1

Onderwijsproject

Van Slavernij tot Chocolade

Studenten SSC 282 Global justice and activism in Mexico

Going Glocal 2013

2

From slavery to chocolate

General information

Dit project genaamd ‘Van Slavernij tot Chocolade’ is ontworpen door studenten om verbondenheid in de wereld te stimuleren. Deze verbondenheid is een van de hoofdpunten van wereldburgerschap. Het project is onderdeel van het zogenaamde ‘educational outreach’ gedeelte van het Going Glocal project. Een project van University College Roosevelt om wereldburgerschap in het Zeeuwse onderwijs te stimuleren. Het project is ontworpen door studenten die meedoen aan de module Going Glocal en hebben de lessen op een school in Zeeland gegeven.

Het doel van het project wat voor u ligt is om het slavernijverleden, de geschiedenis van koloniën te verbinden aan de huidige consumptie van chocolade en de provincie Zeeland. Chocola is aanwezig in het leven van veel Nederlandse kinderen. Dit project heeft als doel om leerlingen na te laten denken over geschiedenis, maar juist ook over huidige politieke en economische aspecten die verbonden zijn aan chocolade. Er is nog steeds sprake van kinderarbeid bij de productie van chocola. De leerlingen leren dat hun leven hier verbonden is aan het leven van veel andere mensen in andere delen van de wereld.

Het project bestaat uit drie lessen. Alle materialen en achtergrondinformatie zijn als bijlagen bij het lesplan gevoegd. Op de website http://www.goingglocal.nl kunt u voorbeelden downloaden van presentaties die studenten tijdens hun lessen gebruikt hebben.

General objectives

- Leerlingen kunnen wat vertellen over de geschiedenis van slavernij. - Leerlingen kennen de connectie tussen slavernij en Nederland, waarbij Zeeland in het bijzonder. - Leerlingen kennen de verbinding tussen de geschiedenis van de kolonien en de consumptie van chocolade. - Het bewustzijn van leerlingen over de oorzaken, consequentie en bijdrage van Nederland aan slavernij wordt verhoogd. - Een verhoging van het bewustzijn van de manier waarop het leven van de leerling verbonden is aan het leven van andere mensen in de wereld. - Een stimulans van wederzijds respect en een interculturele dialoog tussen jonge mensen - Creeeren van verbondenheid met de wereld.

3

Les 1

Introductie Slavernijverleden – verbinding met Nederland en Zeeland

Algemene informatie

De eerste les zal een introductie tot het slavernijverleden, de tijd van de koloniën en de afschaffing van beiden. De rol van Nederland en Zeeland in het bijzonder wordt uitgelicht tijdens deze les. De leerlingen worden geïntroduceerd met de geschiedenis van de slavernij in relatie met Nederland en Zeeland door filmpjes, foto’s en actieve werkvormen.

Doelstellingen

- Leerlingen kunnen iets vertellen over de geschiedenis van slavernij. - Leerlingen kennen de connectie tussen slavernij en Nederland, waarbij Zeeland in het bijzonder. - Het bewustzijn van leerlingen over de oorzaken, consequentie en bijdrage van Nederland aan slavernij wordt verhoogd.

Lesbeschrijving

Warming up – (10 minuten)

Om de leerlingen wat beter te leren kennen, wordt er gestart met een activiteit waar elkaar beter leren kennen centraal staat. Laat de leerlingen hun buurman introduceren. De leerlingen kunnen hiervoor eerst vragen aan elkaar stellen over hobby’s, leeftijd, maar ook waar is hij/zij goed in of wat kunnen we van deze leerling leren? Daarna kan er een bruggetje worden gemaakt naar slavernij. Vraag de leerlingen waarom het belangrijk is dat ze iets leren over slavernij. Laat ze kort wat antwoorden op een papier opschrijven. Na de derde les is het interessant om na te gaan wat ze hier hebben opgeschreven en of ze het er nog steeds mee eens zijn, of dat hun idee is veranderd.

Introductie – (10 minuten)

Als introductie op de geschiedenis van slavernij, wordt er eerst kort iets verteld over de Gouden Eeuw in Nederland. Om de leerlingen een idee te geven worden drie schilderijen getoond. Vraag aan de kinderen welk schilderij gemaakt is tijdens de Gouden Eeuw.

Voorbeeld van drie schilderijen:

4

Als er tijd genoeg is, kunt u dieper ingaan op wat er tijdens de Gouden Eeuw gebeurde in Nederland. Vertel hierbij in ieder geval wanneer de Gouden Eeuw plaatsvonden, waarom het de Gouden Eeuw werd genoemd en vertel iets over de VOC en WIC. Meer achtergrondinformatie over de Gouden Eeuw kunt u terugvinden in de bijlage.

Kern – (25 minuten)

Theorie In dit gedeelte van de les wordt de geschiedenis van slavernij verbonden aan Zeeland. Hierbij kunt u doormiddel van het gebruik van afbeeldingen en instructie de leerlingen meer vertellen over dit verleden. Meer achtergrondinformatie is in de bijlage terug te vinden. U kunt ook gebruik maken van een quiz. Alle leerlingen krijgen een rode en een groene kaart. Stel de leerlingen quizvragen, de kinderen kunnen antwoord geven via het rode of groene kaartje. Zorg ervoor dat, speciaal bij wat oudere leerlingen, dat er expliciet aandacht wordt gegeven aan de consequenties van slavernij voor Nederland, maar ook voor de gemeenschap waar de slaven origineel vandaan zijn gekomen, zoals Ghana, Ivoorkust etc.

Activiteit Om het theoretische gedeelte over het slavernijverleden om te zetten wordt er met een activiteit dieper in gegaan om het inlevingsvermogen van leerlingen bij de situatie van de slaven te verhogen. Bij de activiteit die hier wordt uitgevoerd staat de situatie van een beroemde slaaf, genaamd Olaudah Equiano centraal. Zijn verhaal wordt gebruikt als voorbeeld. Meer informatie en links naar website over deze persoon zijn terug te vinden in de bijlage.

Schets de situatie van Olaudah Equiano en zijn leven als slaaf. Het is uitzonderlijk dat zijn ervaringen en verhalen zijn verzameld in een boek.

