25

Good practice, Wordt het leren van binnenuit toegepast in het muziekonderwijs?

Index

Inleiding blz 26 Hoofdstuk 1 blz 27 Interview met Cecile Seuwen

Hoofdstuk 2 blz 30 Interview met Christine Roelofs

Hoofdstuk 3 blz 33 Reflectie van Lia Naerebout Hoofdstuk 4 blz 35 Correspondentie met muziekpsychologe Jane Oakland

Hoofdstuk 5 blz 38 Interview met Paul van Gorp

Hoofdstuk 6 blz 39 Workshop door Frits Evelein en Fred Korthagen

Hoofdstuk 7 blz 42 Videomateriaal

Conclusie blz 43

26

Wordt het leren van binnenuit toegepast in het muziekonderwijs? Met deze vraag in mijn achterhoofd ben ik op zoek gegaan naar mensen die bezig zijn met diepere lagen in de mens. Daarvoor heb ik gebruik gemaakt van websites en mensen in mijn omgeving. Het viel me op dat veel mensen open staan voor gedachten en ideeën op het gebied van leren van binnenuit. Hartverwarmend was het feit, dat mensen de tijd namen om te telefoneren, te mailen of om te praten over dit onderwerp en hun ervaringen daarmee. Al deze mensen hebben mij in ieder geval het gevoel gegeven dat het onderwerp belangrijk genoeg is om er bij stil te staan en mij meer hebben doen inzien van wat leren van binnenuit werkelijk inhoudt. De good practice is tot stand gekomen dankzij de medewerking van: een opleidingsdocent/coach, twee basisschoolleraressen, een muziekpsycholoog, een docent muziek, een pianoleerling en middelbare scholieren. In ieder hoofdstuk zijn de vetgedrukte lettertypen mijn woorden en de standaardletters die van de benaderde persoon.

27

Interview met Cécile Seuwen, op 5-2-2011 Al surfend over allerlei sites kwam ik op http://www.seuwencoaching.nl/index.php terecht. De volgende woorden spraken mij gelijk aan: “Persoonlijke ontwikkeling vraagt om bewustwording van wat werkt en wat niet; van welke kwaliteiten je in kunt zetten en welke belemmeringen je beter los kunt laten. Als coach kan ik je in dit proces activeren en stimuleren. Ik werk vanuit verschillende kaders, zoals kernreflectie en oplossingsgericht werken.” Toen ik Cécile mailde met de vraag om ervaring uit te wisselen, antwoordde zij mij direct met de volgende woorden: “Leuk om te lezen, dat jij onderzoek doet naar de materie die ook mij boeit. Ik heb zeker de bereidheid om tijd te nemen voor jouw vraag en zal binnen enkele dagen uitgebreid erop ingaan.” Dit mondde uit in een telefoongesprek van vijf kwartier, waarin we mijn hele capita hebben doorgenomen en zij haar visie heeft gegeven. Wie is Cécile Seuwen? Na ruim 30 jaar werkervaring in de volle breedte van het onderwijs ben ik gestart met een eigen coachpraktijk: SeuwenCoaching. Naast mijn werk als opleidingsdocent/coach aan de Fontys Hogeschool wilde ik graag meer voor mensen betekenen. Dat doe ik als specialist in reflectie en oplossingsgericht werken. Vanuit een positieve grondhouding en vakkundige expertise werk ik aan het opruimen van belemmeringen en het ruimte geven aan kernkwaliteiten. Het resultaat is contact met je eigen kracht, nieuwe energie, meer zelfvertrouwen en een gevoel van ruimte. Werken met kernreflectie heeft andere uitgangspunten dan gangbare coaching- en trainingsvormen. Er wordt bij kernreflectie minder gericht op de analyse van problemen, maar meer op de - wellicht onvermoede - mogelijkheden en krachten die mensen al in zich hebben. In kernreflectie gaat het om het activeren van kernkwaliteiten en het oplossen van belemmeringen. Denken, voelen, willen en handelen worden op één lijn gebracht, waardoor je op een natuurlijke wijze een grotere effectiviteit in je persoonlijke en professionele ontwikkeling kunt creëren (Korthagen & Vasalos, 2002). Twee voorbeelden uit Cécile‟s beroepspraktijk. Ik geef je een voorbeeld van een pabostudent die in het laatste jaar van zijn studie vastloopt en naar mij wordt verwezen voor ondersteuning met „school video-interactie begeleiding‟. Het aandachtspunt van degene die hem beoordeelt, ligt op het vlak van communicatie. Tijdens de intake ga ik doorvragen om het probleem helder te krijgen. Ik vraag wat de ander ziet als opbrengst van dit traject. Het antwoord is: “mijn diploma halen.” Dit lijkt mij een externe motivatie. Ik ben nieuwsgierig naar de oorspronkelijke motivatie om les te gaan geven. Duidelijk wordt dat door privéomstandigheden deze student de laatste tijd minder ruimte ervaart om te werken aan een goede relatie met de kinderen die hij lesgeeft. Willen, voelen, denken en handelen zijn niet meer met elkaar in verbinding. Ik denk dat het maken van een video-opname minder zin heeft, omdat er eerst gewerkt moet worden aan belemmeringen op andere niveaus. Als ik op dit moment wél een opname zou maken van gewenst

