Handboek voor rondleiders

Fort bij Spijkerboor

Inhoudsopgave

VOORAF......................................................................................................................................4Deel 1 Handleiding....................................................................................................................5

Toegang tot het fort........................................................................................................5Verlichting van het fort....................................................................................................5Opstarten vrijwilligerskantine en balie............................................................................5Sanitair............................................................................................................................6Geluidskast in elektraruimte............................................................................................6Videopresentatie.............................................................................................................6Plaatsen bord en vlaggen................................................................................................6Ontvangst van bezoekers................................................................................................7Rondleiding.....................................................................................................................7Openstellingsdag.............................................................................................................7Spion in de Stelling..........................................................................................................8Bezoek torengeschut tijdens openstellingsdagen............................................................8Voorafgaand aan de rondleiding door het fort.................................................................9Route door het fort..........................................................................................................9

Deel 2 Achtergrondinformatie.................................................................................................11Tijdbalk Fort bij Spijkerboor...........................................................................................111. Vestingwet.................................................................................................................132. Kringenwet................................................................................................................133. De Stelling van Amsterdam.......................................................................................143.1 Grootte van de Stelling............................................................................................154. Inunderen..................................................................................................................154.1 Inundatie van de Beemster.....................................................................................16

OOSTGANG ONDER...................................................................................................................211. Geneeskundige dienst...............................................................................................212. Telegrafist.................................................................................................................212.1 Kamer van de commandant....................................................................................223. Vertrek van de Officieren...........................................................................................234. Lokaal van de Wacht – Bouwkamer...........................................................................235. Manschappenlokaal – Recreatiezaal..........................................................................256. Manschappenlokaal en Trappenhuis..........................................................................276.1 Zes perioden gevangenis........................................................................................27

OOSTGANG BOVEN...................................................................................................................297. Uitkijkpost en watertank............................................................................................298. Manschappenlokaal...................................................................................................29

WESTGANG BOVEN...................................................................................................................319. Kruitkamer ................................................................................................................3110. Appèlplaats en voedselmagazijn.............................................................................3111. Reinigingslokaal......................................................................................................3112. Privaatlokaal............................................................................................................3213. Uitkijkpost................................................................................................................3214. Manschappenlokaal – Opgravingen.........................................................................33

Versie 1.2 2

15. Manschappenlokaal – kledingstukken......................................................................3316. Drinkwatervoorziening............................................................................................3317. Keelkazemat of rondeel - Isoleercellen ...................................................................3418. Onderofficieren – Vitrine Commandant Schalk........................................................3519. Grote poterne..........................................................................................................3520. Kapel en toegangen tot de Terrepleinen.................................................................36

FRONTGEBOUW........................................................................................................................3821. Wachtlokaal.............................................................................................................3822. Grote kruitkamer.....................................................................................................3822.1 Kruitdampventilator...............................................................................................3823. Torengeschut...........................................................................................................3923.1 Munitiecompartiment............................................................................................3923.2 Geschut compartiment.........................................................................................4023.3 Hydraulisch veersysteem.....................................................................................4123.4 Trekken en velden.................................................................................................4123.5 Elevatie en Declinatie...........................................................................................4223.6 Richttafel..............................................................................................................42Voorpoterne...................................................................................................................46

BOVEN OP HET FORT................................................................................................................4724 Mitrailleurstelling......................................................................................................4725 Inundatieplateau en uitzicht over koepel.................................................................48

WESTGANG ONDER..................................................................................................................5026 Hefkoepelgebouw.....................................................................................................5027 Bad- en reinigingslokaal...........................................................................................5028 Officierskantine........................................................................................................5129 Manschappenlokaal – Corveedienst..........................................................................5130 Keukenlokaal............................................................................................................5231 Ontijzeringsinrichting...............................................................................................5332 Machinelokaal...........................................................................................................5433 Kleine poterne..........................................................................................................54

VAN BUITENAF BEKEKEN..........................................................................................................56Hoofdingang “Fort bij Spijkerboor 1913”.......................................................................56

Versie 1.2 3

VOORAFDit handboek is bedoeld voor rondleiders van het Fort bij Spijkerboor (hierna FbS) en bestaat uit twee gedeelten:

I. HandleidingII. Achtergrondinformatie

In de handleiding staat de informatie die nodig is om het fort gebruiksklaar te maken voorafgaand aan een openstellingsdag of een te geven rondleiding. Maar ook aanwijzingen die tijdens een openstellingsdag of rondleiding voor de rondleider van belang kunnen zijn.

De achtergrondinformatie kan de rondleider gebruiken om zijn verhaal vorm te geven; dit afhankelijk van de beschikbare tijd en samenstelling van de groep.De achtergrondinformatie is zo veel als mogelijk afgestemd op het FbS, maar is bij lange na niet volledig. Afhankelijk van de specifieke kennis en interesse van de rondleider kan deze zijn/haar verhaal aanvullen met informatie uit eigen bronnen.

Versie 1.2 4

Deel 1 Handleiding

Toegang tot het fortDe drie sleutels om het fort te openen zijn in beheer bij de fortwachter.

- Sleutel hangslot toegangshek- Sleutel grote poternedeur- Sleuteltje hangslot sleutelkastje vrijwilligerskantine.

Verlichting van het fortBelangrijk is om energiebewust te verlichten: dus geen licht in lokalen/ruimten waar niemand komt.

Links van de stalen schuifdeur is de lichtschakelaar waarmee de ruimte achter de grote deur en de elektraruimte wordt verlicht. In de ruimte onder de trap van de kleine poterne zijn 11 lichtschakelaars. Bij elke schakelaar is aangegeven waar deze voor dient. 1 Buitenverlichting 2 Munitiekamer Stelling van Amsterdam 3 Onderofficieren boven bij de trap 4 Geschutstoren (via transformator) 5 Toiletgroep en isoleercellen kazemat beneden 6 Verlichting tijdsbalk kleine poterne 7 Trapverlichting geschut en kruitdampventilator 8 Ontijzeringsinstallatie, boilerruimte, douches,

beneden gang west 9 Ontvangstkamer, hoofdverlichting beneden gangen en

hefkoepelgang10 Hoofdverlichting boven gangen11 Hoofdverlichting grote poterne en voorpoterne (bij kanon)

Bij de grote trap zijn nog drie schakelaars12 Vitrine Commandant Schalk13 Verhoorkamer en Kazemat boven14 onbekend

De hiervoor niet genoemde lokalen/ruimten hebben een lichtschakelaar in het lokaal/ruimte zelf.

Opstarten vrijwilligerskantine en balieMocht er koffie of versnaperingen nodig zijn, dit klaar zetten in de vrijwilligerskantine. Koffie en thee zijn aanwezig in het keukenblok van de vrijwilligerskantine.Open de buitendeur bij de balie, de deur kan alleen van buitenaf worden geopend met de grote sleutel uit het sleutelkastje. Hierna de grote poternedeur sluiten. De schuifdeuren in de kleine poterne ook sluiten. Dit voorkomt dwalende bezoekers.Om een onbeheerde kassa te voorkomen moet deze pas worden opgestart als alle overige openingshandelingen van het fort zijn voltooid.

Versie 1.2 5

SanitairControleer of de toiletten schoon zijn en of er voldoende toiletpapier is. Dit geldt ook voor het invalidentoilet.Bij de wasbakken moet voldoende handdoekpapier zijn. Voorraad toiletpapier en handdoekpapier liggen in het magazijn; sleutel hangt in het sleutelkastje.

Geluidskast in elektraruimteHet is mogelijk om tijdens openstellingsdagen, maar ook tijdens rondleidingen, "fortgeluiden" in het fort te laten klinken. De sleutel gemerkt GELUIDSKAST hangt in het sleutelkastje.Plaats de stekker in het stopcontact en druk alle apparatuur aan. Neem de afstandsbediening en houdt deze op ruime afstand van de kast en wijs naar de apparatuur. Druk op “Play of I>”. Zodra de tijdstellers lopen druk op “repeat” op de afstandsbediening. In alle spelers zal er “repeat” of “rep1” in het scherm staan.Leg de afstandsbediening er in terug, hierna kan de kast weer afgesloten worden.Bij de volumeknoppen van twee van de versterkers zijn dubbele pijlen aangebracht. Er is verschil in volume voor open dagen en die tijdens rondleidingen. Tijdens open dagen is er meer lawaai in het fort en kan het volume iets hoger worden gezet. Zet het volume weer terug als de open dagen worden afgesloten.

VideopresentatieAlleen op open dagen staat de video aan. Zet alleen de verlichting aan de kant van de ingang van het lokaal aan, de lamp in het achterste gedeelte is hinderlijk bij het bekijken van de video.In de linker archiefkast in de vrijwilligersruimte liggen de afstandsbedieningen van de beamer en de Dvd-speler. Zet de hoofdschakelaar aan van de beamer en de videorecorder. Deze zit onder het metalen kastje waar de beamer en videorecorder in zitten. Zet de beamer aan met behulp van de afstandsbediening. Het opwarmen duurt even voordat er helder beeld is. De Dvd-speler kan ondertussen aangezet worden. Met de “Play” knop gaat de video spelen. Zet met de “repeat” knop de video op "Title".Voor een DVD-wissel hangt de sleutel van het hangslot, gemerkt BEAMER, in het sleutelkastje.

Plaatsen bord en vlaggenOm de aan het fort voorbij gaande fietsers en automobilisten te attenderen dat het fort voor publiek is geopend, wordt er aan de westzijde van de brug over de ringvaart van de Beemster, aan de kant van het pontje van Spijkerboor, een karretje geplaatst.

Versie 1.2 6

Op dit karretje de tekst "FORT GEOPEND". Zet het karretje, met de dissel wijzend richting het westen, met een ketting en slot vast aan de paal van het daar geplaatste bord. Vervolgens moeten aan het begin van de weg naar het fort twee vlaggen in de daar in de grond aanwezige stalen buizen worden geplaatst. De vlaggen zijn in het karretje.Aan de kop van de toegangsweg naar het fort moet het bord worden geopend waarop de tekst "Fort Geopend" staat. Ook aan de kop van deze weg twee pylonen plaatsen. Zodanig dat autoverkeer naar het fort wordt voorkomen. Alleen fortbezoekers die minder goed ter been zijn mogen bij het fort parkeren.

Ontvangst van bezoekersEr zijn twee aanleidingen van bezoek van gasten aan het fort:- rondleiding- openstellingsdag.

RondleidingDe aanmelding en de betaling voor een rondleiding gaan via, de website van, Natuurmonumenten. Wees creatief en flexibel als aangemelde bezoekers niet verschijnen en schuif eventueel met vroege bezoekers voor een volgende rondleiding. Bespreek met de ouders/ begeleiders de deelname van (kleine) kinderen aan de rondleiding, zeker als hierbij sprake is van bezoek aan het geschut. Rolstoelen, kinderwagens enzovoorts, kunnen niet mee in een rondleiding.

OpenstellingsdagOpenstellingsdagen worden niet geboekt en betaald via Natuurmonumenten, maar worden vastgelegd en afgerekend aan de balie van het fort. Het lidmaatschap van Natuurmonumenten is van invloed is op de hoogte van de toegangsprijs. Om jaarlijks het aantal bezoekers aan het FbS vast te stellen, maar ook voor de financiële verantwoording, moeten zij worden geturfd op speciale lijstjes. Tijdens openstellingsdagen kan onder begeleiding van een rondleider, tegen extra betaling, het geschut worden bezocht. Bespreek met de ouders/ begeleiders de deelname van (kleine) kinderen aan dit bezoek. Houdt bij inschrijving rekening met

Versie 1.2 7

een groepsgrootte van maximaal 12 personen. Bezoekers aan het geschut krijgen bij inschrijving, per aanvangstijdstip, een gekleurd kaartje dat bij het betreden van het geschut wordt ingenomen.

Spion in de StellingVoor de jeugd is het mogelijk aan de balie een fortdossier te kopen en het spel "Spion in de Stelling" te spelen. Hiervoor is bij de toegangsdam naar het fort een metalen paal geplaatst waaruit een morsecode kan worden verkregen. Met deze code en de op verschillende plaatsen in het fort aanwezige kastjes, kan de speler een spion ontmaskeren, een verloren militaire kaart terug vinden en de stellingcommandant Ophorst behoeden voor een dreigend gevaar! Het vervolg van het spel kan thuis via internet worden gespeeld.

Bezoek torengeschut tijdens openstellingsdagenTijdens openstellingsdagen kunnen bezoekers, tegen extra betaling, het torengeschut bezoeken. Er kunnen maximaal 12 personen per keer mee. Een bezoek duurt maximaal een half uur, maar kan in de praktijk soms met enkele minuten uitlopen. Vertrek naar het geschut is daarom op 45 minuten gesteld. Verzamel in de ziekenzaal, of bij drukte in de kleine poterne, en ga vervolgens direct naar de kruitdampventilator. Neem de gekleurde kaartjes, die bij inschrijving voor het bezoek aan het geschut zijn uitgereikt, in voor het opgaan van de trap van het geschut. Alleen bezoekers met een kaartje in het geschut toelaten. Dit voorkomt dat er mensen zonder betaling mee glippen.De kaartjes moeten zo snel als mogelijk weer terug naar de balie. Geef deze mee met de gids die het geschut net heeft verlaten.Het bestijgen van de geschutstoren gaat altijd in twee etappes, dit houdt het overzichtelijk en veilig. Zodra de groep op de munitieafdeling staat, het luik direct sluiten. Doe hetzelfde in het geschut compartiment.Ga als gids als eerste naar boven. Doe voor hoe de trap op te gaan. Benadruk het gebruik van de stangen aan de beide zijden van de trap. Nooit de treden beetpakken bij het opgaan van de trap, geven slecht houvast en het voorkomt dat de voorganger op de handen gaan staan. Bovendien zijn de traptreden vies. Vang de bezoekers op elke etage op. Wijs op het gebruik van de handvatten. Laat kinderen altijd gelijktijdig met een ouder naar boven gaan. Zorg dat de positie van het kind tussen de armen is. Bij een eventuele misgreep van het kind wordt het opgevangen door de borstkast van de ouder.

Houdt u aan de bezoektijd aan het geschut van max. een 1/2 uur!!!

Daal de toren in twee etappes af. Ga ook hier als eerste naar beneden en wijs weer op het gebruik van de handvatten en de zijstangen van de trap. Wat geldt voor kinderen bij het opgaan van de trap geldt ook voor het afdalen. Zie hier op toe.Verzamel op de munitieafdeling en daal daarna pas af naar de gang. Neem de kaartjes in van de volgende rondleider en breng deze zo spoedig mogelijk naar de balie.

Versie 1.2 8

Voorafgaand aan de rondleiding door het fortVoorafgaand aan de rondleiding worden bezoekers gevraagd eventueel toiletbezoek te doen. Tijdens de wandeling is daar onderweg geen gelegenheid voor.De gids stelt zich namens de Vereniging Natuurmonumenten aan de groep voor. De gids deelt mee:

dat het fort volledig, maar soms spaarzaam, is verlicht dat er lage doorgangen en afstapjes zijn

waar de nooduitgangen zijn dat het fort grotendeels is opgeknapt, maar dat kleding toch stoffig kan

worden dat er in de rondleiding een bezoek aan het torengeschut is, wat gepaard

gaat met een klim via twee verticale ladders dat de groep bij elkaar moet blijven het maken van foto’s is toegestaan, maar dat dit geen vertraging van de

rondleiding of dwaling in het fort mag opleveren. Geef aan dat hier op openstellingsdagen wel alle tijd voor is

schilderingen en tekeningen niet aangeraakt mogen worden vragen en opmerkingen welkom zijn. Dat deze direct worden beantwoord of

op een later tijdstip van de rondleiding aan de orde komen de temperatuur in het fort ongeveer 12 graden is en er ook een stuk in de

buitenlucht wordt gelopen er lokalen worden overgeslagen, maar dat deze wel tijdens openstellingdagen

zijn te bekijken.

Begin en sluit de rondleiding af in de ziekenzaal of kleine poterne, en bedank de bezoekers voor hun bezoek aan het FbS. Wijs belangstellenden op de mogelijkheid om als aandenken het boek “Fort bij Spijkerboor” aan te schaffen.

Route door het fortDe standaard rondleiding door het fort begint aan de balie. Daarna: 1 operatiekamer en ziekenzaal (A) 2 kamer telegrafist/telefonist 3 vertrek officieren 4 bouwkamer 5 maquette 6 trappenhuis 7 uitkijkpost en watertank 8 legeringslokaal manschappen 9 munitiemagazijn10 appelplaats en voedselmagazijn11 waslokaal12 privaatlokaal13 uitkijkpost14 opgravingen15 diorama met uniformen16 zandvanger17 isoleercellen, kanonaffuiten keelkazemat18 diorama commandant Schalk19 grote poterne20 kapel21 Wachtlokaal22 grote kruitkamer (B)23 torengeschut en kruitdampventilator24 mitrailleurstelling (C)

Versie 1.2 9

25 inundatieplateau en koepel26 hefkoepel27 douches en visitatieruimte28 officierskantine29 manschappenlokaal30 keuken31 Ontijzeringsinstallatie32 machinelokaal33 Kleine poterne

Verscheidene gidsen geven er de voorkeur te starten bij de tijdbalk in de kleine poterne, om daar in algemene bewoordingen iets te vertellen over de Stelling van Amsterdam en de functie van het FbS. De daar aanwezige plattegrond is een goed handvat daarvoor. De bezoekers krijgen daarmee een eerste beeld van het fort en de achtergrond er van.

Maak gebruik van verschillende startpunten wanneer met meerdere groepen tegelijkertijd gestart wordt. Deze zijn in de regels 1, 22 en 24 hiervoor, aangeduid met A, B en C.Om elkaar niet in de weg te lopen moet de groep van startpunt C (24), eerder vertrekken dan die van startpunt B (22). Bezoekers die het geschut niet kunnen/willen bezoeken starten vanaf punt C.De groep van startpunt A, sluit af in de ziekenzaal / balie.De groep van startpunt B, sluit af in de kapel; bezoekers terug naar de balie.De groep van startpunt C sluit af na bezoek aan geschutstoren; bezoekers terug naar de balie. Bezoekers die niet mee gaan in het geschut worden vanaf de kapel naar de balie gebracht.Op het Terre plein de wandelpaden aanhouden, om beschadiging van bijzondere planten te voorkomen.