Conclusie (5 minuten)

Het is belangrijk om de les samen met de leerling te evalueren, en de kans krijgen extra vragen te stellen. In de eerste les staat er veel theoretische informatie centraal, dit kan misschien iets te veel zijn. Daarom is het goed om daar met de leerlingen over na te praten. Introduceer ook alvast het onderwerp van de tweede les om alvast interesse van de leerlingen te wekken. Vraag de leerlingen of ze de relatie tussen de les van vandaag en een reep chocola kunnen vertellen. Er hoeft nog geen antwoord op te worden gegeven, het antwoord zal duidelijk worden in de volgende les.

Materiaal

Rode en groene kaartjes Gedicht voor ieder kind, uitgeprint. Zie bijlage.

5

Les 2

Chocola op reis naar Nederland

Algemene informatie

De tweede les gaat over chocolade en hoe chocola naar Nederland is gekomen. De leerlingen leren over slavernij en kolonisatie waarbij chocolade en de betrokkenheid van Nederland als voorbeeld wordt genomen.

Doelstellingen

x Leerlingen kunnen iets vertellen over de vroege geschiedenis van chocola x Leerlingen zijn zich bewust hoe chocolade naar Nederland is gekomen en hoe het product geworden is

zoals het nu gebruikt wordt.

Lesbeschrijving

Introductie - (5 minuten)

Introduceer de les door te vertellen dat er vandaag lesgegeven wordt over ‘Het eten van de Goden’. Na een kort brainstormmoment wat dit zou kunnen betekenen, krijgen alle leerlingen een rauwe cacao boon. Discussieer met de leerlingen over de smaak en waar de boon vandaan komt (plant, land, continent). Maak gebruik van visuele ondersteuning zodat de leerlingen een goed beeld krijgen.

Main Part – (43 minutes)

6

Kern – (43 minuten)

Herkomst van chocolade (15 minuten) Gebruik de herkomst van de cacaoboon als een link naar dit gedeelte van de les en neem de leerlingen mee naar de tijd en plaats waar chocola van origine vandaag komt: Meso-America. Leg uit, waar mogelijk met visuele ondersteuning, hoe de cacaobonen werden gebruikt in de cultuur van de Azteken en de Maya’s. Om ze goed in het verhaal te krijgen, laat u ze een mix van pure cacaopoeder gemengd met water en kruiden proberen.

Leg uit dat dit drankje vroeger xocolatl (bitter water) werd genoemd en dat dit drankje door deze culturen gemaakt werd met de cacaobonen die ze eerder geproefd hebben.

Stel de leerlingen na het proeven vragen: - waarom werd chocolade geconsumeerd door de Maya’s en de Azteken? - waarom mocht niet iedereen het gebruiken, maar was het alleen bestemd voor bepaalde mensen? - In Nederland is er ook voedsel wat een zogenaamde hoge status heeft, vergelijkbaar met chocolade in de tijd van de Maya’s en Azteken. Kun je voorbeelden van zulk voedsel geven? - Wat zijn verschillen tussen de manier waarop in de oudheid chocolade werd gebruikt en de manier waarop wij chocolade consumeren?

Om de vieze smaak een beetje weg te krijgen en interesse bij de leerlingen op te wekken voor de komst van chocolade in Nederland, krijgt iedere leerling een stukje chocolade zoals wij dat nu kunnen. Bespreek met de leerlingen de verschillen in smaak en brainstorm hoe chocolade in Nederland gekomen zou kunnen zijn.

Kolonisatie en slavernij (10 minuten) Leg uit hoe de Spanjaarden Latijns-Amerika veroverden. Cortez, de leider van de invasie, zorgde ervoor dat Europeanen chocolade leerden kennen door cacaobonen en het recept van xocolatl naar Spanje mee te nemen. Omdat het centrale thema van deze lessenserie slavernij en de donkere kant van kolonisatie is, probeer vanuit een kritisch perspectief een beeld te scheppen over de Spaanse kolonisatie en de relatie met chocolade.

7

Chocola in Europa (15 minuten): Leg uit hoe chocolade zich in Europa verspreidde en de rol van Nederland. Probeer deze ontwikkeling ook te koppelen aan de situatie van de slaven in die tijd (leg een focus op de connectie met slavernij in Zeeland). Om de rol van de mensen in Centraal Amerika die voorzien in de cacaobonen te accentueren en de groeiende vraag van Europa wordt er een activiteit gedaan. Deze activiteit wil ook de nadruk leggen op een breder perspectief op Westerse kolonisatie en ongelijkheid.

De activiteit: - Maak twee groepjes: De eerste groep vormt de producenten van chocola (ongeveer 3 personen), de tweede groep vormt de consumenten (6 personen). Vraag vrijwilligers en instrueer beide groepen apart van elkaar en de klas. Probeer ze in hun rol te krijgen, zodat de boodschap correct overkomt - Stop 30 Smarties in een schaal naast de producentengroep. Leg uit dat voor iedere smartie die vanuit de schaal naar de consument gaat, de producenten eerst moeten werken. Ieder lid van de groep moet een voor een een kniebuiging maken, voordat de smartie naar de consument gaat. - Voeg iedere 30 seconden een consument toe aan de tweede groep. De eerste groep blijft gelijk. Dat betekent dat de eerste groep meer en sneller kniebuigingen moet maken om de consumenten van chocolade te voorzien en tevreden te houden.

Bespreek aan het einde van de activiteit het doel. Leg uit hoe de situatie vroeg was (en tegenwoordig nog steeds) en hoe dit gerelateerd is aan de activiteit.

Conclusie (5 minuten)

Vraag de leerlingen naar hun mening over de lessen en feedback.

Materialen

- PowerPoint met afbeeldingen - Rauwe cacao bonen (verkrijgbaar bij een reformwinkel of De Tuinen) - Pure cacao poeder + kruiden (peper/chili) - Chocolade - Smarties

8

Les 3

Chocolade vandaag de dag

Algemene informatie

In de derde les wordt de geschiedenis van slavernij en chocolade gekoppeld aan huidige politieke zaken rondom chocolade en kinderarbeid. De leerlingen realiseren zich dat hun leven gekoppeld is aan het leven van andere mensen in de wereld.