28

professioneel gedrag zou dat misschien een afspiegeling zijn van een rol die de student „speelt‟. Dat zou geen authentiek gedrag betekenen. Dit bespreek ik met de student. We gaan werken aan het opruimen van belemmeringen, waardoor deze student weer in contact kan komen met zijn kwaliteiten. Immers, als hij weer contact kan maken met zijn innerlijke drijfveer, zal hij handelen vanuit een open verbinding tussen willen, voelen en denken. Vanuit oprechte belangstelling zal de student, net zoals de voorafgaande jaren, ruimte ervaren, waardoor hij op een natuurlijke wijze contact met de kinderen kan maken. Het tweede voorbeeld is uit mijn praktijk als stagebegeleider. Als ik met een student die stage loopt in gesprek ga, is de eerste vraag bijna altijd: “Waar ben je trots op?” Die positieve ervaring vergroot ik uit met doorvragen. Wat ging er goed, hoe kwam dat, wat heb je gedaan waardoor dat goed ging, wat voor gevoel had je op dat moment en welke gedachten kwamen er bij je op. Door het uitvergroten van een succeservaring komt bewustwording van kwaliteiten sterker aan de oppervlakte. Natuurlijk zijn er ook situaties die de student graag anders had willen zien. Die bespreken we pas in tweede instantie. Daarbij laat ik de student terugkoppelen naar zijn kwaliteiten. Wat kun jij doen waardoor een situatie een volgende keer beter gaat? Soms speel ik dat helemaal uit en stel ik dan ook de vraag “en hoe voelt dat nu?” Deze aanpak is een krachtige manier van reflectie. Bovendien is het mooi, omdat de ander steeds bewuster wordt van zijn kwaliteiten. Wat is een goede docent? Bij een goede docent zijn denken, voelen en willen met elkaar verbonden. Ze trillen als het ware op dezelfde frequentie. De docent is bevlogen of puur, omdat die kwaliteit van binnen komt en zijn handelen geen trucje is. Een goede docent is volgens mij iemand die trouw is aan zijn eigen kern. Hij weet wat hij wil, voelt en denkt en handelt daar naar. Bovendien stelt hij zichzelf ook de vraag: “ wat willen, voelen en denken leerlingen?” Ik vind dat „het vragen stellen‟ erg belangrijk is voor een docent. Een goede docent is in mijn ogen een begeleider, die niet alleen een rijke leeromgeving creëert, maar ook het leerproces rijker kan maken door het stellen van vragen. Daardoor stimuleert hij leerlingen in hun ontwikkeling. Overigens kan ik me wel voorstellen dat startende docenten meer „ik‟-betrokken zijn en taakgericht werken. Het vraagt tijd om „in het nu‟ bewust te zijn van wat je werkelijk wilt, voelt en denkt tijdens het lesgeven. Pas als „denken, voelen, willen en doen‟ kloppen met elkaar, ben je bevlogen, is mijn idee. Dat kan het gevolg zijn van een bewust proces, maar zeker ook ervaren worden als „flow‟. Op dat moment ben je innerlijk afgestemd op alle niveaus en zul je oprecht enthousiast lesgeven. Leerlingen ervaren dat en gaan mee in die „flow‟. „Flow‟ is energie, enthousiasme. Je kunt als docent jouw enthousiasme verbaal en non-verbaal overdragen. Geef applaus als een leerling een mooie voordracht heeft gedaan of zeg: “jij hebt goed gedaan, want je speelde met zoveel gemak dat we er stil van werden.” Geef aandacht aan wat je wilt zien, want wat je aandacht geeft groeit! Bij het beoordelen van een vaardigheid, zoals noten leren lezen, vind ik het belangrijk om juist te benoemen wat de leerling al kan. Vaak merk ik dat leerlingen erg onzeker zijn over deze vaardigheid. Ik focus de leerlingen door te zeggen: “Ja, maar dit deed je wel goed, dus je snapt het wel”. Door te spiegelen wat er wel goed gaat, kan een leerlingen de gedachte krijgen: “Ik kan het eigenlijk best wel.” Dat geeft een beter gevoel en vertrouwen. Iedereen wil immers gezien worden in wat hij wél kan. Tot slot enkele woorden over het coöperatief leren en de reflecties bij het spelen In je capita schrijf je dat iedereen, op welke leeftijd dan ook, kan samenwerken. Heb jij je verdiept in de ontwikkeling van het brein? Vanuit mijn werk aan de pabo weet ik dat

29

samenwerken niet bij alle kleuters al mogelijk is, omdat zij vanuit hun ontwikkelingsfase vaak nog egocentrisch zijn ingesteld. Ik vind het belangrijk dat werkvormen en vragen worden afgestemd op het ontwikkelingsniveau van de leerling. Bovendien komt uit de literatuur over leertheorieën naar voren dat elk mens zijn eigen voorkeur heeft om te leren en elk mens zijn eigen leerstijl heeft. Het is goed om je ook daar bewust van te zijn tijdens het kiezen van werkvormen en het stellen van vragen. Bij het spelen gebruik je verschillende vragen, zoals:

Bij het luisteren: Wat voel je? Wat denk je? Wil je hiernaar luisteren? Wat wil de muziek jou

vertellen? Wat dacht en voelde de componist? Wat denkt en wil de uitvoerder?

Bij het uitvoeren en instuderen: Wat zal de luisteraar voelen? Wat zal de luisteraar denken?

Wat wil de luisteraar horen en zien? Wat wilde componist uitdrukken?

Waar denk je aan tijdens het spelen? Wat voel je tijdens het spelen? Wat doe je tijdens het

spelen? Wat doet je lichaam tijdens het spelen en hoe voelt dat? Hoe voelt deze passage? Kan

ik spelen met minder moeite ?

Ik zou bij het reflecteren altijd eerst uitgaan van jezelf. Jij bent de speler. Wat voel jij? Dan komt het spel aan bod en vervolgens de luisteraar. Na het interview bedankte ik Cécile voor haar tijd, advies en meedenken. Zij heeft mij met het doornemen van mijn capita, haar manier van werken met kernreflectie duidelijk gemaakt. Voor mij was het bijzonder dat een voor mij onbekende, zoveel inzet en betrokkenheid toonde. Cécile heeft mij laten zien wat coaching inhoudt, maar ook laten voelen wat coaching is. Ik wil dit interview afsluiten met de mooie woorden die zij mij terugmailde: “Graag gedaan, hoor. Zowel jij als het onderwerp waren de moeite waard om tijd voor te nemen.”

