Groningse stedelijke munten / door A.T. Puister

8/8/2019 Groningse stedelijke munten / door A.T. Puister

1/70

JAARBOEK

VOOR

MUNT EN

P E N N I N G K U N D E

73

1986

KONINKLIJK NEDERLANDS GENOOTSCHAP

VOOR MUNT EN PENN INGKUN DE

AMSTERDAM


2/70


3/70

GRONINGSE STEDELIJKE MUNTEN

door Drs. A.

T

Puister f

In mijn verhandeling over de Friese Stedelijke Munten

1

stelde ik reeds een

publicatie over de Groningse in het vooruitzicht. De wenselijkheid hiervan

deed zich reeds gevoelen tijdens het schrijven van dat artikel. Doordat

Groningen de oudste der muntende steden is, gaf

zij

vele m alen de voorb eelden

uit die later in Friesland en elders werden nagevolgd.

Een overzicht van het verloop van de verkrijgingen van het muntrecht en de

achtergronden die er toe leidden dat Groningen zo uitzonderlijk vroeg dit

recht uitoefende gaf ik reeds bij Friesland.

Er is een grote parallel tussen de ontwikkelingen in de beide gewesten:

aanvankelijk reeds een vrij uitgebreide grafelijke muntslag in de 11e eeuw,

gevolgd door een bloeiende stedelijke muntslag in de latere middeleeuwen,

conflicten met Habsburg, en invloed van Duitse vorsten; Saksische in

Friesland en een Oostfriese in Groningen. Toch zijn er ook verschillen: terwijl

met de komst van de Saksische hertogen de stedelijke Friese muntactiviteit

eindigde, wist Groningen in dezen het heft in handen te houden totdat in 1694

zij zich door de Generaliteit liet afkopen.

Anders dan in Friesland is voor de provincie Groningen slechts één stad aan te

wijzen die bewijsbaar eigen munt sloeg, nl. de hoofdstad. Hoewel Appingedam

de gehele middeleeuwen door Groningen's enige en eeuwige rivaal is geweest,

zijn er toch geen munten bekend die met zekerheid als stedelijk Appingedams

kunnen worden aangewezen. Het is evenwel niet uitgesloten dat de tourse

groten met Fivelgoie

2

, die ca. 1380/1390 moeten zijn geslagen, dienen te

worden toebedeeld aan de stad Appingedam, die omstreeks die tijd op een

hoog punt van bloei en macht stond

3

terwijl juist dan Groningen poogt zich

van de laatste overblijfselen van Utrecht's bisschoppelijke invloed te ontdoen

en dus haar handen wel volhad

4

. Ik heb dan ook gemeend de bewuste munt in

dit opstel te moeten opvoeren, mede als logisch uitvloeisel van een eerdere

publicat ie

5

.

1 A.T. Puister, JMP 68 (1981) blz. 30.

2 vdCh. pi. XVIII en pi. XXII, 9.

3 vgl. R.P. Cleveringa,

O ntwikkelingslijnen van het rechtsbestel der stad Apping edam ,

1927 blz. 16

e.v. en J. Dik, Uit de geschiedenis van Appingedam, de oude hoofdplaats van Fivelingo, 1956

blz. 61 e.v.

4 A.T. Schuitema Meijer en W.K. van der Veen, Zegel, wapen en vlag van de stad Groningen,

1965, blz. 39.

5 A.T. Puister, Florijn 2 (1972) blz. 15.

5

Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 72, 1986, pp. 5-72


4/70

Wellicht ten overvloede zij vermeld dat, zoals in Friesland, ook hier de 11e

eeuwse grafelijke munten geen stedelijke munten zijn en de te Garre(ls)weer,

Westeremden en Winsum geslagen zilveren denarii buiten het bestek van dit

opstel vallen

6

.

De munten zijn gerangschikt per periode en daarbinnen naar afdalende

nominale waarde. Van de stukken die niet in de standaardliteratuur zijn

beschreven, is vermeld waar en in hoeveel exemplaren zij zich bevinden. Ook is

dit gedaan voor die munten waarvan, hetzij slechts één exemplaar bekend is,

of die slechts in één collectie voorkomen. De collecties zijn aangeduid als volgt:

K PK = Koninklijk Penningkabinet, Leiden

M G = Groninger Museum, Groningen

NB = De Nederlandsche Bank, Am sterdam

RM = 's Rijks M unt, Utrech t

SCH = kaartsysteem Schulman, Am sterdam

PV = particuliere verzameling

JL = jaartallenlijst K PK

Het kaartsysteem Schulman geeft de door hen verhandelde munten. Voor

zover deze waren geleverd aan openbare collecties, dekte dit de opgaven van

elders. Munten geleverd aan particulieren, waarvan bekend is dat zij deze nog

bezitten, zijn onde r PV gerubriceerd. De jaartallenlijst K PK om vat, naas t de

jaartallen van de munten in de eigen collectie, die welke aan het Kabinet zijn

gesignaleerd.

In de catalogus zijn als typen opgenomen munten die zich van andere

onderscheiden door denominatie, formaat, afbeelding, opschrift of het al dan

niet gedateerd zijn. Verschillen in interpunctie, lettervorm of wijze van spelling

of afbreking zijn niet vermeld, laat staan als afzonderlijk type opgevoerd.

Spellingvarianten zijn aangegeven door in de vermelde omschriften die letters

tussen haakjes te plaatsen waarvan er één of meer kunnen ontbreken.

Met "lang kruis" wordt bedoeld een kruis waarvan de armen alle omschriften

doorsnijden, met "kort kruis" een kruis waarvan de armen geen enkel om-

schrift doorsnijden, terwijl de armen van een "middellang kruis" één of meer

binnenomschriften doorsnijden.

De verschillende jaartallen die per type voorkomen zijn met letters geïdenti

ficeerd; bij de vermelde randschriften is in dgl. gevallen steeds het oudst

bekende jaartal genoemd.

Tenzij anders vermeld is elke munt van zilver. Van ieder munttype is een

afbeelding gegeven op ware grootte. Voor zover de stukken gemakkelijk

6 A.T. Puister, Florijn 20 (1975) blz. 505-511.

6


5/70

toegankelijk waren is een foto gegeven, in de overige gevallen is een afbeelding

uit de literatuur overgenomen.

Als literatuur verwijzing is in de catalogus gebruikt:

vdCh. : P.O. van der Chijs, De munten van Friesland, Groningen en

Drenthe etc., Haarlem 1855

D : A. Delm onte, De Go uden Benelux, Am sterdam 1964

vG : H . Enn o van Gelder, De Nede rlandse noo dm unte n van de Tachtig

jarige Oorlog, Den Haag 1955

V : P. Verkade, M untboek e tc , Schiedam 1848

WV : H.J. van der Wiel en P.Ch . de Vries, M un tbo ek van de m unte n van

Groningen en Friesland, Rotterdam/Gouda 1964.

BSFN : Bulletin de la Société francaise de numismatique

JM P : Jaarboek voor Mu nten Penningkunde

RB N : Revue beige de num ismatique

T M P : Tijdschrift voor M unten Penningk unde

De fotografische afbeeldingen zijn naar originelen aanwezig in het KPK, MG,

NB of RM. De beheerders van deze collecties zeg ik hierbij dan ook hartelijk

dank voor de medewerking bij het tot stand komen van deze publicatie en hun

toestemming enkele tot dusver ongepubliceerde munten mede in deze verhan

deling op te nemen. Voorts dank ik Jacques Schulman B.V. voor de verleende

inzage in hun kaartsysteem en een tweetal bevriende particuliere verzamelaars,

bezitters van een op Groningen gespecialiseerde collectie, voor hun mede

werking. Dank ben ik ook verschuldigd aan Dr. H. Enno van Gelder voor het

bestuderen van het manuscript en zijn opbouwend critische commentaren.

Enkele gebruikte afkortingen zijn:

vz. = voorzijde

kz. = keerzijde

z.j. = zonder jaartal

mmt. = muntmeesterteken

Tenslotte moge worden vermeld dat aan de ca. 100 typen gegeven in vdCh. er

ruim 30 konden worden toegevoegd, alsmede zo'n 20 nieuwe jaartallen van

bekende typen. Ook werden 5 typen uit de Gro nings e reeks verwijderd.

7


6/70

0. APPINGEDAM

0.001

Tourse groot (ca. 1380)

Vz. binnen een rand van twaalf lelie-ornamenten

een kasteeltje bekroond met een +

T VR ONVS . . .C I VI S

Kz. kort glad kruis

+ B ND lC T V:S I T :NOM ( I N) E DNI ( NR I ) : ( DE I ): I HV

+ M O NE T A F I VL GO( I E )

Bekend: z . j . vdCh. XV III , XX II, 9

Zo als reeds gezegd,

s

toeschrijving van deze groot aan Appingedam niet geheel

zeker. Daar hij ergens geslagen moet zijn en een heerlijkheid of voldoende

sterke juridische eenheid genaa m d Fiv elg o ontbr eekt, ma g men aan een

stedelijke emissie als mogelijkheid niet zonder meer voorbijgaan

7

. Van de twee

steden die zich in de omgeving van Fivelgo aandienen, heeft m.i. Appingedam

voor alsnog de beste papieren. Immers, zij was de voornaamste stad in, om

niet te zeggen de hoofdstad van, Fivelgo, terwijl de stad Groningen in dezelfde

periode reeds groten van dit type op eigen naam sloeg (zie hierna).

Mocht ooit worden bewezen dat deze groot elders is geslagen, dan vervalt

hiermee Appingedam als stedelijke munt (de munt onder Philips II te Appinge

dam blijft uiteraard onverlet

8

, doch dit was een landsheerlijke munt).

1. GRONINGEN

De muntslag door de stad Groningen die omstreeks 1350/60 aanving

9

duurde

tot 1692 doch gedurende dit meer dan 300-jarige bestaan werden perioden van

intensieve aanmunting afgewisseld met perioden van geringe activiteit of zelfs

volledige stilstand. Gelijk elders hebben we ook hier de problemen bij de

daterin g van stukken zon der jaa rtal en het toekenn en van de juiste bena min g

of waarden, daar waar deze niet op de munten staan vermeld, of uit het type

blijken.

Een hulpmidd el bij de datering van de jaartal loze m unte n van de stad

Groningen kan worden gevonden in de heraldiek. Zoals bekend komt in het

7 A T . Puister, Florijn 2 (1972) blz. 15.

8 H . Enno van Gelder en M. Hoc, Les monnaies des Pays-Bas bourguignons et espagnols

Am sterd am 1960, no s.: 255-18, 258-18 en 260-18.

9 H. En no van G elder, JM P 69 (1982) blz. 21.


7/70

huidige stadswapen een dubbelkoppige adelaar voor met het dwarsbalkschild

op de borst. Dat dwarsbalkschild is het oudste element en vormde aanvanke

lijk het enige. Later, ca. 1405, werd daaraan de keizerlijke adelaar toegevoegd.

Keizer Sigismund voerde deze na 1430 dubbelkoppig doch van 1410-1430

(hoofdzakelijk) enkelkoppig

1 0

.

Deze chronologie op de munten toegepast leidt dan tot het volgende: munten

met alleen dwarsbalkschild: vroeg; die met dwarsbalkschild plus enkelkoppige

adelaar ca. 1405-1430, en stukken met dubbelkoppige adelaar plus schild niet

veel vroeger dan c a. 1430. A anva nkelijk hield de ad elaa r het schild aa n de

voeten, doch later verhuisde dit naar de borst, een plaats die, hoewel pas in

1589 formeel voorgeschreven

1 1

, sinds het midden der 16e eeuw al gebruikelijk

was. Naast dit heraldische hulpmiddel kan ook de spelling van de stadsnaam

bij de datering helpen. Wij vonden nl. dat naarmate de spelling dichter bij de

huidige staat, de munt jonger is. Een ontwikkeling van Gronien(sis) via

Gronigen(sis) naar Groningen(sis) tekent zich globaal af.

