De pracht en praal van de Russische hofcultuur van de tsaren wordt gesym-boliseerd door het paasei. Niet zomaar een ei, maar een juweel: uitgevoerd in de kostbaarste materialen en vervaardigd door de beste juweliers. Met het eerste paasei dat hofjuwelier Karl Fabergé in 1885 voor de tsaar vervaardigde, was een nieuwe trend geboren. De elite maakte er een sport van om de eieren zo luxueus en extravagant mogelijk te laten uit voeren.Bijna 130 jaar later spreken deze pronk-juwelen nog onverminderd tot de verbeelding. Het Landesmuseum in Liechtenstein bezit één van de grootste verzamelingen Russische paaseieren. De topstukken uit deze collectie, waar-onder meerdere Fabergé-eieren, worden in Geloof, Hoop en Liefde. Kostbare eieren uit het Tsarenrijk in de spotlights gezet. In dit boek komen de tradities en weelde van het vooroorlogse Rusland samen met het virtuoze ambacht van de kunst-nijverheid rond 1900.

Geloof, Hoop en Liefde

KOSTBARE EIEREN UIT HET

tsarenrijk

Geloof,Hoop en Liefde

KO

STBA

RE EIER

EN U

IT HET

tsar

enrijk

Annemiek Rens

Geloof, Hoop en Liefde

KOSTBARE EIEREN UIT HET

tsarenrijk

Drents Museum | Liechtensteinisches Landesmuseum

WBOOKS

3

inhoudInleiding 5

GELOOF 7

Traditieensymboliekvanhetpaasei

HOOP 35

FabergéendeRussischehofcultuur

LIEFDE 57

Decoratieenambachtrond1900

Eggstoremember 79

Notenenliteratuur 81

Colofon 84

5

niettothetoudetsarenrijk,maarstrektzichuitoverdegeheletwintig-steeeuwtotaandedagvanvandaag.VeelvandezekunstobjectenmaaktendaarbijeenreistotoverdegrenzenvandeSovjet-UnienaarWest-EuropaenAmerika.Hetverhaalzoueenromankunnenzijnwaarinooklouchehandel,veilingenmetrecordopbreng-stenenvervalsingenvoorkomen:dehoofdpersonenwordenvertolktdoorzowelliefhebbersalsspecu-lanten.Elkenieuwedrukzoueenextrahoofdstukbevattenmetnieuweverwikkelingen.ZodookerrecentnogeenverdwenengewaandpaaseiopdattsaarAlexanderIIIin1887aanzijntsarinaschonk.HetbevondzichjarenlangineenAmerikaanshuisvolsnuisterijenenprullaria,toteenschroothandelaarhetopeenantiek-marktkochtvoordegoudwaardeendeoorspronkelijkeherkomstbekendwerd.1Bijna130jaarlaterspreektdecombinatievanzeldzaamheidenvakmanschap,vangeschiedenis,mysterieenromantieknogonver-minderdtotdeverbeelding.

HetLiechtensteinischesLandesmuseumteVaduzbezitdegrootsteverzamelingRussischepaaseierenbuitenRusland,in2010

inleiding

geschonkenaanhetvorstendomdoorlandgenootenverzamelaarAdulfPeterGoop(1921–2011).Ditboekneemtuaandehandvandetop-stukkenvandezebijzonderecollectiemeeindewereldvanhetRussischeei:detraditieensymboliekvanhetpaasei,hetweelderigehoflevenenderoldiehofjuwelierKarlFabergéhierinspeelde.Natuurlijkwordtookaandachtbesteedaanhetbijzondereambachtdataandezekunstwerkentengrondslagligt.Alleeierenuitdecataloguszijnafkomstiguitdecol-lectievanhetLandesmuseum.

HetDrentsMuseumlegtinhaarei-gencollectieondermeerdenadrukopdeNederlandsekunstenkunst-nijverheidindeperiode1885–1935.Dezecollectieisgrotendeelsbijeen-gebrachtdoordeStichtingSchoneKunstenrond1900(SSK) dieditjaarhaarvijftigjarigejubileumviert.Hetmuseumplaatsthaarcollectiedoormiddelvantentoonstellingenenpublicatiesregelmatigineeninternationaalperspectiefendebezoekerwordtdaarbijuitgedaagdomverbindingenteleggen.OokdecollectieRussischeeierenbiedtdezemogelijkheid.Dekunstrond1900wordtzowelinNederlandals