Zie er op toe dat bezoekers niet buiten de lintafzetting komen in verband met valgevaar!

Versie 1.2 10

Deel 2 Achtergrondinformatie

Tijdbalk Fort bij Spijkerboor1874 Aanname Vestingwet.1886 Begin uitgravingen en zandstortingen. 1887 Zandfort Spijkerboor gereed. Het is een aantal jaren blijven liggen

om in te klinken. In deze periode is de fortwachterswoning gebouwd.1897 Bouw van de brug over de fortgracht. De verbinding tussen het binnen-

en het buitenfort.1900 Aanleg van de in- en uitlaatduikers, t.b.v. het waterpeil in de fortgracht

en de losplaats voor bouwmaterialen 1910 Begin van het uitgraven van het zandfort en het heien van 3.600

palen voor de funderingen. 1913 Het fort wordt bouwkundig opgeleverd.1914 Begin augustus 1914, mobilisatie WO1, is het fort in gebruik genomen.1915 Nadat bleek dat Nederland zijn neutraliteit bleef behouden werd

de fortbezetting met 70% teruggebracht. 1916 Aanvang van de ombouw van het fort tot gevangenis. 1918 Na het beëindigen van WO1 werd het tot gevangenis omgebouwde

fort, tot eind 1920 in gebruik genomen als Militair Huis van Bewaring. 1921 Van januari tot november 1921 in gebruik als Hulpgevangenis van de

de Dienst voor het gevangeniswezen.1922 Tot 1939 is het fort onderdeel van de Vesting Holland.1939 Van september 1939 tot mei 1940 is het fort in gebruikals interneringsdepot.

Van 10 tot 16 mei werden in het fort ook Duitsgezinde burgers en in Nederland wonende Duitsers geïnterneerd.

1942 In april 1942 begint de Rijksgebouwendienst met de verbouwing van het fort tot noodgevangenis.

1944 In maart 1944 werd het inundatieplan van de stelling van Amsterdam in werking gesteld. Het gebied rond het FbS werd tot spergebied verklaard. Mei 1944 werd de noodgevangenis gesloten.

1945 Aan het eind van WO2, 5 mei 1945, werd het fort direct opengebrokenen door de dienst Gevangeniswezen van het Ministerie van Justitie voor internering van politieke delinquenten (NSB’ers) in gebruik genomen.

1947 Het fort gaat weer over naar het Ministerie van Oorlog en gebruikt als strafgevangenis voor militairen die weigerden deel te nemen aan politionele acties in Nederlands Oost-Indië (Indië-weigeraars). Ook werden er militairen opgesloten die in Indië zich hadden schuldig gemaakt aan strafbare zaken.

1951 Van augustus 1951 tot 1967 verbleven er gemiddeld drie militairen vanvan de Koninklijke Luchtmacht op het fort. Zij ondersteunden de verbinding tussen Den Helder en Hollandse Rading van het KLu-straalverbindingsnet.

1952 Van februari 1952 tot januari 1958 was de 550 Signals Unit, detachement Tweede Engelse Tactische Luchtmacht op het fort. Dit onderdeel van de RAF, ca. 25 militairen, behoorde bij de GEE chain stations, een navigatiesysteem voor de ondersteuning van militair vliegverkeer boven Europa. De voertuigen en de verbindingsapparatuur waren op het buitenfort

Versie 1.2 11

geplaatst. In dat zelfde jaar vestigde de Rijks Luchtvaart Dienst zich met een radiobaken op het fortterrein.

1975 Het fort wordt overgedragen aan de dienst Domeinen en wordt te koop aangeboden.

1989 Staatsbosbeheer wordt de nieuwe eigenaar van het fort.1991 Het beheer van het fort wordt onder erfpacht, voor 99 jaar, overgedragen

aan de Vereniging Natuurmonumenten. 1996 Het keukenlokaal is geheel gerestaureerd. Het kooktoestel is afkomstig

van het fort Marken Binnen. Op 4 December 1996 is de Stelling van Amsterdam op de werelderfgoedlijst van U.N.E.S.C.O. geplaatst.

1997 Op 6 maart 1997 is, na restauratie door de SEWACO van de Marine uitDen Helder, de geschutskoepel met het dubbele 10,5 cm snelvuurkanon in beheer overgedragen aan de Vereniging Natuurmonumenten.

2000 De dakbedekking wordt verwijderd en vernieuwd. Stichting Herstelling zet jongeren in om het interieur op te knappen. Er komt een nieuwe toiletgroep en de trap in de oostzijde van het kazernegebouw.

2004 Het fort wordt officieel heropend.

Versie 1.2 12

1. VestingwetMet oog op een dreigende oorlog tussen Duitsland en Frankrijk heeft in 1874 onze toenmalige regering de Vestingwet aangenomen. De wet hield in dat bestaande vestingwerken van de IJssellinie en de Nieuwe Hollandse Waterlinie weer geheel gebruiksklaar gemaakt moesten worden. Ook moest er een nieuwe verdedigingsring rond Amsterdam komen. In de wet werd vastgelegd waaruit het Nederlandse vestingstelsel bestond. Negen stellingen werden met naam genoemd:- Nieuwe Hollandse Waterlinie- Grebbelinie- Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak- Stelling van de monden der Maas en van het Haringvliet- Stelling van Den Helder- Werken ter dekking van rivierovergangen en opname van troepen aan de IJssel, Maas en Waal- Stelling van Amsterdam- Zuider Waterlinie- Werken aan de Westerschelde

De IJssellinie en de stelling Groningen-Delfzijl werden in de Vestingwet niet genoemd en kwamen te vervallen. Er werd bepaald dat er ieder jaar in de begroting geld wordt gereserveerd om de werken uit te voeren. Hierbij werd verder vermeld dat de werkzaamheden binnen acht jaar, of voor 1 januari 1883, moesten zijn voltooid. Ook werden de werken genoemd die overbodig zijn geworden. Binnen drie jaar moesten de gronden zijn overgedragen aan de Dienst der Domeinen en de werken zo veel als mogelijk worden gesloopt. Veel steden profiteerden hiervan, want na de ontmanteling konden ze worden uitgebreid. Voorbeelden hiervan zijn: Deventer, Grave, Groningen, Nijmegen, Den Bosch, Veere en Zutphen. Arnhem (1829) en Utrecht (1830) hadden hun verdedigingswerken vóór de totstandkoming van de Vestingwet al ontmanteld. De wet werd op 28 maart 1938 ingetrokken.

2. KringenwetVoor een vestingwerk was een open schootsveld van groot belang; dat gold ook voor de vrije waarneming. Om dit te regelen was er de Wet op de verboden kringen (1853 – 1963). Afhankelijk van het strategisch belang waren alle Nederlandse vestingwerken onder deze wet verdeeld in drie klassen. De klasse van het vestingwerk bepaalde binnen de kringen de beperkingen voor het bouwen en het planten van houtgewassen. Uit de “Verzamelstaat van de geclassificeerde vestingwerken” uit 1910 bleek dat de forten, nevenbatterijen en liniewallen van de Stelling van Amsterdam allemaal tot de eerste klasse gerekend werden en de Kringenwet ook hier van kracht was. Het FbS werd in 1953 gedeclassificeerd tot “vestingwerk van geene klasse”, waarmee de Kringenwet niet meer van toepassing was op het fort.

Versie 1.2 13

Op grond van de Kringenwet waren om elk vestingwerk drie verboden kringen getrokken. Op een afstand van 300 meter, de kleine kring, op een afstand van 600 m, de middelbare kring en op een afstand van 1000 m, de grote kring. Tussen een vestingwerk van eerste klasse en de kleine kring mocht slechts met

toestemming van de minister van Oorlog gebouwd worden, en dan slechts met brandbare materialen, zoals hout en riet. Er golden bovendien beperkende bepalingen voor beplantingen. Tussen de kleine en de buitenste grens van de middelbare kring, tussen de 300 en

600 m, was er om te bouwen geen toestemming van de minister nodig en was het toegestaan om voor de fundering, schoorsteen en dakbedekking steen te gebruiken. Houten huizen konden in geval van oorlog snel worden gesloopt. In de grote kring tot 1000 m vanaf de hoofdverdedigingslijn, was het verboden om

zonder toestemming van de minister van Oorlog infrastructurele werken aan te leggen of te veranderen.

De Kringenwet werd in 1951 opgeschort. Tot die tijd heeft de wet vele uitbreidingen van dorpen en steden in de waterlinie voorkomen. Zo is bijvoorbeeld de groei van de stad Utrecht in oostelijke richting lange tijd beperkt. Op 28 november 1963 werd de Kringenwet definitief ingetrokken. De eerste beplanting en bebossing rond het fort met snelgroeiende populieren dateert uit het begin van de jaren zestig.

3. De Stelling van AmsterdamDe (kring)Stelling van Amsterdam is een verdedigingslinie op 15 tot 20 km rondom Amsterdam. De stelling is 135 km lang en heeft een oppervlakte van 900 km2. Er zijn 46 forten en batterijen, met de daarbij behorende dijken, damsluizen, inundatiesluizen en verbindingswegen, en is aangelegd van 1881 tot 1914. De onderlinge afstand tussen de forten is 3 tot 3,5 km.Bij een vijandelijke aanval op Nederland moest Amsterdam als hoofdstad zolang mogelijk verdedigd worden. Wanneer de hoofdstad was gevallen betekende dit de val van het land. Bovendien was Amsterdam economisch, sociaal en maatschappelijk van groot belang. Primair was de Stelling van Amsterdam een waterlinie. In geval van vijandelijkheden zouden grote delen van het gebied rond Amsterdam onder water worden gezet. De vijand zou dan niet kunnen oprukken. De aanleg van de Stelling van Amsterdam werd geregeld in de Vestingwet van 1874.De forten werden gesitueerd op plaatsen waar de waterlinie wordt doorkruist door dijken, wegen, kanalen of spoorlijnen. Plaatsen waar het water diep genoeg was voor boten waren kwetsbaar, doordat de oprukkende vijand op die plaatsen niet door het water zou worden tegengehouden, zodat hij ook op deze plekken onder vuur genomen moest kunnen worden. In het militaire jargon staan deze wegen etc. bekend als accessen.Het Hemveld, langs het Noordzeekanaal, bood voldoende ruimte voor de Artillerie-Inrichtingen en er lagen twee kruitfabrieken binnen de stelling: De Oude Molen in Ouderkerk aan de Amstel en De Krijgsman in Muiden. Deze werden aangesloten op het bestaande spoorwegnet voor een snelle verplaatsing van wapens en munitie.Diensten inzake herstel en vervoer van wapens e.d. waren aanwezig in Amsterdam, Zaandam, Edam en Purmerend.

Versie 1.2 14

3.1 Grootte van de StellingDe vijand moest ver genoeg van Amsterdam worden gehouden, zodat zijn kanonnen de stad niet konden bereiken. In die tijd hadden de zwaarste kanonnen een bereik van 20 km. Het gebied binnen de stelling werd bestempeld als nationaal reduite. Een laatste bastion groot genoeg om een verslagen veldleger te kunnen opvangen op zijn terugtocht. Hier binnen zou men zich te weer kunnen stellen tot een bondgenoot te hulp zou schieten om de stelling en zijn teruggeslagen leger te ontzetten. Bij een vijandig beleg moest binnen de stelling voldoende voedsel, water, brandstof en militair materieel voorhanden zijn om het zes maanden vol te houden. Delen van de Haarlemmermeer en de Beemster kwamen binnen de stelling te liggen om in de behoefte van weide- en landbouwgrond te voorzien. Er kwamen steenkooldepots en pakhuizen voor voedsel en graan. In de Nieuwe Meer werd voldoende grondwater aangetroffen. Tussen 1901 en 1905 werden hier installaties opgericht om het water op te pompen en te zuiveren. Ook was er ruimte om de vluchtelingen uit de door de oorlog getroffen gebieden op te vangen. Uit de geïnundeerde gebieden kwamen de boeren met hun vee naar de stelling, er was daarmee voldoende voedsel beschikbaar om het een half jaar vol te houden. Er was: Groenteteelt: Aalsmeer en ’t GooiAkkerbouw: in de stelling aanwezige poldersVeeteelt: Waterland en Wijde WormerVisvangst: dorpen langs het IJsselmeerPluimvee: Waterland en Landsmeer.

4. InunderenBij inunderen om militair tactische redenen wordt het waterpeil zo gekozen dat het gebied niet begaanbaar en ook niet bevaarbaar is. Inundatie kan zowel defensief als offensief worden gebruikt. In het eerste geval wordt inundatie ingezet om de vijandelijke opmars te verhinderen, en in het tweede geval wordt inundatie toegepast om de vijand uit een bepaald gebied te verdrijven.Het water werd ingelaten uit de boezemwateren, kanalen en rivieren door middel van sluizen of in dijken aangebrachte openingen. Het terrein rondom Amsterdam bestond en bestaat nog steeds uit polders en uitgeveende plassen en is doorgaans erg nat en laaggelegen. Bij een te verwachten vijandelijke aanval konden de polders, door een grote hoeveelheid water binnen te laten stromen, geïnundeerd worden met een laag water van gemiddeld zo'n 30-40 cm. Doordat er op deze manier een grote watervlakte ontstaat, was het niet mogelijk de sloten terug te vinden tussen de landerijen. Het werd een verraderlijk terrein waarin zowel mens als machine ten onder konden gaan. De aanvaller werd gedwongen om over de toen aanwezige smalle wegen en

Versie 1.2 15

dijken, accessen, aan te vallen. Om het geïnundeerde gebied te verdedigen werden de accessen zoals wegen, dijken, droog gebleven terreinen en de waterwegen door middel van verdedigingswerken afgesloten. Op het fort is een plateau geplaatst, waarmee zichtbaar wordt gemaakt wat inundatie betekent voor de directe omgeving. Wegen en dijken blijven boven het water uitsteken, terwijl de ondergelopen polders rondom als grote wateroppervlakken zichtbaar zijn.

4.1 Inundatie van de BeemsterTijdens de oorlogsjaren verdween de Beemster tot twee keer toe voor een belangrijk deel onder water. Na de Duitse inval op 10 mei 1940 begon het Nederlandse leger direct met het uitvoeren van de geplande inundaties rond de forten van de Stelling van Amsterdam in de polder. In het vroege voorjaar van 1944 verdween de hele zuid- en zuidoostkant van de Beemster opnieuw onder water. Nu gebeurde dat op last van de Duitse bezetter. Deze inundatie duurde ruim een jaar tot begin mei 1945.

4.1.1 De meidagen van 1940Na de aanval van Duitsland op Polen in september 1939 was WO2 een feit. Nederland was neutraal en probeerde buiten het conflict te blijven. Maar wel werd het leger gemobiliseerd. Het polderbestuur van de Beemster was ook paraat en stelde in februari 1940 een dijkwacht van 50 personen in om de ringdijk te bewaken. Er kwamen langs de dijk voorraden zand en zandzakken voor het geval dat. Op 10 mei 1940 werd Nederland in de oorlog betrokken. Het Nederlandse leger startte toen direct met het blank zetten van de inundatieterreinen voor de forten van de Stelling van Amsterdam, zo ook die van de Beemster. De dijkgraaf en het polderbestuur waren paraat. De dijkwacht patrouilleerde dag en nacht. Na vijf dagen was de strijd gestreden en capituleerden de Nederlandse strijdkrachten. Daarna werd direct begonnen met het weer leegmalen van de Beemster. Doordat de inundatie niet lang duurde, viel de schade mee. Het weiland herstelde zich heel snel, maar akker- en tuinbouwers waren wel hun oogst kwijt.

4.1.2 Stoom, diesel en stroomDe Beemster had in 1940 drie grote gemalen. Allereerst was er tegenover Beets een oud stoomgemaal, gebouwd in 1884. Dan was er aan de oostkant van de polder bij Oosthuizen een groot

dieselgemaal. En tenslotte beschikte de polder over een derde gemaal aangedreven door elektromotoren aan de westzijde bij De Rijp.

Versie 1.2 16

Gemaal aan de westzijde bij De Rijp

Dat de gemalen ieder op een andere energiebron draaiden, was tijdens de oorlog een groot voordeel. Al in februari 1941 constateerde dijkgraaf Otjes dat de polder van geluk mocht spreken dat die niet geheel afhankelijk was van een "buitenlandschstookproduct", dieselolie. Alle aardolieproducten werden namelijk direct zeer streng gerantsoeneerd. In de zomer van 1941 werd duidelijk dat er helemaal niet meer op leverantie van dieselolie gerekend kon worden. Daarom besloot het polderbestuur in augustus een grote gasgenerator bij het dieselgemaal te plaatsen. Hierin werd steenkool vergast en op dit gas draaiden dan de dieselmotoren. Zo lukte het met kunst- en vliegwerk de bemaling op niveau te houden.

4.1.3 Weer onder waterIn de loop van 1943 begon het er steeds slechter voor Nazi-Duitsland uit te zien. Op alle fronten rukten de geallieerde legers op. Voorjaar 1944 hing een grote invasie van het Europese vasteland over de Noordzee vanuit Engeland in de lucht. Om landingen van parachutisten te bemoeilijken, greep het Duitse leger op zijn beurt naar het defensiemiddel van de inundatie. Op 15 februari 1944 kreeg het polderbestuur van de Duitsers te verstaan dat er vanaf 21 februari niet meer gemalen mocht worden. Bovendien zetten speciale commando’s van de Wehrmacht de inundatiesluis in de zuiddijk open om het land dras te zetten. De inundatie moest op 8 maart voltooid zijn.

In haast werden er noodkaden langs de wegen opgeworpen om de inundatie te beperken tot de zuidkant van de polder. In het inundatiegebied bleef alleen de uiterste zuidoosthoek bij Purmerend, de Tuinhoek, droog. Ook daar kwam een kade omheen. De Tuinhoek werd bemalen met een door een elektromotor aangedreven pomp. Tenslotte legden sommigen zelf een dijkje rond hun huis of boerderij aan.