30

Bevestigd worden in je kwaliteiten Dit hoofdstuk heb ik de titel Bevestigd worden in je kwaliteiten gegeven. Christine is een leerkracht basisonderwijs met heel veel ervaring. Ik weet dat ze een geliefde en populaire juf is, omdat mijn dochter een paar jaar les van haar heeft gehad. Afgelopen zomer meldde ze zich aan bij mij voor keyboardles, omdat ze een cursus Vakspecialist Muziek ging volgen. Behalve het leren begeleiden van kinderliedjes op het keyboard, kwamen ook andere vaardigheden aanbod zoals liedjes aanleren, dirigeren, theorie, werkvormen enzovoorts. Christine is heel open geweest tegen mij en deelde haar problemen en belemmeringen met mij. Vanaf het begin had ze haar twijfels of ze de opleiding aankon, omdat ze ervan overtuigd was dat ze niet zoveel in haar mars had als studiegenoten. Daardoor is ze in het begin te hard van stapel gelopen. Op een gegeven moment werd het haar zelfs te veel en wilde stoppen. Wie is Christine? Ik ben leerkracht op de basisschool. Ik volg een post HBO-opleiding voor vakspecialist muziek. Vóór de zomervakantie, realiseerde ik mij al snel dat ik de enige was die geen muziekinstrument bespeelde. Althans, geen begeleidingsinstrument. Ik speel wel blokfluit en het notenschrift beheers ik. Hoe keek je naar de anderen? Hoe keek je naar jezelf? Ik keek op naar de anderen, vooral omdat ik altijd al een instrument (harp) heb willen leren spelen. Ik kreeg het gevoel dat ik minder competent was. Ik keek alleen maar naar dát onderdeel, terwijl ik juist heel creatief ben op andere gebieden. Daarom heb ik creativiteit ingezet om mijn muzieklessen te maken. Zo heb ik een lessenserie gedaan voor de onderbouw, met als thema “herfst”. Daarin komen wel de vijf domeinen van muziek aan de orde, maar daarin kon ik een hoop creativiteit van mijzelf in kwijt. Zo hoopte ik te kunnen compenseren wat ik op muzikaal gebied niet als bagage meedroeg. Ik keek naar mezelf als iemand die extra hard moest werken om deze opleiding te kunnen bijbenen. Ondanks dat ik best weet dat ik een goede juf ben, ben ik niet van nature een goede muziekjuf. Bij elke les die ik geef op dit vakgebied, heb ik erg veel voorbereiding nodig en voelt het soms alsof ik een toneelstuk opvoer. Alsof ik voor het eerst voor de klas sta… Wat voor reactie riep dat bij je op? Meteen ben ik begonnen met keyboardlessen omdat het bespelen van een begeleidingsinstrument een vereiste is voor deze opleiding. Omdat ik dacht dat mijn P.O.P. heel uitgebreid was, ben ik erg hard van stapel gelopen. Ook tijdens de lessen heb ik een aantal lessen gepresenteerd. Het was de bedoeling dat bij de verschillende domeinen door de cursisten lessen werden gemaakt en gegeven aan medecursisten. Die lessen maakte ik heel uitgebreid. Dat zag ik als ik dat vergeleek met medestudenten. Maar, mijn gevoel van onzekerheid overheerste en ik dacht dat hun P.O.P. veel minder uitgebreid zou zijn dan die van mij.

31

Wat gaf je kracht? Ik probeerde door middel van andere competenties te compenseren wat ik op muzikaal gebied mis. Zo rolden mijn lesvoorbereidingen achter elkaar uit mijn pen en haalde ik mijn muziektheorie binnen een maand. Heel positief in het werken en zeker in het muziekles geven aan kinderen is, dat de kinderen een muziekles een leuke afleiding vinden. Doordat muziek geen standaardvak is op onze school, voel ik me heel erg welkom in een klas en zijn de kinderen heel erg enthousiast als ik met mijn keyboard de klas binnenkom. De andere lessen, zoals taal en rekenen, schud ik na al die jaren uit mijn mouw; voor de muzieklessen ben ik uren bezig om ze voor te bereiden. Ik ervaar dat als erg leerzaam voor mijzelf, het uitpluizen en bewust worden. Als ik de les geef, merk ik wat er nog ontbreekt, wat er goed gaat en wat ik aan kan passen. Het is een mooi leerproces om, naast de reguliere lessen, weer eens heel bewust bezig te zijn met lesgeven, muziekles in dit geval. Van de herfst- tot de kerstvakantie heb ik mijn vrije onderdeel ingevuld, samen met mijn collega die ook deze opleiding volgt. Het vrije onderdeel houdt in: een schoolkoor oprichten, een musical organiseren o.i.d. Op een gegeven moment liep je vast en besloot je te stoppen met de opleiding. De lessen vinden plaats op dinsdagavond, om de andere week. Ze duren van 18.00 tot 21.00. Daarnaast zijn er tien zanglessen, op de woensdagmiddag over het jaar verspreid. Vóór en na de lessen hebben we, vanwege het volle programma, geen tijd om met elkaar te overleggen. Ná de les kan ik soms even iets vragen aan de docente, maar daar komt meestal weinig van omdat medestudenten dat ook willen en dan blijft er weinig tijd over. Daardoor is het voor mij lastig geweest om in te schatten waar ik precies stond in mijn opleiding. Het werkbezoek van mijn docente was half december gepland, maar werd uitgesteld. Jammer, want dan zou er een paar uur zijn om heel mijn portfolio te bespreken en te weten waar ik precies stond in het traject. Persoonlijk vond ik dat achteraf gezien te laat. Als ik me eerder bewust was geweest van het feit dat ik alles goed voor elkaar had, had ik mij niet zoveel zorgen gemaakt. Het ligt natuurlijk ook aan mijn onzekerheid. Hoe keek jij toen naar jezelf en welke gedachte spookte er in je hoofd? Dat ik had besloten te stoppen met mijn opleiding probeerde ik niet als falen te zien. Er zijn meer dingen belangrijk in mijn leven en alle goede dingen die ik had geleerd tot dusver, konden me helpen om muzieklessen te kunnen geven. Aan de andere kant wil ik graag iets afmaken als ik ergens aan begin en wil ik graag mijn diploma halen aan het eind van de rit. Bovendien speelde de opmerking van de directeur van de school waar ik werk een rol. Hij heeft toegezegd dat ik volgend jaar muzieklessen in andere groepen kan gaan geven. Dat lijkt mij een hele leuke afwisseling op mijn „gewone‟ lesgevende taken. Omdat ik mij in een razend tempo door de opdrachten had geworsteld, wist ik dat ik dat zo niet lang zou kunnen volhouden. Hoe reageerde de docente van de opleiding? Dit is wat ze me mailde (…)Op de eerste plaats vraag ik me af of je realiseert dat je over meer dan de helft van de opleiding bent. Dat komt omdat jij je vanaf het begin 200% hebt ingezet en al een heleboel zaken hebt aangepakt. Je hebt je dan ook in een razend tempo ontwikkeld en je veelvuldig en veelzijdig laten zien tijdens de lesbijeenkomsten.(…) Als ik kijk naar jouw portfolio en in kaart breng wat je allemaal al gedaan en gerealiseerd hebt, ben je daar ook al over de helft. Je hebt al één lessenserie af en met het kerstconcert sluit je deel C, het vrije deel, van je portfolio af. Deel C vraagt de meeste tijd, zoals je zelf nu ook ervaart. En dat in de al drukke periode van Sinterklaas, kerst, rapporten, oudergesprekken enzovoort (..)