HetverhaalvanhetRussischepaaseilaatzichlezenalseenroman.Eenromanvangeloof,hoopenliefdeinhettsarenrijkvanhetfindesiècle.DetitelvanditboekstaatsymboolvoordebijzondereeigenschappenvanhetRussischepaasei.Deprach-tigversierdeeierenzijnbetekenis-dragersvanhetorthodoxegeloof,maarookvanhetgeloofindeheer-schappijvandeRomanovs.Zezijntraditionelesymbolenvanhoopopnieuwlevenendehoopenverwach-tingnaarhetjaarlijksegeschenk,dateriederjaarweerandersuitzag.Demeestluxeexemplarenhaddenzelfseensurprise.Depaaseierenzijnnietalleeneengeschenkvanliefde,maarwerdenookmetveelliefdegemaaktindewerkplaatsenvanRuslandsbesteedelsmeden.Totdeabsolutetopstukkenbehorenzon-dertwijfeldelegendarischekeizer-lijkeFabergé-eierenuitdejaren1885–1917.DekostbareeierenuithettsarenrijkvertellenhetverhaalvandetraditiesenvandeweeldevanhetvooroorlogseRusland,entonenhetvirtuozeambachtvandekunstnijver-heidrond1900.DegeschiedenisvandezeRussischepronkjuwelenbeperktzichechter

6

inRuslandgekenmerktdoorontwik-kelingenindevrijeentoegepastekunsten.Binnendieontwikkelingenzijnerzowelverschillenalsovereen-komstenaantewijzen,bijvoorbeeldinhetwerkvanNederlandseedelsmedenalsJanEissenloeffel(1876–1957),CarelBegeer(1883–1956)enJohannavanEijbergen(1865–1950)enhunRussischecollega’sKarlFabergé(1846–1920),FjodorRückert(1840–1917)endekunstnijveraarsvandeFirmaOwtschinnikow(actief1853–1917).DeVaas met kever van Van EijbergenenhetZilveren ei met bijvanOwtschinnikowvormeneentreffendeillustratievanhetverrassendeeffectdatditkanopleverenafb.1en2.

HetLandesmuseumsteldehaarcollectiegenereusterbeschikkingaanhetDrentsMuseumvoordezeexpositieenpublicatie.DitprojectkwamtotstanddoorhetmusealesamenwerkingsverbandEEN(EuropeanExhibitionNetwork),eeninitiatiefvanhetDrentsMuseum.MuseavanvergelijkbareomvanguitlandenalsLiechtenstein,Duitsland,Italië,Zwitserland,Oostenrijk,Spanje,EngelandenZwedenmakendeeluitvanditnet-werk.Hetdoelisdeledenregelma-tigteinformerenovertentoonstel-lingsprojectenenverzamelingenomzototuitwisselingensamenwerkingtekomen.

DeLiechtensteinsecollectieRussischepaaseieren,methetAppelbloesem-eivanFabergéalsabsoluuttopstuk,wordtvoorheteerstaanhetNederlandsepubliek

getoond.TentoonstellingenboekvormeneenuniekegelegenheidomkennistemakenmetdezeRussischetraditieenobjecten.HetDrentsMuseumiszeerdank-baarvoordezeprettigesamen-werkingmethetLiechtensteinischesLandesmuseum.Specialedankgaatuitnaardirecteurprof.dr.RainerVollkommerdieditbelangrijkepro-jectmogelijkmaakte.DaarnaastzijnThomasMüssnerenSvenBehamonsbijdevoorbereidingenvandepublicatieententoonstellingzeerbehulpzaamgeweest.OokgaatonzedankuitnaarKatherinePurcellvanWartskiLondenenSpaarnestadPhotovoorhetbeschikbaarstellenvanprachtigbeeldmateriaal.

TotslotwillenwijuitgeverWBOOKS,inhetbijzonderHenkvandeWalenJohandeBruijn,engrafischvormgeverIngeborgScheffershartelijkdankenvoorhunondersteuningbijditproject.PersoonlijkdankikAnnabelleBirnieenHarryTupan,directieDrentsMuseum,enPeterSchonewille,tentoonstellingscoördinator,voordekansommetdezeuitmuntendecollectietewerkenenmeinditverrassendeonderwerptemogenverdiepen.OoknoemikgraagChrisStolwijk,AnitaHopmansenTonGeertsvanhetRKD–Nederlandsinstituutvoorkunstgeschiedenisonderwiensvleugelsikditprojectmochtuitvoeren.TonGeertsenHarryTupantradentevensopalsredacteur,waarvoormijngrotedank.