4.1.4 Bomen opgestookt in het stoomgemaalHalf oktober 1944 berichtte het Provinciaal Elektriciteitsbedrijf van Noord-Holland (PEN) dat rekening moest worden gehouden met het uitvallen van de elektriciteit. De geallieerde legers stonden ondertussen aan de grote rivieren, het spoorwegpersoneel staakte en het PEN had bijna geen steenkool meer om de elektriciteitscentrales draaiende te houden. Met het elektrische gemaal kon nog slechts heel beperkt gemaald worden. Tot overmaat van ramp was de herfst van 1944 bijzonder

Versie 1.2 17

Wormerweg richting Volgerweg, maart 1944 - mei 1945

regenachtig. In november schreef het bestuur aan alle boeren in de polder dat er van een noodtoestand sprake was. In feite beschikte men alleen nog over het oude stoomgemaal. Dat kon nog enige tijd aan de praat worden gehouden door het te stoken met de bomen afkomstig van langs de polderwegen. Alles en iedereen werd opgeroepen te helpen met het kappen, afvoeren en verzagen van bomen. Het gemaal verslond vier bomen per uur. Het polderbestuur eindigde zijn brief met de boodschap: “Het zijn of niet zijn van onzen polder wordt mede door Uw arbeid bepaald!”. Gelukkig werkte iedereen mee. Alleen al in de maand december 1944 werd 100.000 kilo hout verzaagd. Maar in de lente moesten de boeren wel weer op het eigen bedrijf aan de slag. De polder liet toen voor het houtvervoer tegen betaling in natura de Ford vrachtwagen rijklaar maken. Die werd echter al na enkele dagen aangevallen en vernield door geallieerde jachtvliegtuigen, die alles beschoten wat reed. Logisch, omdat in principe alleen de Duitsers nog over benzine en diesel beschikten en met auto's rondreden.

4.1.5 BevrijdingDe maand april 1945 bracht nog meer ellende. Op 4 april viel de elektriciteit echt helemaal uit. Bovendien vorderden de Duitsers op 24 april nog 21.000 liter dieselolie uit de tanks van het dieselgemaal. Deze voorraad werd met de olieboot ‘Onno’ naar Amsterdam afgevoerd. Iedereen slaakte een diepe zucht van verlichting toen begin mei 1945 de bevrijding kwam. Dat was het sein om de allerlaatste reserves in te zetten. Het dieselgemaal draaide dag en nacht. Op 10 mei arriveerde er bovendien 300 ton koolzaadkoeken uit de fabriek van Wessanen en Laan te Wormerveer. Daarmee werd het stoomgemaal gestookt. Ook kwam via het netwerk van het PEN elektriciteit beschikbaar die met de bedrijfsgenerator van Wessanen en Laan was opgewekt. Op 19 mei 1945 was de Beemster nagenoeg weer droog en op 22 mei leverde het PEN zelf weer stroom. Natuurlijk was de schade enorm, vooral in het deel dat vanaf februari 1944 dras had gestaan. Al de gewassen waren dood en de sloten zaten vol met modder.

Versie 1.2 18

De nummering in de plattegrond correspondeert met de in de achtergrondinformatie gebruikte hoofdstuknummering

Versie 1.2 19

OOSTGANG ONDER1. Geneeskundige dienstDeze ruimte bestond uit twee gedeelten, de operatiekamer en de ziekenzaal. In de operatiekamer, waar nu de balie is, stonden twee operatietafels. In de ziekenzaal stonden vier bedden opgesteld: twee links en twee rechts. Na een operatie werd hier uitgeslapen. Voor verdere verpleging was er een ingerichte manschappenlokaal in de westvleugel.

De pentekeningen zijn van L.J. Jordaan, een dienstplichtig korporaal uit de tijd van de mobilisatie WO1. Hij illustreerde met zijn tekeningen het leven op het fort. Jordaan werd later illustrator bij het Parool.

Van 1952 - 1990 stond ten behoeve van het radiobaken SPY in de operatiekamer apparatuur van de Rijksluchtvaartdienst opgesteld. In de operatiekamer stond de zender en in de ziekenzaal de noodaggregaat die nu in het machinelokaal staat. De antenne van het baken stond in die periode op het dak van het fort. Tegenwoordig wordt het vliegverkeer bijgestaan door een VHF Omni directional Range (VOR) station die in een weiland staat, op enkele honderden meters ten oosten van het fort. De identificatie SPY is de drielettercode die in morse wordt uitgezonden. Dit met een frequentie van 113.3 Mhz, en heeft de coördinaten Noord 52° 32.4' en Oost 4° 51.2'.

In de operatiekamer stond van 1951 - 1967 ook apparatuur van de Koninklijke Luchtmacht. Deze apparatuur was bestemd voor het Klu-straalverbindingsnet (later ASCON: Automatic Switched Communications Network). Oorspronkelijk opgezet voor de Luchtmacht maar later ook gebruikt door de Landmacht en de NAVO. Het was het eerste volledig automatische telefoonsysteem van de Luchtmacht met onbemande stations. De meeste antennes stonden enkele kilometers van vliegbases en andere Luchtmacht-onderdelen, maar soms ook bij de Landmacht. In een klein aantal gevallen was de mast geheel zelfstandig gelegen als de afstand tussen de locaties groter was dan circa 30-50 km. Op het fort stond een 80 meter hoge mast met paraboolantennes voor de verbindingen tussen de luchtmachtonderdelen. Het netwerk was stervormig en had in principe een landelijke dekking met uitzondering van Vliegbasis Leeuwarden dat aan het eind van een verbinding lag. In 2002 is het ASCON net vervangen door het Netherlands Armed Forces Integrated Network (NAFIN), een glasvezelnetwerk voor data en spraak. Fort Spijkerboor was tot 1967 onderdeel van de Noord-tak, tussen Den Helder en Hollandse Rading, waarna de taak van Spijkerboor door Schellinkhout werd overgenomen. De buitendeur van dit lokaal en de grote poternedeur zijn de enige deuren die niet zijn dichtgemetseld in 1944.

2. TelegrafistBij de aanleg van de Stelling van Amsterdam is 250 km telegraafkabel gebruikt. Daarmee waren de forten van de stelling aangesloten op het Rijks Telegrafienet. De

Versie 1.2 20

forten waren onderling en met hun vakcommandant telegrafisch verbonden; de vakcommandanten eveneens onderling en met hun groepscommandant. Evenzo waren de groepscommandanten in onderlinge verbinding en met hun sectorcommandant, terwijl de sectorcommandanten zowel onderling als met het stelling hoofdkwartier telegrafisch verbonden waren. De stellingcommandant had zijn kwartier in het Amstelhotel in Amsterdam.Voor Spijkerboor betekende dit: Vak Knollendam, Groep Wormerveer, Sector Zaandam en Stellingcommandant.Later kon dit netwerk ook worden gebruikt voor externe telefoonverbindingen. Het FbS had ook de beschikking over een intern-telefoonstelsel, dit stelde de commandant in staat rechtstreeks contact te onderhouden met zijn ondercommandanten op gevechts- en waarnemingsposities. Daarom was voor snelle communicatie de kamer van de telegrafist/telefonist gesitueerd naast die van de commandant.

De telefooncentrale die gebruikt werd was een valklepcentrale. Wanneer een verbinding tot stand gebracht moest worden, viel bij een inkomend signaal een klepje, die correspondeerde met de post die het gesprek aanvroeg. De centralist kon vervolgens, door middel van een steekplug de verbinding tot stand brengen. Wanneer het gesprek beëindigd was moest de aanvrager de centralist daarvan in kennis stellen door terug te bellen, zodat deze de steekplug weer kon verwijderen. De uitdrukking "verkeerd verbonden" heeft te maken met het verkeerd plaatsen van de steekplug door de telefonist.

NB: De in het fort getoonde telefooncentrale is niet origineel van het fort.

De Stelling van Amsterdam beschikte, in de aanloop tot WO1, over een rijkspostduivenstation. Deze was gevestigd op het terrein van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap “Natura Artis Magistra” (bekend als Artis) in het gebouw “Eik en Linde”. Bij oorlogsdreiging zouden de postduiven worden verspreid op verschillende plaatsen buiten de stelling. Op deze wijze kon de ingesloten stelling van berichten worden voorzien.

2.1 Kamer van de commandantHet fort was een artilleriefort en stond in 1914-1916 onder commando van de landweer & vestingartillerie. De commandant was Kapt. Jhr O.G. Blois van Treslong. Vanuit zijn kamer gaf hij zijn commando’s en ontving hij zijn opdrachten van zijn vakcommandant Knollendam. Blois van Treslong was een nazaat van de Geuzenaanvoerder die op 1 april 1572 zijn bevelhebber Luney v.d Mark wist over te halen Den Briel in te nemen en de vlag van de opstand te hijsen.Nu is de werkkamer in gebruik als ruimte voor de vrijwilligers van het fort.

Versie 1.2 21

3. Vertrek van de OfficierenBij de oplevering van het fort was de ruimte ingericht als vertrek voor de drie officieren van het fort, dicht gelegen bij de kamer van de commandant. In de ruimte waren drie kamers getimmerd waarmee elke officier een eigen ruimte had. De officieren hadden hier hun eigen sanitaire voorzieningen.De kamer is voorzien van een houten vloer, kenmerkend voor ruimten waar officieren verbleven of die een gemeenschappelijk doel hadden. Manschappenlokalen hadden een kille betonnen vloer. Gedurende open dagen wordt in dit lokaal een videopresentatie getoond over de Stelling van Amsterdam.

Na het afkondigen van de mobilisatie werd het fort in rap tempo bemand, 1 augustus 1914, maar het fort was nog niet geheel van meubilair voorzien. Voor het FbS, maar ook voor andere forten in de Beemster werd voor een gedeelte van de bezetting bij bewoners van de Beemster onderdak gevonden. Voor Spijkerboor wordt een aantal van drie man genoemd. Dit aantal komt (toevallig?) overeen met het aantal officieren van het fort.

4. Lokaal van de Wacht – BouwkamerDit lokaal was het verblijf van de wacht. Vanuit het wachtlokaal was er goed zicht op de toegangsbrug van het fort, die lag op de plaats van de huidige dam met toegangshek.De opgestelde platte kar, kiep- en kruiwagen komen overeen met de transportmiddelen die zijn gebruikt tijdens de bouw van het fort. Het smalspoor was over de toegangsweg aangelegd voor vervoer van zand en bouwmaterialen vanaf de loswal in de Beemsterringvaart naar het bouwterrein. Het zand werd met paard en wagen over het bouwterrein verdeeld. Voor de bouw is in 1886 een diep gat gemaakt dat vervolgens met zand is gevuld. Dit

duurde tot in 1887. Het zand was nodig om, na afgraving, de zachte bodem te vervangen en daarmee geschikt te maken om het zware fort te kunnen dragen. Aannemer H.F. Wiegerink was belast met de winning, vervoer en grondwerkzaamheden van drie forten: Fort Benoorden Purmerend, Fort bij Edam en het FbS. Hij nam contact op met de gemeente Schoorl ter verkrijging van duinzand en voor de aanleg van een “ijzeren spoorlijn”

Versie 1.2 22

naar het Noordhollandsch Kanaal. Aan het kanaal was een 300 meter lange laadplaats. Daar werd het zand overgeladen in schepen voor het vervoer naar de losplaatsen van de betreffende forten.

Wiegerink dacht de klus in twee jaar te kunnen doen. De gemeenteraad van Schoorl

en de provincie waren akkoord en op 1 maart mocht begonnen worden met de

werkzaamheden. De aannemingssom van het grondwerk, voor alleen het FbS,

bedroeg een voor die tijd ongelofelijk bedrag van ƒ 238.000,-.

Het zand uit Schoorl kon gezien de ligging van de forten gemakkelijk over water

vervoerd worden.

Het zand bleef enige jaren op de bestemde plek liggen om goed in te kunnen klinken.

In deze periode is de woning van de bouwopzichter, nu de fortwachterswoning, aan

de toegangsweg naar het fort gebouwd.

Van 1894 tot 1896 was het fort een verdedigbaar aardwerk, vervolgens werd het in

1897 een vestingwerk van de eerste klasse.

In het najaar van 1887 was het grondwerk van de forten in aanbouw gereed, maar het

duurde nog jaren voor de eigenlijke fort bouw begon. Die zandhopen hadden als

"verdedigbaar aardwerk" of "vestingwerk" al wel een militaire functie, maar heel

krijgshaftig zagen ze er nog niet uit. Het fortterrein (het zandfort) werd met enige

regelmaat gebruikt voor oefeningen en dreunde het kanongebulder in de polder. Echt

geheim waren die militaire operaties niet. Ze werden gadegeslagen door grote

hoeveelheden toeschouwers. Vooral in de avond van donderdag en vrijdag waren de

manoeuvres merkwaardig door het geheimzinnige, telkens de lichtende tongen uit de

kanonnen, het geknetter van geweervuur, dan weer de vuurpijlen opgelaten tot

verkenning en verlichting van het terrein.

In de loop van 1898 werden vanuit Purmerend telegraafkabels naar het fort

getrokken. Soms werden groepjes soldaten gelegerd voor de bewaking van de

opgeslagen bouwmaterialen.

Vanaf 1910 begon de bouw van het "bomvrije gebouw". De bouw gebeurde door

Nederlandse aannemers (m.n. Blankevoort) onder toezicht van de Nederlandse

Genie. Voor de fundering zijn 3.600 palen gebruikt. Het heien geschiedde met

stoommachines. Nadat de fundering gereed was, is de werkelijke bouw begonnen.

Schietproeven in de duinen bij Schoorl hebben gediend voor de vaststelling van het

type beton dat moest worden gebruikt voor de bouw van de forten van de Stelling van

Amsterdam. Daar is onder meer vastgesteld dat er voor de bouw van forten zoals die

van Spijkerboor, geen gewapend beton moest worden gebruikt. Het beton werd met

handkarren in de bekisting gestort en vervolgens aangestampt. Vanwege de enorme

hoeveelheden kon het soms weken duren voordat het beton hard genoeg was om de

planken van de bekisting weg te halen. Afdrukken van die planken zijn nog in

verschillende lokalen zichtbaar.

September 1913 werd het fort bouwkundig opgeleverd. Daarna moest er nog flink wat

binnenwerk verricht worden. Toen de gemobiliseerde soldaten in augustus 1914

verschenen was het fort eigenlijk nog steeds niet helemaal gereed.

Versie 1.2 23

Op het dak ligt een laag zand van ca. 1 meter. Dit dient als bescherming van het fort

tegen beschietingen, maar ook als filter voor het regenwater dat voor het dagelijkse

gebruik daar werd opgevangen.

5. Manschappenlokaal – RecreatiezaalIn dit lokaal een maquette van het fort ten tijde van een inundatie. Het fortterrein binnen de gracht is 205 meter breed en 125 meter diep. De totale oppervlakte van het fort, met het buitenterrein, is ongeveer 10 hectare. Het betonnen hoofdgebouw bestaat uit twee delen: het kazernegebouw en het frontgebouw. Deze zijn met elkaar verbonden door middel van de grote poterne, de ondergrondse bomvrije gang door het fort. Het twee verdieping tellende kazernegebouw is 80 meter breed, 8 meter hoog en 15,5 meter diep. Met de betonnen gangen naar de beide hefkoepels heeft het gebouw een breedte van 142 meter. Het dak is 2,5 meter dik, de frontmuur 1,5 meter en de keelmuur 1 meter dik. Het geheel was berekend op granaatinslagen van 21 cm geschut.Het fort is, door de slechte bodemgesteldheid van de plaats waar het oorspronkelijk moest komen, aan de overzijde van het Noordhollandskanaal, niet op de meest gewenste plaats gebouwd. Het ligt nu zo'n 500 m voor de hoofdverdedigingslijn. Daarmee ontstonden problemen voor het te plaatsen grote geschut. De koepel mocht zich namelijk niet aftekenen in het silhouet van het fort en is om die reden in een lagere positie geplaatst. Om het schootsveld van de pantserkoepel te verruimen werd de oostvleugel naar achteren geknikt. De afwijkende geknikte vorm van het kazernegebouw is daarmee bepaald. De knik in het kazernegebouw ligt 10 m uit het midden van de keelzijde. In de knik is een keelkazemat van twee verdiepingen geplaatst. Waarmee is gekozen om het kanalenkruispunt bij Spijkerboor met de achterzijde van het fort te verdedigen.

Onder de vloer is een regenwatertank van 30.000 liter. De tank wordt gevuld met regenwater dat door de zandlaag op het dak gefilterd is. Er zijn nog twee opvangtanks voor regenwater. Eén van 30.000 liter onder het manschappenlokaal naast de keuken en onder de grote poterne een tank van 60.000 liter; totaal 120.000 liter.

Verder zijn er nog de twee hefkoepelgebouwtjes, het tweeloops 10,5 cm draaikoepelgeschut, de vijf mitrailleurstellingen, de beide Terrepleinen en de frontwallen, de schoorstenen en wasemkanalen op het dak van het fort en de om fortgracht. Op het buitenfort de fortwachterswoning en de voormalige pontonloods. Door de vloerdelen uit de brug te halen en deze op het binnenfort op te slaan, ontstond een eilandje in de Beemster. De keelmuren liggen in het verlengde van de muren van de nabij gelegen forten, Jisperweg en Markenbinnen.

Versie 1.2 24

Aan de muur hangt een model van het hefkoepelgeschut. Elk hefkoepelgeschut kon via een lange gang vanuit het fort bereikt worden. In de jacht door de Duitse bezetter op pantsermaterialen, zijn in 1942 de kanonnen uit de beide hefkoepels gehaald. Ook zijn de koepels en het mechanische gedeelte verwijderd. Elke hefkoepel leverde ruim 6.000 kg staal op. Het beton, dat de beschermmantel (voorpantser) van het geschut bedekte, is met explosieve ladingen weggehaald. Dit voorpantser lag diep in het beton als een ring rondom de koepel. Het bestond uit vier aan elkaar gemonteerde delen. De toegang van elke hefkoepel is dichtgemetseld. De werking van een hefkoepelgeschut kan worden gedemonstreerd met het model. De hefkoepel kwam ongeveer 40 cm omhoog en werd door twee soldaten bediend. Het kanon had een kaliber van 6 cm en een reikwijdte van ongeveer 3 km. Voldoende om steunvuur te kunnen geven aan de beide naastgelegen forten.Er is geen enkele hefkoepelgeschut overgebleven in de Stelling van Amsterdam. Alleen de betonnen fundamenten resteren.