32

Wat deden deze woorden met jou? Toen ik haar mail las, was dat voor mij een hele openbaring. Meteen had ik het gevoel dat ik door moest gaan. Eindelijk stond alles eens op een rijtje en gaf zij in cijfers aan wat ik al had gedaan (70 %) en wat ik nog moest doen (30 %) in de resterende vijf maanden. Zij bracht alles zo positief en ondersteunend naar voren dat ik meteen heb teruggemaild dat ik wél wilde doorgaan. Ze is toen gewoon op werkbezoek geweest en ze heeft een leuke les meegemaakt, waarbij ik gebruik heb gemaakt van coöperatief werken zoals ik samen met jou (Marcela) heb besproken. Sindsdien gebruik ik meer coöperatief leren in mijn muzieklessen. Tijdens lesavonden refereert de docente aan mij als het over dat onderwerp gaat en dat geeft me het gevoel dat dit iets is waar ik al een stapje verder in ben. Ook omdat we daar op school tijdens de reguliere lessen ook veel cursussen over hebben gehad en we er veel gebruik van maken. Hoe voel jij je nu? In de eerste plaats voel ik mij erg opgelucht. Op aanraden van de docente heb ik in de kerstvakantie niets gedaan. Dat is aardig gelukt. Daarna ben ik lekker verder gegaan met waar ik gebleven was, maar dan in een ander tempo, zonder mij schuldig te voelen als ik een avond niets aan mijn muziekopleiding doe. Hoe kijk je nu naar jezelf? Op het moment kijk ik vooral naar mezelf als iemand die het toch maar weer doet en het voor elkaar zal krijgen! Ik vind mijzelf nu niet minder dan anderen omdat ik nu zie, dat wat anderen doen niet direct beter is dan wat ik doe. Perfectionisme zit nu eenmaal in mij. Ik kan geen opdrachten half inleveren of voor een zeven gaan. Het moet gewoon goed zijn. Dat is iets wat ik niet kan veranderen aan mijzelf. Maar nu weet ik - door op een ander manier naar mijzelf te kijken - dat het me zeker gaat lukken! Wat ga je doen? Ik ga verder met mijn opleiding en laat mij positieve woorden welgevallen. Als jij (Marcela) of mijn docente op de Hogeschool Zeeland mij een compliment geeft over een les of opdracht, zal ik zeker niet meer denken dat zoiets wordt gezegd omdat iemand mij aardig vindt, maar omdat ik het goed gedaan heb. Wat doen deze woorden met jou? “Treatment is not just fixing what is broken; it is nurturing what is best” Tja, het is voor mij onnatuurlijk, omdat ik juist gewend was mij te richten op de dingen die niet goed gaan. Eigenlijk is dat vreemd, want in de klas behandel ik een kind met ODD wel op bovenstaande manier. Het goede belonen en met positivisme het kind tegemoet treden. Dit is een aangeleerde eigenschap, die ik mij graag eigen wil maken op alle gebieden. Zeker als ik naar mijzelf kijk!! Hoe vond je het om deze vagen te beantwoorden? Wat fijn om dit te doen!! Waarom? Op die wijze sta ik stil bij mijn handelen en denken. Het is een hele goede reflectie voor mijzelf, dankjewel! Bij het lezen van jouw capita ben ik blijven steken bij de Youtubefilmpjes van Evelyn Glennie. Ongelofelijk!!! Wat een positieve energie straalt zij uit! Zo blijkt duidelijk wat jij bedoelt met „gebruiken wat je wel kan‟ en dat benadrukken, in plaats van „wat je niet kan‟. Dit interview lezende kan ik alleen maar accentueren hoe belangrijk het is om te weten en te beseffen wat je al kan. En: dat het voor een docent ongelofelijk belangrijk is dat hij of zij het goede in een leerling benoemt!

33

Reflectie over “Consciously, we teach what we know, unconsciously we teach who we are.” (D. Hamachek, 1999) Lia Naerebout is leerkracht binnen het basisonderwijs. Naar aanleiding van verschillende gesprekken over het onderwerp Leren van binnenuit, heb ik haar gevraagd over de diepere betekenis van de hierboven genoemde zin van Hamachek. Deze reflectie is door Lia geschreven op 2 februari 2011. Wat zegt de volgende zin jou? Consciously, we teach what we know, unconsciously we teach who we are. (D. Hamachek, 1999) We hebben het hier dus over bewustzijn en het onbewuste. Bewustzijn in de zin van kennis over jezelf, waarnemingen, gedachten, gevoelens, indrukken, herinneringen, belevingen van jouw eigen omgeving en jouw „eigen ik‟. En het onbewuste in de zin van processen die wel plaatsvinden, maar waar je niet over nadenkt en je je niet van bewust bent. Ik dacht hierbij meteen aan het boekje van Ap Dijksterhuis „Het slimme onbewuste‟. Hierin stelt hij dat de capaciteit van het onbewuste 200.000 keer groter is dan het bewuste. Het onbewuste zou dus veel meer informatie aankunnen dan het bewuste. Hij laat in zijn boek zien dat het onbewuste een grote invloed kan hebben op bewust te nemen beslissingen! Als je het hebt over jezelf, dan heb je het wat mij betreft over je persoonlijke identiteit, je karakter, je temperament, je gedachtegoed enzovoort. Ook al heb je vele rollen, toch blijf je steeds je ontwikkelende zelf. Hoe is dat „zelf‟ tot stand gekomen? Mijns inziens door geboorte, genen, opvoeding, nurture en dus nature, ervaringen en je plaats in de wereld. Al deze dingen samen bepalen wie je bent of wordt. Geen mens is dus helemaal hetzelfde. (Dat is bewezen met bijvoorbeeld tweelingstudies) „Who we are‟ betekent dus dat iedereen uniek is. „What we know‟, daarvan kun je volgens mij alleen bewust gebruik maken en „what we are‟ gebruik je soms bewust, maar vaker onbewust; veel van wat je geleerd hebt, haal je er bewust bij, maar omdat de inhoud van je bewustzijn beperkt is, blijft veel toch onbewust een rol spelen. Dat “haal je op” als het nodig is. Toch kan het voorkomen dat kennis zo vaak gebruikt is en als het ware „ingesleten‟ is, dat het bijna bij je „zijn‟ is gaan horen. De grens tussen beide fenomenen is dan niet zo duidelijk meer. Veel van je persoonlijkheid gebruik je wel bewust, zeker als het goed werkt, maar veel blijft ook onbewust. Dat denk ik tenminste, want dat weet ik natuurlijk niet, want onbewust!! Heb je een voorbeeld? Ik heb op het moment een kind met „asperger‟ in mijn groep die erg bezig is met kennis. Hij lijkt wel een wandelende encyclopedie. Zelf ben ik daar ook dol op, ben bijna overal in geïnteresseerd en merk dat ik dat met dit kind erg leuk vind. Een soort herkenning dus? (Je begrepen voelen). „What we know‟, kennis, in de zin van „weten wat je geleerd hebt‟ door opvoeding, studie en ervaring en dat toepassen in je werk is volgens mij een middel om je doel te bereiken. En in je doel zit heel veel van „what you are‟! (levenshouding, moraal, interesses e.d.) Een mooie vergelijking in dit opzicht is het beeld van een zeilschip. Het schip is de kennis, het middel