Doelstellingen

- Verhogen van bewustzijn van de connectie tussen het leven van de leerling hier en het leven van andere mensen in de wereld. - Stimulans van wederzijds respect en interculturele dialoog tussen leerlingen. - Het verbreken van het beeld van een tweedeling in de wereld (Global North en Global South) Lesbeschrijving

Introductie - (13 minuten)

Laat een gedeelte van onderstaande afbeelding zien. Laat de leerlingen hierover hun gedachten en associaties benoemen in slechts een paar woorden. Laat daarna de volledige afbeelding zien. Vraag de leerlingen wat ze nu denken. Wat is er veranderd? (Wat zag je eerst, wat zag je daarna en wat is het verschil?)

Afbeeldingen:

Start daarna met een aantal vragen om de vorige lessen te herhalen en kennis op te halen. Weet de leerling waar chocolade vandaan komt en waar het gemaakt is?

Vraag de leerlingen daarna waar hun kleding en schoenen gemaakt zijn. De leerlingen kunnen dat ook bij elkaar bekijken door de labels van de kleding die ze aanhebben op te zoeken. Zijn de leerlingen verantwoordelijk, door bepaalde producten te kopen, voor de leef condities van mensen die de spullen gemaakt hebben?Laat een stukje van de documentaire zien over slavernij of een fragment over Tony Chocolony ( in de bijlage kunt u de juiste links terugvinden). U kunt ook met de leerlingen afbeeldingen bekijken van reclames die chocoladefabrikanten gebruiken en deze vergelijken met foto’s van cacaoplantage. Wat is er anders, wat denken ze hierover? Op welke manier verandert hun perceptie van chocolade?

9

Kern – (25 minuten)

Rollenspel: van Slavernij tot chocolade - productielijn Instructie: - verdeel de klas in vier groepjes. Elk karakter heeft een rolkaart met belangrijke karakteristieken en ieder karakter krijgt een ‘probleem’ dat opgelost moet worden. Elk groepje discussieert hierover en daarna wordt er klassikaal over nagepraat om een oplossing te vinden - ieder groepje krijgt 10 minuten de tijd om het probleem van hun persoon te bespreken - ieder groepje wijst iemand aan die het woord doet namens het groepje en hun idee presenteert -als de hoofdpunten en eerste oplossingen zijn gepresenteerd, mogen de andere leerlingen meedoen aan de discussie.

Rollen: rol 1: boeren / slaven rol 2: tussenpersoon rol 3: chocolade fabriek rol 4: consument

De beschrijvingen van de rollen zijn terug te vinden in bijlage 3.

Het is ook mogelijk om meer rollen toe te voegen, dit zorgt ervoor dat er meer en kleinere groepen leerlingen kunnen worden gevormd. Bijvoorbeeld de rol van boer en slaaf kan uit elkaar worden gehaald.

Conclusie (10 minuten)

Bespreek met de leerlingen wat ze geleerd hebben van de activiteit, waar zijn ze over na gaan denken? Waarom hebben ze het spel gespeeld? Wat is de relatie met de afbeelding bij de start van de les? Wat is de relatie met zichzelf? Wat vinden ze van de les en hebben ze feedback om de les te verbeteren? Materialen

-Kaarten met rollen

10

Bijlage 1 Les 1

Achtergrondinformatie

Gouden Eeuw Voordat het slavernijverleden besproken kan worden, is het nodig om meer te ontdekken over de tijdsperiode waarin er slavernij werd toegepast. De zogenaamde Gouden Eeuw, waar Nederland gevormd werd tot het land zoals we het nu kennen.

Start van de Gouden Eeuw, het einde van de tachtig-jarige oorlog

Rond het einde van de 16e eeuw komt men in Nederland in opstand tegen het Spaanse regime. Op dat moment bestaat Nederland uit 17 kleine provincies, hieronder vallen het huidige Nederland, delen van België en een deel van Luxemburg. Vlissingen was de eerste stad in Nederland welke volledig onder het support van Willem van Oranje kwam te staan, de leider van de opstand tegen Spanje.

Mogelijke vragen die er gesteld kunnen worden: - wat weet je over de 80-jarige oorlog? > Spanje heerst over Nederland > Katholieke en de Protestanten (Luther en Calvijn) > Watergeuzen > Wandkleden in het Zeeuws Museum vertellen het verhaal van vele strijden op de zee rondom Walcheren

Op het moment dat Antwerpen (toen nog behorend bij Nederland) viel in 1585, verhuisden veel mensen die rondom en in Antwerpen woonden richting het noorden. Het geld en de kennis die deze mensen meebrachten vormden een belangrijk onderdeel van het succes van Nederland. Niet alleen mensen van Antwerpen, maar mensen vanuit landen rondom Nederland kwamen naar dit beloofde land, waar Willem van Oranje probeert om een nieuw land te vormen met doelstellingen als vrijheid van religie en meningsuiting in het algemeen (hier komt het idee dat Nederland een tolerant land is vandaan). Het noordelijke gedeelte van Nederland werd een republiek en bestond op dat moment uit zeven verenigde provincies.

Op dit moment begon ook de handel: vanuit belangrijke havens in Amsterdam, Middelburg en Leiden werden expedities opgezet om grondstoffen uit Oost- en West Indië te importeren. De Nederland groeide uit tot een groot en belangrijk centrum in de handelswereld en op een gegeven moment werd de VOC opgestart (1602).

Sommige mensen zien de val van Antwerpen als de start van de Gouden Eeuw. Andere zijn van mening dat de Gouden Eeuw gelijk valt met de start van de VOC. De oprichting van de VOC zorgde ervoor dat er meer mensen uit het buitenland naar Nederland kwamen. Niet alleen mensen, maar ook exotische goederen kwamen naar Amsterdam en andere plaatsen, waar ze werden doorverkocht aan anderen of verwerkt werden tot andere producten. Dit zorgde voor een levendige bedrijvigheid in veel havenplaatsen (zoals Amsterdam en Middelburg) in Nederland. Mensen met verschillende culturen en achtergronden kwam samen in Nederland om te leren, handelen, verkopen en kopen en lief te hebben. De Nederland werd rijker door slimme handel, de markt en loonsystemen. Geld en rijkdom in een plaats waar er ruimte is voor vrijheid van religie en een zeer tolerante samenleving: een

11

perfecte plaats voor het ontstaan van een rijke cultuur. Veel schilders, filosofen, ontdekkingsreizigers, uitvinders, wetenschappers en artiesten kwamen samen in Nederland.