In een recent aan de Groningse munten gewijd artikel vestigde dr. Van Gelder

er de aandacht op dat het 16e eeuwse muntstelsel der stad, dat bij eerste

aanblik zo sam enha ngen d lijkt, in wezen sporen van een jon ger en oud er

vermengd in zich herbergt. Met name ook de combinatie van drie- en

viertallige (of beter twee-tallige?) indeling wezen hierop

1 2

. Splitst men deze,

dan resulteren de volgende reeksen:

1

krom staart = (2 halve krom staarten ) =

4 plakken = 8 groo tken s = 32 penningen , naa st: 1 jag er = 2 vliegers =

(4 halve ditos). D e onderlinge sam enha ng w ordt bep aald do or het gegeven:

I jager = 3 kro m staa rten . Vo orts zij nog vermeld dat jage r en vlieger de

Groningse benamingen zijn voor munten die elders dubbele en enkele stuiver

worden genoemd.

Gezwegen is dan nog over de braspenning die de stad sloeg van 1437-1440 en

verondersteld wordt, bedoeld te zijn geweest als het dubbele van de krom

s t a a r t

1 3

. Als zodanig passen deze dan in de eerste reeks. Daar zij echter alle

geda teerd zijn, evenals de jag ers en vliegers, en bov endie n q ua uiterlijk en

form aat sterk lijken op deze 15 ja ar jongere jagers, heb ik gem eend ze bij de

tweede reeks te moeten behandelen.

Ook kennen we een tiental typen goudguldens van Groningen die echter niet

zijn in te passen in de series zilverstukken. Slechts gedurende de korte periode,

waarin de stad zich onder graaf Edzard van Oost-Friesland had gesteld,

vinden we een duidelijk herkenbare samenhang tussen zilver en goud.

10 Schu itema M eijer en Van der Veen, a.w. blz. 61 .

II id. blz. 63 .

12 H. E nno van G elder, J M P 69 (1982) blz. 21 e.v. (i.h.b. 25).

13 H. Enno van Gelder, JMP 69 (1982) blz. 34.

9


8/70

Na deze algemene inleiding geef ik hieronder in catalogusvorm de diverse

munten die ik, terwille van de overzichtelijkheid en op grond van het hierbo

ven aangevoerde, in negen paragrafen indeel:

1. Het eerste bedrijf 1350-1425

2. De munt-rijke vijftiende eeuw 1425-1506

a. Van kromstaarten, plakken en grootkens

b. Van braspenningen, jagers en vliegers

c. Goudguldens

3. Onder graaf Edzard, 1506-1514

4. De munt-arme periode 1515-1560

5. De holle muntjes

6. De "eeuw" van het Groningse muntstelsel 1560-1649

7. Het laatste bedrijf 1690-1692

8. De noodmunten

9. De raadstekens

Ten aanzie n van pa ragr aaf 5 zij opg em erkt d at de hier bedoelde mun tjes zijn

geslagen gedurende meerdere der in deze paragrafen behandelde perioden. Zij

zijn echter als groep bijeen gehouden op grond van hun samenhang door

uiterlijk en methode van fabricage. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor

paragraaf 9.

§ 1. HET EERSTE BEDRIJF 1350-1425

De oudste aan Groningen toe te schrijven munt is ongetwijfeld de tourse

groot, een munttype ingevoerd door koning Lodewijk IX (de heilige) van

Frankri jk- in 1266

14

en reeds voor 1300 veelvuldig nagebootst in de Neder

landen waarna, met name in de oostelijke streken van ons land, een tweede

bloeiperiode volgde in de tweede helft van de 14e eeuw. De muntvondst

W in sc h o te n

1 5

getuigt hiervan, ook al ontbraken hierin de tourse groten van

Groningen en Appingedam (zie nr. 0.001 hiervoor). Van deze Groningse

tourse groot kennen we twee typen, waarvan die met GRONIENSCIVIS qua

spelling prachtig aansluit op de volgende jongere stukken. Naast de grotere

coupures ter waa rde van 1 of

2

groot, behoren tot deze eerste groep een aantal

kleinere denominaties die, hetzij door de spelling Gronien(s), of door de vrome

spreuk (signum crucis), of door beide, alsmede door hun "makelij" verband

met de eerdere stukken verraden, althans suggereren. De gegeven globale

14 J. Lafaurie, Les monnaies des rois de France, Parijs/Bazel 1951, no . 198.

15 H. Enno van Gelder, JMP 44 (1957) blz. 66-70.

10


9/70

dateringen zijn mede op deze punten gebaseerd. Voor de plak en de groot (nrs.

1.103 en

1.104)

hebben we meer houvast. De eerste werd als type in 1365

in Vlaanderen ingevoerd en alras geïmiteerd, ook in de noord-oostelijke

Nederlanden

16

. Deze Groningse plak kwam voor in de muntvondst "Arnhem

1945"

die gedateerd is tussen 1369 en 1381 en hoogstwaarschijnlijk ca. 1375

17

.

Op grond van het klaverblad als interpunctieteken op de keerzijde dient het

stuk in elk geval na medio 1371 te worden gesteld

18

.

De groot komt qua type sterk overeen met groten van graaf Willem V en

Albrecht van Holland •

9

of met een groot van de Utrechtse bisschop Floris van

Wevelinkhoven (1379-1393)

20

, zodat een datering op ca. 1390 verantwoord

lijkt.

1 101

Tourse groot (ca. 1350/60)

Vz. binnen een rand van twaalf lelie-ornamenten

een kasteeltje bekroond met een +

TVRONVS...CIVIS

Kz. kort glad kruis

+ BNDICTV:SIT:NOM E:DNI:NRI:DEI:IHV:XPI

MONETA GRONI(GE)

Bekend: z.j.

vdCh. VIII, 5,6; X XII, 1

1 102

Tourse groot (ca. 1360/70)

Als 1.101, doch

Kz. + GRONIENS'CIVIS

Bekend: z.j. (KPK 1, RM 1)

vdCh. ontbreekt

16 A.T. Puister, lorijn 2 en 3 (1972).

17 H. Enno van Gelder, IMP 35 (1948) blz. 63.

18 J. Duplessy, BSFN 1981, blz. 107.

19 P.O. van der Chijs (Holland en Zeeland) pi. VI, 23 (emissie 1388) en pi. VII, 5 (emissie 1390).

20 id. (Utrecht) pi. XIII, 16.

11


10/70

1.103

Plak (ca. 1375)

Vz. zittende leeuw met pothelm,

binnen veelpas van boogjes

CIVITATlS:DEl:GRAClA:GRONIENSIS

Kz. kort gebloemd kruis

+ BNEDICTVS:QVI:VENIT:IN:NOMINE:IX)MI.

+ MONETA klaverblad GRONIENSIS

Bekend: z.j. (PV 1)

vdCh. ontbreekt;

JMP 40 (1953) blz. 141

1.104

Groot (ca. 1390)

Vz. dwarsbalkschild in vierpas

+ MONETA NOVA GRONIENSIS

Kz. lang glad kruis

+ BNDICTV-SIT:NOM-E:DNI N-RI:IHV:XP

SIG - NVM - CRV - CIS'

Bekend: z.j.

vdCh. VIII, 8

1.105

Kwart groot (?) (ca. 1380/90)

Vz. dwarsbalkschild

+ MONETA GRONIEN

Kz. lang glad kruis met vier maal drie bolletjes

SIG-NVM-CRV-CIS

Bekend: z.j. (MG 3, PV 1)

vdCh. XVIII, 2

1.106

Achtste groot (?) (ca. 1380/90)

Als 1.105, doch

Kz. geen bolletjes

Bekend: z.j. (MG 1) vdCh. ontbreekt

12


11/70

1.107

Kw art gro ot ?) ca. 1400/10)

Vz. dwarsbalkschild

+ M O N E T A . . . G R O N I N G

Kz. kort glad kruis

+ S I G N V M . . . CRV CI S

Niet teruggevonden

vdCh. XVIII . 1

1.108

Halve groo t ?) ca. 1410/25)

Vz. wapenschild met linksgewende enkele adelaar

+ M O N E T A G R O N I N G E

Kz. kort glad kruis

+ S I G N V M CRV CI S

Beke nd: z.j. RM 1)

vdCh. VIII , 7

1.109

Ac htste gro ot ?) ca . 1420/25)

Vz. dwarsbalkschild

+ CI V I TA S: G RO N I EN

Kz. lang glad kruis met viermaal drie bolletjes

C R X - D N I - D E I - N R I

Bekend : z. j . M G 2)

vdCh. XVIII , 3

1.110

Halve groo t ?) ca. 1420/30)

Vz. dwarsbalkschild in vierpas

+ M O N E T A : N O V A : D E : G R O N I G E S

Kz. lang glad kruis met een dubbele adelaar in elk kwadrant

CRV X - D O M I - N I : D E- I : N RI

Bek end: z.j. NB 1)

vdCh. ontbreekt

3


12/70

L U I

Kwart groot (?) (ca. 1420/30)

Als 1.110, doch

Vz. MO NETA.

DE.

GRONENS

Kz. dubbele adelaar slechts in Ie en 3e of in 2e en 4e kwadrant

SIG-NVM-CRV-CIS

Bekend: z.j. (KPK 2, MG 1) vdCh. ontbreekt

§2. DE MUNT-RIJKE VIJFTIENDE EEUW 1425-1506

Zoals hierboven in de inleiding uiteen gezet, heb ik de muntslag in deze

periode terwille van de overzichtelijkheid behandeld in drie gescheiden secties,

die elkaar chronologisch overlappen.

a. Van kromstaaten, plakken en grootkens

Voor de ontwikkeling van bovengenoemde muntsoorten en de vaste verhou

ding 1 kromstaart = 4 plakken = 8 grootkens, zij verwezen naar het artikel

van dr. Van Gelder

21

.

De kromstaart en onderdelen die in Leeuwarden de oudste stedelijke munten

vormden

22

vinden we ook in Groningen terug. Ook hier gelijken deze stukken,

zeker qua voorzijde, niet meer op het oorspronkelijke Vlaamse voorbeeld van

1418:

leeuw met gekromde staart

23

. Slechts de keerzijde toont nog enige

gelijkenis.

De Groningse kromstaarten zijn grotendeels ongedateerd, evenals de ermee

samenhangende plakken en grootkens. Beeldenaar, spelling van de stadsnaam

etc.

dienen hier bij een relatieve datering uitkomst te bieden. De oudste in deze

reeks is m.i. no. 1.201 met de daar bij behorende halve (no. 1.202). De

keerzijden met de 4 dubbele arenden in de hoeken van het kruis doen sterk

denken aan de munten van hertog Arnold van Gelre

24

, die op ca. 1423 resp.

ca. 1425 worden gedateerd

25

. Het lijkt derhalve verantwoord deze Groningse

stukken op ca. 1425/30 te stellen. De nrs. 1.203, 1.204 en 1.206 sluiten met de

spelling Groniens hierop aan, zodat voor deze stukken een globale datering op

1430/40 aannemelijk lijkt, te meer, omdat zoals we aanstonds bij de nrs. 1.251

21 H. Enno van Gelder,

JMP

67 (1980) blz. 54 vlg.