Annemiek Rens Paaseierenworden

1. Johanna van Eijbergen (uitv. G. Dikkers & Co.),

Vaas met kever, ca. 1905, messing, hoogte 10 cm,

collectie Drents Museum, Assen.____

2. Firma Owtschinnikow, Zilveren paasei met

bij, 1908–1917, collectie Liechtensteinisches

Landesmuseum, Vaduz.

1

2

7geloof

8

PaaseierenwordeninRussischefamiliesbijnavereerdalsiconen.Zestaansymboolvoorhoopennieuwleven.MetPasenwordtgevierddatChristusuitdedoodisverrezenenheteeuwigelevenkrijgt:deoverwinningvanhetlichtopdeduisternis.Dezehergeboorteneemteenhelebelang-rijkeplaatsinbinnenhetorthodoxegeloof.HetuitwisselenvanpaaseierenisalsritueeldaaromdiepgeworteldindeRussischecultuur.Hetschenkenvaneenpaaseiistevenseentekenvan(naasten)liefde.Tochisdezetraditievanoorspronggeenchristelijke.Eierenzijnaleeuwenlangbetekenisdragersvoorvruchtbaarheidenleven,endusonlosmakelijkverbondenmetdelente.DeEgyptenarenzienheteialshetsymboolvandegoddelijkekrachtwaaruitdewereldgeborenwerd,eenmysterieuze‘kiemdeslevens’.Ookde

Indiërs,GriekenenRomeinengevenheteieenspecialerolbijrituelenvanvruchtbaarheidenschepping.2DeGermanenoffereneierenaanhungodThor,maarookinandereculturenwordtaaneiereneenhelendeenbe-schermendewerkingtoebedacht.3Dechristelijkekerkintegreertvervolgensdezeveelouderevolkstraditiesinhaareigencultuur.HeteikrijgtpasindevroegemiddeleeuweneenreligieuzechristelijkebetekeniswanneerdoorAugustinus(354–430)derelatiewordtgelegdtussendeOpstandingvanChristusenheteialstekenvanhoopenhergeboorte.

DetraditieomelkaarmetPaseneenbeschilderdeiteschenkenbestaatoveralinEuropa,maarisnergenszogrootalsinRusland.HetchristelijkegeloofspeeldeindenegentiendeeeuweennietteonderschattenrolinhetlevenvaniedereRus.Vandeeenvoudigsteboertotdetsaarzelf,iedereenwaszijnlevenlanginnigmetdekerkverbonden.DetsaarhadbovendiendebijzondererolvanhoofdvandeRussisch-orthodoxekerk:er

wasinRuslandnogsprakevaneeneenheidvanwereldseenkerkelijkemacht.Pasenwasdebelangrijksteorthodoxefeestdagenwerddusgrootsgevierd.AanPasengingeenperiodevanvastenvooraf,waarbijgeeneierengegetenmochtenworden.OpWitteDonderdagwerdendeeierenvoorhetpaasfeestgekooktenbeschil-derd.Zewerdendaarnametwijwaterbesprenkelddoordepriester.DezegewijdeeierenhaddenvoordeRussenookeenmagischekracht:zezoudendeoogsttegenhagel,hetveetegenziekteenhethuistegenbozegeestenbeschermen.DePaasmisbegonopzaterdagavondenduurdetotdiepindenachtafb.3.Gelovigenverzameldenzichineenverduisterdekerkdiedewereldzonderhetlichtvanhetgeloofsymboliseerde.HetheiligevuurwerdbinnengedragendoordepatriarchenzijngeestelijkenenhetnieuwsoverdeOpstandingvanChristuswerdver-kondigdmetdewoorden‘ChristosWoskresje’(‘Christusisopgestaan’).Klokkengeluidommiddernachtver-spreiddedezeboodschapoverstadenland.Vervolgensgingengeestelijken

symboliek VAN HET PAASEI

traditie &

9

engelovigenineenfeestelijkeoptochtmetkaarsenindehandzingenddoordekerk.DePaasmaaltijdopzondagwasgenereusmetpaasbroodenhetuitwisselenvanpaaseieren.Hetverstoppenvandepaaseieren,zoalsmeninNederlanddoet,isinRuslandonbekend.