Æ Belangrijke personen in die tijd:

- Descartes (Franse filosoof, heeft lange periodes in Nederland gewoond)

- Spinoza (Filosoof)

- Rembrandt van Rijn (Schilder)

- Jan Steen (Schilder)

- Johannes Vermeer (Schilder)

- Jacob Cats (auteur, dichter, woonde in Middelburg )

- Michiel de Ruyter (admiraal, zeeheld, woonde in Vlissingen)

De start van de Renaissance: filosofie, veel uitvindingen, start van moderne wetenschap.

Hoe is het mogelijk dat vanuit deze vrije en tolerante geest in Nederland, iets als slavernijhandel ontstond? Wat was handel in slavernij eigenlijk? Wisten de mensen in Nederland over deze handel en zagen ze er iets van? VOC VOC is de afkorting van Verenigde Oost-Indische Compagnie. Het is gesticht in 1602 in Nederland. Het was de eerste multinational in de wereld en had als doel te handelen met Azië. Ze zonden schepen om specerijen te importeren die veel geld waard waren in Nederland. Er was ook sprake van handel binnen Azië. De meest belangrijke handelspost van de VOC was in Java: Batavia. Een van de schepen die de VOC naar Azië zond was genoemd naar deze handelspost. Een replica van dit schip ligt in Lelystad. Ongeveer 30 schepen voerden naar Azië ieder jaar. De reis duurde ongeveer 8 maanden en het was een gevaarlijke expeditie. Er waren ziektes aan boord, zoals scheurbuik. Het was ook een lastige reis, omdat er geen GPS of goede kaarten waren in die tijd. De navigatie gebeurde door het gebruik van een kompas en oude kaarten die vaak niet klopten. De kapitein hield logboeken bij om de richting te bepalen, de afstand die afgelegd was en de tijd te bepalen. De bemanning bestond uit veel kinderen. Het was normaal voor een twaalfjarige jongen om te werken als matroos. Deze kinderen werden vaak weggehaald bij weeshuizen. Meisjes mochten niet mee op reis, ze moesten thuis blijven om huishoudelijk werk te doen. De VOC deed lager mee aan de trans-Atlantische driehoekshandel, die door Portugal gestart werd in de 15e eeuw. Ze haalden slaven uit Afrika om op plantages in Latijns-Amerika te werken. Deze mankracht was nodig, omdat de Europeanen zelf door het klimaat en tropische ziekten niet geschikt waren daar te werken. Veel slaven overleden al aan boord, door ondervoeding en ziektes. Het tweede deel van de driehoek was het overschepen van materialen als suiker, tabak en katoen naar Europa. Europa bracht textiel, rum en andere producten naar Afrika. Zo was de driehoek compleet. De VOC was de grootste handelsmaatschappij in de wereld voor bijna 100 jaar. De hoogtijdagen waren vooral in de 17e en 18e eeuw. Door meer en meer competitie en corruptie, werd de VOC in 1799 failliet verklaard.

12

Slavernij Slaven werden naar de Nieuwe Wereld gebracht en voornamelijk gebruikt als arbeidskrachten in plantage omdat er een arbeidstekort was in de koloniën (voornamelijk in Zuid-Amerika en de Cariben). Het idee dat het Europese ras superieur zou zijn, werd gebruikt om slavernij te rechtvaardigen. Zo werden kolonies voorzien van goedkope arbeidskrachten en was er winst voor de handelaren. Afrikaanse slaven werden gezien als de meest economisch voordelige oplossing voor dit arbeidstekort, omdat het onmogelijk was om Europeanen te dwingen om te werken in de plantages. Met handel in grondstoffen als specerijen, suiker, koffie, cacao, textiel, goud en ivoor werden Afrikaanse slaven gekocht en verkocht men de slaven weer in Latijns-Amerika. Dit werd gezien als een lucratieve business. Slavenhandel was vergelijkbaar met de handel in andere grondstoffen. Een hoog overlijdenspercentage en een laag geboortecijfer onder de slaven (doordat er meer mannelijke dan vrouwelijke slaven waren), zorgde ervoor dat er continu nieuwe aanvoer van slaven naar West-Indië nodig was.

Ondanks we vandaag de dag slavenhandel als extreem gewelddadig en inhumaan zien, en het idee dat iemand eigenaarschap kan hebben over een ander onacceptabel is, in vroegere tijd was dit normaal. Het belangrijkste doel was winst maken. Morele overwegingen werden uitgesloten door het gedachtegoed van die tijd. Slavenhandel heeft bijgedragen aan de verhoging van de rijkdom in Nederland tijdens de Gouden Eeuw. Ondanks dat de handel van specerijen en luxe goederen veel meer winst opbracht, was slavenhandel een integraal onderdeel van de economie en de driehoek handel: schepen verlieten de havens in Europa om hun goederen te verkopen of te ruilen tegen slaven in Afrika. In Zuid-Amerika werden slaven geruild tegen goederen uit Amerika en werd er teruggevaren naar Europa waar er veel winst werd gemaakt met de goederen uit Amerika. De grondstoffen uit Amerika (koffie, cacao etc.) werden geproduceerd door slavenarbeid te gebruiken. Dat zorgde voor een goedkope en winstgevende productie. Vragen om aan de orde te stellen:

- Wat is er veranderd in de maatschappij en de visie op slavernij, waarom?

