generaties!

werk in

Uitvoering

2

generatieindeling in nederland (waarschijnlijk europa)

generaties!

werk in

Uitvoering

3

generaties, clusters geboortejaren, onderweg naar hun volgende levensfasen, clusters leeftijden (Bon-

tekoning, 2010)

generaties!

werk in

Uitvoering

5

voorwoorD

nieuwe generaties zorgen voor de evolutie van organisaties, verenigingen,

politieke partijen en andere sociale systemen. De kiemen van dit natuur-

lijke proces ontstaan al in de vroege jeugd. ouders leggen daarvoor in het

opvoeden een belangrijke basis. Daarnaast ontwikkelt een nieuwe genera-

tie kinderen ook zelf nieuwe cultuurpatronen. Ze doen dat interactief en

spelenderwijs, vanuit het vermogen om aan te voelen wat in hun sociale

omgeving is verouderd. Zo verandert het communiceren en samenwerken,

het leren en de kennisverwerking, het leiderschap en het samen leven, via

opvolgende generaties.

ook de emancipatie van vrouwen verloopt evolutionair. Het nederlandse

poldermodel werd nog gebouwd door de mannen van de protestgenera-

tie (1940-1955), maar in iedere volgende werkende generatie neemt de

invloed van vrouwen toe. De pragmatische generatie (1970-1985) geeft

de laatste zet naar volledige integratie. met als uitkomst een sterke femi-

nisering van onze maatschappij en haar instituties en als gevolg daarvan

meer aandacht voor duurzaamheid, verbinden en leren.

De generatie Y (1985-2000) geeft de emancipatie van jongeren een im-

puls. Deze nieuwe generatie junioren wil zichzelf kunnen zijn en meteen

gelijkwaardig meedoen. thuis gaan ze met hun ouders en oma’s en opa’s

om alsof het vrienden zijn. Zo willen ze dat ook in het werkleven. Ze lijken

in het algemeen een bijzondere click te hebben met vitale senioren van de

protestgeneratie. Die combinatie van frisse blikken met rijke werklevens-

ervaring kan een interessante innovatiebron vormen.

De protestgeneratie verandert op haar beurt het beeld van achter de ge-

raniums zittende senioren. vitale senioren willen actief blijven meedoen,

in de maatschappij en in het werk. Ze willen eigen baas zijn over hun tijd

en doen waar ze energie van krijgen. een grondhouding die deze senioren

en jongeren in elkaar herkennen en die de basis lijkt te zijn van hun click.

‘als ze dat trage vage gepolder maar loslaten’, voegen jongeren daar

meestal dan aan toe. volgens enkele gezaghebbende economen veroor-

zaakten machtige mannen uit deze oudste werkende generatie vanuit een

generaties!

werk in

Uitvoering

6

ontspoorde scoringsdrang en statuslust weliswaar een forse wereldwijde

crisis. een crisis die nog niet is uitgewoed.

nederland zit midden in een generatiewisseling. Zoals met alle transities,

biedt deze grote kansen. met dit boek beoog ik inzicht te geven in de hui-

dige generatiewisseling en de gevolgen daarvan gedurende het komende

decennium. tegelijkertijd levert dit boek een perspectief om de evolu-

tionaire kracht en toegevoegde waarde van alle generaties te vinden. De

generatiewisseling die zich nu voltrekt kan vanuit dit perspectief ten volle

worden benut, in alle sociale systemen.

vanuit het generatieperspectief wordt ook zichtbaar hoe we onze eigen

cultuur via opvolgende generaties zelf vormen en verder ontwikkelen. De

nederlandse cultuur is van onze hand: ieder van ons levert er met zijn of

haar generatiegenoten een belangrijke bijdrage aan. De interactie tussen

de aanwezige generaties staat onder leiding van de nieuwe leiders van de

generatie X (1955-1970). De kwaliteit van deze interactie bepaalt de

komende jaren het natuurlijke tempo van de cultuurvernieuwing in ons

land.

amsterdam, 12 februari 2012

Aart Bontekoning

generaties!