34

en de wind is je persoonlijkheid, de haven, of de zeiltocht, is je doel. Wie je bent stuurt je, geeft je richting, is je drive! Je beroepskeuze heeft vast ook veel te maken met wie je bent. Zie je de „keuze‟ als een beroep (waarvoor je kennis nodig hebt) of ook gedeeltelijk als „roeping‟ (who are you). Hoe sta je voor de klas? Als ik voor de klas sta, ben ik me heel bewust van de inhoud van de les en de kinderen. Hoe zijn ze vandaag? Geïnteresseerd, druk, snel afgeleid en hoe kan ik ze boeien? En daar komt „Wie ik ben‟ om de hoek kijken. Hoe graag wil ik dat ze dit weten, kan ik mijn enthousiasme overbrengen voor dit onderwerp, kan ik ze inspireren, hoe denk ik zelf over dit onderwerp, merken ze iets van mijn eigen interesse? Hoe kijk je naar de kinderen? Ik heb zelf een zekere nieuwsgierigheid naar elk kind, in de zin van: Wie ben je. Wat heb je al meegemaakt in je leven? Waar ligt je belangstelling? Wat is jouw drive? Dat stukje probeer ik dan aan te spreken bij elk individueel kind en zo probeer ik er een band mee te krijgen. Daarna kun je het pas beïnvloeden, dus dingen leren. Ik zie kinderen als individuen met behoefte aan onvoorwaardelijke liefde, veiligheid, vertrouwen, bevestiging, waardering, begrip, uitdaging en aanmoediging. Het is heel belangrijk om elk kind te „zien‟, dus observeren om goed aan te kunnen sluiten bij het kind. Je moet proberen ruim de tijd te nemen voor elk kind, goed luisteren en communiceren. Als je niet wordt opgemerkt, „besta‟ je immers niet! Hoe kijkt een leraar naar zichzelf? Ik kijk inderdaad erg naar mijn eigen persoonlijkheid en hoe ik daarmee zo goed mogelijk kan aansluiten bij de kinderen. Ik laat hun mijn sterke kanten zien, maar zeker ook mijn minder sterke! Mijn vak heeft in elk geval zeer mijn eigen interesse. Ik wil als leraar de kinderen veiligheid geven, inspireren, nieuwsgierig maken, verrassen, ze leren zich te verwonderen over de wereld, ze, waar nodig, begrenzen, ze respect bijbrengen voor elkaar en alles wat leeft. Ik wil ze kritisch, maar ook positief leren denken. Lia wil ik bedanken voor haar enthousiasme voor de woorden van Hamachek en voor de analyse van deze zin. We hebben altijd hele leuke gesprekken samen. Gesprekken die vaak verder gaan de pianoles, waar we elkaar van kennen (Lia is een pianoleerling van mij). Ik vind het fijn dat zij „het slimme onbewuste‟ erbij haalt. Dat mij doet denken aan het ervarende en het rationele systeem van Epstein. Het doet mij beseffen welke grote rol het onbewuste speelt is en hoeveel er „meer‟ is dan wij denken en weten. Verder is het leuk te ontdekken dat er docenten zijn die verder gaan dan wat ze moeten doen. Ik geloof dat, als ik om heen kijk, er heel veel moois schuilt in docenten. Het bezig zijn met mijn capita, good practice en educatief product zal daar ongetwijfeld mee te maken hebben.

35

Muziek Psychologie

Correspondentie met een muziekpsychologe Jane Oakland

Op de website van Jane Oakland, muziek- en zangpedagoog, vond ik de volgende woorden: http://www.janeoakland.eu/MusicPsychology.asp?Language=NL

“De studie muziekpsychologie maakt het niet alleen mogelijk een groter inzicht te krijgen in het feit hoe musici hun vaardigheden ontwikkelen en zich voorbereiden op een optreden, maar geeft ook een ruimer begrip over het feit wat voor invloed muziek heeft op onszelf in ons dagelijks bestaan. In Engeland zijn er diverse conservatoriums die begonnen zijn met onderzoek naar toepassing van psychologische technieken, in hun streven naar perfectie van de muzikale performance. Mijn specialiteit is onderzoek naar het effect dat het muzikale zelfbeeld oproept op motivatie en stress, zoals bijvoorbeeld podiumvrees.”

Naar aanleiding van deze site heb ik Jane gemaild met de vraag of zij een tip voor beginnende docenten had. Bijvoorbeeld: hoe kun je je voorbereiden als je voor het eerst voor de klas staat of hoe bereid je je voor een concert voor? Zij antwoordde mij gelijk terug (januari 2011).