Geschiedenis van Zeeland en de relatie met het slavernijverleden

Wat feiten om mee te beginnen: - 8 van de 10 schepen die participeerde in slavenhandel vanuit Nederland, kwam uit Zeeland - Het eerste slavenschip uit Zeeland voer in 1637. Het was een onderdeel van de WIC - in 1730 verloor de WIC zijn Nederlandse monopolie op slavenhandel. De MCC sprong in het gat in de markt - De MCC werd opgericht in 1720, het focuste op Atlantische handel en walvisvaart - De MCC deed mee aan 113 slavenhandel reizen, er werden ongeveer 300 slaven in 1 reis verscheept. Dit verschilde wel sterk. - Het Zeeuws Archief heeft een bijna compleet archief van allerlei soorten oude documenten van de MCC. Daarom is er zoveel over bekend

13

Extra

Gouden Eeuw

Meer informatie

- TV Series: ‘De Gouden Eeuw’ terug te vinden via www.uitzendinggemist.nl

- TV Series: ‘Welkom in de Gouden Eeuw’

- http://www.youtube.com/watch?v=iNc0mDrA-zQ Æ Documentaire over de Nederlandse Gouden Eeuw in het Engels

- Boeken van Simon Schama, like The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age

Verdieping kan gezocht worden met informatie over:

- Nederlandse schilders uit de Gouden Eeuw

- Filosofie in de Gouden Eeuw

- Handelssysteem

- Tachtigjarige oorlog in Zeeland en de wandkleden in het Zeeuws Museum

(Audio-) visueel material

- Kaart van de Zeven verenigde Nederlandse Provinciën

14

Schilderij Jan Steen: ‘Het vrolijke huisgezin’

Æ Beeldt een familie uit in de Gouden eeuw, een beetje chaotisch, rommelig, rijk tijdens een feestje. Er is nog steeds een spreekwoord hiervan: Een huishouden van Jan Steen.

Willem van Oranje Schilderij uit 1579, door Adriaen Thomasz Key

15

Geschiedenis van Zeeland en de slavenhandel

http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20111130_slavenhandel01

Vertel een verhaal over een van de schepen van de MCC, bijvoorbeeld de ‘haast u langzaam’ . U kunt afbeeldingen zoals hieronder hiervoor gebruiken

Huiswerkopdracht

16

Gedicht Een Surinaams gedicht van P.F. Roos Roos werd in 1751 in Amsterdam geboren. In 1768 vestigde hij zich in Suriname. Hij werkte eerst als ondergeschikte op een plantage. Later ging hij in Paramaribo wonen en verdiende veel geld als handelaar. In 1785 kreeg Roos een hoge functie in het bestuur van de kolonie. Roos schreef gedichten over Suriname, die in de kolonie erg mooi gevonden werden. Hieronder volgen fragmenten uit het gedicht 'Mijn negerjongen Cicero'. Cicero, in Afrika als vrij mens geboren, wordt gevangen en tot slaaf gemaakt. In het gedicht vertelt Cicero over de slavernij in Suriname. De mening van Roos wordt dus door Cicero verwoord. Ik mocht van mijn ouders dikwijls horen: Oh jongen! Je bent vrij geboren. Dit heugt mij van mijn vroegste jeugd. Maar nauwelijks was ik dertien jaren, Of ik zag mij door veroveraren Besprongen, die mij snel, vol vreugd, Verkochten; weg was toen mijn vrij. Ik werd slaaf en kwam in slavernij. Ik heb dikwijls op het schip gekreten, Uit vrees dat iemand me op zou eten, Te meer omdat ik jeugdig was. Maar, toen ik, na een reeks van dagen, Niets hoorde van die kost gewagen, Verdween mijn schrik welras. Ik liep, zonder kluister, frank en vrij, Door het schip, ofschoon in slavernij. Ik zag eindelijk Suriname's stranden; Ik zag het schip daar, in de haven, landen, En het anker werpen in de grond. Toen zag ik ons, met gantse benden, Van boord af naar een pakhuis zenden. Hier keek ik op de plaats eens rond. Ik zag daar slaven, vrolijk, blij Dit gaf mij troost in slavernij.

Ik werd verkocht ... en, pas gezeten, Verzorgde mij mijnheer van eten. Ik kreeg een slaapplaats, en een kleed, Om mij, bij ontijd, toe te dekken. Dit kon mij iets tot heul verstrekken. Geen sterveling deed mij enig leed. Ik dacht echter nog om het jeugdig vrij En het nakend werk der slavernij. Mijn eerste werk was alle dagen

17

Mijn meesters jas hem na te dragen, Wanneer hij hier of elders ging. Als ik misdeed dan kreeg ik klappen. Maar vader kon mij anders trappen, Wanneer de boosheid hem beving. Ik was vrij, maar niet voor slagen, Vrij zo min als thans in slavernij. Ik begon nu schoenen schoon te maken, De rok te borstelen, en te waken, Op plichten van een herenknecht, Ja zo, dat ik het durfde wagen De parasol voor hem te dragen, Met staatsie, als een kaars zo recht. Ik vergat allengs mijn jeugdig vrij, Gewennende aan de slavernij. Ik begon thans mooi de taal te leren, En kreeg ook slag om baard te scheren. Dit was behaaglijk voor mijn heer. Ook leerde ik haren op te maken. Toen kreeg ik, onder andere zaken, Van hem een broek! Een broek van leer! Dus werd ik groots, ofschoon niet vrij; Ik werd groots in mijn slavernij. (...) Ik zal u van het vrij nog meer vertellen: Toen ik mijn meester mocht vergezellen Naar het vrijheidminnend Nederland, Dacht ik: zie zo! Nu zal ik leren De vrijheidswaarde recht waarderen, Omdat men daar de slaafsheid bant Ik bedroog mij, want het arme vrij Scheen erger daar dan slavernij. Ik zag een reeks van arme blanken, Die het opperwezen zouden danken, Indien zij het hadden zoals wij: Ik zag hen kruien, torsen, zwoegen. Ik zag hen trekken, graven, ploegen. Behoefte heerste aan hun zij: Toen dacht ik: ach! Is dit nu vrij? Zo vrij is het ook in slavernij.

(http://www.schooltv.nl/slavernij/printdoc.jsp?hv=9978)

18

Appendix 2 Lesson 2

Background information

De Azteken verbonden cacao met Xochiquetzal, de godin van de vruchtbaarheid. Zij dronken een chocoladedrank, xocoatl, vaak op smaak gebracht met vanille, chilipeper en piment. De drank zou vermoeidheid tegengaan, een resultaat van de cafeïne die een bestanddeel van de cacao is. Een Spaanse jezuïtische missionaris, Jose de Acosta, die aan het eind van de 16e eeuw in Peru en Mexico woonde, schreef al over dat effect. De drank werd onder andere gebruikt aan het hof van keizer Montezuma.