22 A.T. Puister, JMP 68 (1981) blz. 36.

23 L. Deschamps de Pas, RBN 1861, XI , 31 .

24 P.O. van der Chijs (Gelderland), Haarlem 1852, pi. X, 8, 9, 10 en 11.


14


13/70

en 1.252 zullen zien, deze spellingswijze in 1437 reeds is verlaten. De krom

staarten 1.207 t/m 1.213 zijn gerangschikt in volgorde van relatieve ouderdom

en dienen tussen 1440 en 1490 te worden gedateerd, evenals de plakken nrs.

1.218 t/m 1.222 en de grootkens 1.226 t/m 1.230. De gedateerde stukken nrs.

1.223 en 1.231 t/m 1.235 bieden uiteraard geen problemen.

Het is opvallend dat deze tot de oudste typen behorende munten pas zo laat

van een jaartal worden voorzien (kromstaart 1492, plak 1489 en grootken

1488) terwijl, zoals we hierna zullen zien, jongere typen als braspenning, jager,

vlieger en onderdelen van meet af aan zijn gedateerd (1437, resp. 1454).

Tenslotte plaats ik hier nog een aantal kleine zeldzame muntjes (nrs. 1233 t/m

1235) van zeer laag zilvergehalte, alle, voor zover leesbaar, gedateerd 1505.

Het is niet geheel duidelijk om welke denominaties het hier gaat. Ik houd het

op plakken, doch grootkens acht ik voor bepaalde typen niet uitgesloten. Op

grond van de aanduiding "moneta" meen ik dat we aan deze stukjes het

karakter van munt niet kunnen ontzeggen. Zonder dit opschrift zou men nog

aan raadstekens kunnen denken die, zoals we in een volgende paragraaf zullen

zien, reeds in 1543 bestonden.

1.201

Kromstaart (ca. 1425/30)

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild

op de borst , binnen twaalf boogjes

S I T : N O M E N : D O M I N I : B E N E D I C T V M

Kz. kort glad kruis met dubbele adelaar in elk kwadrant

M O N E T A : N O V : D E : G R O N I E N S I S

Bekend: z. j . (KPK 1)

vdCh. ontbreekt

1.202

Halve kromstaart (ca. 1425/30)

Als 1.201

Bekend: z. j . (MG 1) vdCh. ontbreekt ;

Veil. Schulman 4.4.1978, no. 495

15


14/70

1.203



op de staart

+ S I T + N O M E N + D- N I + BE N E DI CT

Kz. kort glad kruis

+ MONETA+NOVA+GRON(IE)ENSIS

Bekend: z. j .

vdCh. IX, 27-29

1.204


Als 1.203 doch

V z . + M O N ETA

NOV(A)-

GRON(I )ENSI (S)

K z.

+

S I T + N O M E N D O M I N ( I )

B E N E D I C T

Bekend: z.j.

vdCh. XIX, 15;

XXII,

6

1.205


Als 1.204 doch

Vz. en kz . + SIT NO M EN D-NI BEN EDIC T

Bekend: z . j .

2 6

vdCh. ontbreekt

1.206

Halve kromstaart (ca. 1430/40)

Als 1.203

Bekend : z. j . (KP K 1) vdC h. IX, 30

26 C atalogus S chulman 11.6.1923, no . 1396.

16


15/70

1 207

Kromstaar t

Vz. dubbele adelaar zonder dwarsbalkschild

+ M O N E T A : N O V A : G R O N I N G E N S I S C

Kz. lang glad kruis waarop dwarsbalkschild

BENEDI-CTV:QV-I :VENIT- I :NO:DNl

Bekend: z . j . (M G 1)

vdCh. ontbreekt

1.208

Kromstaar t

Als 1.207 doch

V z . M O N E T A : N O V A : D E : G R O N I G E N

K z. CRV X - D O M I N - l : D EI - N O STRI

Niet teruggevonden

vdCh. IX, 26

1,209

Kromstaar t


op de borst

+ M O N E T A : N O V A : D E : G R O N I ( N ) G E N


: CRV X - D O M I N - I : D El : N - O STRl

Bekend: z. j .

vdCh. XIX, 20

1 210

Kromstaar t

Als 1.209 doch

V z . M O N ETA : N O V A : G RO N I ( N ) G EN CI S

Beken d: z. j . (KP K I, RM I)

vdCh. ontbreekt

17


16/70

1.211

Halve kromstaart

Als 1.210

Niet gezien

27

vdCh. ontbreekt

1.212

Kromstaart


op de staart

+ SIT:NOME(N)-DNI:BENE(DIC):

Kz. kort glad kruis waarop dwarsbalkschild

+ MONETA:NOVA:GRONI(N)G(ENSI):

>

Bekend: z.j.

vdCh. IX, 31-33

1 213

Kromstaart

Als 1.212 doch

Vz. MONETA:NO-VA-:GRONING

Kz. MONETA.NOVA.GRONIGENSI

Niet teruggevonden

vdCh. IX, 34

1.214

Kromstaart


op de staart

+ MONETA:NO - VA:GRONIN(G)


+ ANNO:DOMINI:M:CCCCXCII

Bekend: a. 1492 (MG 2)

b. 1497 (MG 1)

c. 1498

d.

1499

(MG 1)

vdCh. XIII, 85

vdCh. ontbreekt

vdCh. XIII, 91

vdCh. XIV, 104

27 Moet blijkens aantekening KPK in Museum Emden aanwezig zijn.

18


17/70

1.215

Kromstaar t

Als 1.214 doch

Vz. SIT NO ME N - DNI BEN EDIC

Bekend: a. 1498

b. 1499 (M G 1)

vdCh. XIII , 90

vdCh. XIV, 105

1.216

Halve kromstaart

Als 1.214

Bekend: 1504 a. jaartal in Romeinse cijfers

b.

met Arabische 4

vdCh. XV, 112

vdCh. XX, 28

1.217

Plak (ca. 1430)

Vz. dubbele adelaar met vertikaal dwarsbalkschild

aan de voeten

+ M O N ETA : G R - O N I EN SI S :

Kz. schild met dubbele adelaar op lang glad kruis

:SIT:

- N O M E- : D N I :- BEN E

Bekend: z.j. vdCh. IX, 39; XIX, 18

1.218

Plak

Als 1.217 doch

Vz. + MO NE TA:G R - ONI(N)GE NS(IS) :

Bekend: z.j.

vdCh. IX, 36, 38, 40; XIX, 16, 17

19


18/70

1.219

Plak

Als 1.217 doch

Vz. + MONETA:NO(VA)-GRONIGENSIS

Bekend: z.j.

vdCh. IX, 37

1 220

Plak

Als 1.217 doch

Vz. kruisje onder elke kop van de adelaar

x M O N E T A x N - O V A x G R O N "

Kz. SIT -NOM(E) - DNI ' -BENE


19/70

223

Plak

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild schuin rechts

aan de voeten

+ M O N ( E) - N O V ( A ) - G RO N I N G E

Kz. als vorigen

A N ( 0 : D ) - ( N I ) M CC- CCLX - X X I X

Bekend:

a. 1489 (KPK 1)

b.

1491

c. 1498

d. 1506 (KP K 1)

vdCh.

ontbreekt

vdCh. XIII, 83; X X 27

vdCh.

XIII,

92

vdCh.

XXII, 7

1 224

Grootken (ca. 1425/30)

Vz. dubbele adelaar (met dwarsbalkschild op de borst?)

+ M O N E T A : G R O N I N

Kz. kort glad kruis

+ S I G N V M : CRV CI S : D

Bekend: z.j. (PV 1)

vdCh. ontbreekt

1.225

Grootken (ca. 1430/40)

Als 1.224 doch

Vz. dwarsbalkschild aan de voeten dat randschrift doorsnijdt

+ M O N ETA : G R- O N 1EN SI S

K z . + S I T . N O M . D N I . B E N E D I C T V

Niet teruggevonden vdCh. XXII , 8

1.226

Grootken

Als 1.225 doch

V z. + M O N ETA : G R- O N I G EN SI S

K z . + S I T . N O M . D N I . B E N E D I C T ( V S )

Bek end: z. j . vdC h. IX, 42

21


20/70

1.227

Grootken

Als 1.226 doch

Vz. + MONETA NOA-GRONIGENS

Kz. + SIT. NOM 'DNI. BENEDICTV

Bekend:

z.j.

vdCh. IX, 43

1 228

Grootken

Als 1.227 doch

Vz. dwarsbalkschild doorsnijdt randschrift niet

+ MONETA NOVA +

GRONI

Kz. +SIT'NOME'DNI

BENE

fc r

Bekend: z.j. (KPK 1, MG 1)

vdCh. ontbreekt

1.229

Grootken

Als 1.227 doch

Vz. +MONLNOVA-GRONINGEN

Kz. het korte kruis is in het stempel duidelijk verlengd

SIT-NOM-DNI-BNET

Bekend: z.j. (MG 1)

vdCh. IX , 41

1.230

Grootken

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild schuin naar rechts

M ON E . . . . - G R O N . . . .

Kz. kort glad kruis met in eerste kwadrant een klaverblad (of drie bolletjes?)

. . . . N O D . . . .

Bekend: z.j. (PV 1) vdCh. ontbreekt

Het is niet uitgesloten dat dit vdCh. XIX, 19 is, dat als zodanig niet is teruggevonden.

22


21/70

1 231

Grootken

Als 1.229 doch op

Vz. dwarsbalkschild schuin naar rechts onder


A N N O - D . . . - M C C - C C 8 8

Niet teruggevonden

vdCh. XIII , 79

1.232

Grootken

Als 1.231 doch

V z . + M O N ' N O V A - G R O N I N G E


A N N ( 0 ) D ( O M I N ) I : M CCCC: X CI

Bek end: a. 1491 (M G 1)

b.

1498 (K PK 1)

vdCh. XIII , 84

vdCh. XIII , 93

1 233

Plak (?)

Vz. dwarsbalkschild

• M O N E T A N O G R O N I ( N G )

Kz. lang kruis

AN-NO-15-05

Bekend: in drie varianten:

i. geen teken boven het schild: (PV 1)

ii. ster boven het schild: (KPK 2)

iii.

rozet boven het schild

vdCh. XV, 119

vdCh. XV, 118

vdCh. XV, 122

1 234

Plak of grootken (?)

Vz. dwarsbalk door het veld

M O N . G R O N I G E N S I S

Kz. kort kruis

A N N O D O M I N . . .

Niet teruggevonden

vdCh. XV, 114

23


22/70

1.235

Plak of grootken (?)

Als 1.233 doch

Kz. kort kruis

omschrift onleesbaar

Bekend: (RM 1) vdC h. ontbree kt

d.

Van braspenningen, jagers en vliegers

Anders dan in de vorige paragrafen, biedt de datering hier geen stof tot

discussie; alle stukken zijn van een jaartal voorzien. De reeks vangt aan met

een viertal braspen ningen en twee halve met jaarta llen 1437-1440. Hiermee

heeft de stad Groningen een absolute primeur in de Noordelijke Nederlanden

waar de oudste gedateerde landsheerlijke munten de Gelderse dubbele, hele en

halve vuurijzers van 1474 van hertog Karel de Stoute zijn

2 8

. Enkele andere

steden die er reeds voor 1474 toe over waren gegaan hun munten van een

jaa rtal te voorzien zijn: Bolsward 1455, De venter 1466 en Le euw arden

1471

2 9

.

