelegen winkelpand van boekhandel Van Piere zwaar get rolf en.

5. Direct na de bevrljding barstten de festiviteiten los, zoals hier op de Mark!.

18 september gevlerd als haar bevrijdlngsdag. Daaraan gekop peld waren en zljn er diverse activi· telten, waarvan de meest bekende wei de zogeheten llchtjesroute Is.

p.153

verspreld over da sled herlnneren aan de bevrljdlng. Het Airborne Iicht ornament verwijst near de gelljknamlge Amenkaanse luchtlandongs· dlvlsie.

p.154

VERW IJZINGEN

Te bezoeken:

» Stadhuisplein

Bevrijdingsmonument

»Lex en Edo

Hornemannplantsoen Hornemann-monument

»Anne Frankplantsoen

met monument

» Het Stadhuis

Oorlogs gedenksteen

(Niel Steenbergen 1949{1950)

» Tramstraat reliefVallende

bom (Carel Dericks 1943)

Plantsoen Zilvermeeuw-

laan Monument voor de

vrouw m oorlogstijd ~w 1 Mignot 1950)

G aslaan Strijp-S Monument voor de

gevcr1l'ernm (fr~n'C\1

Antonio Carasso1952)

Airbornelaan, Airborne-

monument

, Begraafplaats Woensel,

Oorlogsgraven gevallen militairen tijdens de

Tweede Wereldoorlog

> Rechtestraat, bronzen

tableau ter nagedachtenis

aan de slachtoffers van

het bombardement op

19 september 1944 (Gerard Engels 1996)

, Markt, Bevrijdingsrelief

ter herinnering aan Market

Garden (Jos Reniers 1994)

Begraafplaats Fellenoord Boschdijk, monument ter

nagedachtenis aan de

slachtoffers van het bom-

bardement op 6 december 1942.

» Stationstunnei{Tunnel in stationsdoorgang,

Herinneringsplaquette

Literatuur:

» P.W. Klein, J. van de Kamp,

Het Philips-Kommando in Kamp Vught (Amsterdam{

Antwerpen 2003)

» Phocas Kroon, De joodse

gemeenschap van Eindhoven

(Eindhoven 2003)

» Karel Margry,

De bevrijding van Eindhoven

(Eindhoven 1982)

,.,. J.M.P. van Oorschot,

Eindhoven, een samenleving m verandering, deel 2

1920-1960 (Eindhoven 1982)

Hans Schippers, Eindhovens bestaan

en bedrijvigheid (Eindhoven 1982)

Websi tes:

» Eindhovense oorlogs-

monumenten www.eindhoven.scoutinq.nl

/act ivi teiten/18seotember/ monumenten2004. htm

» Philips-kommando

www.ph1ljps-kommando,nl

» Joods Historisch Museum Amsterdam

· w.1hm.n1 zoek: !:: 1 n