In 1585 werd chocolade voor het eerst op commerciële schaal van Veracruz naar Sevilla vervoerd. Chocolade werd toen alleen gedronken, waarbij de Europeanen er suiker aan toevoegden en de chilipeper weglieten. In 1615 werd de chocoladedrank bij officiële audiënties bij de Franse koning ingevoerd, totdat het gebruik door bezuinigingen weer werd afgeschaft. In de 17e eeuw was chocolade een luxeproduct dat vooral gebruikt werd door de adel.

De Spanjaarden die in Amerika woonden ontdekten dat ze lekkere chocoladekoekjes konden bakken door suiker aan de cacaopasta toe te voegen. Ze konden de bereidingswijze van chocolade bijna een eeuw lang geheimhouden.

De eerste chocoladefabriek verrees in 1728 in Engeland. In 1760 kwamen er fabrieken in Duitsland en Frankrijk. In 1819 werd voor het eerst Zwitserse chocolade gefabriceerd. In 1813 begon Blooker met de productie van cacao en chocolade in Nederland, en in 1828 deed Casparus van Houten sr. een belangrijke uitvinding waarmee op eenvoudige wijze het vet van de cacaomassa kon worden gescheiden. Deze techniek kreeg wereldwijd navolging. Eind 18e eeuw begon chocolade in prijs te dalen, zodat ook gewone mensen het konden betalen.

De eerste eetbare chocolade zou in 1847 zijn gemaakt door de Britse Quaker Joseph Fry. De Quaker-families Fry, Cadbury en Rowntree waren twee eeuwen in de chocolade-industrie actief.

Production Het hoofdbestanddeel van chocolade, cacao, wordt gewonnen uit cacaobonen, het zaad van de cacaoboom. Cacaobonen worden in jutezakken van ongeveer 70 kg geïmporteerd uit tropische streken. De cacaobonen werden daar al gefermenteerd en gedroogd (zie bij cacaoboom). Bij aankomst worden de bonen van diverse oorsprong gemengd, om een egale smaak te krijgen. De bonen worden vervolgens gereinigd: takjes, touw, steentjes en dergelijke worden eruit gehaald. Daarna worden de bonen geroosterd in draaiende trommels bij een temperatuur tot 140°C. De temperatuur en duur bepalen voor een groot deel de uiteindelijke smaak van de cacao. De geroosterde bonen gaan vervolgens door een breker. De dop breekt open en wordt weggeblazen zodat alleen de kern (nib) overblijft. De kernen worden in de cacaomolens fijngemalen tot een dikke vaste pasta. Dit heet de cacaomassa. Uit dit product kan het vet onttrokken worden. Dit heet de cacaoboter. De dikke, harde klomp die overblijft, wordt vermalen tot magere cacao, of cacaopoeder.

Cacao History (source: Wikipedia) - Engelstalig

The cacao tree is native to the Americas. It may have originated in the foothills of the Andes in the Amazon and Orinoco basins of South America, current day Venezuela, where today, examples of wild cacao still can be found. However, it may have had a larger range in the past, evidence for which may be obscured because of its

19

cultivation in these areas long before, as well as after, the Spanish arrived. It was first cultivated by the Olmecs at least 1500 BC in Central America.[7]The cocoa bean was a common currency throughout Mesoamerica before the Spanish conquest.

Cacao trees will grow in a limited geographical zone, of approximately 20 degrees to the north and south of the Equator. Nearly 70% of the world crop is grown in West Africa. Cocoa was an important commodity in pre-Columbian Mesoamerica. A Spanish soldier who was part of the conquest of Mexico by Hernán Cortés tells that when Moctezuma II, emperor of the Aztecs, dined, he took no other beverage than chocolate, served in a golden goblet. Flavored with vanilla or other spices, his chocolate was whipped into a froth that dissolved in the mouth. It is reported that no fewer than 50 portions each day may have been consumed by Moctezuma II, and 2000 more by the nobles of his court.

Chocolate was introduced to Europe by the Spaniards, and became a popular beverage by the mid-17th century.[9] They also introduced the cacao tree into the West Indies and the Philippines. It was also introduced into the rest of Asia and into West Africa by Europeans. In the Gold Coast, modern Ghana, cacao was introduced by an African, Tetteh Quarshie.

The Netherlands has the highest monetary amount of cocoa bean imports (US$2.1 billion); it is also one of the main ports into Europe.

Treating with alkali produces Dutch process cocoa powder, which is less acidic, darker and more mellow in flavor than what is generally available in most of the world. "Dutch" chocolate has a high fat content and owes its unique flavor to the addition of alkali.

Child Labour The first allegations that child slavery is used in cocoa production appeared in 1998. In late 2000 a BBC documentary reported the use of enslaved children in the production of cocoa in West Africa. Other media followed by reporting widespread child slavery and child trafficking in the production of cocoa. According to a report by the International Labour Organization (ILO), in 2002, more than 109,000 children were working on cocoa farms in Côte d'Ivoire (Ivory Coast), some of them in "the worst forms of child labour". The ILO later reported that 200,000 children were working in the cocoa industry in Côte d'Ivoire in 2005. The 2005 ILO report failed to fully characterize this problem, but estimated that up to 6% of the 200,000 children involved in cocoa production could be victims of human trafficking or slavery. The cocoa industry was accused of profiting from child slavery and trafficking.[38] The Harkin-Engel Protocol is an effort to end these practices.[] It was signed and witnessed by the heads of eight major chocolate companies, Harkin, Engel, Senator Herb Kohl, the ambassador of the Ivory Coast, the director of the International Programme on the Elimination of Child Labor, and others. It has, however, been criticized by some groups including the International Labor Rights Forum as an industry Chocolate and Mexico(Engelstalig)

http://www.mexconnect.com/articles/1903-did-you-know-mexico-gave-chocolate-to-the-world

Cacao was a highly valued commodity in pre-Hispanic México. The great lords of the Maya culture cultivated large cacao plantation. They exchanged their crops for feathers, jade and other precious goods in the principal commercial centers of Mesoamerica. The buying power of cacao was such that a dozen beans more than sufficed to purchase a salve or procure an evening of pleasure with a prostitute. Moctezuma, who ruled a vast

20

tribute-state, collected huge quantities of cacao twice a year from vassal communities. Aztec consumers often used cacao as currency for making their purchases in the bustling tianguis (marketplace). Some historical accounts refer to rogues who doctored inferior beans to increase their value or counterfeited cacao beans from avocado pits, though the risked severe punishment if caught engaging in these illicit activities.

