Hier, dat is Rotterdam. Een oude stad met een jong hart. Een hart dat na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog verzwakt is, maar niet gebro­ken. Met overtuiging bouwt Rotterdam aan het herstel van een stad die nooit af is. Vijfentwintig jaar zal het duren.

In die periode, ruwweg van 1945 tot 1970, verrijzen een grootstedelijk cen­trum en moderne woonwijken. De nieuwe stad krijgt een vierkant van verkeerswegen, een nieuw centraal station, markante bedrijfsverzamelge­bouwen en een geheel autovrij half overdekt winkelcentrum, uniek voor Europa. De meeste aandacht vraagt echter de economische kurk waar Rot­terdam op drijft: de havens en fabrieksinstallaties, die geleidelijk steeds ver­der buiten de stad komen te liggen. In dit dynamische decor zoeken de Rot­terdammers hun weg. In het begin nog wat beschroomd, maar allengs met meer zelfvertrouwen.

De gehele periode van de wederopbouw is vastgelegd door fotografen, waar­van het werk is vertegenwoordigd in de verzamelingen van het Stadsarchief Rotterdam. Anne Jongstra en Arie van der Schoor, medewerkers van het ar­chief, hebben de mooiste foto’s uitgezocht voor het boek Rotterdam in de Wederopbouw. Veel ervan zijn niet eerder vertoond. Beeld en woord samen geven een indruk van de dynamische periode die Rotterdam heeft gemaakt tot wat het nu is: een vitale en veerkrachtige stad.

Hier bonkt het hart van de stad

w w w . w b o o k s . c o min samenwerking met stadsarchief rotterdam

Rotterdam in de W

ederopbouw

anne jongstra arie van der schoor

Rotterdamin de Wederopbouw

anne jongstra

arie van der schoor

wbooks

Rotterdamin de Wederopbouw

Rotterdam in de Wederopbouw Voorwoord2

Hoor hier bonkt het nieuwe hart van Rotterdam. Pas ge-leidelijk komt er aandacht voor de slachtoffers van de oorlog die in het beroemde beeldhouwwerk van Zadkine, onthuld in 1953, hun wanhoop zien verbeeld.

De heldhaftige oorlog wordt zo bezien gevolgd door een even heldhaftige wederopbouwperiode. De weder-opbouw vond plaats onder drie opeenvolgende burge-meesters: mr. P.J. Oud (1945-1952), mr. G.E. van Walsum (1952-1965) en W. Thomassen (1965-1974). Uit de puin-hopen verrees een nieuwe stad met een vierkant van ver-keerswegen, een nieuw centraal station, een aantal grote kantoorblokken, markante bedrijfsverzamelgebouwen en een geheel autovrij half overdekt winkelcentrum, een primeur voor Europa. De gemeente schafte bussen aan voor wederopbouwritten door de stad, zodat alle Rotter-dammers de stad in wording konden bewonderen:

‘Tegenwoordigheid van geesten realisme in’t kwadraatvieren onverstoorbaar feestin een opgebroken straat.’(J.A. DeelDer, stADsgezicht)

Waren de Rotterdammers nu tevreden? Enige bezinning op de bouwdrift boden cineast Jan Schaper en professor Rob Wentholt, hoogleraar sociale psychologie. In zijn film Stad zonder hart (1966), is Schaper kritisch over de kille stad waarin de menselijke maat ontbreekt. In 1968 verscheen van de hand van prof. Wentholt De Binnen­stadsbeleving en Rotterdam, een studie gedaan in op-dracht van het jubilerende (75 jaar) warenhuis V&D. Het boek schokte architecten, stedenbouwkundigen en poli-tici. De stad werd door veel voor het boek ondervraagde Rotterdammers als kaal, tochtig en unheimlich ervaren. Wat nu? Met stads vernieuwing, geen sloop maar herstel, probeerden gemeente en bewoners de menselijke schaal weer terug te brengen. Zo kwam in 1970 de Aktiegroep het Oude Westen op voor sociale woningbouw.

