Filosofie & Religiositeit

Welkom!

Reflecties op religie in een post-moderne wereld

natuur-filosofen (empiristen)

a-posteriori kennis, inductie, waarneming & ervaring

onderzoeken & vergelijken van natuurlijke fenomenen

rationalisten

zintuiglijke wereld is schijn, alles wordt & niets is, ware kennis is a-priori kennis, mogelijk door deductie

de Vormen: Aristoteles vs. Plato

Plato (427 - 347 v.Chr.)

• waarneembare wereld is schijn,

de zintuigen zijn onbetrouwbaar• kennis alleen mogelijk door filosofisch inzicht• Ideeën / Vormen zijn transcendent, aan gene zijde

Aristoteles (384 - 322 v.Chr.)

• waarneembare wereld is kenbaar via zintuigen• kennis is mogelijk door waarneming + denken• Vormen zijn immanent in de natuur aanwezig

Aristoteles hylemorfisme: materie & vorm

• ousia = vorm, essentie, wezen, aard, talent, potentieel, niet-contingent, niet-accidenteel, plan, design, stempel, blauwdruk, ideëel, actief, scheppend, vormgevend• stof (materie) = passief, heeft geen werkelijkheid zonder bepaaldheid (vorm)• iets IS niet zomaar, maar altijd iets bepaalds• vorm werkt in op de stof, en de stof verlangt van nature naar vorm• vorm geeft materie de potentie (dynamei = streven) tot verwerkelijking (realisatie)• act = de vervulling van het doel van potentialiteit• accident = niet-essentiele waarneembare kwaliteiten van een object (bijv. materie)

Aristoteles causaliteit: oorzaak & doel

Aristoteles onderscheidt 4 oorzaken die

aan alle dingen ten grondslag liggen:• materiële oorzaak (causa materialis) =

van wat, waaruit het bestaat• formele (vorm-)oorzaak (causa formalis) =

als wat, wat het is• bewegende oorzaak (causa efficiens) =

door wat• finale (doel-)oorzaak (causa finalis*) =

om wat, waarom * in de middeleeuwen ook wel genoemd:

causa causarum: oorzaak der oorzaken

Aristoteles teleologie & entelechie

• alles in de natuur is gericht op een doel (telos)• dit doel is overeenkomstig de Vorm (aard) ervan• Vorm + doel = entelechie (ziel, streven)• alles streeft dus naar ontplooïng van de eigen

aard, om te worden wat het in potentie al is• de levende natuur is trapsgewijs opgebouwd:

3 soorten zielen:

- vegetatief: voeding, groei, voortplanting

- sensitief: zintuigen, begeerten, beweging

- cognitief: vermogen om het Goede te kennen• vanuit zijn intellect streeft de mens naar het Goede

Aristoteles de onbewogen beweger

• als Vorm & stof in aanraking komen: beweging• beweging veronderstelt beweger en bewogene• levende natuur kan zichzelf bewegen:

bewegend + bewogen element in één organisme• ex nihilo nihil fit: “uit niets komt niets voort”,

dus aan de oorsprong van alle beweging moet

een beweger staan die zelf niet bewogen is:• onbewogen beweger = oorzaak alle zijn en worden• is zuivere Vorm & act, zonder stof of potentie• is nergens op gericht, rust in zichzelf• absoluut volmaakt: bevat (denkt) alleen zichzelf

John Scotus Eriugena (810 - 877)

God als vorm (actief) = ongecreeerde creator

geest, engelen (actief) = gecreeerde creator

materie, natuur (passief) = gecreeerde niet-creator

God als doel (passief) = ongecreeerde niet-creator

Scholastiek (800 - 1500)

1100 - 1270: kruistochten waren kruisbestuiving en bloeitijd van wetenschap, filosofie & kunst

13e eeuw: onder invloed van islamitische filosofie (Avicenna, Averroës) meer Aristoteles

Thomas van Aquino transcendentale & natuurlijke theologie

• houdt weten en geloven strikt gescheiden• de religieuze Waarheid is geopenbaard in de Bijbel• is niet rationeel kenbaar en kan dus ook niet bewezen worden; het verstand (filosofie) kan wel twijfel en kritiek van buitenaf wegnemen• weten en geloof kunnen nooit tegenstrijdig zijn: Waarheid = Goddelijk = Eén• de religieuze Waarheid gaat boven de filosofische• behalve via het woord (Bijbel), openbaart God zich ook in de natuur (via de schepping)• natuur(lijke) theologie richt zich op de schepping, de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid• er is een wetmatig (door God) geordende werkelijkheid die wij a-posteriori kunnen kennen

Thomas van Aquino Summa Theologica

• niet alles is radicaal contingent: redelijkheid en inzichtelijkheid zijn wezenskenmerken van al dat is• Genesis (scheppingsverhaal): als God de wereld schiep, moet deze schepping Zijn signatuur dragen, dus is kennis over God via de natuur mogelijk• als de mens geschapen is naar Gods beeld kan hij ook tot redelijke kennis over God komen• de redelijke ziel kent een passief en actief element:

- passief = de zintuiglijke waarneming (empirie)

- actief = het intellect: moet de essentie destilleren• het intellect = Vorm zonder materie, en onsterfelijk• het intellect, de redelijke ziel, is de wezensvorm van het menselijk lichaam, daarom streeft de ziel naar het begrijpen van God en Zijn schepping

Thomas van Aquino Godsbewijs in 5 stappen

1] alles wordt door iets anders in beweging gebracht,

dus: er moet een onbewogen beweger zijn

2] niets kan zijn eigen oorzaak zijn,

dus: er moet een eerste werkende oorzaak zijn

3] veel in de natuur is contingent (voorwaardelijk, afhankelijk),

dus: er moet iets zijn dat noodzakelijkheid in zichzelf heeft

4] er is een trapsgewijze ordening in alle zijn,

alles participeert aan iets absoluuts (Plato)

5] de natuur is doelmatig ingericht, maar als iets zonder kennis

en verstand een doel nastreeft, moet dat doel door iets met

kennis en verstand van buitenaf ingegeven zijn

“… En dat noemen allen God…”

1 t/m 4 is ter voorkoming van een oneindige regressie

5 is wat tegenwoordig heet: argument from design

Thomas van Aquino Vorm & Zijn

• universalia zijn geen onafhankelijke zijnden,

maar gebaseerd op de essenties van dingen• essenties zijn de Vorm waarin het zijn zich

meedeelt; de Vorm bemiddelt het zijn• bij Aristoteles bestond niets zonder vorm,

voor Thomas is zijn zélf ook een Vorm• zijn is de voornaamste activiteit van iets,

en impliceert actualisering• God = de hoogste actualiteit, zuivere zijns-act• bij neo-platonisten was het Ene boven & buiten

het zijn, bij Thomas is God het zuiverste zijn• God is de totaliteit van het in zichzelf rustende

volmaakte zijn: Vorm zonder materie

Filosofie & Religiositeit

Tot volgende week!

Reflecties op religie in een post-moderne wereld