De muren van dit lokaal zijn na WO2 van schilderingen voorzien in de tijd dat het fort als gevangenis diende. Mogelijk zijn het politieke delinquenten geweest die in de periode 1945-1947 de tekeningen van De Staalmeesters van Rembrandt van Rijn en Willem van Heythuysen van Frans Hals hebben achtergelaten. De link tussen deze twee tekeningen moet gezocht worden in de lakenhandel. De echtheid van de stoffen werd bekeken door de Staalmeesters, die de controle op de handel hielden.De schilderingen van het schip en de Waag van Alkmaar komen mogelijk uit de tijd van de transporten van en naar Nederlands Oost-Indië tijdens de politionele acties. Het schip moet de M.S. Johan van Oldenbarnevelt zijn, die meerdere keren naar Nederlands Oost-Indië is gevaren als troepenschip. Opvallend zijn de ronde ramen op de brug. Een oude menukaart van het restaurant van het schip was geïllustreerd met een foto van de Waag van Alkmaar. Zodat we hier de link hebben met de tekening van de Waag.

De beschadigingen op het schilderij van de Waag, komt van natte kartonnen dozen die te dicht tegen de muur hebben gestaan. In de tijd van de koude oorlog 1953-1989 stonden hier goederen opgeslagen voor de Voedsel Commissie, het Ministerie van Landbouw, zie ook het bordje op de deur. Het was voornamelijk opslag van babyvoeding en keukenmaterialen als gamellen en pannen. Verder aan de muur een schilderij van een spijkerboor. Een stuk gereedschap dat werd gebruikt in de scheepsbouw. Hiermee werden gaten in zware houten delen geboord die met elkaar moesten worden verbonden met een houten of stalen pen. Het model van de spijkerboor komt overeen met de vorm van het watertje dat de Beemster en de Starnmeer met elkaar verbond vóór de inpoldering van de Beemster

Versie 1.2 25

in 1612 en de Starnmeer in 1643. Waarmee ook de naam van het plaatsje Spijkerboor is verklaard.

5.1 HefkoepelgangDe houten deur aan het einde van de gang leidt naar de hefkoepelgang. Deze gang loopt dood, omdat het hefkoepelgebouw volgestort is, de deur verwijderd en de opening dichtgemetseld. Het is nu een rustgebied voor vleermuizen, zwaluwen en ander klein gedierte.

6. Manschappenlokaal en TrappenhuisOorspronkelijk manschappenlokaal. De zijmuur was voorzien van schietgaten voor mitrailleurs. De openstelling voor publiek vereiste een trap om een verbinding tussen begane grond en 1e verdieping te realiseren. Om de trap te plaatsen is er een opening gezaagd tussen de beneden en bovenverdieping. Tijdens de restauratieperiode 2000- 2004 van het fort is de deuropening in de keelmuur weer geopend en de pantserstalen buitendeur teruggeplaatst. Ook een enkele mitrailleur opening is weer open. Het ontwerp van de trap is van architect Maarten Fritz, hij heeft door het traliewerk de verschillende gevangenisperioden van het fort gesymboliseerd.

6.1 Zes perioden gevangenisHet fort kent zes perioden waarin het is gebruikt als gevangenis.

Maart 1918 - 30 december 1920, Militair Huis van BewaringHet fort wordt gebruikt voor de opsluiting van dienstweigeraars. Al snel komt de mening dat militaire gevangenissen niet in Nederland thuis horen, waarmee voor Spijkerboor de status van militaire gevangenis wijzigt.

Januari 1921 - november 1921, HulpgevangenisEind december 1920 was een eind gekomen aan het Militair Huis van Bewaring. Maar omdat niet alle dienstweigeraars een plek konden krijgen in één van de inrichtingen van de dienst voor het gevangeniswezen bleven zij achter in het fort, dat inmiddels was omgedoopt tot Hulpgevangenis.

September 1939 - Mei 1940, InterneringsdepotBij de aanvang van WO2, toen Nederland nog niet direct was betrokken, kwamen militairen van oorlogvoerende landen, vliegtuigbemanningen van de RAF en Luftwaffe, op Nederlands grondgebied terecht. Deze militairen werden als indringers aangemerkt en in Nederland geïnterneerd, dit interneren gebeurde ook in het FbS. Toen ook Nederland in de oorlog werd betrokken kwamen er vanaf 10 mei 1940 tot de capitulatie vijf dagen later, honderden opgepakte in Nederland woonachtige Duitsers en Duitse sympathisanten naar het fort en daar geïnterneerd. Op 12 mei werden de in het fort gedetineerde Duitse vliegtuigbemanningen als krijgsgevangenen via IJmuiden overgebracht naar Engeland. Op 15 mei werden de geïnterneerde burgers vrijgelaten.

Versie 1.2 26

April 1942 - mei 1944, NoodgevangenisIn april 1942 begint de Rijksgebouwendienst met het ombouwen van het fort tot Noodgevangenis bestemd voor de Dienst van het Gevangeniswezen van het Ministerie van Justitie. In de voormalige legeringslokalen worden stenen muren geplaatst met daarin voor elke ruimte als afsluiting een stalen buitendeur afkomstig uit de keelmuur op de begane grond van het fort. Op 17 maart 1943 worden de eerste 158 gevangenen naar Spijkerboor overgebracht. Op 11 mei 1944 kwam het bericht dat het fort binnen vijf dagen ontruimd moest worden. Er was voor het fort geen belangstelling meer, de ligging was ongunstig en het was te kleinschalig.

Juli 1945 - april 1947, Internerings- en StrafkampSpijkerboor is voor politiek delinquenten (NSB-ers) in eerste instantie een Interneringskamp en later, na hun veroordeling, Strafkamp.

Juli 1947 - juni 1951, Bijzondere Strafgevangenis voor MilitairenMilitairen die weigerden naar Nederlands-Indië te gaan werden gestraft en onder meer op Spijkerboor opgesloten. Ook kwamen er militairen die wel naar Nederlands-Indië waren gegaan maar, omdat ze daar iets kwalijks hadden gedaan of een opdracht hadden geweigerd, een straf moesten uitzitten.

6.2 Manschappenlokaal met mitrailleurstellingDe bovenverdieping van het trappenhuis is een voormalig manschappenlokaal. Duidelijk is het rond lopende plafond, net als de dikte van de vloer. Alles zonder betonijzer aangelegd. In de zijmuur een schietgat voor een kleine mitrailleur, achter de kast is nog een deel van het andere schietgat te zien. Met de mitrailleurs kon het schootsveld tot aan het fort aan de Jisperweg worden bestreken. De muur naar de gang mist de pantserstalen deur die in 1942, tijdens de verbouwing van het fort naar gevangenis, daar is geplaatst. De deur is inmiddels weer terug in de keelmuur en dient nu als nooduitgang op de benedenverdieping.

Versie 1.2 27

OOSTGANG BOVEN7. Uitkijkpost en watertankIn de gang rechts, de trap die naar een uitkijkpost leidt. Bij de deur van het eerstvolgende lokaal hangt aan het plafond een watertank voor 650 liter drinkwater.

8. ManschappenlokaalEr waren 13 manschappenlokalen in het fort, bedoeld voor de legering van maximaal 24 manschappen, maar in de praktijk nooit meer dan 20. Tijdens de mobilisatie van

WO1 verbleven er de soldaten en korporaals. In de gang voor elk lokaal een nis met een waterkraan en twee lichtnissen, elk voor een kaars of olielamp. De eigenlijke toegangsdeur was de lage scheidingsdeur tussen de kamers in de gang aan de keelzijde, de frontmuur was tevens lokaalmuur. De tussenmuur met deur is in 1942 geplaatst, samen met het privaat.In een manschappenlokaal sliepen de soldaten op stapelbedden. In het midden

stond een tafel met banken daar omheen. Het lokaal werd door middel van een potkachel verwarmd, aan het plafond twee elektrische lichtpunten. In de frontmuur een elektrische ventilator.In de keelmuur houten ramen met daarvoor pantserstalen luiken. In die luiken schietgaten voor geweerschutters. Onder de ramen luchtkokers voor de ventilatie. In de luchtkoker een klep die bij een granaatexplosie aan de keelzijde van het fort, door de ontstane luchtdruk werd gesloten.

Het beton van het fort is zo hard, dat er in de beginjaren van het fort geen technische middelen waren om eenvoudig iets aan muren of plafonds te bevestigen. Daarom zijn tijdens de bouw in de muren houten balkjes meegestort, waaraan met een spijker zaken konden worden bevestigd. Deze balkjes hebben de vorm van een zwaluwstaart, waardoor ze stevig in het beton verankerd zijn. Aan het plafond tijdens de bouw aangebrachte houten klossen voor de bevestiging van zaken. Na 1916 werden de lokalen op de verdieping verbouwd ten behoeve van het Militair Huis van Bewaring. In de raamkozijnen werden tralies aangebracht en in de frontzijde houten wanden en deuren. Een en ander bedoeld voor het onderbrengen van

dienstweigeraars 1918-1921. De bewaking en de faciliteiten waren op de begane grond gesitueerd. In 1942 werd het fort tot noodgevangenis omgebouwd en overgedragen aan de Dienst Gevangeniswezen van het Ministerie van Justitie.

Versie 1.2 28

De houten wanden en deuren, werden vervangen door stenen muren en pantserstalen deuren. De deuren kwamen uit de keelmuur op de begane grond. In de hoek naast de stalen deur een privaatruimte. Hierin een emmer waarop de gevangenen hun behoefte deden.

Aan de buitenzijde van elk raam werd een metalen traliewerk geplaatst. Op verschillende plaatsen zijn die nog aanwezig. De gangdeuren aan de kant van de keelmuur werden afgesloten door daar een stenen afscheiding te maken, waarmee er een kast ontstond. In de tussenmuur naar de frontgang zijn kleine vensters met een traliewerk. Dit was voor het toezicht door de bewakers. Het bovenste venster had

zicht op de bovenbedden en het onderste venster op de onderbedden. In elk lokaal is naast de stalen deur een (restant van een) drukknop zichtbaar die heeft gediend voor de afroep van de bewaking.

Na het beëindigen van WO2, is het fort weer opengebroken en in gebruik genomen door het Ministerie van Justitie voor de internering van politieke delinquenten (N.S.B.'ers). Zij werden na hun veroordeling tijdens hun gevangenisperiode in de omgeving van het fort in de land– en tuinbouw tewerkgesteld.

Van 1947 tot 1951 is het fort in gebruik genomen door het Ministerie van Defensie, nu werden er militairen opgesloten die niet wilden deelnemen aan de politionele acties in Indonesië; de Indië-weigeraars. Ook zij werden tewerkgesteld in de omgeving van het fort. De Indië-weigeraars verbleven in de lokalen op de begane grond. (De voor ons bekendste weigeraar is Klaas Vonk, hij bezoekt het fort nog zeer regelmatig.)Er waren ook de zogenaamde “terughaalders”: Nederlandse militairen die zich hadden misdragen tijdens de missie in Nederlands Oost-Indië, of daar hadden geweigerd een dienstbevel op te volgen. Zij verbleven in de lokalen op de bovenverdieping.Nadat het fort in april 1975 door Defensie aan de dienst Domeinen was overgedragen, kwamen er huurders in het fort. Zo sloeg Wijnhandel J. Bart er zijn wijn op. De wijnhandel van Bart heeft nu zijn opslag in het Fort benoorden Purmerend. Twee muziekbands namen hun intrek en gebruikten twee lokalen als oefenruimten. De bekendste van hen was Ten Sharp, popmuziek uit de jaren ‘80. Om de huurders te dienen kreeg de elektrische installatie een opknapbeurt. Vanwege de redelijk constante temperatuur en luchtvochtigheid in het fort , lagen er in blikken trommels grote hoeveelheden celluloid films uit de beginjaren van de filmtechniek. Eigendom van het Nationaal Film Museum.

Versie 1.2 29

WESTGANG BOVEN

9. Kruitkamer De kruitkamers van het fort zijn te herkennen aan de afgesloten lichtnis in de gangmuur. Daar waar munitie en granaten opgeslagen lagen, was er voor de noodverlichting zo'n lichtnis. Het is te herkennen aan de raamopening, die aan de binnenzijde is voorzien van een dikke glasplaat en aan de buitenzijde door middel van een deurtje kan worden afgesloten. In de lichtnis kon een kaars of olielamp worden geplaatst. Om te voorkomen dat door zuurstofgebrek de kaars of lamp uit zou gaan is onder en boven in de nis een opening gemaakt, die beiden in de gang voor de kruitkamer uitkomen. Het lokaal bestond oorspronkelijk uit vier aparte kamers, door stevige muren gescheiden, waarin het kruit, de hulzen en de ontstekers waren ondergebracht. De gerede projectielen werden in een van de kamers opgesteld, klaar voor direct gebruik. Ook in een van deze ruimtes de munitie ten behoeve van de mitrailleurs van de keelkazemat. Vanuit deze ruimte was daar directe toegang toe. Tijdens de verbouwing tot gevangenis is ook de kruitkamer verbouwd. De muren die de vier kamers vormden zijn verwijderd en er is een nieuwe muur opgetrokken tussen de keelgang en de frontgang aan de trapzijde. Zo ontstond er een gang tussen de front- en de keelgang en werd er in een ruimte een verhoorkamer ingericht.

10. Appèlplaats en voedselmagazijnBij de kleine trap is een appèlplaats ingericht. In de mobilisatietijd een gebruikelijk ritueel in de morgen. Twintig soldaten, twee rijen van tien achter elkaar. Kleding en de gesteldheid werd telkens weer geïnspecteerd. Ondertussen nam een (onder)officier een kijkje in het manschappenlokaal van de groep en controleerde de kasten, bedden en de algehele toestand van het lokaal.De kast zonder deur is het voormalig voedselmagazijn. Deze ruimte is niet verbonden met een buitenmuur en bleef daardoor redelijk koel. Aan het plafond een stalen stang voor stukken vlees en worsten. Er moest dagelijks voedsel zijn voor zo'n 300 militairen. De wanden zijn dun en verstevigd met een soort vlechtijzermatjes.Aan de trapleuning en het hekwerk is te zien dat er scheepstechniek is toegepast, het lijkt op een scheepsreling.

11. ReinigingslokaalIn het "waschlokaal", dat nog in originele staat verkeerd, wasten de soldaten zich uitsluitend met koud water. Warm stromend water kende men daar niet. De wasgelegenheid was in die tijd, naar de maatstaven van nu, zeer primitief. Het koude water was opgeslagen in de tanks die aan het plafond hangen. Van hieruit werd het water in kantelbare wasbakken getapt. Na de wasbeurt werd de wasbak leeg gekiept in de goot daaronder. Het afvalwater werd in een tank (septictank) buiten het fort opgevangen en in de fortgracht geloosd.

Versie 1.2 30

De twee watertanks aan het plafond, elk 2.200 liter, zijn gekoppeld. Zij waren zo hoog als mogelijk in het fort geplaatst om waterdruk op de tappunten in het fort te krijgen. De dikke waterleidingen transporteerden het water nagenoeg drukloos door het fort; het water ging stromen door het hoogteverschil tussen de tanks en de tappunten.

12. PrivaatlokaalOok het privaatlokaal met closetpotten en urinoirs verkeert nog in originele staat en werd door de militairen tijden de mobilisatie WO1 en de gevangenisperiode daarna gebruikt. Na het gebruik van een closetpot werd bij de waterpomp, achter in het lokaal, een emmer gevuld en daarmee de pot gespoeld. Het spoelwater van de urinoirs en de closetpotten werd in een bezinktank (septictank) buiten het fort opgevangen en na enige tijd in de fortgracht geloosd.De closetpotten zijn ter voorkoming van onaangename luchtjes voorzien van een zwanenhals, die diende als waterslot. De zwanenhals is een uitvinding van een Schotse horlogemaker, Alexander Cumming die voor zijn uitvinding in 1775 patent vroeg. In de rechterhoek van de ruimte een deur met draadglas, dit is het toilet van de onderofficieren. Achter in het lokaal een stortbak waarin gedurende de gevangenisperioden na WO2 de toiletemmers geleegd werden. Deze ruimte werd ook wel de biljartzaal genoemd. Met een stok moesten de grote stukken door het rooster gedrukt worden, daarvoor werden vrijwilligers geselecteerd. De selectie gebeurde door aan een nieuwe lichting gevangenen de vraag te stellen wie er kon biljarten. Degenen die daar met een ja op reageerden werden belast met het legen van de toiletemmers. De gedetineerden van na WO2 konden beneden in de westvleugel gebruik maken van modernere urinoirs en toiletten die daar inmiddels waren.

13. UitkijkpostAan de beide einden van de bovengang, ooit voorzien van houten luik en houten kruk, een uitkijkpost. De omgeving van het fort werd hier geobserveerd en het flankementsvuur of steunvuur naar de aanliggende forten beoordeeld. Goed waarneembaar, bovenin de ruimte van de koepel en in de gang daaronder, de koker "spreekbuis" waardoor de waarnemingen werden doorgegeven; om tocht in de uitkijkpost te voorkomen werd deze met een luik afgesloten.Aan een soldaat die in aanmerking wilde komen om waarnemer te zijn, werden eisen gesteld. Zo mocht hij, gezien de geringe hoogte van de koepel, niet langer zijn dan 1,70 m, geen angst voor kleine ruimtes hebben, maar bovenal over goede ogen en een prima richtingsgevoel beschikken. Met behulp van een kompas moest hij de richting waar de vijand zich bevond vaststellen. De gegevens uit de beide uitkijkposten werden aan de onderofficieren doorgegeven en door hen uitgewerkt. Zo kon met een driehoeksmeting de positie van de vijand worden berekend.

Versie 1.2 31

De helmvormige gietstalen observatiekoepel van de waarnemer, steekt op het fort net boven het maaiveld uit en is nagenoeg geheel door beton omgeven. De inwendige diameter van de koepel is ongeveer 60 cm en bijna 1,20 m hoog. De dikte van het gietstaal 5 cm. In de omtrek zijn vier smalle langwerpige sleuven gemaakt voor het zicht rondom.