De reden waarom juist de steden er zo vroeg toe overgingen hun munten

te dateren zal wel geweest zijn om bij eventueel geconstateerde minder

waardigheid van de speciën te kunnen vaststellen welke — jaarlijks nieuw

benoemde — stedelijke bestuurders hiervoor verantwoordelijk waren.

De braspenningen en onderdelen, die door hun korte kruis op de keerzijde van

de jagers en vliegers zijn te ondersche iden, vorm en een hom ogen e reeks.

An ders ligt dit met de in 1455 aanv ang ende reeks jage rs. Niet alleen he bben we

hier een aantal onderling door beeldenaar duidelijk verschillende typen op

verschillende m un tvo et

3 0

, doch bin nen elk type nog kleinere afwijkingen do o r

incidentele tekens. Zo onderscheidt de hierna te vermelden serie onder nr.

1.254 zich slechts van die onder nr. 1.253 (van hetzelfde hoofdtype) door de

aanwezigheid van een klaverblad in een der kwadranten op de keerzijde

waarbij in 1459 en 1463 deze beide varianten voorkomen (vgl. 1.253c en d met

1.254b en f). Het voo rkom en van h et klaverblad in 1458 sluit echter de

mogelijkheid van een muntmeestersteken welhaast uit.

Voor de vliegers (nrs. 1.259 t/m 1.263) en de halve vliegers (nrs. 1.265 en

1.266) geldt hetzelfde m et betrek king tot het teken in het har t van het kru is o p

de keerzijde. O m trent de betekenis of ach tergron d van deze details tasten we in

28 H. Enno van Gelder en Marcel Hoc, a.w. nrs. 34-2, 35-2 en 36-2.

29 A.T. P uister, JM P 68 (1981) nrs. 2.002a en 4.006a en H . En no van Gelder, JM P 69 (1982)

blz. 23.

30 Uitvoerig toegelicht door H. Enno van Gelder, JMP 69 (1982) blz. 21-46.

24


23/70

het duister. Vermeld zij nog dat, w anneer in 1455 de stad Bolsward ha ar eerste

munt, een stuiver, uitbrengt, deze een slaafse nabootsing is van de Groningse

van 1454 (nr. 1.259a). Een B in het hart v an h et kruis op de keerzijde vervan gt

de G van het voorbeeld

3 1

, evenals in 1472

3 2

.

Op de jagers van 1498 en 1499, gem aakt ond er de muntm eesters Co rnelius van

Leijden en Hendrik van Linner, vangt het buitenomschrift op de keerzijde

norm aal aa n met SIT .. De jage r 1499 heeft steeds Gron ingensis en kom t

voor met dwarsbalkschild gekanteld naar links. De verdeling van de jaartallet

ters over de kwadranten kan variëren. Bij 1463 en 1465 staan de laatste twee

zelfs aan het begin, voor ANO, dat hier tot A is afgekort (nr.

1.253).

1.251

Braspenning

Vz. binnen een vierpas een dubbele adelaar met

dwarsbalkschild op de staart

+ M O N E T A N O V A G R O N I G E N S I S

Kz. kort glad kruis met ster in elk kwadrant

+ SIT N O M E N D O M I N I B E N E D I C T V M

+ A N O D N I M CCCC X X X V I I

Bekend: a. 1437

b.

1438 (K PK 1, M G I, SC H 1)

c. 1439

d. 1440 (M G 2, SCH 1)

vdCh. X, 44

vdCh. ontbreekt

vdCh. X, 45

vdCh. ontbreekt

1.252

Halve braspenning

Als 1.251 doch kleiner

Beken d: a. 1437 (KP K 1)

b.

1439

vdCh. ontbreekt

vdCh. X, 46

31 A.T. Puister, JMP 68 (1981) blz. 31 e.v., nr. 2.002a.

32 id„ nr. 2.007a.

25


24/70

1.253

Jager

Vz. binnen een vierpas, dubbele adelaar met

schuin naar rechts staand dwarsbalkschild op

de staart

+ MONETA NOVA GRONIGENSIS

Kz. lang glad kruis met ster in ieder kwadrant

CTV SIT-NOMEN-DOMINI-BENEDI

A N O - D N I - M C C - C CLV

Bekend:

a. 1455 (M G I)

b. 1456

c. 1459 (RM 1)

d. 1463

e. 1465

f. 1498

g. 1499

vdCh. X, 49

vdCh. X, 53

vdCh. XIX, 22

vdCh. XI, 57

vdCh. XI, 59

vdCh. XIII, 86

vdCh. XIV, 98, 99

1.254

Jager.

Als 1.253 doch

Kz. een klaverblad in een kwadrant en ster

in de overige

Bekend:

a.

b.

c.

d.

e.

f.

1458 (KPK 2,

1459 (KPK 1,

1460

1461 (KPK 1,

1462

1463

MG 1, PV 1)

SCH

1)

SCH 1)

vdCh. ontbreekt

vdCh. ontbreekt

vdCh. X, 54

vdCh. X, 55

vdCh. XI, 56

vdCh. XI, 58

1.255

Jager

Vz. dubbele a delaar met a an de voeten : l inks schild

met dubbele adelaar en rechts dwarsbalkschild

MONETA:NOVA:GRONINGENSIS

Kz.

lang glad kruis met in de kwadranten

G - R - O - N

SIT:NO-ME:DO-MINI. BE-NEDICT

A N N O - D N I ' M - C C C C - L X X V I

Bekend: a. 1476

(KPK

1)

b.

1477 (PV 1, SC H 1)

vdCh. ontbreekt

vdCh .

XIX,

26

26


25/70

1.256

Als 1.255 doch

Kz. vier sterren in de kwadranten

Bekend: 1477

vdCh. XII , 68

1.257

Jager

Vz. binnen vierpas, dubbele adelaar met aan de

voeten l inks adelaarschild en rechts dwarsbalk-

schild, die het randschrift d oorb reken .waa rtussen

een G

M O N E T N O V - - G R O N I N G E N S

Kz. middellang glad kruis waarop schild met dubbele adelaar

+ S I T . N O M E N . D N I . B E N E D IC T V

+ A M - C C C - C L X - X X V

Beken d: 1485 (M G 1)

1.258

Jager

Als 1.257 doch

Kz. lang glad kruis

S I T . N O - M E D N - I . B E N - E D IC T '

A M - C C C - C L X - X X V

vdCh. XII, 72

Bekend: a. 1485

b.

1486

c. 1487 (M G 2)

vdCh. XII, 73

vdCh. XII, 75, 76

vdCh. XIII , 78

1.259

Vlieger

Vz. dubbele adelaar met schuin naar rechts

staand dwarsbalkschild aan de voeten

M O N E T A . N O V A - . G R O N I (N G ) E ( N S I S )

Kz. lang glad kruis met G in het hart

A N N O . - D O M I N ( I ) M : C C C C . - . L I I I I .

Bekend: a. 1454

b.

1455 (K PK 1)

c 1472

vdCh. X, 47

vdCh. X, 50

vdCh. XI , 63; XIX, 24

27


26/70

d. 1473

e. 1474

f. 1475

g. 1476

h. 1477 (KPK 1)

i. 1482 (N B 1, MG 2 , SCH 3)

vdCh. XI, 64; XIX, 25

vdCh. XI, 65

vdCh. XI, 66

vdCh. XII, 67

vdCh. XII, 69

vdCh. ontbreekt

1.260

Vlieger

Als 1.259 doch

Kz. ster in het hart van het kruis

Bekend:

a.

b.

c.

d.

e.

f.

g-

h.

1455

1467 (PV 1)

1469 ( M G I PV 1)

1470 ( M G

1,

SC H 2)

1491 (KPK 1)

1492 (M G 1)

1498

1499

vdCh. X, 51

vdCh. ontbreekt

vdCh. ontbreekt

vdCh. XI, 61

vdCh. XIII, 81

vdCh. ontbreekt

vdCh. XIII, 87, 88, 89

vdCh .

XIV,

100-103

1.261

Vlieger

Als 1.259 doch

Kz. geen teken in het hart van het kruis

Bekend: 1469 (KP K 1, SC H. 1)

vdCh. XIX, 23

1.262

Vlieger

Als 1.259 doch

Kz. roosje in het hart van het kruis

Bekend: 1471

28

vdCh. XI , 62


27/70

1.263

Vlieger

Als

1.259 doch

Kz. klaverblad in het hart van het kruis

Bekend: 1505

vdCh. XV,

121

1.264

Vlieger

Vz. dubbele adelaar met vertikaal dwarsbalkschild

aan de voeten

M O N E T A . N O V - G R O N I G E S I S

Kz. kort kruis met G in het hart

A N N O . D O M I N I . M C C C C L X XX V

Bekend:

a. 1485

b.

1486

vdCh.

XII,

74

vdCh.

XIII,

77

1.265

Halve vlieger

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild schuin

links aan de voeten

M O N E T A G R - O N I G E N S I S

Kz. lang glad kruis met punt in het hart

A N N O - D O M I - M C C C C - L I I I I

^nr-4

Bekend: 1454

vdCh. X, 48;

XIX,

21

1.266

Halve vlieger

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild schuin

rechts aan de voeten

+ M O N ETA N O V ( A ) -G RO N I (G ) E( N I SI)

Kz. lang kruis met ster in het hart

A N N O - D O M I - N I M C - C C C L V

Bekend: a. 1455

b.

1457 (M G 1)

c. 1458

(KPK

2, NB

1,

SCH I)

d. 1459 (KPK 1)

vdCh. X, 52

vdCh. ontbreekt

vdCh. ontbreekt

vdCh. ontbreekt

29


28/70

e. 1465 (M G 2) vdC h. X I, 60

f. 1467 (K PK 1, M G 1) vdC h. ontbre ekt

g. 1491 vdC h. X III, 82

c.

Goudguldens

Op 15.2.1487 werd door keizer Frederik III aan de stad Groningen het recht

verleend gouden mu nten te s laan

3 3

. Hierbij werd tevens bevestigd het recht om

als van ouds zilvergeld te munten. Ten aanzien van de gouden munten werd

bepaald dat hierop de rijksappel, symbool van de keizerlijke waardigheid,

diende te worden gesteld.

Reeds in 1488 zien we de stad een St. Jans goudgulden slaan die aan dit

vereiste voldoet (nr. 1.282). Een hieraan vrijwel identieke doch ongedateerde,

gulden is mogelijk reeds in 1487 geslagen (nr.

1.281).

Twee onderling slechts op

de keerzijde verschillende, op naam van keizer Frederik geslagen, goudguldens

zijn verm oedelijk ko rt voo r het einde van diens regering, 1493, geslagen (nr s.

1.283 en

1.284).

Ten name van Frederik's opvolger, keizer Maximiliaan (1493-1519), kennen

we vier typen guldens en een "halve". De onderling slechts in detail verschil

lende guldens zijn onge date erd behalve nr. 1.288 v an 1503. H iern a schijnt de

stad er toe overgegaan te zijn de rijksappel op de go udg ulden s weg te laten; de

goud guldens met St. M aa rten zijn nl. in 1506 reeds be ke nd

3 4

. De "halve"

guldens die reeds in 1502 in een instructie worden genoemd

3 5

vertonen

daarentegen de rijksappel nog wel (zie nr. 1.291). De ongedateerde goud

gulden zonder rijksappel (nr. 1.299) is vo orsha nd s moeilijk p laa tsba ar. Ik h eb

gemeend deze op grond van de fabriek en het opschrift FC A ( = facta), dat

ook reeds op munten onder Frederik III voorkomt, op ca. 1503 te moeten

stellen, doch een vroegere zowel als een latere datering is niet bij voorbaat uit

te sluiten. Het is zelfs denkbaar dat het stuk dateert van voor de verlening van

het formele privilege van 1487.