werk in

Uitvoering

13

Generaties en levensfasenDe verbinding tussen deze fenomenen maakt inzichtelijk dat elke vijftien

jaar iedere levensfase wordt betreden door een nieuwe generatie. met

andere woorden: iedere generatie is de nieuwe generatie in haar volgende

levensfase. De levensfasen zijn: ouderdomsfase (het 75e tot 90e jaar);

seniorfase (het 60e tot 75e jaar); leiderschapsfase (het 45e tot 60e jaar);

mediorfase (het 30e tot 45e jaar); juniorfase (het 15e tot 30e jaar);

kinderfase (het 1e tot 15e jaar). Zo bezien ontwikkelt zich dus elke vijf-

tien jaar een nieuwe generatie ouderen, een nieuwe generatie senioren,

een nieuwe generatie leiders, een nieuwe generatie medioren, een nieuwe

generatie junioren en een nieuwe generatie kinderen. we hebben dan ook

na elke vijftien jaar te maken met (de start van) een generatiewisseling.

in hoofdstuk 2 ga ik hier verder op in.

fig. 1.1 levensfasen

Levensfasen leeftijd Belangrijke levensvragenlate ouderdom 90-105 niet bekend.

ouderdom 75 - 90 Hoe kan ik nog lang en gezond genieten

van het leven?

seniorschap 60-75 Hoe kan ik nog zinvol actief blijven mee-

doen en wat kan ik overdragen op de jon-

ge generaties?

leiderschap 45-60 waarop en hoe wil ik invloed uitoefenen?

mediortijd 30-45 waarop kan ik meer invloed krijgen; is dit

het of is er nog meer?

juniortijd 15-30 wat wil ik leren en wat wil ik gaan doen

in het (werk)leven?

kindertijd 0-15 waar kan ik spelen, wat vind ik

interessant en leuk in de wereld?

om generaties te kunnen plaatsen in de tijd moeten we kijken naar het ge-

boortemoment van het eerste cohort (jaar) van een nieuwe generatie. een

hele generatie beslaat vijftien geboortecohorten. Dat betekent dat een

generatie in een periode van vijftien aansluitende jaren wordt geboren.

in nederland heeft Henk Becker zich rond 1993 bezig gehouden met het

localiseren van generaties in de tijd. volgens zijn theorie ontstaan gene-

raties als gevolg van een ingrijpende gebeurtenis die veel invloed heeft

generaties!

werk in

Uitvoering

14

op de heersende tijdgeest, zoals een oorlog, een grote ramp of een grote

economische crisis. op basis hiervan heeft hij een generatie- indeling ge-

maakt. overigens vermoed ik dat belangrijke historische gebeurtenissen

geen directe invloed hebben op de generatievorming. Hooguit een indi-

recte, via veranderingen in het opvoeden.

Generatie-indelingBecker’s indeling is rond 1999 getoetst door onderzoekers van de Uni-

versiteit tilburg en in 2010 door het sociaal cultureel Planbureau. Zo’n

75 tot 80 procent van een grote representatieve groep nederlanders her-

kende zich desgevraagd in de indeling. Dat betekent dat er een vrij sterk

generatiebesef is in nederland en dat de basisindeling van Becker hoogst-

waarschijnlijk klopt. mijn onderzoek in ruim honderd nederlandse bedrij-

ven naar de overeenkomsten en verschillen tussen de werkende generaties

bevestigt de indeling van Becker ook.

fig. 1.2 generatieindeling in nederland (waarschijnlijk europa)

Generaties Geboortejaren Hoofdkenmerkenvooroorlogse generatie < 1925

stille generatie 1925-1940 gezagsgetrouwen die zich gedroegen ’zoals

het hoort’

Protestgeneratie 1940-1955 als leiders: idealistische en gedreven demo-

cratiseerders;

als senioren: vitale idealisten die zinvol

actief willen blijven

generatie X/verloren generatie; 1955-1970 nuchtere verbinders; benutten diversiteit

De verbindende generatie constructief

Pragmatische generatie 1970-1985 Pragmatische versnellers en bouwers van

kennisnetwerken

screenagers; generatie Y; 1985-2000 creatieve, authentieke multi-taskers

generatie einstein;

grenzeloze generatie.