14. Manschappenlokaal – OpgravingenOp verschillende plekken op het buitenterrein van het fort zijn voormalige afvalputten. Hierin zijn al vele voorwerpen gevonden uit de hele geschiedenis van het fort. De inhoud van de putten geeft een goed beeld van het dagelijks leven van de bewoners van het fort. Het bestaat uit de meest uiteenlopende voorwerpen, variërend van hoeveelheden flessen, potten en serviesgoed tot tandenborstels, kammen, bestek, as uit de kachels en zelfs identiteitsplaatjes. Een opvallend onderzoeksresultaat is, dat de bewoners van het fort door de jaren heen een grote voorliefde voor roken hebben gehad! Uit de putten uit de mobilisatieperiode WO1 kwam een redelijke hoeveelheid (klei) pijpen en uit de “Engelse” putten enorme hoeveelheden sigarettenblikjes!Opvallende vondsten zijn een aantal delen van geleidebanden van granaten die in 1913 - 1914 zijn afgevuurd om het koepelgeschut te testen en bij schietoefeningen. Ook een handgreep van een zogenaamde “meetketting”, zonder twijfel gebruikt om de metingen te doen tijdens de aanleg van het fort.

Leuk is te vermelden dat het fort in 1991 vele maanden afgesloten is geweest omdat er explosieven zouden liggen in de kelder onder het torengeschut. Bij een zoektocht naar vermiste onderdelen van de kanonnen, leek het dat er achterzijden van granaathulzen in een dikke prut laag lagen. Nadat de poternes volgestopt waren met zandzakken is de Explosieven Opruiming Dienst in de kelder afgedaald. Na korte tijd kwamen ze weer boven met enkele doorgeroeste conservenblikken.

15. Manschappenlokaal – kledingstukkenIn dit opgedeelde manschappenlokaal een overzicht van militaire kledingstukken en attributen rondom WO1 en kort daarop.

16. DrinkwatervoorzieningHet fort voorzag in haar eigen waterbehoefte. Regenwater wordt op het dak van het fort opgevangen en door de dikke zandlaag op het dak gefilterd. Door de ronding van de daken van de lokalen en doordat deze schuin naar de keelzijde aflopen, wordt het water daar opgevangen en via een zandvanger naar de onder het fort aanwezige regenwaterkelders gebracht.In de hoek van dit lokaal een regenpijp met daarin een zandvanger dat het zand dat met het regenwater meekomt opvangt. De

Versie 1.2 32

zandvanger moet regelmatig worden schoongemaakt door het bovenste gedeelte van de trechter omhoog te schuiven, de zandvanger uit de onderste pijp te tillen en te legen.De inhoud van de drie regenwaterkelders is 2 x 30.000 liter en 1 x 60.000 liter. Deze kelders zijn verdeeld onder het fort, één onder de westvleugel, één onder de oostvleugel en de grootste onder de grote poterne. Met oog op sabotage werd het fort niet op het openbare waterleidingnet aangesloten.

Grote waterpompen in het machinelokaal pompten het water uit de regenwaterkelders naar de watertanks op de bovenverdieping in het fort. Bij een dreigend te kort aan regenwater in de regenwaterkelders kon er ook gereinigd welwater worden gebruikt. Dit water bevatte grondgas en een hoog gehalte aan ijzerverbindingen, waardoor het water niet prettig rook en snel vertroebelde. Om dit welwater geschikt te maken voor menselijke consumptie moest het worden ontdaan van

deze verontreinigingen. Met een pomp werd van onder het fort welwater opgepompt en via sproeikoppen boven in de ontijzeringsinstallatie gebracht. Het water ging via een koolfilter en een zandfilter, waarna het gereinigde water naar de watertanks boven in het fort werd gepompt.

Instructie voor het gebruik van de reinigingstoestellen voor water op de forten"Het uit de bron verkregen water bevat in oplossing grondgas en ijzerverbinding. Het grondgas geeft aan het water enigen reuk; blijkbaar ontwijkt het zeer spoedig in de lucht. De ijzerverbinding geeft aan het water wanneer het enigen tijd aan de lucht is blootgesteld een troebel aanzien, welke troebeling als een bruinrood bezinksel in buizen, kranen, reservoirs, kookpannen enz. neerslaat. Het doel van het reinigingstoestel is het grondgas uit het water te doen verdwijnen, de troebeling zoo snel mogelijk te doen optreden en den neerslag door filtreren af te scheiden."

17. Keelkazemat of rondeel - Isoleercellen De keelkazemat van het fort is de bunker in de keelzijde. Op de bovenverdieping stonden twee kanonnen met een kaliber van zes cm en een mitrailleur van het type M.08 Schwarzlose opgesteld. Beneden waren er drie mitrailleurs voor de keelverdediging. De reikwijdte van de mitrailleurs was ongeveer 1 km en die van de kanonnen drie km.De twee kanonnen waren op een trommelaffuit geplaatst. Een affuit is het onderstel van een wapen, die weer gemonteerd was op de ronde betonnen plaat op de grond. De kanonnen dienden voor de bescherming en beveiliging van het kanalenkruispunt en de binnenzijde van de stelling, en voor het verlenen van steunvuur aan de aanliggende forten Middenweg, Jisperweg en Markenbinnen.De munitie voor de kanonnen was opgeslagen in de ruimtes tegenover de kazemat. Voor de mitrailleurs lag de munitie beneden bij de kazemat, in het lokaal waar nu het invalidentoilet geplaatst is.

Versie 1.2 33

Tijdens de verbouwing van 1942 zijn de ruimtes in de kazemat gehalveerd waarmee zowel boven als beneden twee gescheiden ruimten werden verkregen. De middelste schietgaten zijn dichtgemetseld en er is een vast bed gemaakt. De ruimtes werden ingericht als isoleercellen en verhoorkamers. Aan de binnenzijde van de deuren zijn diverse kreten van ongenoegen achtergelaten. De jaartallen daarvan lopen uiteen. Blijkbaar is de keelkazemat al in een vroeg stadium gebruikt als cel, ondanks dat de scheidingsmuur toen nog niet aanwezig was.

18. Onderofficieren – Vitrine Commandant Schalk

Het meest strategische punt in het fort was de ruimte boven de hoofddeur in het midden van het kazernegebouw. Vanuit dit punt werden de bevelen uitgevoerd ten tijde van een (vijandelijke) aanval. De berichten van de uitkijkposten in en buiten het fort werden hier verwerkt, waarmee de positie van de vijand in kaart werd gebracht. Net als in het eigen legeringslokaal van de onderofficieren waren er hier ook wasbakken. In de gevangenisperioden zat in dit lokaal de bewaking van de bovenverdieping. De luchtplaats aan de binnenzijde tegen de keelmuur, was van hieruit goed te overzien. In de periode dat Wijnhandel Bart het fort gebruikte voor de opslag van wijn, was hier een wijnproeflokaal ingericht. De trap naar de benedenverdieping gaf in die tijd, na een proeverij, wel eens problemen.Op de muur enkele kleine schilderingen. Aan de plafondrand een stukje originele lambrisering, een luxe voor de onderofficieren.In de vitrine liggen spullen van P. Schalk, de commandant tijdens de gevangenisperiode van de politieke delinquenten. De tentoongestelde spullen, waaronder een stel zilveren lepels van muntstukken, zijn merendeels vervaardigd door de politieke delinquenten en geschonken aan Schalk als waardering voor zijn beleid als commandant. Na zijn werkzame leven in Nederland is hij geëmigreerd naar Canada waar hij later overleed. Door leden van de familie van Schalk zijn de spullen naar het fort teruggebracht.

19. Grote poterneDe grote poterne is de bom- en scherfvrije gang tussen het kazerne- en frontgebouw. De ruimte was zo groot gekozen, omdat er een groot aantal manschappen zich kon daar verzamelen om daarna snel naar de frontstellingen te begeven. Onder de vloer de regenwaterkelder van 60.000 liter.De ruimte werd voor verschillende doeleinden gebruikt. Tijdens de mobilisatieperiode WO1 als exercitieruimte en inspectieplaats, maar ook voor instructie en er was de militaire sportschool Spijkerboor gevestigd.Onder leiding van Koporaal H.G. Bleeker werden hier toneelstukken ingestudeerd die ten tonele werden gebracht in de zalen in de dorpen rondom het fort.

Versie 1.2 34

Het bekendste stuk “Holland blijft neutraal!” handelde over de oorlogsgod Mars die aan Nederland voorbij ging en naar de Dardanellen vertrok.De huidige wandschilderingen dateren uit de periode na 1945 en zijn geschilderd door geinterneerden/gevangenen van het fort. Namen van de schilders zijn tot op heden niet bekend, maar een enkele schildering is voorzien van een naam. De schilderingen stellen verschillende taferelen voor: Het raadhuis van de Rijp, de Kwakelbrug van Edam, het kolkje in Amsterdam, de Dromedaris in Enkhuizen en een grachtje in Oudewater. Verder de klederdrachten van Spakenburg en Zeeland, en de bollenvelden van Lisse. In het midden de stadswapens van Amsterdam en Den Haag. Aan de rechterzijde is de zeeslag tussen Tromp en de Ruyter bij Kijkduin weergegeven. In een nis van de verlichting is het houten vulstuk door rot vergaan en mist Tromp zijn hoofd.De verf dat voor de schilderingen is gebruikt werd samengesteld uit gekookt beenderlijm (kogeltjeslijm) gemengd met kleurstoffen die door buiten het fort te werk gestelde gedetineerden werd meegenomen. Het vervaardigen van een liter van deze verf kostte toen nog geen vijf cent, vandaar dat het de naam stuivertjesverf mee kreeg.Wie goed naar het schilderingen van de zeilschepen en de Spakenburgse kijkt, merkt op dat er twee verschillende versierranden zijn. De rechterzijde is sierlijker.

20. Kapel en toegangen tot de TerrepleinenAan het eind van de grote poterne is zowel links als rechts een poterne die leidt naar een Terreplein. Door deze uitgangen met stormdeuren kon de infanterie snel haar stellingen op de frontwal innemen. De uitgangen zijn in WO2 in opdracht van de Duitse bezetter dichtgemetseld. In de uitgang rechts is tijdens de gevangenisperiode van de politieke delinquenten door de gevangenen een kapel ingericht. Er werd daar elk weekend een kerkdienst gehouden, de ene week voor de katholieken en de andere week voor de protestanten. Om de week kwam daarvoor een dominee of een pastoor samen met iemand die het harmonium bespeelde.Op de wanden van deze ruimte zijn zowel links als rechts muurschilderingen aangebracht. Links de geboorte en het levensverhaal van Christus en rechts het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci. Onder het oog van de gelovige commandant Schalk heeft de schilder een streek uitgehaald. Kijk maar naar het laatst genoemde schilderij en denk aan het verhaal van de “DaVinci Code”. De dichtgemetselde achtermuur is versierd met de symbolen van het begin en het eind van het leven, Alfa en Omega uit het Griekse alfabet. Daarnaast het opschrift Gloria in Excelsis Deo en het PAX teken. In de poterne stond een houten scheidingswand, om de kapel ruimte af te scheiden van de grote poterne.

Tijdens de restauratieperiode van 2000 -2004, is een toiletgroep weggehaald die was geplaatst tegen de muur van de linker toen dichtgemetselde uitgang. De toiletgroep is geplaatst na de

Versie 1.2 35

laatste gevangenisperiode, 1947 - '51, en was er ten behoeve van de mensen die zich bezig hielden met de zendapparatuur in het fort. Nadat de toiletgroep en de dikke metselmuur verwijderd waren, zijn de stalen stormdeuren teruggeplaatst, zodat vanuit het fortgebouw het westelijke Terreplein weer bereikbaar is.

Versie 1.2 36

FRONTGEBOUW21. WachtlokaalIn het wachtlokaal, ingericht met banken, tafels en potkachel, was de bemanning van het 10,5 cm snelvuurkanon ondergebracht. Deze bestond totaal uit 42 man, die per toerbeurt met zeven man in de koepel hun dienst deden en met zes man in het munitiecompartiment.

22. Grote kruitkamerIn de grote kruitkamer was de opslag van de vuurklare granaten van het geschut. Bij de mobilisatie WO1 beschikte het fort voor het grote geschut over 1.200 brisantgranaten en 1.000 granaatkartetsen. Deze werden aangeleverd uit de munitiefabrieken van de Artillerie Inrichtingen uit Zaandam. De granaten werden opgeslagen in houten stellingen. Vanuit deze ruimte werd de munitie via de frontpoterne naar het 10,5 cm snelvuurgeschut gebracht. Elke granaat woog 18 kg.De buitenmuren van deze ruimte zijn enorm dik. Ze vormen niet alleen een stevige basis voor de hoge geschutstoren, ze moesten ook de grote hoeveelheid explosieven beschermen. In de muur bevindt zich ook grote lichtnis, waarin zonder schadelijke gevolgen een lichtbron met open vuur geplaatst kon worden. Onderin de nis de luchttoevoer en bovenin de luchtafvoer.De wanden zijn beschilderd met informatie over de Stelling van Amsterdam. Zo is daar een voorstelling van de inundatiegebieden van de stelling en de strategische liggingen van de forten. Het FbS bevindt zich midden bovenin en steekt licht buiten de ring. Duidelijk is te zien dat de Beemster in twee dieptes werd geïnundeerd. Voor de communicatie- en commandostructuur was de stelling opgedeeld in sectoren, groepen en vakken. De schildering op de muur geeft deze indeling overzichtelijk weer.Verder afbeeldingen van de bewapening en schootsvelden van het fort, en uitleg over de werking van de inundatie.

22.1 KruitdampventilatorBij de opgang naar de geschutskoepel in een nis een centrifugaal ventilator, de kruitdampventilator. Deze diende er voor om de tijdens het vuren ontstane kruitdamp via openingen in de koepel en via de beide vuurmonden naar buiten weg te blazen.

Versie 1.2 37

Daarbij zorgde dit toestel ook voor de aanvoer van frisse lucht voor de bemanning van het geschut. De grote toevoer van lucht, 42 m³ per minuut, gaf ook wat overdruk dat als gehoorbeschermer werkte omdat de oren min of meer werden dichtgedrukt.De kruitdampventilator kon zowel met de hand als elektrisch worden aangedreven. Van het elektrische gedeelte zijn de sporen in de nis zichtbaar. Aan de linkerzijde was de bedieningskast en bekabeling bevestigd. Aan de rechterzijde de geleiders waar de elektromotor heeft gehangen. Links van de nis een schematische voorstelling van de geschutstoren. Aan de rechterzijde een plaquette die herinnert aan de overdracht van het kanon op 6 maart 1997 door staatssecretaris van defensie, de heer Gmelich Meyling aan de Vereniging Natuurmonumenten, nadat het in 1996 door de SEWACO, het onderhoudsbedrijf van de Marine in Den Helder, grotendeels is gerestaureerd.

23. TorengeschutKenners beschouwen de draaikoepel in de geschuttoren als een uniek exemplaar. De officiële benaming luidt: "Draaikoepel met twee (snelvuur) kanonnen van 10,5 cm lang 25*, type Krupp-Gruson". * 25 maal het kaliber.

Op de begane grond onder de ladder naar het torengeschut is een grote kelder waarin de granaathulzen werden gestort als deze onbruikbaar waren geraakt na het afvuren. Hulzen die geen beschadigingen vertoonden werden teruggevoerd naar het munitiemagazijn met het oog op hergebruik.De kelder is toegankelijk via een luik aan de achterzijde van de ladder. De buizen rond de ladder hebben de volgende functies:- de middelste buis is voor de toevoer van verse lucht van de kruitdampventilator.- de beide buitenste buizen zijn de afstortbuizen, waarin de granaathulzen naar beneden kwamen. Vlak boven de vloer was een schuifklep gemonteerd, die met de voet bediend kon worden. Hiermee kon de keuze gemaakt worden om de huls in de kelder te storten of de huls uit de buis te pakken en deze op te slaan voor hervulling. Omdat het stalen vloerdeel zwaar verroest bleek, is het tijdens de restauratie in 1996 vervangen door een nieuwe; hierbij zijn de schuifkleppen niet teruggeplaatst. Vanaf de begane grond zijn aan kettingen hangende contragewichten te zien, elk 2.700 kg zwaar. Deze gewichten zorgen er voor dat de kanonslopen in balans zijn en deze gemakkelijk in hoogte waren te verstellen. Halverwege de ladder is een uitklapbaar plateau die kon worden gebruikt als staanplaats om de bevoorrading naar het munitiecompartiment te begeleiden. Een soldaat ging hierop staan en begeleide de munitiemanden door de beide ovale luikjes in de vloer recht onder de beide munitiehijstoestellen.

23.1 MunitiecompartimentEr werkten zes soldaten in het munitiecompartiment, twee opleggers, twee die de munitiehijstoestellen bedienden en twee bij de voorraadbank. In het munitiecompartiment werden de granaten opgeslagen. De granaten werden per vier, met behulp van het munitiehijstoestel, in een munitiemand omhoog gehesen. De granaten stonden, met de punt omhoog, in de voorgevormde ringen op de houten plaat. Over de projectielen lag een net waar de punten doorstaken. Dit voorkwam dat

Versie 1.2 38

de granaten om konden vallen tijdens het schudden of draaien van de toren. Het net zat vast aan de haakjes aan de wanden. De granaten werden van de voorraadbank genomen en neergelegd in de voorgevormde holte in de tafel met de punt naar de voorraadbank. De granaten werden van de tafel in het munitiehijstoestel gelegd, met de achterzijde tegen de houten stootbalk. Dit was noodzakelijk, omdat de gleuf in het plafond net om de granaat past. De transportketting, die uit bronzen schakels bestaat, wordt door middel van een slinger bediend. Er is een rem in de aandrijving die voorkomt dat een beladen ketting door het gewicht terugzakt.In het frame van elk munitiehijstoestel zijn twee bellen, één met een licht geluid en één met een lager geluid. Deze bellen staan in verbinding met de witte stang die tussen de transportketting zichtbaar is. Als met het munitiehijstoestel een granaat naar boven wordt gedraaid dan komt de huls van de granaat tegen een nok, een gelagerd rolletje, dat via een hevel aan de witte stang zit waarmee deze stang dus ook naar boven gaat. Als de granaat op de bovenste positie in het geschutscompartiment aankomt, wordt de stang opgetild en laat het de bel met het lage geluid klinken als teken om niet meer verder te draaien. Beneden bij de slinger gaat een hevel om, deze blokkeert het draaimechaniek waarmee wordt voorkomen dat er toch verder wordt gedraaid. Wordt de granaat boven afgenomen, dan valt de stang en klinkt de tweede bel, die met het lichtere geluid. Teken dat de volgende granaat naar boven kan worden gedraaid.