“Beste Marcela,

Bedankt voor je mail. Eerste moet ik zeggen dat ik woon nu 2 jaar in Engeland en mijn Nederlands is echt achteruit gegaan. Wat je hebt gevonden is een oude website. Mij nieuwe is www.janeoakland.co.uk . Ik ga nu verder in Engels. I don‟t have a lot of spare time but if you like you can send me your literatuuronderzoek (I can still read Nederlands well). When I have seen that I can perhaps help you with some of the other information you are asking about if I am able to write to you in English.

best wishes

Jane “

Ik heb Jane mijn eerste versie van de capita gestuurd. Deze was veel uitgebreider dan de uiteindelijke versie. Twee weken later antwoordde zij mij. “Dear Marcela I‟ve finally managed to read your capita and congratulations on bringing attention to issues that are not always addressed in teaching training. It is a huge subject but I will try to put down – as you asked some practical tips. Much of my work focuses on the body as a core reference point to understanding ourselves and the music we produce or teach.However, very often our ego gets in the way and instead of thinking about what we are teaching or performing we think about how we are doing it. Teaching is a form of performance and I feel that good preparation is essential in order to maximise the impact of the lesson. The few points I will make are just as relevant for a teacher and a musician.

36

A teacher for the first time before a class Prepare visually (note Evelyn Glennie). Imagine yourself in the classroom in front of the children. Note your outward appearance - look at yourself from different viewpoints -. Ask yourself how you feel. It helps if you can make yourself feel nervous. Nerves are a form of energy necessary for any performance, interpret this as a good sign but then practise being able to let the symptoms subside. The fight/flight syndrome works like an inverted U shape where the top of the U is the height of a nervous reaction. This peak should ideally be reached before you enter the classroom, then as you are about to start your lesson the symptoms subside but the adrenalin rush has made you alert and given you high levels of concentration. This can be practised by consciously building up a nervous reaction, walking into any room and then focus on lowering the symptoms. Rhythmic breathing is a good way- 3 counts in 5 counts out. Visually run through your lesson or performance so there are no surprises. Practical preparation – plan a check list for the day of the performance/lesson this will ensure that you have all the necessary tools you need and avoid unnecessary stress. Make a „what if‟ list so that if the unexpected happens you can deal with it e.g. what if I have a cold and can‟t talk properly, what if a string breaks on my violin. Give yourself realistic goals. Teachers are not infallible. Try to see yourself and your pupils as having a common goal – learning from each other and if things go wrong make a joke out of it rather than let it affect the rest of your lesson. Focus on the content of the lesson – if you believe in what you are teaching it will be obvious in your body language which will then be picked up by your students. These are just a few ideas which may be of help – if you have any questions let me know. You might like to read a paper by Celia Ferm in the British Journal of Music Education 2008, unfortunately I couldn‟t download it but your college might be able to access it. Best wishes, JaneEngeland zijn er diverse conservatoriums die nu begonnen zijn met onderzoek naar

toepassing van psychologische technieken in hun streven naar perfectie van de muzikale

p

Dear Jane, I love the way you make teaching and performing one. I‟ve never thought of making myself feel nervous, I always focus on being relaxed. I even study slowly and effortless (I‟m a pianist): like a meditation. When I do so, I notice that the feeling being relaxed also becomes a part of me because that‟s the way I train myself and I can controle my body and nerves (so I can play freely) . But I think you make a good point by visualising and feeling various scenes - even a worst situation-, I never thought this way: it‟s like a “pre-reflection‟‟. Nobody ever made me think this way. I‟m going to try it on myself and look at myself from different viewpoints before I‟ll enter the classroom or a performing room. I think your words “learning from each other” and “if things go wrong make a joke out of it rather than let it affect the rest of your lesson” are very valuable. These are just words, but the meaning is significant. Thank you so much for your mails, time ideas and advice. When my work is finished or when I have some nice results with your ideas I‟ll write you. Many, many thanks, Marcela

is.

37

Een van de nadelen van wetenschappelijk onderzoek is het feit dat de

onderzoeksresultaten niet of nauwelijks terecht komen bij de mensen

Natuurlijk heb ik gedacht aan haar advies en kwam tot de ontdekking dat ik een en ander onbewust wel toepaste bij een concert. Ik herinner mij, dat ik vroeger na een optreden vaak dacht: “als ik het nu over mag doen, zou ik beter spelen. Het is niet eng, het is leuk, waarom zou ik gespannen zijn?” Vooraf was ik eigenlijk te bang dat ik door iets (zenuwen, black-out, taaie piano, moeilijke akoestiek) niet optimaal kon spelen, terwijl ik juist achteraf werkelijk wist en voelde dat het in orde was. Wat betekende dat voor mij voor een volgend optreden? Voordat ik op het podium kwam, ging ik me inbeelden dat ik net gespeeld had. Dat ik dan die energie en wil had van: “als ik het nu over mag doen, zou ik beter spelen. Het is niet eng, het is een uitdaging; waarom zou ik gespannen zijn?” En het helpt. Daarom geloof ik ook dat het je zal helpen in een lessituatie. Jane‟s tips, om naar jezelf te kijken vanuit verschillende oogpunten, zijn waardevol om zo los te komen van het focussen op één ding, zoals je taak, je opdracht en je angst. Goede en realistische doelen stellen is een bruikbare tip. Te vaak stellen we te hoge eisen aan onszelf of aan onze vaardigheden. Hoe je omgaat met je gevoelens, gedachten en wensen, kan zich uiten in je lichaam. Op de een of andere manier straal je dat uit en vangen anderen dat op. Daarom is het wel goed dat je weet hoe je je voelt, dat je relativeert en je „in het moment‟ kunt zijn bij wat je doet. Ik ben blij met de tips van Jane en hoop dat jij, door het lezen van dit hoofdstuk, er ook wat aan hebt. verbeteren en blessures te voorkomen. Ondersteuning van een psycholoog wordt gezien

als een belangrijk punt in dit proces.

De combinatie van counseling en psychologische technieken kan vele voordelen bieden

voor de musicus. Bij voorbeeld hulp bij terugkeer in het vak na onderbreking als gevolg

van blessure(s) of ziekte. Aparte ondersteuning bij een belangrijk belangrijke auditie.