De Heldere generatie, Y² 2000-2015 vrije, heldere geesten die heel bewust in de

generatie, de Digigeneratie wereld staan (op basis van voorlopige

(voorlopige benaming op basis waarnemingen; vanaf 2015, wanneer de

van vooronderzoek) eerste cohorten hun 15e levensjaar ingaan

zal het duidelijker worden)

generaties!

werk in

Uitvoering

15

De grenzen tussen generaties zijn niet heel strak te trekken. Het komt

regelmatig voor dat mensen uit de grenscohorten zich of bij de oudere of

bij de jongere generatie thuis voelen en soms bij beide. Het lijkt er ook op

dat een klein deel van een generatie, naar schatting zo’n 5 %, zich thuis

voelt bij alle generaties.

of deze generatie-indeling geldt voor bijvoorbeeld europa of voor alle

westerse en niet voor oosterse landen is nog een vraag die nader on-

derzoek vereist. Uit reacties van deelnemers aan mijn workshops en

masterclasses uit andere europese landen maak ik op dat de indeling

hoogstwaarschijnlijk geldig is voor europa, wellicht voor de wereld. Dit

laatste baseer ik op reacties van deelnemers uit aziatische landen en

mijn generatie-onderzoek in Brazilië. in amerika wordt overigens een

andere indeling gehanteerd. De wetenschappelijke basis daarvoor heb ik

niet kunnen vinden. strauss en Howe onderzochten rond 1993 de ame-

rikaanse geschiedenis uitvoerig, maar niet wetenschappelijk. aansluitend

op hen gebruiken de meest gezaghebbende amerikaanse auteurs een in-

deling in generaties en levensfasen van ongeveer 20 jaar. mogelijk is hier

sprake van een vergissing. waarschijnlijk zit het belangrijkste verschil

tussen landen en werelddelen in de dynamiek tussen de generaties.

in maart 2010 onderzocht ik generaties in Brazilië. Daar wordt tot nu

toe de amerikaanse indeling gehanteerd. mijn onderzoek geeft voorlopig

aan dat de nederlandse cq europese indeling hoogstwaarschijnlijk eerder

geldig is. Dat de Braziliaanse cultuur sterker is beïnvloed door Portugal

en spanje dan door amerika, zou een verklaring kunnen vormen. alle

Braziliaanse generaties hadden ook kenmerken die toe te wijzen zijn aan

de landscultuur: emoties liggen bijvoorbeeld voelbaar dicht aan de opper-

vlakte, Brazilianen raken elkaar veel aan en gaan anders om met etnische

diversiteit.

julian marías (1970) en zijn vriend en collega ortega y gasset gingen

ervan uit dat je vooral aan de energieke leiders binnen een generatie kan

zien wat een generatie kenmerkt. kijkend naar de elkaar opvolgende

leiders en naar de verschillen met de vorige, zou je generaties kunnen lo-

caliseren door die leiders in de historische tijd te plaatsen, aldus marías.

ik gebruik dit principe in mijn generatie-onderzoek.

generaties!

werk in

Uitvoering

31

3

een nieUwe generatie leiDers:

De verBinDenDe generatie X

3.1 inleidingDe generatie X (1955-1970) vormt tussen 2000 en 2015 een nieuwe

generatie leiders. De X-ers zijn sterk gericht op het constructief benutten

en het verbinden van de toenemende diversiteit in nederland. Deze leiders

staan graag tussen de mensen en zoeken voortdurend naar een gezonde

balans tussen onder meer inkomsten en uitgaven, inspanningen en op-

brengsten, proces en inhoud.

fig. 3.1 generatie X in de bevolkingspiramide (cBs, 2011)

200 150 100 50 0 0 50 100 150 200

mannen x 1000 vrouwen x 1000

Leeftijdsopbouw Nederland 2011

leeftijd

generatie X:

totaal 3.814.000

leeftijd 2011:

41-56 jr.

arbeidsparticipatie:

78.7%

mannen:

1.924.000

vrouwen:

1.890.000

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

generaties!

werk in

Uitvoering

32

met hun hang naar realisme en oog voor risico’s heeft ze de kwaliteiten

om ons door de crisis heen te leiden. Hun invloed op de omringende cul-

tuur werd merkbaar rond 2008 en ‘verdwijnt’ rond 2023. tegen die tijd

zit de helft van de opvolgende pragmatische generatie in de fase van het

leiderschap en zal haar invloed merkbaar worden.