PASEN AAN HET HOFInhetnegentiende-eeuwseSt.Petersburgafb.4,dezetelvandemacht,werdenindepaasweekgeenfinanciëletransactiesgedaan.Dekerkklokkenluiddenerbijnaonaf-gebroken.VoordePaasdienstindepaleiskerkwarenhovelingen,ambte-narenentalrijkegastenuitgenodigd.Dezedagwerdookwel‘deplechtig-heidderplechtigheden’genoemd.4Defeestdagwastegelijkertijdnaeenperiodevanvasteneneenbewustsobersociaallevenookhetstartseinvaneennieuwseizoenvanfeestenenbals.Deceremoniewerdbeëindigddoordetsaar,diezijngezinsledenenalleaanwezigendriemaalkusteenmethende‘Christusgroet’uitwisselde.Allehovelingenendekeizerlijkegardekregenvervolgenseenpaaseivandetsarina:kleineensimpeleexempla-

renvoorpaleisbedienden,groteenmetedelstenenbezetteeierenvoordevertrouwelingenvandetsaar.GraafAleksejIgnatjevherinnerdezichditmomentalsvolgt:‘Detsaartreedtopmijtoeenkustmijdriemaal,alsofikeenoudebekendeben.Detsarinareiktmijhaarhand,ikkusdezeenontvangeenporseleinenei;ikbenbangdatikhetzallatenvallen,omdatikmijnhandenvolhebaanmijnsabel,helmenhandschoen.’5Ertradgaandewegeengrotevariatieenverfijningopinhetmateriaalgebruikendedecoratievandeeierendievoorhethofgemaaktwerden.Vaneierenuithoutenbeenderennaargelakteeierenvanpapier-machéenvanafdeacht-tiendeeeuwvanmelkglasenkristal,naarporselein,email-cloisonnéen

3. Nikolai Kornilovich Pimonenko (1862–1912),

Paasceremonie in Rusland, 1891, olieverf op doek,

133×193 cm, collectie Rybinsk State Historical-

Architectural and Artistic Preserve Museum. ____

4. Stadsgezicht St. Petersburg, ca. 1900, ansichtkaart.

zilver,beschilderdmeticonen,metmonogrammenvandetsarenofvoor-zienvanedelstenen.HetvervaardigenvanluxeeierenvormdeeenapartetakvandetoegepastekunsteninRusland.DespecialeroldiehetpaaseiinnambinnenhetRussischehofenzijnam-bachtelijkeenartistieketraditiekomenindevolgendehoofdstukkenuitgebreidaandeorde.Eerstwordenhierenkelepaaseierenuitgelichtwaarbijhetgeloofcentraalstaat.

3

4

10

Porseleinen paasei met ChristusCa. 1850 Keizerlijke Porselein fabriek, St. Petersburg.Porselein, geappliqueerde versiering, over het glazuur meerkleurig beschilderd, verguld. | Hoogte: 7 cm, Inv.nr. 952

Ditporseleinenpaaseimetdevoor-stellingvanChristustijdenshetLaatsteAvondmaalheefteenfijn-zinnigegeappliqueerde‘krans’vanblauweenrodebloemen.MetdeRococo-revivalindeeerstehelftvandenegentiendeeeuwkwamendergelijkedecoratiesweerhelemaalindemode.BijdeKeizerlijkePorseleinfabriekwerdennaastpaaseierenookvazenenserviesgoedmetdergelijkeelementenversierd,maarnietingroteaantallen.Hetaanbrengenvaningewikkeldeversieringenwasarbeidsintensiefendeapplicatiewaszeerbreekbaar.Vandaagdedagzijnerslechtsenkeleexemplarenovergeleverd.6Diteiiszo’nzeldzaamexemplaar,hoewelhetdetanddestijdsniethelemaalper-fectheeftdoorstaan.Ditdoetgeluk-kigechterweinigafbreukaandealgeheleuitstralingvanditobjectmetzijnstralendeblauwebloemranden,methetopvallendroodgekleurdehartengoudenversieringen.DezeversieringenmakenheteibovendieneenmooivoorbeeldvanRussischefolkloristischekunstnijverheidvanhoogniveau.

Glazen paasei met Maria MagdalenaCa. 1850 Keizerlijke Glasfabriek, St. Petersburg.Glas, gegraveerd. | Hoogte: 9,2 cm Inv.nr. 940

DitglazenpaaseiisvervaardigddoordeKeizerlijkeGlasfabriekinSt.Petersburg,opgerichtindeacht-tiendeeeuwenleveranciervanhethof.Aandeachterzijdebevindtzicheenmedaillonmethetmonogram‘MN’vangrootvorstinMariaNikolajewna(1819–1876)endaarbovenisdekeizers-krooninreliëfafgebeeld.MariaNikolajewnawasdeoudstedochtervantsaarNicolaasIenbeschermvrouwevandekunsten.ZewasdirecteurvandekunstacademieenvoorzittervanhetgezelschapterbevorderingvandekunsteninSt.Petersburg.Opdevoorzijdeisinreliëfdevoor-stellingvanMariaMagdalenatezien.Zijhoudthaarhandopeenopgeslagenboekdatverwijstnaarhaarmissie-activiteitenendeVita contemplativa(eenlevendatisgewijdaanspiri-tueleoverpeinzing).7Dekeuzevoorditmotiefdoetvermoedendatdegroot-vorstinhaareigenactiviteitenalseenbelangrijkelevensmissieopvatte.Heteiistussendemedaillonsinversierdmetgestileerderodebladereneneenrodeband.