Muziek kan ook worden

38

Maak van elke dag een muzikale... Een reactie van Paul van Gorp op Muziek leren van binnenuit.

Dit is een typische zin die je in elke mail van Paul tegenkomt. Het zijn een paar woorden en drie puntjes, maar die zetten je wel tot denken. Je wilt het invullen. Paul van Gorp is docent muziek op een middelbare school. Ik vroeg hem na te denken over wat Muziek leren van binnenuit voor hem betekende, voor iemand die al jaren in het vak zit. Paul reageerde als volgt: Een reactie van Paul op 30 –01-2011 Muziek van binnenuit? Tja, waar denk ik dan aan? Ik probeer in mijn lessen de leerlingen altijd het gevoel te geven dat ook zij muziek kunnen beleven als leuk. Vaak denken ze: “Ik kan het niet.” Kleine stapjes en veel succeservaring helpen daarbij. Verder is het van wezenlijk belang dat je zelf straalt; laat letterlijk zien dat ook jij muziek een leuk vak vindt. Heb je een voorbeeld? Bij ons op school start morgen de derde periode. Ik krijg twee nieuwe klassen. Ik begin met iets ritmisch, zonder dat ze mijn stem hebben gehoord (bij wijze van spreken). Daarna start het project, maak ik afspraken en leg ik uit. Tot slot van de les doen we een leuk lied, dat ze kennen, zodat ze vrolijk naar de volgende les gaan. Wat vind jij belangrijk voor jezelf? Vragen die ik mijzelf stel: Welke keuze maak ik? Ik houd het tempo hoog en het enthousiasme groot. Verder moet je altijd consequent blijven, vooral de eerste lessen, totdat je de leerlingen beter kent. Later mag je het touw wat laten vieren. De meeste reflectievragen komen eigenlijk na afloop van de les. Hoe ging het? Waarom deed ik het op die manier? Had het anders gekund of zelfs gemoeten? Waar houd ik de volgende keer zeker rekening mee? In havo 4 en 5 probeer ik de lesstof op vele manieren uit te leggen, zodat de leerling kan kiezen welke uitleg hem het meeste oplevert. Ik vertel de leerlingen waarom ik dat doe. Op die manier dwing ik mijzelf na te denken over manieren van doceren. Dat is nuttig en zinvol. Op een gegeven moment komt het „van binnen uit‟. Het wordt een goede attitude en dat houd je fris. Ben jij je ook bewust van wat je voelt? Wat ik voel wanneer ik musiceer is anders in de klas dan in het theater. In de klas houd ik altijd de orde in de gaten. In het theater kan ik me helemaal overgeven en opgaan in de muziek.

In mijn ogen en oren spreekt hier een docent in hart en nieren; één die zijn vak verstaat, bewust is van wat hij doet en inzet; één die zichzelf blijft uitdagen en geniet van wat hij kan. Maak van elke dag een muzikale…

39

Workshop Werken vanuit je kern. Op 20 april j.l. heb ik een bijzondere dag meegemaakt in Doorn. Daar werd een workshop gehouden naar aanleiding van het boek Werken vanuit je kern. De auteurs Frits Evelein en Fred Korthagen hadden de leiding. Hun visie op werken, leren en leven wisten zij op een overtuigende manier te brengen. Voor mij was deze ervaring een feest van herkenning en een kroon op maandenlang intens bezig zijn met kernreflectie. Wat mij als eerste opviel aan zowel Frits als Fred, was het gemak waarmee zij zich bewogen door de zaal en hun verhaal vertelden. Geen voorbereid praatje. Ze creëerden een veilige sfeer. Zij brachten ons, door middel van een ademhalingsoefening, in het bewustzijn van het hier-en-nu. Door de vele vragen die zij stelden, was er direct veel interactie tussen de deelnemers en hen, maar ook tussen de deelnemers onderling. Doorlopend waren er korte opdrachten die uitgevoerd werden door de hele groep of in kleine groepjes van twee of vier cursisten. Ik ervoer dit als iets prettigs, want op deze manier hoefde je niet de hele tijd op je stoel te blijven zitten. Al pratende met elkaar kwam al gauw naar voren, dat een woord, vraag of begrip een geheel andere betekenis kan hebben dan die jij eraan geeft. We moesten bijvoorbeeld een aantal gevoelswoorden, zoals vreugde, irritatie, onzekerheid, gedrevenheid, bewondering enzovoorts, in een formulier met gevoelskwadranten plaatsen. In de horizontale lijn stonden 'positief' en 'negatief' tegenover elkaar; in de verticale lijn de woorden 'actief' en ‟passief‟. Je bepaalde zelf wat dat betekende. Op deze manier moest je onder woorden brengen wat het gevoelswoord voor jou betekende en waarom jij dat woord op die bewuste plek in het formulier plaatste. Voor mij betekenden de woorden 'actief' en 'passief', dat ik me bewust was van de waarde van het gevoelswoord. Voor een ander betekende 'actief' en 'passief' dat zij die gevoelswoorden actief of passief inzetten. Vanwege het onderwerp van de opdrachten en de korte tijd die je kreeg om met elkaar te spreken, was je als vanzelf heel open naar een ander, die op zijn of haar beurt heel open naar jou was. Bij alle vragen die we kregen, ging het niet om „goed of fout‟, maar om het effect wat dit met jou deed. Er werd met verschillende materialen gewerkt: foto's met uitnodigende beelden van kernkwaliteiten, kaartjes met vragen, formulieren met opdrachten, placemats met kernwoorden, powerpoint-presentaties met samenvattingen of schema‟s, muziek, ter versterking van het gevoel, en een gedicht van Hans Stolp, De Levensweg. Het laatstgenoemde werd door Fred voorgelezen en had de boodschap: de weg die je

bewandelt, staat vast. Echter, hoe jij die weg gaat bewandelen, is jouw eigen keuze. Levensweg, uit: Kijken met de ogen van je hart (verzamelde gedichten), Hans Stolp Vele wegen kent het leven, maar van al die wegen Is er één die jij te gaan hebt. Die éne is er voor jou. Die ene slechts. En of je wilt of niet, die weg heb jij te gaan.