Deze generatie kreeg tot nu toe niet een naam die hun kenmerkende aard

weergeeft. wellicht omdat ze vrij bescheiden en onopvallend is. tegelij-

kertijd zit juist daarin haar kracht. Ze loopt niet zo voorop, maar vooral

samen op. onderzoek van meyerson in 2001 geeft aan dat bescheiden en

onopvallend zijn niet hetzelfde betekent als geen invloed hebben. eerder

mag worden aangenomen dat deze generatie effectiever is in het beïnvloe-

den van de bestaande cultuur dan de vorige (protest)generatie. generatie

X heeft de basis gelegd voor de automatisering en de thema’s kwaliteit,

diversiteit en professionaliseren hoog op de agenda geplaatst.

andersom geldt ook dat onbescheiden, opvallend en luidruchtig zijn niet

hetzelfde is als veel invloed hebben. we weten inmiddels dat veel tijd-,

energie-, geldverslindende en luidruchtig aangekondigde reorganisaties

onder leiding van de protestgeneratie, niet de beoogde effecten hebben

gehad.

De verbindende generatie?De naam ‘verbindende generatie’ zou meer recht doen aan deze nieuwe

leiders. Het motto van het regeerakkoord van het vierde kabinet Balke-

nende ‘samen werken, samen leven’ is karakteriserend voor generatie X.

Het waren de X-ers jan Peter Balkenende, wouter Bos en andre rouvoet

die als partijleiders de onderhandelingen voerden. Ze wilden medeburgers

als bondgenoot tegemoet treden en bouwen aan vertrouwen in elkaar en

in de toekomst. Ze trokken honderd dagen het land in om met diverse

groeperingen in het land de nadere uitwerking van het regeerakkoord af te

stemmen. waar de vorige generatie leiders van de protestgeneratie vaak

de houding: ‘we weten heel goed wat er moet gebeuren en zullen goed

voor u zorgen’ aannam en zich als hoeders wat boven de mensen plaats-

ten, staan de X-leiders dichtbij de mensen en bij voorkeur ertussen. met

een houding van: ‘laten we vooral kijken wat er wel goed gaat en daarop

voortbouwen’. anders dan de protestgeneratie richten de X-ers zich niet

op democratiseren en draagvlak zoeken, maar veel meer op het benut-

ten van de verschillende zienswijzen en het combineren van verschillende

generaties!

werk in

Uitvoering

33

ideeën. in vergelijking met hun voorgangers zijn de X-leiders realistischer,

toegankelijker, meer gericht op anderen en samen doen.

fig. 3.2 Belangrijke verschillen tussen de aanstaande en de vorige generatie

leiders

Het verschil tussen de huidige leiders van de generatie X (1955-1970)

en de vorige van de protestgeneratie (1940-1955).

in de leiderschapsfase tussen 45 en 60 jaar.

generatie X (1955-1970) Protestgeneratie (1940-1955)

neuzen staan verschillende kanten op

verscheidenheid benutten

multicratiseren

ideeën mixen tot een optimum

samen optrekken

verbinden

weloverwogen en nuchter

realistisch

Doorgaan op wat goed gaat

luisteren en verklaren

Deze nieuwe generatie leiders loodst ons met beide benen op de grond

door de crisis heen. niets is zeker, maar door gewoon samen naar resul-

taten te werken en oog te hebben voor wat goed gaat lijkt dat aardig te

lukken.

in het bestuur van grote en kleine bedrijven nemen ze het leiderschap over

van de protestgeneratie.

neuzen dezelfde kant op

eenheid creëren

Democratiseren

Draagvlak zoeken voor een idee

Paternaliseren

Protesteren en polariseren

enthousiast en gedreven

idealistisch

fouten verbeteren

Zenden en uitleggen

generaties!

werk in

Uitvoering

93

Wat doet de crisis met generatie Y?De economische crisis vertraagt de binnenkomst van Y-junioren in grotere

organisaties. Hun reactie op deze crisis is nog niet zo duidelijk. Ze lijken

zich er niet zo druk over te maken. sommigen studeren nog wat verder

door, sommigen gaan een jaar naar het buitenland al dan niet aan het

werk in een ontwikkelproject, sommigen beginnen gewoon voor zichzelf.