In the 1650's an enterprising Frenchman devised a method for milling cacao into solid cakes, which greatly simplified preparation of the tasty beverage. He opened a specialty shop in London to sell this novel product, although at 10 to 15 shilling per pound, it was a luxury item only the rich could afford. Well-heeled Europeans soon flocked to fashionable chocolate houses in London, Amsterdam and other continental capitals. The English further improved chocolate, ca. 1700, by adding milk to the drink. Finally, in the mid-19th century, the Swiss invented a blending process that permitted the creation of chocolate candy.

http://chocolatestore1.blogspot.nl/2011/11/history-of-mexican-chocolate.html

The cacao tree, which chocolate comes from, originated in Mesoamerica. Native Peoples used the cacao tree to produce a potent drink that is a far cry from the modern sweet incarnations of chocolate today. Historians disagree over where exactly in Mesoamerica the trees first appeared, but what they do agree on is that people first began to prepare cacao for human enjoyment in Mexico. Native Peoples used cacao beans to make drinks, as religious offerings, and they were even used as a form of currency. Nowadays, when people think of Mexican chocolate, they picture the cinnamon-scented variety commonly used in many Mexican style dishes and beverages.

The chocolate prepared in Mexico in pre-European Mexico possessed a strong, sour taste different from modern chocolate. It is well-known that Native Peoples prized this chocolate and used it in a variety of dishes and drinks. The first known large-scale "farmer" and consumers of chocolate were the Mayans, who inhabited Central Mexico.

The Aztecs, who rose to dominance after the Mayans, inherited the Mayan affinity for chocolate, which became even more culturally significant for them than it had for the Mayan people. Chocolate was a symbol of power and authority to the Aztecs, and people even used cacao beans as currency. The cacao beans were so valuable, that counterfeiting by filling cacao shells with clay was not uncommon.

The most popular use of the cacao bean in pre-European Mexico was to produce a chocolate drink. To make the drink, producers fermented, toasted, and ground the cacao bean into a powder which provided the drink's base. Often, people used different spices such as chilies, anise seed, allspice, and vanilla to add flavor. While this drink was a favorite among the rich, it was also religiously significant. The Aztecs gave the drink to human sacrifices to purify them. The Spanish also quickly developed a taste for chocolate not long after their arrival in Mexico. They then introduced it to Europe where a hot chocolate like drink became very popular.

Modern Mexican chocolate still retains many qualities of its predecessor. Makers still use some of the same spices as the Aztecs, as well as cinnamon and sugar to produce a chocolate with a unique flavor, texture, and aroma. It provides the base for hot chocolate beverages and serves as a key ingredient to several Mexican dishes such as Mole. Mexican chocolate is best recognized when sold in the form of small solid discs. The Spanish began the practice of storing chocolate in the shape of discs in the 1500s, and it continues to today. The modern world owes thanks to Mexico's long history with chocolate for providing one of the world's favourite treats.

21

History of chocolate

600

The Maya Indians moved from their home in Guatemala to the Yucatán Peninsula in Mexico. They brought with them cacao from the rain forest. In Guatemala the Maya established large plantations to grow cacao.

1000

The people in Central America began using the cacao beans as money. Drawings have been found showing pictures where 10 beans could buy a rabbit or 100 beans could buy a slave. In one Mexican drawing a basket of 8000 beans was used to show the number 8000. The beans were also used to make a bitter drink. This drink was used to treat coughs and fever.

1200 The Aztec's began to rule Mexico. The Aztecs demanded payment in the form of taxes from the Aztecs with cacao beans. The Aztecs used the cocao bean for a drink. They added flowers, vanilla, and honey to their drink.

1502 Christopher Columbus was given his first drink of xocoatl (chocolate) on his fourth voyage to America. Although he did not like the drink he took some of the cacao beans back to his homeland as an unusual item to show the people at home.

1519

Hernán Cortéz was a young Spaniard who went to Cuba to find his fortune. He heard stories of gold in Mexico and South America. In 1519 Cortéz left Cuba to find this gold. With 300 Aztecs to every one of Cortéz's men the Spanish fought. After 3 battles the Indians gave up. They could not compete against the guns and horses. The Spaniards also wore metal armor. More than this the Indians were afraid of the "god-like" warriors. On November 8, 1519 Cortéz reached Mexico City and was received by Montezuma, the Aztec emperor. Cortéz captured Montezuma and began to rule the empire through him. The Spaniards made the Aztecs work in the mines looking for gold and silver. This gold and silver was shipped back to Spain. Cortéz also recognized the value of the cacao bean to the Aztecs. He established a cacao plantation in the name of Spain.

1585 The first commercially grown shipment of cacao beans grown in South and Central America was taken to Spain.

1828

Coenraad Van Houten, a Dutch chocolate maker, invents a hydraulic press that is used to make cacao powder.

Extra

- Cacao in Zeeland: Van Wijk, E. (1998). Chocolademolens en de Fak Brouwers. De Wete, 27(2), p. 2-11. http://www.hkwalcheren.nl/UserFiles/File/DeWete_27_2_Chocolademolens.pdf

- http://www.dutchcocoa.com/ - Grivetti, L. E. & Shapiro, H. (Eds.). (2009). Chocolate: history, culture, and heritage. Hoboken, NJ: John

Wiley and Sons, Inc. - http://www.rogerschocolates.com/chocolate-history-timeline.php - http://www.thenibble.com/reviews/main/chocolate/the-history-of-chocolate.asp - http://worldcocoafoundation.org/about-cocoa/history-of-cocoa/

22

- http://www.crossing-borders-fair-trade.com/chocolate-slavery.html - http://www.geschiedeniszeeland.nl/tab_themas/themas/slavernij/?lng=nl - http://www.zchocolat.com/chocolate/chocolate/history-of-chocolate.asp - http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_slavery - http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_chocolate - http://www.middleboro.k12.ma.us/Middleboro/CHOC/Chocolate.htm - http://www.dutchcocoa.com/en/the-history-of-cocoa.html - http://www.foodispower.org/slavery_chocolate.php - http://www.antislavery.org/english/campaigns/cocoa_traders/default.aspx - Docu: http://www.ftm.nl/video/slavernij-in-de-cacao-teelt.aspx

23

Appendix 3 Lesson 3

Achtergrond informatie

Informatie: Tony's Chocolonely Wat is het?