‘Door de stad van noodwinkels en betonnen paleizen’, zo begint het gedicht Rotterdam 1952 van Alfred Kossmann (1922-1998). We zitten meteen volop in de wederopbouw, de naoorlogse periode van herstel van economie, infra-structuur, architectuur en aarzelend kunst en cultuur. Doelmatig, sober, efficiënt…, voor vrolijk, uitgelaten en uitbundig is direct na de oorlog geen plaats. Het leed moet worden verwerkt, de stad moet worden opgebouwd. Daar is een plan voor, een heus weder opbouwplan. Al op 18 mei 1940, vier dagen na het bombardement, gaf het gemeentebestuur aan stadsarchitect W.G. Witteveen de opdracht voor het opstellen van het wederopbouwplan. Zes dagen later werd het getroffen gebied in één keer ont-eigend. De verwoeste panden werden gesloopt. Hier en daar bleven panden staan, eenzaam tussen het puin. Door gebrek aan bouwmaterialen is tijdens de oorlog haast niets van het plan gerealiseerd. Bovendien kwam er kri-tiek op het plan dat te zeer gericht zou zijn op herstel en te weinig op vernieuwing. Zo werd Witteveen opgevolgd door Cornelis van Traa die in 1944 startte met de herzie-ning van het Plan Witteveen. Het aldus ontstane Basis-plan Herbouw Binnenstad Rotterdam (vastgesteld in 1946) betekende een ingrijpende breuk met het verleden, waarbij van de vooroorlogse plattegrond alleen de stads-driehoek van Coolsingel, Goudsesingel en Boompjes nog herkenbaar is. Het Basisplan heeft de ontwikkeling van het centrum van Rotterdam tot zeker 1970 bepaald.

Het als gevolg van de Duitse aanval van 14 mei 1940 – en daarop volgende branden – verwoeste gebied staat in Rotterdam bekend als ‘de brandgrens’. Het oude centrum is verdwenen. Rotterdam is een oude stad met een jong hart. Eerst was er de behoefte om te vergeten, om niet al te lang stil te staan bij de ellende die Rotterdam – zoals de mythe wil – heldhaftig (sterker door strijd) heeft door-staan. Handen uit de mouwen. De wederopbouw moest worden gevierd (18 mei wederopbouwdag) en de econo-mische betrekkingen moesten worden hersteld. Elke steen die op de andere werd gestapeld getuigde van het doorzettingsvermogen en de veerkracht van Rotterdam en de Rotterdammers, bouwen aan een stad die nooit af is.

Rotterdam in de Wederopbouw

3Voorwoord Rotterdam in de Wederopbouw

Na nog een tijdje voor het Utrechts Katholiek Dagblad te hebben gewerkt en assistent te zijn geweest bij fotograaf Eric Hof, vestigde hij zich in 1956 als zelfstandig pers-fotograaf in Rotterdam, eerst aan de Pleinweg en later aan de Beukels dijk. In de jaren zestig gold Ary Groeneveld als een van de belangrijkste persfotografen van de stad. Van 1956 tot 1978, toen hij overstapte naar de Rijksvoorlich-tingsdienst, legde hij een veelheid aan onderwerpen vast op de gevoelige plaat. Eind jaren zeventig verwierf het Stadsarchief Rotterdam de collectie van Groeneveld. In totaal gaat het om ongeveer 80.000 negatieven.

De Fototechnische dienst van Gemeentewerken werd opgericht in 1945. Gefotografeerd werden bouwwerken, installaties en dergelijke. Het fotograferen van bouw- en herstelwerkzaamheden leverde schitterende weder-opbouwfoto’s op van een bijzonder goede kwaliteit. Anders dan de naam van de dienst doet vermoeden geen saaie maar sprankelende foto’s van een stad in ontwik-keling. Na opheffing van de dienst in 1995 kwam de col-lectie van duizenden foto’s bij het Stadsarchief.

Dankzij het werk van deze fotografen is er nu een prach-tig fotoboek van Anne Jongstra en Arie van der Schoor, medewerkers van het Stadsarchief, tot stand gekomen in nauwe samenwerking met wbooks.

Mw. Drs. Jantje Steenhuis, Stadsarchivaris, Rotterdam

De wederopbouwperiode kende naast bouwactiviteiten ook vermaak. Met Rotterdam Ahoy’ (1950) belanden we in de periode van de wederopbouw-manifestaties. Ten-toonstellingen en manifestaties vroegen aandacht voor het herstel van de Rotterdamse havens, voor Rotterdam als wereldhaven en als metropool. Het ging om het to-nen van de vitaliteit en de veerkracht van de havenstad. De e55, de Floriade (1960) en de c70 waren daar uitingen van en de bevolking vergaapte zich en vermaakte zich, bijvoorbeeld in een kabelbaan boven de Coolsingel. Niet iedereen vond het leuk. Zo liet de protestgeneratie van zich horen in pamfletten tegen de ‘door grootheidswaan verblinde regenten.’