Het aantal jonge ondernemers dat zich inschrijft in het handelsregister is

de afgelopen jaren bijna verdrievoudigd van 13.421 in 2007 naar meer

dan 43.000 in 2010. een kleine 4000 hiervan is jonger dan 20 jaar. een

klein deel lijkt te worden gegrepen door angst voor ontslag en past zich

op de werkvloer aan manieren van werken aan die ze eigenlijk als geda-

teerd beschouwen. Ze zijn zich hier wel van bewust en ervaren negatieve

effecten bij zichzelf zoals cynisme en apathie. Ze vinden dat vreselijk,

maar weten er even niet aan te ontsnappen, zeggen ze.

6.3 Kritiek van de oudere generaties op Y-juniorengeneratie X: ‘Ze communiceren onophoudelijk met leeftijdsgenoten via

alle mogelijke multimedia, maar het gaat nergens over. een scriptie ma-

ken is voor hen vooral googelen, knippen en plakken. Ze zijn wat op-

pervlakkig en vluchtig’. ‘Het is de meest brutale en verwende generatie,

ze krijgen alles wat hun hartje begeert en soms nog meer en meteen. Ze

duiken van het een in het ander en doen van alles tegelijkertijd, zonder

zich ergens echt in te verdiepen.

De protestgeneratie: ‘Ze denken dat alles mogelijk is en hebben niet goed

in de gaten waar grenzen liggen’.

De pragmaten reageren met: ‘Ze zijn wel al te spontaan en snel, voor je

het weet lopen ze ons voorbij en zitten ze bij de directie aan tafel. Ze lij-

ken zich nergens druk over te maken en zijn soms ongrijpbaar’.

De kwetsbare kant van de generatie YZe hebben het zo druk met van alles tegelijk doen dat ze nu al agenda-

problemen hebben en stress ervaren. er verschijnen steeds meer artikelen

over burn-outs bij twintigers.

Hun ‘wereld’ verschilt nogal van die in de gemiddelde organisatie. als

nieuwe junioren zijn ze nog kwetsbaar voor een overheersende cultuur. De

oudere generaties in bedrijven kunnen hen remmen in het zichzelf zijn en

dat signaleren veel van deze jonge professionals zelf ook: ‘ik had een sol

generaties!

werk in

Uitvoering

94

licitatiegesprek en ging daar rechtstreeks vanaf schiphol naar toe. mijn

vlucht vanuit argentinië had acht uur vertraging gehad. ik vroeg de re-

ceptioniste of ik mijn rugzak even ergens kon stallen. Ze keek me vreemd

aan en liet me duidelijk merken dat hoe ik gekleed was, eigenlijk niet

hoorde. terwijl ik op schiphol nog even schone kleding had aangedaan

en jeetje, wat maakt dat uit, het gaat toch gewoon om een wederzijds

verkennend gesprek’.

Het risico van teleurgesteld raken in de organisatiewereld is groot. Het

risico van verdwaald raken in die wereld is misschien nog groter. Ze lijken

en zijn misschien heel zelfstandig en zelfredzaam, maar hebben niettemin

veel behoefte aan een veilige omgeving waarin ze zich thuis voelen en

zichzelf kunnen zijn. Ze lijken grenzeloos, maar willen graag dat anderen

duidelijk en eerlijk hun eigen grenzen aangeven. Ze hebben veel aandacht

en positieve feedback van hun collega’s nodig om hun eigen zinvolle weg

te vinden.

als ze zich niet helemaal thuis voelen, kunnen ze heel verlegen worden.

Dat betekent overigens niet dat ze niet weten wat er speelt of geen zin

hebben om vragen te beantwoorden. Het betekent meestal wel dat er

eerst wat meer persoonlijk en informeel contact nodig is, voordat die

verlegenheid verdwijnt.