De guldens ten name van Maximiliaan die alle de Rex titel vermelden zijn op

grond daarvan wel in de periode voor 1493 gesteld

3 6

. Deze theorie volg ik

niet, daar ook na 1506 op de goudgulden geslagen onder graaf Edzard, zoals

we verderop zullen zien, deze titel nog voorkomt.

Ten slotte nog een enkel woord over een soms aan Groningen toegeschreven

St. Jans goudgulden ten name van keizer Frederik (dus voor 1493)

37

met op

33 vdC h., blz. 431 .

34 H.O. Feith, Groninger Volksalmanak 1844, blz. 92.

35 vdCh., blz. 489.

36 Delmonte en vdCh. blz. 495.

37 Veiling, Münzen und Medaillen A G . Bazel, dec. 1959, nr. 22.

30


29/70

de voorzijde MON.NOV-AVR.ING. Deze is, op grond van het opschrift

ING wel aan Ingolstadt toegeschreven, evenals, bij opschrift IN.G, aan

Graz

3 8

. Dit laatste IN.G kan ook tot Groningen verleiden. Daar echter op

alle bekende notoir Groningse goudguldens de stadsnaam (min of meer)

volledig is vermeld en veelal ook het dwarsbalkschild nog daarop voorkomt,

meen ik, bij het ontbreken van deze kenmerken, deze gulden niet tot de

Groningse te moeten rekenen, waarbij ik de juiste toeschrijving in het midden

laat.

Ondanks de grote onderlinge gelijkenis van de St. Jan 's goudguldens zullen zij

sinds 1487 verschillende waarden hebben gehad. Een nadere precisering lijkt

voorshands evenwel onmogelijk. Het vrij grote aantal typen doet een omvang

rijke aanmunting vermoeden, doch van 6 ervan kennen we slechts één enkel

exemplaar, terwijl de overige ook niet dik gezaaid zijn.

De gulden met St. Maarten — postulaatgulden genaamd — was van alle

guldens de geringste

39

.

1.281

Goudgulden (ca. 1487)

Vz. staande St. Jan met lam, en G tussen de voeten

M O N E ' A V R E - G R O N I G E N S '

Kz. rijksappel in driepas

F R E D R 1 C R O M A N O R V I M P E '

Bek end: z.j. (K.PK. 1, M G 1, SCH 1) vdC h. on tbre ekt

1.282

Goudgulden

Als 1.281 doch

V z - G RO N I G ES ' 88

Bekend: 1488

38 Proces Verbaux et Mém. du Congr. Int. de Num. Bruxelles, 1910, blz. 31 3.

39 Vgl. H. Enno van Gelder, JMP 69 (1982) blz. 42 en 43.

vdCh. XIII , 80

31


30/70

1.283


Vz. staande St. Jan met lam en dwarsbalkschild

tussen de voeten

MONET FCA-wapen- I.GRONIGES


+

FRIDRICVS RONORVM IM PAT

Bekend: z.j. (KPK 1)

1.284

Goudgulden

Als 1.283 doch

Kz. rijksappel in vierpas

Bekend: z.j. (MG 1)

1.285


Vz. staande St. Jan met lam en dwarsbalkschild

tussen de voeten

MONE'AVRE'-wapen-GRONIGENS'

Kz. rijksap pel in zespas

MAXIMILIANROMANOR'REX

Bekend: z.j.

1.286

Goudgulden

Als 1.285 doch

Vz. dubbele adelaar tussen de voeten

en ... - GROIGEN



vdCh. ontbreekt

D

1141

vdCh. ontbreekt

vdCh. XIV, 94

vdCh.

XIV,

95

32


31/70

1.287

Goudgulden

Als 1.286 doch

Vz. G tussen de voeten en GRONIGENS


vdCh. ontbreekt

D 1143

1 288

Goudgulden

Vz. staande St. Jan met lam en tussen de voeten

"W einsbe rg" schild

M O : N O : G RO - - N I G EN : 1503


M A X 1 M I L IA N V S . R O M A ' R E X

Bekend: 1503 (PV 1)

vdCh. ontbreekt

1.289

Goudgulden (vóór 1487 of ca. 1503)

Vz. staande St. Jan met lam, met G tussen de voeten

I O H A N N ES- - BA BTI STA

Kz. lang glad kruis waarop wapenschild met dubbele

adelaar met dwarsbalkschild op de borst

L A V S . D - E O . F C A I ' G R O - N l ' G E '

Beken d: z. j . (M G 1)

vdCh. ontbreekt

1.290

Postulaatgulden (ca. 1503-1506)

Vz. staande St. Maarten met kromstaf

t eken -S MARTIN' - PRO GRONI(N)

Kz. binnen driepas wapenschild met dubbele


M O N E T ( A ) N O V A A V R E A . G R O N I ( N ) '

Bekend: z. j . met als teken op vz.:

i G ( R M 1, PV 1)

ii O

i i ig (K PK 1, M G 1)

<

r

tf

vdCh. XV, 107, 108

vdCh. XV, 109-111

vdCh. ontbreekt

33


32/70

1.291

Arendsgulden (zgn. halve gulden) (ca. 1502)

Vz. dubbele


+

MONETA NO AVRE(A)*GRONIN(G)


+ MAXIMILIAN ROMANO(R)'REX

Bekend: z.j. vdCh. XIV, 96, 97

Vermoedelijk is dit een zgn. arendsgulden die slechts een waarde van 10

stuivers had en op grond daarvan wel halve gulden werd genoemd.

§3.

ONDER GRAAF EDZARD 1506-1514

In het begin van de 16e eeuw zag Groningen zich genoodzaakt hulp en

beschermheerschap van buiten aan te trekken om de groeiende druk van

Habsburg te weerstaan, te meer daar sinds het einde der vorige eeuw de

Saksische hertogen in het naburige Friesland reeds een dreigende macht van

betekenis vormden. Zo huldigden zij in 1506 graaf Edzard van Oost Friesland

als hun heer, met wie zij gezamelijk het muntrecht uitoefenden. W apen en titel

van de graaf verschenen op de munten, naast die van de stad. Zoals Dr. H.

Enno van Gelder aantoonde

39

", werd tijdens dit bewind de muntslag aan die

van de Bourgondische Nederlanden aangepast, zowel qua intrinsieke waarde

als uiterlijk. De voorzijden van deze munten sluiten nog goed aan op de

oudere stedelijke, doch de keerzijde van met name de stuiver toon t duidelijk de

Bourgondische invloed. Het beschermheerschap duurde niet lang, slechts acht

jaa r, terwijl de muntslag u itsluitend van de jaren 1507 en 1508 bekend is.

In 1514 stelde de stad zich onder bescherming van hertog Karel van G elre, een

notoir tegenstander van Habsburg. Dit beschermheerschap heeft geen sporen

in de muntslag achtergelaten. Ook bood het de stad op de lange duur

onvoldoende steun. In 1528 erkende de stad keizer Karel V als haar heer. Zij

behield evenwel haar interne stedelijke souvereiniteit inclusief het aloude door

Karels overgrootvader verleende en bevestigde muntrecht.

39a JM P 69 (1982) blz. 39.

34


33/70

1.301

Goudgulden

Vz. St. Johannes met lam en aan zijn voeten

links het Oostfriese harpijschild en rechts het

dwarsbalkschild van de stad

M O N ' C O M r Z - - S E N A ' G R O r


M A X I M I L I A N R O M A N O R E X

Bekend : z. j . (K PK 1)

1 302

Dubbele stuiver (of 3 stuiver?)

Vz. dubbele adelaar met aan de voeten, links

harpijschild en rechts dw arsbalk schild, waa r

tussen G

M O .

N O . C O M I T . Z . S E N A T . G R O N I ( N )G

Kz. lang in bloemranken uit lopend kruis met

dwarsbalkschild in het hart

N D I C- SI T , . N - O M EN - D N I B

ANO-MCC-CCC-VII

vdCh. XVI, 127

Bekend: a. 1507

b. 1508

vdCh. XVI, 128

vdCh. XVI, 135

Op de stukk en v an 1508 begint op de keerzijde het buitenrand schrift met SIT . Van beide jaren zijn

nog 3 varianten te onderscheiden nl. op vz.:

i initiaalteken herkruist kruis

ii initiaalteken lelie

iii initiaalteke n lelie + aure olen om de kopp en

van de adelaar

1507

(KPK 1)

(RM 1)

(MG 2)

1508

(KPK 1)

( PV 1)

(M G 1, RM 1)

1.303

Stuiver

Vz. dubbele adelaar met aureolen om de koppen

en aan de voet wapenschilden die het randschrift

doorbreken

l e l i e M O . N O . C O M I - Z - S E N A T . G R O ( N I )

Kz. lang kruis binnen vierpas en dwarsbalkschild

in het hart

A N N O - D ( O M I ) N ( I ) - M CCCC- CV I I

Bekend: a.

b.

1507

1508

vdCh. XVI, 129-132; XX, 36

vdCh. XVI, 136

35


34/70

1.304

Halve stuiver

Als 1.303 doch

Kz. ster in het hart van het kruis

ANNO-DOMI-MCCC-CCVII

Bekend:

1507

vdCh. XVI, 133

1.305

Du bbele plak ( = 1/3 stuiver)

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild op de borst

+ M O N . C O M I T . Z . S E N A T . G R O N

Kz. kort glad kruis waarop harpijschild

s te r A N N O . D O M I N I M C C C C C . V H

Beke nd: 1507 (KPK I) vdC h. ontb reekt

1 306

Plak ( = 1 / 6 s tu iver)


M O N C O M I T . Z . S E N A T . G R O I

Kz. lang kruis waarop schild met dubbele adelaar in vierpas

A N N - D O M I - M C C - C C C 7

Bekend: 1507

vdCh. XX, 35

1.307

G r oo t ken ( = 1 / 2 p lak )

Vz. harpij

M O . . . C O . . . N A T G R O


. . . . . . - M C - C C C C 7

Bek end: 1507 (M G 1)

vdCh. XVI, 134

36


35/70

§4. DE MUNT-ARME PERIODE 1515-1560

Gedurende bovengenoemde periode werd te Groningen vrijwel niet gemunt.

Slechts enkele munten van geringe waarde zijn met zekerheid aan dit tijdvak

toe te schrijven. Deze vallen nog uiteen in twee groepen, te weten die geslagen

in de twintiger jaren en die uit de veertiger jaren.

Naast de gedateerde stukken kennen we nog een aantal ongedateerde die

onderling door stijl en fabricage en hun uitvoering in koper kennelijk tot

dezelfde periode behoren en aansluiten op de eveneens in koper uitgevoerde

stukken van 1525 en 1527. Sommige hiervan dragen duidelijk de aanduiding

MONETA en dienen m.i. dan ook als munt te worden gezien en niet als

raadsteken.

Hoewel munten op koperbasis zo vroeg in de Noordelijke Nederlanden

nauwelijks voorkomen, zijn zij tussen 1520 en 1540 ook niet geheel onbekend.

Zo kennen we b.v. koperen duiten van de stad Utrecht van 1523, waarna men

in 1527 aldaar weer op zilverbasis overging

40

. Van bisschop-elect Hendrik van

Beieren zijn muntjes uit 1525 bekend van hetzelfde type en metaal

41

.

Daar de stad Groningen op muntgebied toonaangevender was dan Utrecht,

lijkt een aanmaak van Groningse koperen munten in de periode 1523-1530

dan ook beslist niet uitgesloten. Ongetwijfeld zal het hierbij hebben gegaan om

muntjes van lage denominatie, waarschijnlijk onderdelen van plak of zelfs

grootken.