15

Porseleinen paasei met religieuze voorstellingen1860–1870 Keizerlijke Porseleinfabriek, St. Petersburg.Biscuitporselein.|Hoogte:9,2cm,Inv.nr.956

Diteivanbiscuitporseleiniszeld-zaaminzijnsoort.Biscuitporseleinisnamelijkergbreekbaar:hetwordtslechtseenmaalgebakkenenheeftgeenbeschermendeglazuurlaag.BijdeKeizerlijkePorseleinfabriekwerdenmaarenkelevandezeeierenvervaardigdenwelonderleidingvanAugustKarlowitschSpiess(1817–1904),hethoofdvanhetbeeldhouwatelier.Hijlietzichdaarbijinspirerendooroudeiconenmetreliëfvoorstellingenuitzilver,koper,steen,houtenbeen.Devoorstellingenopditeizijnmoge-lijkkopieënnaardergelijkeiconen,geletopdestilistischeovereen-komsteninproporties,houdingendecoratie.8Ophetvolledigwitteeizijnzeergedetailleerdevoorstellingenaangebracht.InvierscèneswordthetverhaalverteldvandeKruiswegvanChristusdateindigtmetdeOpstanding−hetultiemePaasmotief.Descèneszijnomringddoorgestileer-dewolkenmetengelenenhetalziendoogbovenin.

COLOFON

Deze publicatie verschijnt ter gelegenheid van de tentoon stelling Geloof, Hoop en Liefde. Kostbare eieren uit het Tsarenrijk, in het Drents Museum te Assen van 23 november 2014 tot en met 1 maart 2015 en kwam tot stand in samenwerking met het Liechtensteinisches Landesmuseum, Vaduz.

UitgaveWBOOKS, Zwolleinfo@wbooks.com | www.wbooks.comi.s.m.Drents Museum, Asseninfo@drentsmuseum.nl | www.drentsmuseum.nl

Auteur Annemiek RensEindredactie Ton Geerts en Harry TupanVormgeving Ingeborg Scheffers

Annemiek Rens (1985)kunsthistoricus, is gastconservator bij het Drents Museum en assistent-conservator bij het RKD.Ton Geerts (1963)kunsthistoricus, is conservator moderne en hedendaagse kunst / hoofd Collecties Beeldende Kunst vanaf 1900 bij het RKD.Harry Tupan (1958)kunsthistoricus, is adjunct-directeur bij het Drents Museum.

Fotografie tenzij anders vermeld: Liechtensteinisches Landesmuseum, Vaduz, fotograaf: Sven D. Beham.

© WBOOKS / Drents Museum / de auteurAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd alle rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2014

In samenwerking met

Subsidiegever

Indemniteitverstrekker

Begunstigers

De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door de rijksoverheid:de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft namens de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Minister van Financiën een indemniteitsgarantie toegekend.

Sponsors

Hoofdsponsors

De pracht en praal van de Russische hofcultuur van de tsaren wordt gesym-boliseerd door het paasei. Niet zomaar een ei, maar een juweel: uitgevoerd in de kostbaarste materialen en vervaardigd door de beste juweliers. Met het eerste paasei dat hofjuwelier Karl Fabergé in 1885 voor de tsaar vervaardigde, was een nieuwe trend geboren. De elite maakte er een sport van om de eieren zo luxueus en extravagant mogelijk te laten uit voeren.Bijna 130 jaar later spreken deze pronk-juwelen nog onverminderd tot de verbeelding. Het Landesmuseum in Liechtenstein bezit één van de grootste verzamelingen Russische paaseieren. De topstukken uit deze collectie, waar-onder meerdere Fabergé-eieren, worden in Geloof, Hoop en Liefde. Kostbare eieren uit het Tsarenrijk in de spotlights gezet. In dit boek komen de tradities en weelde van het vooroorlogse Rusland samen met het virtuoze ambacht van de kunst-nijverheid rond 1900.

Geloof, Hoop en Liefde

KOSTBARE EIEREN UIT HET

tsarenrijk

Geloof,Hoop en Liefde

KO

STBA

RE EIER

EN U

IT HET

tsar

enrijk