Y-junioren lijken somberheid en verveling uit te willen bannen, als ge-

moedstoestanden die niet tot het leven behoren. ‘gelukkig zijn’ lijkt voor

hen een persoonlijke keuze, waarmee ze wellicht hun eigen invloed over-

schatten en omgevingsinvloeden onderschatten. oudere generaties vragen

zich dan ook af of deze nieuwe junioren bestand zijn tegen de ‘problemen

van alledag’ zoals die zich ook op de werkvloer voordoen.

generaties!

werk in

Uitvoering

127

9

sociale trenDs vanUit

Het generatiePersPectief

9.1 Inleidingin dit hoofdstuk geef ik een analyse van de videobeelden die ik heb ge-

maakt van generaties aan het werk in diverse nederlandse branches. Deze

analyses leverden ook inzichten op in sociale trends. vanuit het perspec-

tief dat we onze cultuur zelf vormen en ontwikkelen via opvolgende ge-

neraties geven die analyses een beeld van de evolutionaire ontwikkeling.

Bijvoorbeeld van het (samen)werken en het leiderschap, van het commu-

niceren en de interactie tussen vrouwen en mannen.

fig. 9.1. evolutionaire trends via opvolgende generaties in nederland

(en europa).

Evolutie via opvolgende generaties >>>

Protestgeneratie generatie X Pragmatische generatie screenagers/Y/einstein

1940 - 1955 1955 - 1970 1970 - 1985 1985 - 2000

macho en blank overheerstHiërarchieserieus en formeel

werken hier, leren daar

opgelegde werkstructuurBedrijf nr. 1

gesloten kennissysteem

Zwaktes en fouten zien/...topdown eenheid nastreven

Het oude werken

Diversiteit verbindeninteractief lerend samen doeninformeel en persoonlijk

leren en werken integreren

flexibel zelf werk vormgevenautentieke professional nr. 1

open interactief kennis delen

krachten zien en ondersteunenverschillen constructief benutten

gebruik interactieve multi-media

Het nieuwe samenwerken

Spanningsvelden

generaties!

werk in

Uitvoering

128

nog even voor de duidelijkheid: iedere generatie is in haar volgende le-

vensfase een nieuwe generatie en iedere levensfase draagt dus bij aan het

updaten van de cultuur.

De belangrijkste trends die uit de analyses van de videobeelden van wer-

kende generaties naar voren komen op een rij:

9.2 Trend 1: Toenemende diversiteit en integratieDe diversiteit wordt binnen iedere volgende werkende generatie groter:

1. Het aantal werkende vrouwen nam de afgelopen decennia sterk toe.

in 2007 had 61 procent van de vrouwen een baan van minimaal 12

uur in de week. in 1997 lag dat percentage nog op 52, aldus het cBs.

Het opleidingsniveau stijgt. De afgelopen twee decennia verdubbelde

bijvoorbeeld het aantal vrouwelijke promovendi van 2 naar 4 op de 10

promovendi.

2. Het percentage werkende allochtone nederlanders ofwel de etnische

diversiteit neemt iedere volgende generatie toe en zal vanaf de genera-

tie Y een sterke stijging vertonen. Het opleidingsniveau van allochtone

jongeren stijgt. tussen 1996 en 2010 verdrievoudigde het aantal niet-

westerse allochtonen in het wetenschappelijk onderwijs.

3. Het aantal specialisaties binnen vakgebieden ofwel de functiediversi-

teit neemt toe, mede door de professionaliseringsgolf van de afgelopen

decennia en het groeiend aantal studierichtingen. Het samenwerken

tussen specialisten neemt toe, onder noemers als ketenintegratie of

programmamanagement.

4. De leeftijdsdiversiteit zal de komende jaren toenemen. senioren blij-

ven langer werken en junioren willen leren en werken eerder integre-

ren. tegelijkertijd lijkt er zich zowel bij de senioren als bij de junio-

ren een emancipatoir proces af te spelen. een belangrijk deel van de

nieuwe generatie senioren van de protestgeneratie wil langer zinvol

actief blijven meedoen. De nieuwe generatie junioren van de generatie

Y wil vanaf het moment van binnenkomst gelijkwaardig meedoen.

De generatie X zette het thema diversiteit hoog op de agenda. De nieuwe

X-leiders zoeken naar mogelijkheden om de toenemende diversiteit con-

structief te benutten. Dat was eerder al goed zichtbaar op videobeelden

die ik tot 2007 maakte en dit streven is in 2011 nog wat sterker aanwe-

zig. Het lijkt een ontwikkeling die zich voorzichtig voltrekt en die dicht bij

een doorbraak is. ik verwacht dat steeds meer X-ers een manier te