1.401 j

Pl ak ( = 1/6 stuiver) S M

Vz. dubbele adelaar met schuin slaand dwarsbalkschild aan m

de voeten ^ i

M O N E N O V A - G R O N I N G

Kz. lang kruis waarop schild met dubbele adelaar, binnen een vierpas

A N .

D - N I

. M-CCCC-CXXI

Bekend: 1521 (KPK l )

4 2

vdCh. ontbreekt

40 F. Pietersen, M unten van de stad U trecht, U trecht z.j., nrs . 22 en 23.

41 P.O. van der Chijs (Utrecht) pi .

XXII,

2.

42 Kwam voor in de vondst Zuidlaren, zie JMP 67 (1980) blz. 186.

37


36/70

1.402

Grootken (= 1/2 plak)

Vz. dubbele adelaar zonder dwarsbalkschild

MON.

NOVA.

GRONINGE

Kz. lang kruis waarop dwarsbalkschild

A N . D-NIM-CCCC-CXXI

Bekend: 1521 (KPK 1)

1 403

Kwart plak (?) van koper

Vz. dwarsbalkschild

MONETA.

NOVA.

GRONIG(EN)

Kz. lang kruis

AN-DNI-jaartal in Romeinse cijfers

Bekend: a. 1525 (PV 1)

b.

1527 (PV 1)

1 404

Kwart plak (?)

Als 1.403 doch

Vz. GRO NINGE

Kz. geen schriftresten gevonden

Bekend: z.j. (PV 3)

1.405

Kwart plak (?)

Als 1.404 doch

Vz. GRONIEM

Bekend: z.j. (PV 2)

43 Als noot 42.

vdCh. ontbreekt

vdCh. XV, 115

vdCh. XX, 30

38


37/70

1 406

Kwart plak (?)

Als 1.404 doch

V z. M O N E T A G R O N I ( N G E )


vdCh. XV, 116, 120

1 407

Kwart

plak (?)

Als 1.404 doch

V z. M O . . . G R O N I N G E N S

Kz. kort kruis

Bekend: z.j. (PV 1)

vdCh. XV, 117; XX, 29

1.408

Dub bele plak (= 1/3 stuiver)

Vz. dubbele adelaar met schuin staand dwarsbalkschild

aan de voeten

M O N E . N O V A . G R O N I N G E ( N )

Kz. dwarsbalkschild op kortkruis

A N N O . D O M I N I . M . D . X LI I I I

Bekend: 1544

vdCh. XVI, 137

.409

G r oo t ken ( = 1 / 2 p lak )

Vz. dubbele adelaar met verticaal dwarsbalkschild aan de voeten

M O N E . . . - . . . G R O N I N

Kz. dwarsbalkschild op kort glad kruis

A N N O . D N I . M . D . X X X X . II II

Bekend: 1544 (RM 1)

vdCh. XX, 37

39


38/70

§ 5.

D E H O L L E M U N T J E S

Onder holle muntjes worden hier verstaan eenzijdig geslagen vlakke kleine

muntjes zonder opschriften doch met een opstaande gladde buitenrand. In het

Duits genaamd Hohlheller ter onderscheiding van de — eveneens eenzijdige

schriftloze — niet vlakke schotelachtige muntjes (Schüsselpfennige). Deze holle

muntjes doen qua uiterlijk sterk denken aan de bekende bracteaten die hun

grote bloeiperiode kenden in het Duitsland van de 12e en 13e eeuw

4 4

. Zij zijn

echter — in tegenstelling tot wat menige verzamelaar en handelaar denkt —

beduidend jonger.

Deze on-Nederlandse techniek van munten is uit Duitsland (Rijnland) naar

ons land overgewaaid

4 5

en bereikte steden als Nijmegen, Deventer en

Groningen, alwaar deze muntjes bekend stonden als respectievelijk grootgens,

braemsen en penningen

4 6

. In G ron ing en golden zij vo or 1/8 plak = 1/48

stuiver (elders wel mijt genaamd).

Op deze muntjes komen geen jaartallen voor. De oudste vermelding voor

Groningen is van "W oensd ag in de Paschen " 1499 wanneer do or het s tadsbe

stuur het profijt uit de aanmaak dezer muntjes aan de kerk van St. Maarten

wordt gegund

4 7

.

Gezien de Zuidelijke origine van deze muntjes zullen zij in Deventer wel eerder

zijn vervaardigd dan in Groningen. En inderdaad is voor Deventer bekend dat

in 1492 alle oude braemsen van onwaarde worden verklaard en nieuwe bij de

kerkmeesters kunnen worden verkregen. In Deventer moeten ze dus reeds voor

1492 hebben bestaan

4 8

.

Voor de Friese steden, die veelvuldig Groninger typen nabootsten en na 1493

met de muntslag ophielden

4 9

, kennen we deze typen niet. Zou dit er op

kunnen wijzen dat toen de Groningse holle penningen nog niet bestonden,

althans nog onvoldoende bekend waren? In ieder geval is er voorshands geen

reden de aanmaak van deze penningen te Groningen op veel eerder dan ca.

1490 te stellen.

Behalve penningen zijn er te Groningen volgens dezelfde techniek ook muntjes

geslagen die op grond van afmeting en gewicht wel dubbele penningen moeten

zijn geweest. Hiervan kennen we vijf typen: nrs. 1.501 en 1.502 (zonder teken

tussen de koppen van de adelaar), nrs. 1.503 en 1.504 (met een teken

daartussen) en ten slotte nr. 1.505 (met een G op die plaats).

44 Vgl. b.v.

Niedersachsische Brakteaten,

Kestner Museum, Hannover 1967.

45 H. Enno van Gelder, JMP 45 (1958) blz. 86.

46 id. JM P 69 (1982) blz. 41 .

47 vdCh., blz. 497.

48 J. Fortuijn Droogleever, De Beeldenaar, 1978, nr. 4, blz. 5.

49 A.T . Puister, JM P 68 (1981) blz. 28.

40


39/70

Vergelijken we dit met wat er bekend is over het Groninger stadssignet dan

zien we eenzelfde ontwikkeling

5 0

. Tot 1512 geen teken, in 1515 voor het eerst

een kruisje in gebru ik to t tenm inste 1528, w aar na de G verschijnt (ou dst

bekende voorkomen in 1555). Mijn datering van deze holle muntjes is dan ook

hiero p gebaseerd. O ok bij de enkele penningen zien we dezelfde v arianten (nrs.

1.509 t/m

1.511).

H et m untje afgebeeld bij vd Ch . V III 25, dat zich van de hierna te beschrijven

penning nr. 1.509 onderscheidt door het ontbreken van het dwarsbalkschild,

meen ik op grond daarvan niet aan Groningen te moeten toeschrijven, doch

aan Arnhem dat alleen de dubbele adelaar in het stadswapen heeft. Muntjes

van dit type vormden met 1248 stuks op een totaal van 3129 het hoofdbe

standdeel van de vondst Zuidlaren

5 1

. Mede op grond van de geringe afstand

van de vindplaats tot de stad Groningen, werd aan die stad als atelier van

aanmaak gedacht. Desondanks li jkt mij toeschrijving aan Arnhem verant

woord, daar de vondst ook andere kleine muntjes van die stad bevatte

(vondstinventaris nrs. 45(2), 46(3), 47(10), 48(1), terwijl ook Nijmegen

(69 stuks) en de drie steden van Overijssel (587 stuks) vertegenwoordigd zijn.

Het jaartal van verberging van deze vondst (1572/77) toont dat in het eind van

de 16e eeuw muntjes van dit bracte atenty pe nog ruimsc hoo ts v oo rha nd en

waren en circuleerden en dus bepaald niet 12e of 13e eeuws zijn.

Na de toewijzing van deze holle muntjes aan Arnhem

513

zien we de opmars

route uit Rijnland duidelijk voor ons: via Nijmegen en Arnhem, de IJssel af

naar Deventer. Daarbij passeren we Zutphen waarvan we dergelijke muntjes

niet kennen. Wel weten we dat aldaar kortstondig in 1480 is gemunt

5 2

waarna

een periode van stilstand gedurende ongeveer een eeuw volgt. Het ontbreken

van deze holle m untjes vo or Zu tph en is — zij het als negatief argum ent — een

ondersteuning van een datering laat in de 15e eeuw voor de eerste aanmaak

van dit type in de Nederlanden. Ook de Nijmeegse muntjes van deze soort zijn

op ca. 1500 gesteld

5 3

.

D e bij vdCh . op plaat XI X o nder nr. 4 t/m 7 afgebeelde eenzijdige muntjes met

een gedeeld wa pen, (1) uit de deellijn kom ende halve ade laar, (2) dw arsbalk -

schild, houd ik niet voor Gronings. Deze uitvoeringsvorm van het wapen is mij

voor Groningen nooit voorgekomen

5 4

. Kunnen zij van Deventer zijn?

50 A.T. Schuitema Meijer en W.K. van der Veen, a.w. blz. 53.

51 H. En no van Gelder, J M P 67 (1980) blz. 183-199, vonds tinventaris nr. 75.

51a Da t alda ar in of vo or 1571 groetge ns, waarva n 100 een stuiver maa kte n, zijn geslagen, weten

we do or J .S. van V een, TM P 15 (1907) blz. 246.

52 P .O. van der Chijs (Gelde rland, H eren en Steden ), Ha arlem 1853, pi. VI, 1.

53 T. Passon, De stedelijke munt van Nijmegen, Nijmegen 1980, blz. 34, nrs. 16 A-D .

54 Neubecker /Rentzmann, Wappenbilderlexikon, M ünch en 1974 geeft dit wap en voor Beichlingen,

Werdenfels, Garmisch-Partenkirchen en Horschowitz, plaatsen die ik geen van alle als produ

cent van deze stukjes zie.

41


40/70

1.501

Dubbele penning (= 1/4 plak) (ca. 1500-1520)

Eenzijdig

dubbele adelaar met dwarsbalkschild vertikaal aan de voeten tussen G-R


vdCh. ontbreekt

1.502

Dubbele penning (ca. 1500-1520)

Eenzijdig

dubbele adelaar met dwarsbalkschild schuin naar rechts aan de voeten

Niet teruggevonden

vdCh. VIII, 10

1.503


Als 1.502 doch een teken tussen de koppen van de adelaar


vdCh. ontbreekt

1.504


Als 1.503 doch wapen schuin naar links

Niet teruggevonden

vdCh. XX II, 2, 3

1.505


Als 1.502 doch G tussen de koppen


vdCh. VIII, 9, 11

42


41/70

1.506

Pen ning (= 1/8 plak) (ca. 1490)

Eenzijdig

dwarsbalkschild in driepas

Niet teruggevonden

vdCh. XIX, 10

1.507

Penning (ca. 1500)

Als 1.506 doch dwarsbalkschild in ovaal

Niet teruggevonden

vdCh. XIX, 9

1.508

Penning (ca. 1500)

Eenzijdig

dubbele adelaar met dwarsbalkschild op de borst

Bekend: z.j. (K.PK. 1)

vdC h. XI X, 11, 12

1.509

Penning (ca. 1500-1520)


n

Bekend : z. j .

vdCh. VIII , 12, 16-21,23,24;

XIX, 13, 14 en XXII, 4, 5

1.510

Penning (ca. 1520-1540)


Beken d: z. j .

vdCh. VIII , 22

43


42/70

1.511

Penning (ca. 1540-1580)


Bekend: z.j. vdCh. VIII, 13-15

§ 6. D E "E EU W " VAN HE T GR ON I NG SE MU NTS TEL SEL 1560-1649

Na de periode van uiterst spaarzame aanmunting tussen ca. 1510 en 1560

vangt in laatst genoemd jaar een periode van intensieve muntslag aan die bijna

een eeuw zou duren. Hierin bezigt de stad een geheel eigen muntstelsel met

denominaties , typen en muntnamen die elders in de Nederlanden niet voor

komen.