Tony's Chocolonely is een merk dat slaafvrije chocolade produceert, dus zonder kinderarbeid of slavernij. Het is verkrijgbaar in Nederland. Geschiedenis van het product: In een aflevering van de Keuringsdienst van Waarden, een televisieprogramma, werd getoond dat geen van de chocoladefabrikanten die het Harkin-Engel Protocol in 2001 heeft getekend, de afspraken en overeenkomsten daadwerkelijk nakomt. Een van de afspraken in dit protocol is dat na 2005 alleen nog maar slaaf-vrije chocolade op de markt zou worden gebracht. Teun van de Keuken, een van de programmamakers, is gestart met het produceren van zijn eigen slaafvrije chocolade en heeft dit op de markt gebracht onder de naam Tony’s Chocoloney. De naam refereert aan die van Teun van de Keuken. Hij gaf zich aan bij de politie in 2004 voor medeplichtigheid in slavernij, omdat hij chocolade had gegeten waarvan de cacao naar alle waarschijnlijkheid geproduceerd was door kinderslaven. Zijn zaak werd afgewezen in 2007, maar zowel nationaal als internationaal was er veel aandacht voor slavernij en de afschaffing hiervan. Clip: http://www.youtube.com/watch?v=kgwYcEabBls (0:54 - 1:20 & 3.22-3.47)

Alle videofragmenten zijn in het Nederlands en op sommige stukken in het Engels.

Extra (rolkaartjes)

Rol 1

Juan Carlos 45 jaar oud Peru Boer van cacao Salaris 2 euro per dag

Jullie rol is Juan Carlos, een 45 jaar oude boer uit Peru. Hij, zijn vrouw en vier kinderen wonen op een kleine boerderij in het westen van Peru. Toen hij jonger was vertelde zijn vader hem verhalen over de boerderij hij en zijn opa altijd hadden. Ze hadden een kleine boerderij, maar ze hadden allerlei gewassen die ze verbouwden en verkochten aan de mensen uit het dorp. Nu verbouwt Juan alleen maar cacaobonen, omdat hij niet kon concurreren met de lage prijzen van de pas geopende supermarkt in het dorp. Helaas wordt ook de hoeveelheid geld die hij verdiend met cacao ieder jaar minder. Om de familie te onderhouden hebben zijn vrouw en kinderen bijbaantjes, dat betekend ook dat Juan het werk p de boerderij alleen moet doen. Gisteren hoorde hij dat de prijzen van cacao weer omlaag zijn

24

gegaan. In de avondkomen alle boeren uit de omgeving bij elkaar om over de problemen te praten. Ze worden het erover eens dat er iets moet veranderen, omdat ze niet genoeg geld meer verdienen om voor hun gezin te kunnen zorgen.

Rol 2

Fernando 31 jaar oud Peru Tussenpersoon bij “Chocolate Dream” Salaris 20 euro’s per dag

Deze rol gaat over Fernando, een 31 jaar oude zakenman die in een middenklasse familie opgroeide in Lima, de hoofdstad van Peru. Nadat hij gestudeerd had heef hij een tijdje met zijn familie op het platteland gewoond. Toen hij zijn baan kreeg als tussenpersoon tussen de boeren en Chocolate Dream, een grote fabriek in Lima, was zijn link met de boeren in het westen van Peru een van de belangrijkste redenen. Vanwege zijn achtergrond voelt Fernando zich niet altijd op zijn gemakt als hij moet onderhandelen over de cacaoprijzen. Hij weet hoe moeilijk de boeren het hebben om voor hun families te zorgen, maar hij begrijpt ook dat de grote fabriek winst moet maken. Als de boeren de cacao niet verkopen voor de prijs die hij biedt, dan zal Chocolate Dream zijn cacao ergens anders inkopen. En als hij stopt met zijn werk, dan zal het bedrijf iemand anders vinden en is zijn carrière voorbij. Aan de andere kant vindt hij dat de boeren ook een keus hebben. Als ze niet langer cacao willen produceren tegen deze lage prijzen, dan kunnen ze ook uitkijken naar een betere baan?

Character 3

Henry 50 jaar oud Verenigde Staten directeur Chocolate Dream 200 euro per uur

Henry is een vijftig jaar oude directeur van een grote chocoladefabriek Chocolate Dream. In de jaren zestig groeide hij op in een buitenwijk van Los Angeles. Hij heeft op een middelbare school en universiteit gezet en is daarna gestart als stagiair bij Chocolate Dream. Langzamerhand heeft zich naar de top gewerkt en is sinds 2008 directeur. Hij is zich bewust dat de boeren slecht een klein bedrag voor hun cacao betaald krijgen, maar voor 2 euro kun je in Peru nou eenmaal meer kopen dan in de VS. Daarnaast heeft hij net een aantal grote investeringen gedaan in machines en de aandeelhouders willen wel hun 10% dividend aan het einde van het jaar. En als hij al meer aan de boeren zou willen betalen, de andere chocoladefabrikanten op de markt doen dat niet. Het zou grote gevolgen hebben als hij de prijs van zijn chocolade in de winkels moet verhogen, terwijl andere fabrikanten dat niet doen.

25

Rol 4

Ilse 15 jaar oud Nederland Leerling (consument van chocolade) Ouders

Ilse is 15 jaar oud en woont in Haarlem in Nederland. Ze zit in de derde klas van de middelbare school en houdt van chocolade. Ze heeft gehoord over verhalen van mensen die weinig geld krijgen voor de productie van cacao, maar toch eet ze iedere dag chocola. Fair trade chocolade kost twee keer zo veel dan normale chocola en trouwens, wie zegt dat de verhalen echt waar zijn? Je hoort zo veel verhalen over fair trade producten die helemaal niet eerlijk zijn verkregen. Welk verschil maakt die ene persoon die geen chocola eet nou eigenlijk?

26