40

De keuze is dus niet de weg, want die koos jou. De keuze is de wijze hoe de weg te gaan. Met onwil om de kuilen en de stenen, met verzet omdat de zon een weg die door ravijnen gaat, haast niet bereiken kan. Of met de wil om aan het einde van die weg milder te zijn, en wijzer, dan aan het begin. De weg koos jou. Ben jij bereid te gaan?

Tijdens de workshop heeft Fred Korthagen voor de hele groep een sessie gedaan, waarin hij een vrouw door middel van kernreflectie hielp haar belemmering in te zien. Hij begon met het vragen naar haar idealen. Hij benadrukte daarbij, terwijl zij over haar ideaal sprak, dat wij dat konden zien aan haar ogen, „the shining eyes‟. Dit deed mij denken aan een de zin van Fred, die ik in mijn capita citeer: “Ik ben altijd gefascineerd door de momenten waarop er iets in de ogen van mensen begint te glinsteren, wanneer ze geïnspireerd raken. Dan is leren geen opgave meer, maar gewoon genieten van wat zich voltrekt.’’

Via de idealen van de vrouw en haar kernkwaliteiten, ging Fred naar het probleem. Welke overtuiging zit daar achter? Welke kernkwaliteiten kunnen beter ingezet worden? Hoe kan „liften‟ tussen voelen, denken en willen jou helpen jouw probleem anders te zien? Ik kan onmogelijk alle stappen omschrijven die hij maakte. Hij adviseerde ons dat niet te doen. Er zijn geen standaard stappen of vragen. Zowel de coach als de gecoachte zal bepaalde lagen in zich aanspreken en van daaruit verder gaan. Alles wat ik zag en hoorde, herkende ik uit het eerder aangehaalde boek. Ik vond dat Fred en Frits heel trouw en overtuigend waar maakten, wat zij in hun boek beschrijven. Ik zag en hoorde wat ik al gelezen had. Voor mij was het een bevestiging van alles, waarin ik de laatste maanden ben gaan geloven:

Dat we ons meer moeten richten op de ontwikkeling van kwaliteiten en mogelijkheden, in plaats van problemen en wat niet goed is.

Dat de vragen wie ben ik? en wat wil ik? belangrijker zijn dan wat moet ik leren?

Dat leren en werken zich altijd afspelen op de zes lagen van de ui.

Dat we naast „denken en doen‟ ook „voelen en willen‟.

Dat we onszelf vaak tegenhouden om het beste in onszelf te benutten vanwege een bepaalde gedachte, een overtuiging.

Dat de weg naar het doel belangrijker is dan het product zelf.

Dat er heel veel kracht schuilt in vragen, zodat reflectie en zelfsturing effectiever is dan enkel overdracht van kennis.

Dat samenwerken en samen leren onze ontwikkeling stimuleert. Aan het einde van de dag maakten Frits en Fred een samenvatting voor ons betreffende opleidings- en trainingsdidactiek.

Aansluiten Aansluiten bij ervaringen van mensen, vertrekken vanuit datgene wat mensen bezighoudt, rekening houden met verschil van interpretaties.

Verbinden Verbinden van theorie en praktijk, waarbij we kunnen denken aan Theorie (met een hoofdletter) en theorie (met een kleine letter), aan de integratie van werk en opleiding en aan de vraag wat kan ik morgen al doen?

Uitbreiden en verdiepen Uitbreiden en verdiepen van eenvoudig naar complex, van denken/voelen/willen, van competenties en kernkwaliteiten.

41

Modelling „Modelling‟ wil zeggen: wees wie je bent en geloof in wat je doet (teach what you preach). Ga uit van het positieve en maak contact met jouw eigen kwaliteiten.

De dag werd afgesloten met een spel, dat wij moesten bedenken met gebruikmaking van de kaarten met kernkwaliteiten. Er kwamen hele leuke spelideeën naar voren. Het volgende spel had gewonnen: Er werd muziek gedraaid. Telkens als de muziek stopte, werd er een kaart getrokken. Deze moesten we vervolgens uitbeelden, waarna de muziek verder ging. En wat had ik getrokken? Liefde. Ik heb de voor mij belangrijkste elementen van de dag weergegeven op papier. Zoals ik eerder schreef, kwam alles wat die dag passeerde, mij vertrouwd over. Ik kijk er op terug, als naar een muziekstuk. Hoe vaker ik het stuk hoor, hoe meer elementen ik zal ontdekken en hoe meer verbanden ik zal zien. Ik geloof in kernreflectie en de positieve invloed, die leren van binnenuit op ons heeft. Daarom zal ik nog vaak naar „dit concert‟ luisteren en het vooral zelf gaan spelen.

42

Videomateriaal Ik heb een aantal korte interviews en delen van een muziekles opgenomen. A. Van een pianoleerling die een boekje heeft met eigen composities en tekeningen. B. Van een aantal middelbare scholieren, die vragen over muziek en school beantwoorden. Deze leerlingen hebben geen muziekles. Zij zouden die dolgraag willen. C. Van een muziekles op de basisschool in groep 3 en groep 8. De lessen worden door Christine Roelofs gegeven (zie hoofdstuk twee).

43

Wordt het leren van binnenuit toegepast in het muziekonderwijs? Na gesproken te hebben met vele studenten, leerlingen en docenten, kan ik zeggen, dat veel - ik bedoel heel veel - mensen open staan voor het leren van binnenuit. Ik denk dat het veel mensen aanspreekt, om van het goede en het positieve uit te gaan. Ik geloof dat mensen plezier en voldoening willen en zoeken in hun studie en werk. Maar dat is nog niet alles. Een aansprekend onderwerp wil nog niet zeggen dat iedereen nu positief in het leven staat en kracht vindt in zichzelf. Kernreflectie zal veel meer bekendheid moeten krijgen en ingeschakeld moeten worden. Om terug te komen op de vraag Wordt het leren van binnenuit toegepast in het muziekonderwijs? moet ik helaas concluderen dat dit mijns inziens nog onvoldoende is. Kernreflectie wordt nog steeds niet als vanzelfsprekend binnen het onderwijs gezien. Ik zal mij in elk geval inzetten om anderen te enthousiasmeren voor en vertrouwd te maken met kernreflectie. Met dit geloof, met deze overtuiging, ben ik aan mijn educatief product begonnen: Muziekonderwijs leren geven van binnenuit.

44