Geslagen werden, zeer incidenteel en spaarzaam, goudguldens, daalders en

rijksdaalders naast veelvuldig en in grote aantallen stukken van 8, 4, 2, 1, 1/2,

1/3, 1/4, 1/6 en 1/12 stuiver. Althans zo was het tot en met 1594, toen de stad

vasthield aan de Groningse stuiver van 6 plakken. Nadat Groningen in 1594

door prins Maurits was veroverd en de stad tot de Republiek terugkeerde —

waaruit het in 1580 door het verraad van Rennenberg was verloren gegaan —

veranderde dit en paste de stad haar muntstelsel aan. De basis van het nieuwe

stelsel werd een stuiver van 8 plakken, in waarde gelijk aan de stuivers die

elders in de Republiek gebruikelijk waren en in Groningen Brabantse stuivers

werden gen oem d. Als gevolg hiervan werd de dub bele plak ( = 1/3 stuiver van

voor de Reductie) de kwart stuiver van na 1594. Voor de oude kwart stuiver

van 1 1/2 plak, ma germ ann eke g ena am d, was na 1595 uiteraa rd geen p laats

me er, terwijl de plak , 1/6 stuiver vo or 1594, da ar n a 1/8 stuiver wa s en du s de

rol vervulde van wat elders in de Republiek duit heette. De halve plak,

grootken genaamd (1/12 stuiver Gronings) deelde na 1594 het lot van het

magermanneke en verdween van het toneel .

Nadat deze wijziging in 1598 zijn beslag had gekregen, bestond de reeks

derhalve uit coupures van 8, 4, 2, 1, 1/2, 1/4 en 1/8 stuiver, respectievelijk

genaamd: dubbele flabbe oflangrok, flabbe, jager, stuiver, 1/2 stuiver, oord en

plak (= duit). Deze behielden hun oude benamingen, doch hun intrinsieke

waarden waren op de nieuwe muntvoet gebaseerd

5 5

.

Essentieel in de overgang van het oude systeem naar het nieuwe is de invoering

van de stuiver-Brabants. De oude Groninger stuiver gold in het verkeer reeds

altijd 3/4 stuiver Brabants zodat de begrip niet onbekend was, doch een


44


43/70

geldstuk van die waarde (= 11/3 Groninger stuiver) bestond niet. -Geen

wonder dat toen die munt werd ingevoerd (vgl. nr.

1.618)

deze op de keerzijde

duidelijk als zodanig werd gemerkt met in de kwadranten ISBR (= 1 Stuiver

BRabants).

Tabel I

Naam

Goudgulden

Daalder

Rijksdaalder

\

daalder

Langrok

Flabbe

Jager

Stuiver

4-

stuiver

Dubbele plak

Magermanneke

Plak

Grootken

Instructie

1591

1561

1598

—

1589

1596

1625

1626

1568/80/86

1593/6

1598/1604/25

1626/35/48

1585/6

1593/6

1598/1604

1627/35/49

1568

1593

1598/1604

1627/35/48

1568/83

1604/28

1635/48

1568

1593

1596/1600

1625/35/48

1578

1579

1568

1583

1596

1600

1625/33/48

1565

Gehalte

0,770

—

0,942

—

0,500

0,500

0,750

0,493

0,500

0,500

0,493

0,493

0,500

0,500

0,493

0,493

0,242

0,500

0,250

0,243

0,187

0,177

0,173

0,125

0,069

0,083

0,073

0,062

0,062

0,062

0,054

0,062

0,054

0,045

—

Gewicht

in g

3,25

—

25,50

—

9,40

8,72

5,42

7,67

4,70

4,36

4,08

3,84

2,31

2,18

2,04

1,92

2,43

1,09

1,96

1,92

1,44

1,17

1,13

1,17

1,17

1,17

1,17

1,14

1,10

0,77

0,77

0,77

0,77

0,77

—

45


44/70

Over de muntslag gedurende deze periode is reeds gepubliceerd door Minke

A. de Visser

56

. Aan de hand hiervan is tabel I opgesteld met voor elk type

munt gehalte en gewicht volgens de opvolgende instructies.

De hier te behandelen serie kenmerkt zich door een bijzonder groot aantal

afslagen van te hoog of te laag gewicht, hetzij rond of op vierkante of

octagonale plaatjes, hetzij in het juiste, hetzij in een afwijkend — doorgaans

edeler — metaal. De tot deze categorie behorende stukken zijn als regel zeer

goed geconserveerd. Zij stellen ons in staat details van de beeldenaars te leren

kennen, hetgeen zeer nuttig bleek bij de bestudering van de zeer kleine en

dunne laagste denominaties. Deze kennelijk niet voor de normale circulatie

bedoelde stukken zijn niet in de catalogus vermeld, tenzij het gaat om in

normale uitvoering onbekende typen of jaartal len.

Volkomen geïsoleerd in deze omvangrijke reeks staat nr. 1.601, een St.

Jansg oud gu lden die we alleen kennen van 1591, het jaa r volgende op da t

waarin door de stedelijke overheid krachtens ordonnantie van 5.3.1590 allerlei

vreemde gouden munten werden ingestempeld met de klop: dubbele adelaar

met dwarsbalkschild op de staart

S 7

. Deze klop kennen we op een Engelse

rozenobel van Edward IV, op te Gorcum geslagen imitaties daarvan, op

nobels van Overijssel (1583) en Zeeland (1583 en 1584) en op die van Hedel en

G e n t

5 8

. Ik acht het niet uitgesloten dat de emissie van de goudgulden 1591 een

uitvloeisel is van de stedelijke ingree p van 5 m aa rt 1590.

Tabel II

naam

langrok

flabbe

jager

stuiver

halve stuiver

oord

duit

st

8

4

2

1

1/2

1/4

1/8

t

7,67

3,84

1,92

1,92

1,17

1,17

0,765

f

0,493

0,493

0,493

0,243

0,177

0,083

0,054

Ag

3,781

1,893

0,947

0,467

0,207

0,097

0,041

Ag/st

0,473

0,473

0,473

0,467

0,414

0,388

0,330

A

0

0

0

- 0 , 0 1 3

- 0,053

- 0 , 0 1 3

- 0 , 0 1 5

In tabel II zijn van zeven stukken naam, waarde in stuivers (st), gewicht (g),

zilvergehalte (0, totale inhoud van fijn zilver (Ag) en gram fijn zilver per

56 JMP 26 (1939) blz. 124-141.

57 Zie voor ac htergrond en G. van der Me er, JM P 48 (1961) blz. 71-77.

58 J.C. van der Wis, De Beeldenaar 1982, blz. 182 en 183.

46


45/70

stuiver nominale waarde (Ag/st) weergegeven

58 a

, alsmede een nader te bespre

ken additioneel gegeven, A. Uit deze tabel blijkt dat de hoogste 3 coupures

van gelijk gehalte zijn, doch van proportioneel lager gewicht, terwijl dubbele

stuiver en stuiver van gelijk gewicht zijn evenals de halve stuiver en het oordje.

Daar deze stukken ook ongeveer even dik zijn, betekent dit dat de grootte ook

nagenoeg gelijk is. Bij de grote gelijkenis van voorzijden en keerzijden per stel

bestaat dan uiteraard de kans op stempelverwisseling en verkeerde combinatie

van voorzijde en keerzijde. Dat deze vergissing ten minste één maal heeft

plaatsgevonden, weten we sinds Veiling Schulman 1938

58 b

.

Voorts bevestigt de tabel nog eens dat het beleggen in de kleinste coupures

intrinsiek een slechte zaak is. In 64 duiten zit slechts 2,643 g fijn zilver

tegenover 3,781 in een langrok, een verschil van ca. 30%. Aangezien dit

verschil moet zitten in de fabricagekosten, eerder dan in de seigneuriage, kan

men aan de hand van deze gegevens pogen de kosten van het slaan der

muntstukken bij benadering te berekenen.

Daartoe is in de laatste kolom van de tabel een grootheid A vermeld, die voor

elke munt het aantal grammen zilver geeft dat men per twee stuks te kort

komt in vergelijking met het erboven staande stuk. Dit verschil wordt dan

veroorzaakt doordat men in het ene geval twee en in het andere slechts één

munt behoeft te slaan, m.a.w. de slagkosten per munt. De tabel leert dan dat

tot en met de dubbele stuiver men kennelijk geen extra slagkosten op de

intrinsieke waarde wilde laten drukken. Voor de overige gevallen zijn die

kosten er wel en heel aardig constant, behalve voor de halve stuiver. Het is mij

niet duidelijk waarom deze zo "duur" moet zijn. M.i. moet hier een andere

factor hebben meegespeeld.

Vo or de 3 vrijwel con stante verschillen ko men de slagkosten neer op gemid

deld 137:4730, is ca 1/34 stuiver, en voor de halve stuiver op 1/9 stuiver.

Houden'we de laagste waarde aan, dan komen we met 1/34 stuiver slagkosten

voor een duit op ca 24% en voor het oordje en de stuiver op 12 resp. 3 % van

de nominale waarde. Voor de halve stuiver, waarop 1/9 stuiver slagkosten, is

het 2 2 % , vrijwel even hoo g als bij de duit. Zou m en om bep aalde redenen het

laten aanmaken van halve stuivers hebben willen ontmoedigen, of bestond er

juist zoveel vraag naar dat de markt deze prijs kon dragen?

58c

58a Zie de gegevens voor 1626 in tabel I.

58b Onder nr. 314: vz. van de dubbele stuiver (nr. 1614) met kz. van de stuiver (nr. 1618).

58c Ana loge berekeningen toegepa st op de Bourgondisch-Oos tenrijkse zilverstukken van de

emissie 1434, 1506 en 1521 gaven een soortgelijk beeld. Op he t op één na gro otste stuk dru kte n

geen extra slagkosten, doch wel op de volgende. Ook hier relatief dure coupures naast

goedkope, b.v. (in afgeronde cijfers):

1434: 1/40 stuiver op 1/4 stuiver; 1/104 stuiver op 1/8 stuiver

1506: 1/24 stuiver op 1/2 stuiver; 1/80 stuiver op 1/4 stuiver

1521: 1/48 stuiver o p 1 stuiv er; 1/120 stuiver op 1/8 stu iver.

47


46/70

1.601

Goudgulden

Vz.

staande St. Johannes met lam met vaan tussen 15-9

MONE:NO:AVR(E):-GRONINGENSIS

K z.

onder rijksappel dubbele adelaar met dwarsbalkschild

op de borst

RVDOLPrll. ROMA:IMP:SEMP:AVGV(ST)

Bekend: 1591

1.602

V

184.1

Daalder

Vz. staande St. Johannes met lam met dwarsbalkschild tussen de voeten

SANCTVS IOANNES - - BABTISTA A' 1561

Kz. gekroonde dubbele adelaar met dwarsbalkschild op de borst

M O N E T A N OV A A R G E N T E A G R O N I N G E N S I S

Bekend: 1561 (KP K 1, SCH I)

1.603

vdCh.