Omhoog kijkend in het munitiecompartiment is het mechanisme van het remsysteem van de koepel zichtbaar. Met een handwiel in het geschutscompar- timent worden, wanneer het geschut in positie staat, remplaten aangetrokken, zodat tijdens het vuren de geschutskoepel de positie blijft vasthouden. Verder is er zicht op de tandkrans om de geschutskoepel 360 graden te laten draaien. De trap en vloer draaien met het geheel mee. De geschutskoepel staat met 24 conische rollen op een rolbaan. Door roestvorming bewegen de rollen niet meer over de rolbaan.Er was elektrische verlichting in het geschut. De laagspanning hiervoor werd met sleepringkontact overgebracht. Als de elektriciteitsvoorziening van het fort niet werkte werd de geschutstoren met lantaarns verlicht. De lantaarns werden in de vaste ophangogen geplaatst.

23.2 Geschut compartimentOnder de koepel waren de taken als volgt verdeeld:Een koepelcommandant, veelal een officier of een onderofficierTwee sluitstukbedienden, tevens richter hoogteverstelling en aftrekker

Versie 1.2 39

De granaat is voorzien van een tijdmechanisme zodat hij korte tijd na het schot in de lucht ontploft. Ook mogelijk met een schokbuis, dan ontploft de granaat bij inslag.

Twee richters, deze draaiden de koepel rond en bedienden de reminrichtingTwee laders, deze plaatsten de granaten in de vuurmonden.

Het 12 cm dikke dekpantser (koepel) is van gewalst en geperst nikkelstaal met een gewicht van 20.000 kg. De middellijn is 4,75 m. In het de koepel omringende betonwerk is een voorpantser ingegoten, dat diende ter bescherming van de koepel tegen schuin invallende projectielen. Dit hardgegoten ijzeren voorpantser bestaat uit zes segmenten, van elk 15.000 kg en 20 tot 35 cm dik, die door zware schroefbouten met elkaar zijn verbonden.Het totale gewicht van het draaiende gedeelte, inclusief koepel, is 65 ton. De affuiten van de beide vuurmonden zijn vastgezet op de bodem van de stalen kooi. Zij steken door ovale gaten in de koepel naar buiten. De gehele geschutstoren is ter plaatse in elkaar gezet, na montage en demontage in de fabriek in Essen. De koepel is als laatste geplaatst en aan de onderzijde vast gemaakt met vele bouten.

De kanonnen zijn de eerste exemplaren van een nieuwe serie, wat blijkt uit de opschriften nrs. 1 en 2.

FRIEDRICH KRUPP A.G ESSENSerie nummer: 1608/ K17815Bouwjaar: 1911Vuurmonden: nrs 1 en 2Gewicht vuurmonden: 1050-1052kgKaliber: 105 mm.Mondingssnelheid: 600 m/secMaximale vuurkracht: 10 kmGewicht patroon: 18 kgVuursnelheid per loop: 20 - 25 per min.

23.3 Hydraulisch veersysteemDe gedempte terugslag werd bereikt door een rem- en vooruitbrenginrichting. Hierdoor glijdt de vuurmond na het afgaan van het schot soepel naar achteren. Door het samenpersen van een zware veer wordt de vuurmond door een olieremcilinder weer rustig naar voren geschoven. Het z.g. hydraulisch veersysteem.Wanneer na het schot de vuurmond naar achteren komt, wordt direct het sluitstuk uit de vuurpositie gebracht en de lege huls uitgeworpen. Zo kan er weer een patroon in de patroonkamer gebracht worden en het volgende schot afgevuurd. De lege huls werd in de valtrechter in de vloer geworpen, om naar de begane grond te zakken. De sluitstukken van de beide kanonnen zijn in WO2 verwijderd, waarmee het geschut onbruikbaar is. Hiermee is voorkomen dat de lopen met beton zijn volgestort.

23.4 Trekken en veldenKijkend door de achterzijde van de vuurmonden naar buiten zijn de trekken (verdieping) en velden (verhoging), een spiraalvorm in de loop, zichtbaar. De trekken en velden werd voor vestingartilleriegeschut als eerste door KRUPP toegepast. De granaat werd aangezet in de spiraalvorm bij het laden van de patroon in de loop. Omdat de geleideband van de granaat zich vastzet in de trekken en velden, krijgt de afgeschoten granaat een rotatie om zijn lengteas mee. Door deze draaiende

Versie 1.2 40

beweging volgt de granaat een zelfcorrigerende baan, zodat deze recht op z’n doel afgaat. Verder zorgt de geleideband voor een gasafdichting waarmee wordt bereikt dat de explosieve kracht in de huls van de granaat volledig wordt gebruikt voor het afgeschoten deel. Het draaien van de afgeschoten granaat kan ook zorgen voor het inwerking stellen van de tijdbuis. De tijdbuis is voorafgaand van het schot op de juiste afstand ingesteld "temperen". Temperen

Instellen van tijdbuis, zodat een vertraagde, neutrale of versnelde ontsteking wordt bereikt.

Een origineel stuk van een geleideband is te zien in de expositie van de opgravingen. Het is opgegraven uit de westdijk en lijkt daar te zijn gekomen na een schietoefening met het geschut.

23.5 Elevatie en DeclinatieAan de linker- en rechterzijde van het affuit is een handwiel, waarmee elke vuurmond individueel omhoog of omlaag gedraaid kan worden. Op de rechterzijde van het affuit is een gradenboog te zien waarmee de elevatie en declinatie kan worden afgelezen. Die van de linkerzijde is verdwenen. Elk handwiel heeft twee klemmen om de instelling vast te houden. De kanonnen behoren tot het type veldgeschut en zijn niet in staat te schieten op luchtdoelen. De maximale elevatie is + 25 graden, de vuurmonden staan dan in de hoogste stand. De haalbare afstand volgens de gradenboog is dan 10.500m. In de laagste stand van de vuurmonden is de declinatie -3 graden.Naast de vaste wijzer op de gradenboog hoort nog een verschuifbare wijzer. Met deze tweede wijzer kon de afwijking, veroorzaakt door wind, regen of de grootte van de explosieve kracht in de huls, gecorrigeerd worden.

23.6 RichttafelHet commando wordt in de koepel gevoerd door een officier of een oudere onderofficier. Deze heeft zijn plaats op een speciaal verhoogd platform tussen de vuurmonden. Voor zich heeft hij een richttafel met een 360 gradenverdeling, waarop hij rechtstreeks de zijdelingse beweging kan aflezen, waarin de beide vuurmonden staan gedraaid. Zich oprichtend kan hij z’n oog achter het oculair brengen van een periscoop die door een klein gat in de koepel naar buiten steekt, waarmee hij zijn doel of richtpunt kon waarnemen. Bovenin was een koepelvizier die de koepelcommandant een ruimere blik op het schootsveld gaf.Voor het ontvangen van orders of commando’s was de geschutskoepel telefonisch verbonden met het commandocentrum in het kazernegebouw.

Achter het grote tandwiel aan de rechterzijde is een knopje verborgen waarmee een geluidseffect kan worden afgespeeld. Waarschuw de bezoeker voor dit geluid, stel hen gerust en geef aan dat het geluid maar 10% is van het daadwerkelijke geluid.

Versie 1.2 41

23.7 Verslag eindkeuringen pantserkoepelCommissie voor de eindkeuring van den pantserkoepel van 10,5 cM.voor het fort by Spykerboor.

VERSLAG betreffende de eindkeuringen van een pantserkoepel voor 2 kanonnen van 10,5 cM.,

geleverd door de firma Fried Krupp-Grusonwerk te Magdeburg-Buckau en opgesteld te fort bij

Spijkerboor.

Opgemaakt ingevolge aanschrijving van het Departement van Oorlog dd. 28 Januari 1913 Ve Afd.No

54.

De eindkeuring van den koepel had plaats op 25, 26 en 27 Augustus 1913, in tegenwoordigheid van

een der Directeuren en van een Ingenieur der Fried Krupp. A.G.Grusonwerk, overeenkomstig het

programma, dat werd goedgekeurd by bovengenoemde aanschryving.

Daarby werden de navolgende uitkomsten verkregen:

A. betreffende de opstelling:

De opstelling van den koepel was overeenkomstig de beschryving in het contract en de daarin

verbindend verklaarde teekeningen.

1. De draaiingsas van den koepel bleek vertikaal;

2. De koepel had eene gecentreerde opstelling binnen het voorpantser; De maximum-

elevatie en declinatie bedragen, by elk kanon respectievelijk 25° en 3° ;

3. De schootsvlakken der vuurmonden en de richtvlakken van den op nul gestelden

periscoop, reserve-periscoop en het koepelvizier waren onderling evenwydig;

4. De op de schyf van den periscoop en op de elevatiebogen der affuiten aangebrachte

verdeelingen waren juist, en de nulpunten op de goede plaats gesteld. Echter werd de

periscoop door het plaatsen en weder afnemen ± 3 % ontregeld. Hoewel de miswyzing door

den monteur, door eenig wringen, werd weggenomen, is eene verbetering, waardoor de

doode gang van het toestel wordt weggenomen, noodig; hiertoe zal de periscoop worden

opgezonden. De reserve periscoop was niet voorzien van de in % verdeelde glasplaat. In

deze leemte zou worden voorzien.

B. Betreffende de gangbaarheid der bewegingswerktuigen:

De gangbaarheid der verschillende bewegingswerktuigen werd eigenhandig beproefd door een of

meer leden der Commissie en daarby goed bevonden.

By het bepalen van de tyden, noodig voor de verschillende manoeuvres, werden deze uitgevoerd

door miliciens der Vesting - Artillerie, die tydens de keuring eenigermate waren geoefend in de

behandeling der werktuigen.

1. Het volledig ronddraaien van den koepel door 2 man vorderde 35 seconden, het

onmiddellyk daarop ronddraaien in tegengestelden zin 37 seconden.

2. Het draaien van den koepel met behulp van de inrichting voor fyne beweging kon zeer

langzaam diensvolgens het geven van de zydelingsche richting zeer nauwkeurig

geschieden;

3. Het wyzigen van de elevatie over een hoek van 25 ° vorderde 10 seconden

4. Het aanzetten en vrymaken van de koepelrem vond snel en gemakkelijk plaats. De

geremde koepel kon niet worden gedraaid door draaien aan de toestellen voor de

zydelingsche beweging.

5. Het aanvoeren van 6 ladingen van de bergplaats op de tusschenverdieping naar de

koepelverdieping met behulp van een der munitiehyschtoestellen geschiedde door 3 man in

50 seconden: het onmiddellijk daarop aanvoeren dezer ladingen met behulp van de andere

lift duurde 55 seconden.

6. Het bedienen van den ventilator geschiedde door 2 man, die geregeld werden afgelost.

De ventilator werkte goed. Voor eene goede ventilatie is het daarby noodig de

koepelverdieping van de galery af te sluiten met de daarvoor aangebrachte deuren en

Versie 1.2 42

ijzeren platen, en krachtig aan den ventilator te draaien. Het geruisch was in den koepel niet

hinderlyk.

C. Betreffende de inrichting tot het vervangen der vuurmonden.

1. Het uit en weder in den koepel brengen geschiedde met den rechtervuurmond nadat

hieruit 1 schot was afgegeven, en werd onder leiding van een monteur der fabriek,

uitgevoerd door genoemden monteur en 2 werklieden van de fabriek, bygestaan door 2

miliciens van de Vesting - Artillerie. De vuurmond werd neergelaten tot in de

tusschenverdieping en daarna weder in battery gebracht.

De manoeuvre verliep zonder bezwaar; zy duurde ruim 5 uur. Hierby wordt opgemerkt dat

tengevolge van enkele wyzigingen van het benoodigde materieel en gereedschap, ook het

fabriekspersoneel onvolledig geoefend was in de manoeuvre. Er was geen tyd beschikbaar

om de manoeuvre met den anderen vuurmond te herhalen hetgeen bovendien - in verband

met de eenvoudigheid der manoeuvre en de doelmatigheid van het gereedschap - eene

herhaling niet noodig werd geacht.

2. Nadat de vuurmond weder in battery was gebracht, zyn daaruit nog 3 schoten gedaan,

en werden vervolgens de juiste opstelling van den vuurmond en de gangbaarheid van de

bewegingstoestellen voor den koepel en voor den vuurmond opnieuw onderzocht en goed

bevonden. De door de fabriek toegezonden beschryving van de manoeuvre en van de

daarby benoodigde gereedschap, benevens de daar by gevoegde teekening, zouden door

een nieuw stel worden vervangen, in verband met de daarin aangebrachte veranderingen.

D. Betreffende de schietproef

Met eene oefeningsgranaat, van het normale projectielgewicht van 18 kg., en de normale

buskruitlading werden uit elken vuurmond 4 schoten gedaan, waaronder een salvo. By alle schoten

bedroeg, in verband met de ligging van den kogelvanger, de elevatie - 3°.

By het afgeven der schoten is geen enkel bezwaar voorgekomen ten aanzien van eenig deel van den

koepel.

1. De affuitremmen werkten naar behooren; de terugloop bedroeg ± 22 cM., de vuurmond

werd na het schot goed in battery gebracht, lekken van de remcylinders kwam niet voor;

2. By 4 schoten was de koepelrem aangetrokken, by 2 hiervan werd de koepel niet, by 2

andere 2% respectievelijk 3% uit de richting gedraaid; by een dezer schoten was de rem

echter niet styf genoeg aangetrokken. By 2 schoten was de rem buiten werking; de koepel

werd daarby 3% uit de richting gedraaid. By het salvo was de rem eveneens los. De

zydelingsche richting onderging geene verandering. De koepel stond zeer rustig tydens de

schoten en het salvo.

3. De draaiinrichting voor den koepel onderging geen nadeligen invloed. De elevatie der

vuurmonden veranderde niet door het schot.

4. Na het eerste schot, waarby vry veel rook werd ontwikkeld wegens het inwendig gevet

zyn van den vuurmond voorby de buskruitkamer, terwyl een zwakke wind op de schietgaten

stond, werd eenig bezwaar van rook in den koepel ondervonden. De rook kwam binnen

door en langs het kanon, waaruit niet was geschoten en dat open stond (om als spreekbuis

naar buiten te dienen); bovendien waren de deuren van de koepelverdieping toen niet

gesloten. By de verdere schoten werd, by krachtig draaien aan den ventilator en afgesloten

koepelverdieping, in de koepelverdieping geen bezwaar van den rook ondervonden.

Evenwel dienen de ledige hulzen snel door de valkokers te worden afgevoerd. Het plaatsen

van eene prop op de walmende huls om deze af te sluiten is dan niet noodig; het is zelfs

beter dit na te laten, aangezien daardoor meer tyd noodig is dan voor het in den valkoker

plaatsen van de huls. By aanwezigheid van eene voltallige bediening in den koepel is

geregeld werken met den ventilator, met slechts kleine pauzen, bepaald noodig tot het

Versie 1.2 43

onderhouden van eene behoorlyke ventilatie.

By de aan te brengen electrische installatie is er op gerekend dat de ventilator electrisch

bewogen wordt.

Na de schietproef werden de opstelling van den koepel, die van de kanonnen in de koepel

en de gangbaarheid van de bewegingswerktuigen opnieuw onderzocht. Daarby werden de

zelfde goede uitkomsten verkregen als voor het vuren. Het geheel ronddraaien van den

koepel geschiedde thans zelfs in gemiddeld 30 seconden.

Ten slotte had nog een onderzoek plaats naar de doelmatigheid van de algemene inrichting van den

koepel, waarby het navolgende bleek.

De algemene inrichting van den koepel en het gebruik van de bedieningswerktuigen gaven geene

aanleiding tot byzondere opmerkingen. Het bedienen van de vuurmonden (zonder inbegrip van den

ventilator) kan geschieden door een koepelcommandant, per kanon 1 stukscommandant en 2 man in

de koepelverdieping en voor beide kanonnen te zamen 2 man in de tusschenverdieping.

De munitiehystoestellen, voor het aanvoeren van de ladingen van de tusschen - naar de

koepelverdieping, werkten gemakkelyk en, dankzy de schelinrichtingen eene zelfwerkende rem, ook

veilig. Echter bleek het wenschelyk de aan den koepelrand bevestigde houten banen, waartegen

eene in de transportketting geplaatste lading (patroon) met den bodem moet steunen, te kort om

steeds van eene goede plaatsing der lading verzekerd te zyn; deze banen zullen daarom voor zoveel

noodig worden verlengd.

Ook het aanvoeren van munitie van de beneden naar de tusschenverdieping vond zonder bezwaar

plaats, zoowel met behulp van den daartoe ingerichten hyschbeugel als van hand tot hand. Eene

kleine verbetering van de bevestiging der neerslaande treede van de onderste ladder, in den

opgeslagen stand, bleek noodig en is alsnog aangebracht.

Het afvoeren van de ledige hulzen geschiedde, nadat van een der valkokers de wryving van de

inrichting tot het breken van den val der hulzen opnieuw was geregeld, naar behooren.

Op verzoek van de Commissie zullen de beide luiken in de vloer der koepelverdieping en het luik in

de tusschenverdieping worden voorzien van eene zelfwerkende inrichting, waardoor het geopende

luik langzaam dichtvalt en zulks ten einde te voorkomen dat een ongeval zoude kunnen gebeuren

door het laten openstaan van een luik.

De verlichting van de binnenruimte van den koepel geschiedde by keuring door middel van

petroleumlampen en kaarslantaarns; deze bleven by het schieten aan.

Deze wyze van verlichten zou niet voldoende kunnen worden genoemd, is echter slechts van

tydelyken aard.

De voor den koepel aangegeven electrische verlichting zal, evenwel, vooral in dien de binnenruimte

is witgeverfd, zonder twyfel voldoende zyn.

De inrichtingen tot het oliën en smeren van de verschillende werktuigen, voor het onderhoud en het

gangbaar houden, waren doelmatig en in voldoende aantal aangebracht.

De gereedschappen, verwisselstukken en de losse bybehoorende onderdeelen werden nagezien en

in orde bevonden.

Op grond van de by de keuring verkregen uitkomsten werd de koepel door de Commissie

goedgekeurd, met inachtneming van de aanvaarde verplichting der Firma Fried. Krupp-Gruson-werk

tot het aanbrengen van de hierboven vermelde verbeteringen onderscheidenlyk van den periscoop,

den reserveperiscoop, van de houten baan tot steun van de ladingen by het plaatsen in den

munitiehyschtoestel en van de 3 luiken.

Amsterdam, 's-Gravenhage, BeverwykSeptember 1913.

Versie 1.2 44

VoorpoterneOp de vloer van de voorpoterne zijn bruine cirkels zichtbaar. Deze zijn ontstaan in de tijd dat het fort werd gebruikt voor wijnopslag in houten vaten. De metalen banden van de vaten, de hoepels, gingen roesten wat zijn sporen heeft achtergelaten. Op enig moment is bij het schilderen van de hoepels ook de grond mee geschilderd.

Versie 1.2 45

BOVEN OP HET FORT

24 MitrailleurstellingAan het eind van de voorpoterne is een uitgang naar links en rechts. Via de rechter uitgang is er toegang tot een van de vijf mitrailleurstellingen op de frontwal. Op de vier stalen tafels van de mitrailleurstelling werden de mitrailleurs op een affuit geplaatst. Onder deze opstellingen bevinden zich kokers waarin de wapens en de munitie werden opgeborgen.

De Mitrailleurs in het fort waren allen van het type M.08 Schwarzlose.Fabrikant: Österreichische Waffenfabrik Gesellschaft

Artillerie-Inrichtingen (v.a. 1915 in licentie)Type: M.08/15Kaliber: 7.92 mm.Vuursnelheid: 400 - 450 schoten per minuut

(fabrieksopgave: 520 schoten per minuut)Patroonband: 215 patronen

7,50 kg. (patroonband - excl. kist)Gewicht: 24,50 kg. (zonder koelwater)

29,00 kg. (met koelwater)44,00 kg. (op affuit)

Maximaal bereik: 3.500 meter bij 30 graden hoekRichtmiddelen: hoek instelbaar vizier, 2x Zeiss optische

telescoop

Vanaf de middelste mitrailleurstelling zijn ook de andere vier mitrailleurstellingen zichtbaar. De twee middelste zijn niet ondergronds bereikbaar, maar via het het Terre plein vanuit de grote poterne. De mitrailleurstellingen aan de zijde van de ringvaart liggen hoger dan die aan de polderzijde, zodat de soldaten ook de vijand in de polder achter de dijk onder vuur konden nemen. Het FbS heeft 25 opstellingen voor mitrailleurs, de Schwarloze M08. Maar volgens de

"Opgave der bewapening van de Stelling van Amsterdam" van april 1910, zijn er op

het FbS slechts 10 stuks M08 mitrailleurs

geweest.

In 1900 riep de Landmacht de Commissie

Mitrailleurs in het leven, die de taak kreeg om

geschikte mitrailleurs aan te schaffen. In 1908

adviseerde de commissie om de Schwarzlose in

gebruik te nemen. Het wapen was van mindere kwaliteit dan andere, maar wel veel

goedkoper: 1500 gulden per stuk, tegenover 3000 gulden van de Spandau. Ook

andere factoren kwamen goed van pas. Zo had het wapen een gering aantal

onderdelen en was het makkelijk te demonteren.

Het was in 1908 al een verouderd wapen. Het water in de koelmantel moest regelmatig worden ververst, omdat het anders ging koken en het wapen onbruikbaar zou worden. De olie (die door een ingebouwde oliepomp op de patronen werd

Versie 1.2 46

gespoten, zodat ze niet vast kwamen te zitten) veroorzaakte ook redelijk wat rook, waardoor het wapen makkelijk te ontdekken was. Volgens de fabriek was de vuursnelheid rond de 530 schoten per minuut, maar in werkelijkheid niet boven de 450.Het wapen werd in 1908 aangekocht en kreeg daarmee de benaming 'M.08'. Net als de geweren van het Nederlandse leger had het een kaliber van 6,5 mm; de lopen van de mitrailleurs werden later omgeboord tot 7,92 mm.

25 Inundatieplateau en uitzicht over koepelVanuit de mitrailleurstelling gaat de route via het Terre plein en de trap naast de oude stormdeuruitgang, naar de bovenzijde van het fort. Het Terreplein is de ruimte tussen het kazernegebouw en de frontwal. Het diende als dekking voor de infanterie op de frontwal, ook werd er klein mobiel geschut geplaatst. Op het Terreplein konden de soldaten zich onzichtbaar voor de vijand tussen het fort en frontwal bewegen. In de tijd dat het fort als kazerne gebruikt werd was dit een oefenplaats voor de militairen. In de periode dat het fort als gevangenis gebruikt was, werden hier de gevangen gelucht.

Boven op het fort springt als eerste de koepel van het 10,5 cm snelvuurkanon in beeld. In de koepel de vuurmonden van de twee kanonnen die naar het westen wijzen. In het beton is ook de rand van de beschermmantel zichtbaar. Over de koepel kijkend naar het Noorden, is de kerktoren van De Rijp duidelijk waarneembaar. Het werd als richtmeetpunt voor het kanon gebruikt, want het staat in exact noordelijke richting. Dit werd ook wel de hoofdschootsrichting genoemd of Kapitaal. Vanaf het fort kon een onzuiver schot worden geplaatst in de Noordzee nabij Bakkum, of in het IJsselmeer ter hoogte van Warder.Bij helder weer is de vuilverbrandingsinstallatie van Alkmaar te zien, herkenbaar aan de rode daken en de pluim uit de schoorsteen. Het gebouw ligt in de reikwijdte van de kanonnen. In het westen, richting West-Graftdijk, het Noordhollandskanaal en de Beemsterringvaart in de richting van het noorden langs de Westdijk van de Beemster. In oostelijke richting in een weiland, het VOR radiobaken van de Rijksluchtvaartdienst. Dit baken zendt in morse de code SPY uit en wordt gebruikt als oriëntatiepunt voor de burgerluchtvaart. Verderop de bomenrijen van de Volgerweg en Wormerweg. Deze wegen komen ook voor op het inundatieplateau. Het fort in het midden stelt het FbS voor, met de forten aan de Jisperweg, Middenweg en Markenbinnen als herkenbare eilandjes. Door water op het plateau te gieten wordt het inundatieplan duidelijk weergegeven. De forten, wegen en dijken blijven boven het water uitsteken, terwijl er een grote watervlakte ontstaat over de weilanden. Het inlaten van het water gebeurde door de grote inlaatsluis aan de Zuiddijk van de Beemster ten oosten van het Fort aan de Middenweg. De Volgerweg diende samen met de Middenweg, de Rijperweg, de Purmerenderweg en de Hobrederweg als waterkering, zodat alleen het zuidelijke deel van de Beemster werd geïnundeerd, het noordelijke gebied werd wel enorm drassig.

Versie 1.2 47

De wegen die boven de watervlakte uit bleven steken werden accessen (doorgangen) genoemd en konden goed onder controle worden gehouden door het geschut op de forten.In de grote watervlakte die ontstaat tijdens een inundatie, is het haast onmogelijk om de sloten tussen de weilanden terug te vinden. Hierdoor kon de vijand verrast worden en met wapen en munitie een nat pak overhouden. De waterhoogte boven de weilanden was tussen de 30 - 40 cm, wat te laag is om met boten te varen. Een goed voorbereidde vijand zou met vlotten, of andere drijvende middelen het fort kunnen bereiken. Maar wanneer de vijand, al ploeterend met zware bepakking en bewapend, zwaar onder vuur liggend, door het natte gebied toch het fort hadden kunnen bereiken, moesten ze eerst de dijk van het buitenfort over en dan nog eens de fortgracht oversteken om tot slot de steile helling van het binnenfort op te klauteren. Een enorme en in gedachten al onhaalbare uitdaging.Het fort is als een eiland met daaromheen de fortgracht, 20 meter breed en twee meter diep. De hoogte van de waterstanden kunnen worden gerelateerd aan die van de Beemsterringvaart. Het water hierin staat op Normaal Amsterdams Peil (NAP). De sloten in de Beemster staan ruim vier meter onder dit peil, terwijl het peil van de fortgracht maar tweeëneenhalf meter onder het NAP staat. Het waterpeil in de gracht kan worden aangepast door een inlaatduiker in de Beemsterringvaartdijk.Kijkende vanaf het bovenfort valt de wijde omgeving op, doordat in het verleden rond het fort (vestingwerk) niet gebouwd of geplant mocht worden, om het zicht- en schootsveld te waarborgen (kringenwet). Op het dak van het kazernegebouw, het dichts bij de keelmuur, zijn de schoorstenen van de kachelrookkanalen van de legeringslokalen. Dichterbij op het kazernedak de luchtkokers van de ventilatiekanalen in de frontgang. Het gemetselde blok staat boven de rookgas- en wasemkanaal van de keuken. Dit was ooit een houten bouwsel met planken, die zo waren geplaatst dat de wind die er doorwaaide een onderdruk in de afvoerkanalen veroorzaakte. Hiermee verdwenen de rookgassen en kookdampen.Verscholen in het gras, op de beide uiteinden van het kazernegebouw, de stalen koepels van de uitkijkposten. Zowel aan de oost- als aan de westkant zijn de restanten van de hefkoepel-gebouwtjes nog zichtbaar. Het bouwwerk aan de ringvaartzijde is hoger geplaatst, om zicht over de Westdijk te houden.

Versie 1.2 48

WESTGANG ONDER

26 HefkoepelgebouwHet betonwerk van het hefkoepelgebouw is zwaar beschadigd. In de jacht op pantsermaterialen zijn in 1942 de kanonnen door de Duitsers uit de hefkoepels gehaald. Tevens is de koepel en het mechanische gedeelte gedemonteerd. De hefkoepels zijn dus niet opgeblazen. Wel het beton, dat over de beschermmantel van het geschut is gegoten, door explosieve ladingen in het beton te boren. De beschermmantel bestond namelijk uit vier aan elkaar gemonteerde gietstalen delen, die door beton overgoten waren en daardoor niet weggenomen konden worden. Totaal leverde elk hefkoepelgeschut ruim 6.000 kg staal op.De toegangen zijn dichtgemetseld. Er is geen enkel hefkoepelgeschut overgebleven in de Stelling van Amsterdam. Wel de betonnen fundamenten. De leeggehaalde gebouwen zijn in de jaren vijftig volgestort met puin, afgedekt met een laagje aarde en nu begroeid met gras. De verankering is aangebracht in 2000, om te voorkomen dat het grote zware blok beton alsnog valt.Binnen valt boven de trap op dat korte stukken spoorrails ter versteviging zijn gebruikt. De dikte van de betonlaag was niet voldoende sterk in de ogen van de ontwerpers. Het dak van de hefkoepelgang is verschoven ten opzichte van de muren, de explosie om het voorpantser te verwijderen moet enorm zwaar geweest zijn. Ook bij het raam is de muur gebroken, de vloer is verzakt.Aan de keelzijde zijn openingen aangebracht ten behoeve van geweer- en mitrailleurschutters. Enkele ramen zijn aan de buitenzijde nog voorzien van traliewerk.Op de muren in het kalk namen van gedetineerden, sommigen met hun verblijfs- of straftijd.In de kieren en spleten leven vleermuizen, de plank aan de muur is ook voor dit doel opgehangen. Het is mogelijk dat er tijdens een rondleiding een vleermuis overkomt. Raak niet in paniek en ga zeker niet jagen of zwaaien, maar blijf rustig staan, het dier zal zelf een uitweg vinden.

27 Bad- en reinigingslokaalPrecies onder het privaatlokaal op de bovenverdieping was hier het sanitair voor de manschappen op de begane grond. In het plafond zijn naast de leidingen van de toiletten van de bovenverdieping ook dikke zwarte stalen balken te zien. Dit zijn ook weer de onderzijden van spoorrails die ter versteviging van deze lokalen zijn gebruikt.De granieten vloer is niet van de oorspronkelijke bouw. Na WO2 is de ruimte omgebouwd en was er hier voor de gevangenen een was- en douchegelegenheid met

Versie 1.2 49

koud en warm stromend water beschikbaar. In het huidige verfhok, het voormalige officierentoilet, stonden de warmwaterboilers. De kranen en douchekoppen zijn inmiddels verdwenen. Het was in die tijd een zeer moderne installatie. In een van de douchecabines hangt nog een gebruiksaanwijzing. De instructie geeft aan eerst de koude kraan te openen om daarna voor het gerief warm water toe te voegen.In het terrein aan de keelzijde is een bezinkput aangelegd waarin afvalwater werd opgevangen. Dit water kwam van de toiletten en wasgelegenheden, maar ook de keuken en de fonteinen van de legeringslokalen waren hierop aangesloten.

VisitatielokaalOorspronkelijk een waslokaal met dezelfde wasbakken als op de bovenverdieping. In 1942, ten tijde van de verbouwing tot noodgevangenis, is deze ruimte verbouwd tot visitatiekamer. In de visitatiekamer werden gevangenen bij binnenkomst gefouilleerd en moesten hun kleding en persoonlijke bezittingen aan de Dienst Gevangenis wezen afgeven, in ruil voor gevangeniskleding. Naderhand werd de ruimte ingericht voor de ontvangst van naaste familieleden.

Privaatlokaal – WarmwatervoorzieningAchter de deur aan het eind van de frontgang was het toilet van de officieren. Bij de aanleg van het douchelokaal is in deze ruimte de warmwatervoorziening geïnstalleerd, twee boilers van elk 120 liter. Nadat het fort niet meer in gebruik was als gevangenis, zijn de toestellen verwijderd.

28 OfficierskantineDe officierskantine is rijkelijk versierd met plafondschilderingen en donkere wanden. De kasten zijn origineel en afgewerkt met paneeldeuren. De kasten waren voor het luxe servies en andere tafelbenodigdheden. Er was ook een kleine vaste wasbak voor het reinigen van de handen.Dit in schrille tegenstelling hoe de soldaten moesten eten. Zij kregen hun eten uitgereikt in hun eigen borden en bekers, ook wel mesting genaamd, en moesten dat in hun legeringslokaal opeten. Zij beschikten dus niet over een centrale kantine. Dat was met een totale bezetting van ruim 300 soldaten niet haalbaar. Het voedsel werd in kleine pannen naar de lokalen gebracht.

29 Manschappenlokaal – CorveedienstOnder de vloer van dit lokaal ligt een regenwatertank van 30.000 liter. Het lokaal behoorde aan de manschappen die als voornaamste taak de voedselvoorziening in het fort hadden. De inrichting was gelijk aan de overige manschappenlokalen. Tijdens de verbouwing tot gevangenis in 1942 zijn de ramen in de frontgangmuur voorzien van traliewerk en dicht geschilderd, en de doorgangen tussen de lokalen dichtgemetseld. In dit lokaal werden de persoonlijke bezittingen van de gevangenen opgeslagen. Naast de persoonlijke bezittingen lagen hier ook medicijnen. Vooral tijdens de internering van de soldaten die terug gehaald waren uit Nederlands Oost-Indië. Er was alertheid op besmettingen en epidemieën in een gevangenis met beperkte sanitaire voorzieningen.

Versie 1.2 50

30 KeukenlokaalHet lokaal is nagenoeg origineel gebleven, de vloeren zijn voorzien van tegelwerk en het originele werkblad is aanwezig. Er werd hier voor bijna 300 man voedsel bereid, dag in dag uit.De buitendeur is in 1942 gedeeltelijk dichtgemetseld, zodanig dat er een raam boven een kolenbunker ontstond. De kolenbunker kon van buiten worden gevuld. Door het raam is duidelijke de metselmuur te zien die werd geplaatst bij de afsluiting van het fort in 1944.Aan het plafond hangt de wasemkap, die voorkwam dat rook- en kooklucht zich door het fort verspreidde. De afvoer van deze gassen ging met onderdruk die in de wasemkap ontstond. Dit werd veroorzaakt door een slimme houten constructie op het dak van het fort. Er was ook een elektrische ventilator aanwezig die naar de gang in frontmuur uit blies. Gelukkig was er in de frontgang ook weer een ventilator.Aan het plafond zijn ook vijf haken zichtbaar, waarvan er twee voorzien zijn van een zwarte beschildering. Aan deze twee haken hingen de lantaarns voor de verlichting. Het viel dan niet snel op dat de kaars of olielamp roette, zodat de keuken schoon bleef ogen. Het originele kooktoestel is in de periode van WO2 verdwenen. Op last van de Duitse bezetter moest alles van metaal of van waarde worden gesloopt en naar Duitsland getransporteerd. Het keukentoestel, dat nu in het FbS opgesteld staat dateert uit de eerste fortenbouwperiode 1897-1907 en is afkomstig uit het Fort bij Markenbinnen.De oorspronkelijke kooktoestellen van het FbS bestonden uit drie losstaande ketels, die elk een afsluitbaar deksel bezaten, die met schroeven konden worden afgesloten. Hierin werd het voedsel onder hoge druk gegaard. Dit soort kooktoestellen worden ook autoclaven genoemd, de latere hogedrukpan.Nadat Natuurmonumenten het fort is gaan beheren zijn vrijwilligers begonnen met het schoonmaken en restaureren van het keukenlokaal. Het werd ontdaan van vetlagen

op muren en vloeren. Na toestemming van Staatsbosbeheer en de provincie Noord-Holland om het toestel een publieke functie te geven, is het aanwezige kooktoestel op het Fort bij Markenbinnen gedemonteerd en overgebracht naar

het FbS. Het is volledig gerestaureerd, zodat er nu weer een driedelig kooktoestel getoond kan worden.De twee buitenste kookeenheden van dit toestel hebben een inhoud van 375 liter, de binnenste eenheid is 200 liter. De twee grootste werden gebruikt voor groente en aardappels en de kleinste voor het koken van vlees.