XVII, 141

Kwart (?) daalder

5 0

Als 1.602

Vz. SANCTVS IOANNES - - BABTISTA AN 1561

K z. M O N E T A N O V A A R G E N G R O N I N G E N S I S

Bek end: 1561 (K PK 1)

vdCh.

XVII,

142; XX, 44

59 Dit stuk o p een voor een halve daald er p assend gewicht (ca. 14 a 15 g) is niet te rugg evo nde n.

Wel bekend zijn twee piedforts (SCH 2) en twee piedfaibles

(KPK

1, RM 1). De gegeven

afbeelding is naar het

KPK

exemplaar van 7.19 g. Het is zeer goed mogelijk dat er naast de hele

daalder geen halve, doch alleen kwart daalders zijn geslagen.

48


47/70

1 604

Rijksdaalder

Vz. staande St. Johannes met lam naast dwarsbalkschild

M O N E N O V A : A R G : - G R O N I N G E N S I S 1 5 9 8

Kz. onder gekroonde rijksappel dubbele adelaar met dwarsbalkschild op de borst

R V D O L . I I R O M A N O : I M P E . S E M P E R . A V G V

Type V 184,2

Bekend:

a.

1598

(Veil.

Coi n Inv. nov.

1984, no. 447)

b. 1601 V 184.1

c 1602

60

1 605

Dub bele flabbe of langrok ( = 8 stuivers)

Vz. staande St. Maarten met kromstaf

S A N T V S . M - A R T I N V S . E P . 1 5 8 9

Kz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild op de borst

M O N E T A . N O V A . A R G E N . G R O N I N G E N S I ( S )

Bekend: 1589

V 185 1

1 606

Dubbele flabbe of langrok

Als 1.605 doch

Vz. ja art al ter weerszijden van de heilige

S A N C T V S - M A R T I N V S E P

Type V 185.2

Bek end: a. 1590 (K PK 1)

b.

1591

c. 1593

d. 1597

e. 1599 (Sc hulm an, prijslijst 59, nr. 1154)

V 185.2

60 Op de munten van 1602 wordt het vz. omschrift doorbroken na de A van ARG.

49


48/70

1.607

Dubbele flabbe of langrok

Als 1.605 doch

Vz. waardeaanduiding VIII-ST ter

weerszijden van de heilige

SANTVS MA-RTINVS EP 1626

K z . M O N E T A . N O V A . A R G E N . G R O N I N G ( G )

Type V 185.3

Bekend: a. 1626

b. 1627

1.608

V 185.3

Flabbe ( = 4 s tuivers)

Vz. wapenschild met dubbele adelaar

met dwarsbalkschild op de borst, binnen boogomamenten op lang kruis

d u b b e l e a d e l a a r : M O N E T A - N O V A A R - G E N G R O - N I N G E N

Kz. dwarsbalkschild op versierd kort kruis

DA PACEM DNE IN DIEB NOSTRIS 1561

diverse interpunctietekens

Bekend:

a. 1561 (M G 1)

b. 1562

c. 1580

vdCh. XVII, 143

vdCh. XVII, 144

V 186.2

61

1 609

Flabbe

Als 1.608 doch

K z . + S I T N O M E N D N I B E N E D I C T V M

1568

T y p e V 186 3

Bekend:

a 1568

b 1580

c 1581

d 1582

e

1583

f 1584

vdCh.

XVII, 147

V 186.3

61 '

Alle bekende exemplaren hebben het jaartal 1580 over 1562.

50


49/70

1.610

Flabbe

Als 1.609 doch

Vz. twee zespuntige sterren boven het wapenschild

M O N E T A - N O V A A R - G R O N I N - G E N S I S

Type V ontbreekt

W V

Bekend: a. 1587

b. 1588

c. 1589 (KPK 1)

d. 1590 (KPK 1)

e. 1591 (KPK 1)

f. 1593

g. 1594

h. 1597

i. 1598

j.

1599

k. 1604 niet teruggevonden)

1.611

Flabbe

Als 1.608 doch

V z . M O N E T - A N O V A - G R O N I - N G ( E N S )

K z . S I T . N O M E N . D O M I N I . B E N E ( D I C T V M ) 1600

op vz., vele varianten in verdeling van de letters over de kwadranten

Type V ontbreekt, WV blz. 26, nr. 13

Bekend:

a.

b.

c.

d.

e.

f.

g-

h.

i.

.1

1600

1604

(KPK 1)

1620

(M G 1)

1622

1623

1625 (KP K 1)

1626

1627

(KP K 1)

1635

1641 (SCH 1)

k. 1649

62 Slechts bekend als vierkante afslag.


50/70

1.612

Jager ( = 2 stuivers)


op de borst

M O N E T A . N O V A . G R O N I N G E N S I S 1585

Kz. dwarsbalkschild op lang gebloemd kruis

S I T . N O M ( E ) - N . D O M I ( N I ) - B E N E D - I C T V M

op kz. vele varianten in verdeling van de letters

Type V 221.3

Bekend: a. 1585 V 221.3

b. 1587

(JL 1)

c. 1588 ( M G 2, PV I)

d. 1589 (M G 1)

e. 1599 (JL 1)

f. 1601 (M G 1)

Bekend: 1589 (KPK 1, M G I)

1.614

Jager

Vz. schild met dubbele adelaar met dwarsbalkschild

op de borst , binnen boogornament

M O N E TA . N O V A . G RO N I N G ( EN SI S) 1604

Kz. dwarsbalkschild op kort gebloemd kruis

S I T . N O M E N . D O M I N I . B E N E ( D I C T V M )

Type V 186.4

Bek end : a. 1600 (niet terugg evo nde n) V 186.4

b. 1604

c. 1605

d. 1606

e. 1622 (niet terugg evo nde n) WV blz. 26

f. 1627 (R M 1)

52

over de kwadranten


51/70

1.615

Jager

Als 1.614 doch

Vz. waarde aanduiding 2-S ter weerszijden

van het schild

Kz. jaa rtal na omschrift

Type V 186.5

Bek end: a. 1622 (M G 1)

b.

1635

V 186.5

1.616

Vlieger ( = 1 stuiver)


aan de voeten

l e l i e M O N E T A . N O V A . G R O N I N G E N S I S

Kz. lang gevoet kruis in vierpas

S I T . N - O M . D - O . BEN -A " 1560

Bekend: a. 1560 vdCh. XV I, 1 3 8 "

b.

1563 (M G 1) vdC h. ontb reekt

c. 1568 (Coin Inv. Veil. 2 april 1984, no . 254) vdC h. X V II, 148

1.617

Halve jager (= 1 stuiver)


en aureolen om de koppen

M O N E T A . N O V A . A R : G R O N I N G E N S I S

Kz. dwarsbalkschild op kort kruis waar onder 1593

S I T . N O M E N . D O M I N ( I ) . B E N E D I C T V M

Type V 187.3

•. ^,

V \

.. .„ *S«f ,t -

v

••: '

m

v

Bekend: a. 1593

b.

1597 (K PK 1)

c. 1609 (niet terugg evon den )

6

V 187.3

63 v dC h. beschrijft het stuk correct als 1560, doch op de afbeelding lijkt het jaa rta l: 1566.

64 Als vierkante piedfort; Veil. Fr. Muller, dec. 1904, no. 3528 (Stephanik).

53


52/70

.618

.*a£3&

Stuiver (Brabants)


M O N E T A . N O VA. GRO N I N GE N S IS

Kz . lang kruis met dwarsba lkschild in het hart en in de kwadranten I.S.B.R .

SIT.N-OMD-OBE-A 1598

TypeV 187.1

Bekend: a. 1598

b.

1599

c. 1600

d. 1601

e 1602

f. 1604

g. 1605

h. 1609 (JL 1)

i. 1613

1615 (KPK I)

k. 1622

1.

1627 (JL 1)

m. 1628 (niet teruggevonden)

n. 1630 (JL 1)

o. 1635

V 187.1

WV blz. 27

In het omschrift op de kz. komen zeer vele variaties voor, zowel door meer of minder letters als

door de verdeling daarvan over de kwadranten.

1.619

Halve vlieger ( = halve stuiver)

Vz. dubbele adelaar met dwarsbalkschild aan de voeten

s t e r M O N E T A. N O VA. GRO N I N GE N S I S

Kz. lang kruis binnen vierpas met ster in het hart

SIT.N-OM.D-O.BEN-A 1560

Bekend: 1560 (KPK 1, RM 1) vdCh. ontbreekt

54


53/70

1.620

Halve vlieger

Als 1.619

doch

Kz. lang kruis met G in het hart en in de hoeken

afwisselend dubbele adelaar en dwarsbalkschild

TypeV 187.5

Bekend

:

a.

1582 JL 1)

b. 1583

(M G 1)

c. 1584

d. 1585

e. 1586

f. 1587 (M G 1)

g. 1588

h. 1589 (M G I)

i. 1590 JL 1)

V 187.5

1.621

Halve stuiver (Brabants)

Vz. gekroond wapenschild met dubbele adelaar met dwarsbalk-

schild op de borst, tussen -J-s

M O N E T A . N O V A . G R O N I N G ( E N )

Kz. lang kruis met dwarsbalkschild in het hart en in de hoeken

S-P-Q-G

SIT-N O. D O-BENE-1604

TypeV 187.4

Bekend:

a.

b.

c.

d.

e.

f.

g-

h.

i.

. •

k.

1.

m

n.

0.

1604

1609 (KPK 1)

1613 (KPK 1)

1614 (KPK 1)

1615

1616 (KPK 1)

1620 niet teruggevonden)

1621 (JL 1)

1622

65

1623 JL 1)

1626

1628

.1629 (KPK 1)

1635

1649

V 187.4

WV blz. 28

Evenals bij de Brabantse stuiver, nr. 1.618, komen ook bij nr. 1.621 vele varianten voor op de kz.

in omschriften en verdeling over de kwadranten.

65 Jaartal 1622 alleen bekend als piedfort; Veil. Th. Bom, aug. 1890, no. 2109 (Rijnbende).

66 Jaartal 1626 alleen bekend op vierkant muntplaatje (SCH 2).

55


54/70

1.622

Dubbe le plak ( = 1/3 stuiver Gronings)


M O N E ( T A ) : N O V A : G R O N I N ( G E N S I S )

Kz. dwarsbalkschild op lang kruis

SI T .N -O . DO-BENE-A" 1560

Type V ontbreekt

Bekend : a. 1560 (K PK 1)

b. 1593

1.623

Dubbele plak

Als 1.622 doch

Vz. dwarsbalkschild aan de voeten van de adelaar

Type V ontbreekt

Bekend: a. 1560

b. 1566

c. 1593 (M G 1)

d. 1594

1.624

Dubbele plak

Als 1.623 doch

Vz. dwarsb alkschild doo rbre ekt randschrift

Kz . ANO-DNI-MD-LXII I I

Bekend: 1564

67

vdCh. ontbreekt

1.625

Dubbele plak

Als 1.622 doch

Vz. geen dwarsbalkschild

Bekend: 1569 (niet teruggevonden)

67 JM P 37 (1950) blz. 154. Typ e van sterk afwijkende tekening , alleen bekend als piedfort in zilver

in Cab. des Médailles te Parijs.

vdCh. ontbreekt

vdCh. XVI, 139

vdCh. XVII, 146

vdCh. XX, 39

56


55/70

1.626

Dub bele plak ( = 1/4 stuiver Brab ants)

6

Als 1.622

Type V 188.5

: a.

b.

c.

d.

e.

Groningse stedelijke munten / door A.T. Puister

Documents

Transcript of Groningse stedelijke munten / door A.T. Puister