Versie 1.2 51

Dit kooktoestel werd met kolen gestookt. Een kooktoestel bestaat uit twee delen, een buitenketel met heet gestookt water en een binnenkorf met het te bereiden eten. Wanneer het eten gaar was, werd de korf gelicht en de inhoud verdeeld over verschillende gamellen. Deze werden naar de manschappenlokalen gebracht. Naast het grote kooktoestel staat een veldketel. Tijdens het demonteren van het grote kooktoestel in het fort bij Markenbinnen, werd deze ketel in stukken op het fortterrein gevonden. Aanvankelijk leek het er op dat de grijze binnenketel de ontbrekende middenketel van het grote toestel was. Maar nadat de beschermmantel, de deksels en de pootjes waren gevonden, was de veldketel compleet. De veldketel werd meestal gebruikt voor het bereiden van extreem geurig voedsel. De ketel werd dan buiten neergezet. Dit is alleen mogelijk geweest tijdens de mobilisatie periode, toen de deur naar buiten nog gewoon gebruikt kon worden. Aan de overzijde van het kooktoestel is nog het originele hardstenen aanrechtblad. Op de rechterzijde van het aanrechtblad staat een handpomp (niet origineel), die is aangesloten op de regenwaterkelder die onder het naast gelegen lokaal ligt. Het opgepompte water werd voornamelijk voor het bereiden van het voedsel gebruikt. Boven het aanrechtblad en het kooktoestel, zijn kranen voor het water uit de voorraadtanks bovenin het fort.De grote kast diende als opslag voor de dagvoorraad aan brood en specerijen. Tegenwoordig is er voor dagelijks gebruik een kleine keuken ingericht. Na WO2 werd de keuken niet gebruikt. Er werd toen gebruik gemaakt van een keuken die nieuw opgetrokken was achter de fortwachterswoning. Deze keuken is nu in gebruik als garage. In de garage is nog de granieten vloer, gebruikelijk in ruimtes waar levensmiddelen werden verwerkt.

Magazijnen van de RAFNaast de keuken is een voormalig manschappenlokaal verbouwd in verschillende kleine ruimtes. Hier stonden acculaders en andere spullen opgeslagen van de radartechnici van de RAF. Op de deuren staan teksten en namen. De ruimtes worden nu als opslag- en werkplaats gebruikt.

31 OntijzeringsinrichtingDe ontijzeringsinrichting staat opgesteld in de benedengang tussen de keuken en het machinelokaal. Bij een dreigend te kort aan regenwater in de regenwaterkelders kon er ook gereinigd welwater worden gebruikt. Dit water bevatte grondgas en een hoog gehalte aan ijzerverbindingen, waardoor het water niet prettig rook en snel vertroebelde. Om dit welwater geschikt te maken voor menselijke consumptie moest het worden ontdaan van deze verontreinigingen. Met een pomp werd van onder het fort welwater opgepompt en via sproeikoppen boven in de ontijzeringsinstallatie gebracht. Het water ging via een koolfilter en een zandfilter, waarna het gereinigde water werd opgepompt naar de watertanks boven in het fort.

Instructie voor het gebruik van de reinigingstoestellen voor water op de fortenHet uit de bron verkregen water bevat in oplossing grondgas en ijzerverbinding. Het grondgas geeft aan het water enigen reuk; blijkbaar ontwijkt het zeer spoedig in de lucht. De ijzerverbinding geeft aan het water wanneer het enigen tijd aan de lucht is

Versie 1.2 52

blootgesteld een troebel aanzien, welke troebeling als een bruinrood bezinksel in buizen, kranen, reservoirs, kookpannen enz. neerslaat. Het doel van het reinigingstoestel is het grondgas uit het water te doen verdwijnen, de troebeling zoo snel mogelijk te doen optreden en den neerslag door filtreren af te scheiden."

32 MachinelokaalHet fort was niet op het openbare elektriciteitsnet aangesloten, dat gebeurde pas in 1943. Voor 1943 bestond de stroomvoorziening uit een 30 PK Kromhout gloeikopmotor met een 125 volt A.E.G generator, bestemd voor de ventilatie, verlichting, waterpompen en de kruitdampventilator. Viel de stroom uit dan was er noodverlichting door middel van olielampen. De waterpompen en de kruitdampventilator moesten dan met de hand worden bediend.

Op de vloer voor de generator de fundering waarop de waterpompen voor het drinkwatersysteem waren gemonteerd. Het originele aggregaat en de waterpompen zijn in WO2 door de Duitse bezetter meegenomen. In het machinelokaal staat nu de voormalige noodstroomgenerator van de Rijksluchtvaartdienst. Deze generator heeft in de ziekenzaal gestaan en is in 1990 achtergelaten toen de apparatuur van de Rijksluchtvaartdienst uit en de antenne van het fort werd verwijderd.

33 Kleine poterneDe kleine poterne is het knooppunt tussen de oost- en de westvleugel van het kazernegebouw en de grote poterne. Aan de muur een tijdsbalk die enkele belangrijke jaartallen in de historie van het FbS belichten. De stalen schuifdeuren zijn tussen 2000 en 2004 geplaatst en dienen om een gang te creëren tussen de balie en de toilettengroep. Tijdens een rondleiding moeten de deuren gesloten blijven.

Stormdeur hoofdingangDe grote stalen toegangsdeur is net als andere deuren voorzien van schietgaten met afsluitbare kleppen. Aan de deur is een klopper gemonteerd, die met een knop aan de buitenzijde kan worden bediend. In de muren zijn sleuven waarin houten balken konden worden geplaatst. Deze ruimte kon worden gevuld met zandzakken. Dit om een bestorming met een stormram te weerstaan.

Keelkazemat begane grondIn de keelkazemat was plaats voor drie Schwarzlose M.08 mitrailleurs. Na de verbouwing tot gevangenis deed het dienst als isoleercellen voor zwaar gestraften gevangenen. Nadat het middelste schietgat was dichtgemetseld is een tussenmuur geplaatst en zijn zware traliehekken in een verhoogde vloer geplaatst.

Munitiemagazijnen – toiletgroepDe luiken naast een deuropening duidt op een munitiemagazijn. Het kleine lokaal waar nu een invalidentoilet is, was oorspronkelijk de opslagplaats voor de munitie van de mitrailleurs en de patronen voor de geweren en karabijnen. In het lokaal waar nu de drie toiletten zijn, werden de handvuurwapens opgeslagen.

Versie 1.2 53

De infanterie beschikte over handvuurwapens. Het handvuurwapen waarover het Nederlandse leger vanaf 1895 beschikten was de M.95 Mannlicher. Geproduceerd door de Oesterreichische Waffenfabriks Gesellschaft. Vanaf

1904 vervaardigd door de Artillerie-Inrichtingen in Zaandam.

Versie 1.2 54

VAN BUITENAF BEKEKEN

Hoofdingang “Fort bij Spijkerboor 1913”Boven de hoofdingang het opschrift "Fort bij Spijkerboor" met daaronder het jaartal 1913. Het opschrift wil zeggen dat het fort bij het plaatsje Spijkerboor ligt. 1913 het jaar van de bouwkundige oplevering van het fort. Voor de naam Spijkerboor moeten we terug naar de tijd van voor de inpoldering van de Beemster in 1612, toen de Beemster en de Starnmeer (1643) nog meren waren. Tussen deze beide meren liep een water in de vorm van een stuk gereedschap, een spijkerboor. Een spijkerboor werd gebruikt in de scheepsbouw voor het boren van gaten, die dienden om spijkers (houtenproppen) in het hout te kunnen drijven. 1913 is het jaar dat het fort bouwkundig is opgeleverd. Rechts boven de hoofdgang restanten van tralies uit de periode noodgevangenis 1942-1944.

KeelkazematIn de knik van het fort een halfcirkelvormige bunker, de Keelkazemat. Deze heeft een middellijn van 11 m en heeft muren van 2 m dik. In de muren waren zes schietgaten: drie boven en drie beneden. Door de ronde vorm doet het aan een toren van een rondeel van middeleeuws kasteel denken.

Indeling van het fortHet fort heeft twee verdiepingen. Dit was nodig omdat het fort door de ligging en zijn taak een groot aantal mensen moest kunnen onderbrengen. Voor de taak van het fort waren 301 militairen nodig, zoals infanterie, artillerie, geneeskundig en technisch personeel.

Taak van het fortDe taak van het FbS was de verdediging van de accessen van de Noord- en Noordwesthoek van de Beemster en van het Noord-Hollandskanaal in Oostelijke en Westelijke richting. Ook moest het kanalenkruispunt van het Noord-Hollandskanaal, Beemsterringvaart en de Oostknollendammervaart worden gedekt.

Forten van verschillende modellenVan de betonnen forten van de SvA zijn twee modellen gebouwd. Die van het model A zijn gebouwd tussen 1897 en 1907. Van dit type zijn de hefkoepelgebouwen gescheiden van het hoofdgebouw en zijn er geen mitrailleurblokken. Model B forten zijn gebouwd tussen 1905 en 1915. Elk hefkoepelgebouw van dit model B is door middel van een poterne met het hoofdgebouw verbonden, en er zijn mitrailleurblokken. Het FbS is gebaseerd op het model B, maar met een gewijzigd plan (zoals geknikte bouw en een enkele keelkazemat).

Het fortterreinHet fortterrein bestaat uit een binnen- en buitenfort, gescheiden door de fortgracht. De oppervlakte van het terrein is 9,9 ha. Buiten de fortgracht loopt rondom het flauw hellende glacis. Dit glacis wordt begrensd door de grenssloot die in rechte stukken een ovaal beschrijft met aan de frontzijde een recht stuk waar deze aansluit op de verkaveling van de polder. Tot het fortterrein behoort ook de toegangsweg tot aan de

Versie 1.2 55

ringdijk. De terreingrens is aangeduid door hardstenen grenspalen op het binnenboord van de grenssloot O1 t/m O20, tegen de wijzers van de klok in genummerd beginnend bij de fortwachterswoning. De O op de grenspaal staat voor Ministerie van Oorlog. Niet alle grenspalen zijn meer aanwezig. In 1989 is het terrein aangekocht door Staatsbosbeheer en in 1990, voor een periode van 99 jaar, in beheer overgedragen aan de Vereniging Natuurmonumenten.

Op onderstaande fotoafdruk is goed te zien welke gebouwen en gebouwtjes er op het terrein van het fort hebben gestaan. RAF-periode feb. 1952 - jan. 1958.

BuitenterreinDe fortwachterswoning met direct daarachter de keuken van de RAF; nu in gebruik als garage. Aansluitend op de RAF-keuken een logiesbarak van de RAF. De voormalige pontonloods, nu in gebruik als vakantieverblijf van de International Police Association, achter de logiesbarak de kokerschietbaan, op de voorgrond een werkplaats in gebruik bij de RAF.Op het binnenterrein een tijdens de RAF-periode gebouwde garage (donker gebouwtje tegen het fort) met daarnaast een smeerput.

FortwachterswoningAls eerste verschijnt op het terrein het aan de toegangsweg naar het fort gelegen fortwachterswoning; gebouwd in de periode 1890-1900.

PontonloodsHet fort is geplaatst voor het Noordhollandskanaal. Om verbinding mogelijk te maken met het gebied achter het kanaal was een verbinding over het kanaal noodzakelijk. Daarvoor was een pontonbrug bedoeld die was opgeslagen in een pontonloods.De pontonloods komt voor op een bestektekening uit 1913 en staat op de plek waar nu het IPA-vakantieverblijf staat. De aanbesteding voor het bouwen van de loods voor pontonmaterieel is van 3-12-1896. In de mobilisatieperiode WO1 wordt de loods niet alleen als kantine gebruikt, maar ook als lesloods. De loods wordt in 1942 ingericht

Versie 1.2 56

als verblijf voor het personeel van de noodgevangenis. Ook voor latere gevangenisperioden wordt het gebruikt door het gevangenispersoneel en dient het als administratiegebouw. Ook het personeel van de RAF heeft het als logiesverblijf gebruikt. Het gebouw gaat in 1955 door brand verloren en wordt in 1956 herbouwd (vergunning gemeente Beemster van dec. 1955). In 1958 wordt de logiesbarak omgebouwd tot een woning. In 1964 wordt vergunning verleend tot het verbouwen van de woning in twee woningen. Defensie gebruikte het als dienstwoningen voor defensiepersoneel met hun gezinnen. Bij de overdracht van Defensie aan Domeinen, medio ’70-er jaren, wilde defensie het huidige IPA huis Kloeke af laten breken. De toenmalige burgemeester van de Beemster dhr. Kloeke wilde echter het huis behouden en het door IPA als vakantiehuis laten gebruiken; hij heeft zich hier ook sterk voor gemaakt. Het is dan ook grotendeels aan dhr. Kloeke te danken dat de barak nu nog steeds in gebruik is als PA-huis. Vandaar de toevoeging “Kloeke" in de naam.

Het lange stenen gebouw achter het IPA huis is de kokerschietbaan en niet meer als zodanig in gebruik. Het dateert uit 1952 en was er ten behoeve van schietoefeningen van de Nationale Reserve. De kokerschietbaan is één van de twee kokerschietbanen binnen de Stelling van Amsterdam (de andere is te vinden bij het Fort bij Edam).

Brug - DamHet binnen- en buitenfort waren met een brug met elkaar verbonden, nu met een dam. De liggers en staanders van de brug waren van ijzer en het brugdek van hout. Aan de kant van het buitenfort stond een houten poort die aan de binnenzijde was voorzien van een 12 mm dikke staalplaat. In deze plaat zaten schietgaten voor geweerschutters. Om het de vijand of ongewenste personen moeilijk te maken via de brug het fortterrein op te komen werden de houten liggers uit het brugdek genomen.

FortgrachtDe fortgracht scheidt het binnenfort van het buitenfort en is max. 22 m breed en 2 m diep, en had als doel de vijand of ongewenste personen van het binnenfort te weren. Op de fortgracht werd het afvalwater vanuit het kazernegebouw geloosd. De gracht heeft geen open verbinding met het buitenwater. Het wordt op peil gehouden door middel van een inlaatduiker in de Beemsterringdijk en door regenwater. De gracht is daarmee ongevoelig voor landbouwbemesting van de omliggende landerijen.

Versie 1.2 57

Luchtfoto 1920- 1930

Natuur op het fortHet FbS is als een eiland van rust in een gebied waar landbouw de boventoon voert. Verboden gebied voor nagenoeg iedereen behalve voor planten en dieren. De grashellingen van belang voor planten en samen met de fortgracht en bomengroepen vormen ze een toevluchtsoord voor vogels, kleine zoogdieren en insecten.Het fortterrein is niet als één terrein te beschouwen omdat er verschillende, sterk van elkaar afwijkende, elementen voorkomen. Die elementen hebben allemaal hun eigen kenmerkende levensgemeenschappen door variaties die onder andere terug te voeren zijn op hoogte verschillen, nat en droog, zonnig en schaduwrijk en de grondsoort zand of klei. Deze variatie heeft gezorgd voor een veelheid aan planten, vlinders en insecten.Het deel binnen de gracht, het eigenlijke fort, is het meest in het oog springende gedeelte van het complex. Bij de aanleg werd het aanwezige veen en klei afgegraven en vervangen door zand dat afkomstig is van de duinen van Schoorl. Dat deze "vreemde" zandgrond een aparte plantengroei heeft zal duidelijk zijn.Op de schrale grashellingen van het fort groeien zeldzame planten zoals het blauwe walstro; een bescheiden plantje met kleine lila bloempjes.

Voor paddenstoelenkenners wordt het fort in de herfst bijzonder interessant en met name in het grasdek. Daar komen enkele bijzondere paddenstoelen voor uit de groep "wasplaatjes". De grote aantallen ridderwasplaat, hooilandwasplaat, papegaaizwammetje en het gewoon sneeuwzwammetje maken het fort tot één van de unieke vindplaatsen in Nederland.

In het water van de fortgracht zitten, naast de vissen, vogels als fuut en waterhoen. In de rietkragen broeden rietzanger en kleine karekiet. 's Winters zijn er veel smienten en kuifeenden te vinden. In de bomen vinden vogels als torenvalk, bonte specht en winterkoninkje voedsel en broedgelegenheid. Daarnaast komen ook "jagers" het terrein bezoeken. Hieronder vallen de boomvalk, sperwer, kerkuil en in de winter de smelleken. Ook de bos- spits- en waterspitsmuis, en egels leven hier. Het fortgebouw zelf biedt onder meer onderdak aan

Versie 1.2 58

overwinterende baard- en dwergvleermuizen en vlinders zoals dagpauwoog, roesje en kleine vos.

De door het leger aangelegde beplanting had verschillende functies op de verschillende delen van het fort. Zo bood een beplanting van populieren, wilgen en iepen langs de fortgracht camouflage door het fort te laten opgaan in de omgeving. Iepen werden vooral aan de keelzijde gebruikt en populieren rondom het hele fort op het glacis. Bij mobilisatie zouden deze bomen gekapt worden en het hout gebruikt. Nu zijn de hoge bomen en dicht struikgewas juist vaak een duidelijke aanwijzing over de ligging van de forten.Een ondoordringbare haag van meidoorns, sleedoorn, vlier en rozen was minstens zo effectief als een prikkeldraadversperring en konden een bestorming bemoeilijken. Aan de keel was de verfraaiing en de schaduw van de Linde en Paardenkastanjes welkom, bijvoorbeeld bij het wachthuisje.

Op de open terreinen, de hellingen en het dak van het bomvrije gebouw werd gras gezaaid. Hierdoor werd de kleilaag beschermd en, op het dak waar de kleilaag ontbrak, zorgde het gras voor snelle infiltratie van regenwater. Langs de oever van de fortgracht een rietkraag, waarmee afslag van de oever werd voorkomen.

Het hoger gelegen gedeelte van het fort is eigenlijk de afdekkingslaag van het fortgebouw. Deze bestaat veelal uit zand en wijkt qua omstandigheden sterk af van de omgeving. De droge zonnige omstandigheden zorgen voor een voor de Beemster zeer ongewone vegetatie. De voedselarme grond en de plantengroei lijken nog het meest op een duinlandschap. Als extra factor hebben we te maken met de helling van de grond. Bovenop is de kalkrijke zandgrond droger en voedselarmer dan onderaan de helling. Planten die hier voorkomen zijn o.a.: Wilde Tijm, Kruipend Stalkruid, Hazenpootje, Gewone Veldsla en Veldereprijs.

NatuurpadHet natuurpad op het buitenterrein van het fort is het hele jaar vrij toegankelijk. Tegen de achtergrond van de groene fortheuvel en het wijdse polderland, is een route te lopen over het buitenterrein.

GrenspalenOm het militaire gebied van het fort te markeren zijn op het buitenfort grenspalen geplaatst. De grenspalen hebben als aanduiding de letter O, van het Ministerie van Oorlog, en een volgnummer. Op Spijkerboor zijn 21 grenspalen geplaatst, maar niet allen meer aanwezig. De nummering is tegen de wijzers van de klok in en begint bij de fortwachterswoning.

Versie 1.2 59