Het slotjaar 1970, vijfentwintig jaar na de bevrijding. Feyenoord wint als eerste Nederlandse voetbalclub de Europacup en de Wereldbeker. Kralingen wedijvert drie dagen lang met het popfestival Woodstock. Ondanks de regen kwamen tijdens het driedaags popfestival in het Kralingse Bos naar schatting 100.000 mensen af op groepen als Jefferson Airplane, Santana, Canned Heat, The Byrds, Pink Floyd en Dr. John. Nederlandse groepen waren er ook, zoals Supersister, ccc inc, Focus, Eksep-tion en Oscar Benton.

Die hele periode is vastgelegd door fotografen waarvan het werk is vertegenwoordigd in de rijke verzamelin-gen van het Stadsarchief Rotterdam. In het bijzonder is door de auteurs van dit boek gebruik gemaakt van de persfoto’s van Ary Groeneveld en de fotoverzameling van de Fototechnische dienst van Gemeentewerken. De kleurenfoto’s (dia’s) van Han Goederen en Jan Jesse zijn dankzij bemiddeling van Digitup (Evan van der Most) in de verzameling van het Stadsarchief en in dit boek opge-nomen. Veel foto’s zijn niet eerder vertoond.

Ary Groeneveld (1926-1992) was de zoon van huisarts J. Groeneveld, die een grote praktijk had aan de Prove-nierssingel. Na de oorlog verbleef hij vier jaar als militair in Indonesië. Terug in Nederland volgde hij een oplei-ding tot reclametekenaar, maar die zou hij niet afmaken.

Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 4

Inhoud

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 7Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 6

1 Een le

ge stad

1 Gehavende st

ad

Het eerste wat opvalt in het naoorlogse Rotterdam is de leegte. ‘De puin’ als gevolg van het bombardement en de brand van mei 1940 wordt snel opgeruimd. Daarna blijven lange tijd veel grote gebieden braak liggen. Het geeft die delen van de zwaar getroffen stad een akelig gehavende, soms ook vervreemdende aanblik.

In de oorlogsjaren komt van wederopbouw, volgens het plan uit 1940

van stadsarchitect Witte veen, in elk geval weinig terecht. Na de bevrij-

ding wordt het herstel waar mogelijk voortvarend ter hand genomen.

Er moet, uitgaand van het Basisplan van de assistent van Witteveen

Van Traa, een nieuwe stad met een nieuw centrum rond de Coolsingel

ontstaan. Voor de Rotterdammers breekt een spannende tijd aan waarin

havens, bedrijven, huizen, woonomgeving en wegen worden hersteld of

nieuw gebouwd. De jaarlijkse opbouwdag in mei markeert vanaf 1947

de voortgang die met de wederopbouw is geboekt en fungeert als start

voor weer een nieuwe fase van projecten. De stad verandert met het

jaar, maar door de voorrang die vooral het havenherstel krijgt, blijft het

centrum van Rotterdam nog lang leeg. Panoramafoto’s uit de jaren vijf-

tig maken dit overduidelijk en tonen een hoofdstructuur die nog moet

worden ingevuld. Soms gebeurt dat door middel van noodwinkels en

noodwoningen, tijdelijke oplossingen voor grote praktische problemen

die vanwege de schaarste vaak langer dienst doen dan oorspronkelijk de

bedoeling is. Sommigen wachten de wederopbouw niet af en zoeken hun

heil elders. Pas na verloop van jaren, zo rond het midden van de jaren ’50,

als de wederopbouw wat overtuigender van de grond komt, is er ruimte

voor terugblikken en reflecteren op het traumatische verleden van De

Verwoeste Stad.

Gehavende stad Rotterdam in de Wederopbouw 7 Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 27Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 26

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

Vanaf 1950 beginnen de gaten van het centrum van de stad zich langzaam te vullen. Gadegeslagen door de ambtenaren in het nieuwe Stadstimmerhuis, verrijzen rond het Beursplein (dan nog Spinhuisstraat geheten) en de Hoogstraat de nieuwe winkels van onder andere Vroom & Dreesmann, C&A, HEMA en Huf. Langs de Coolsingel vestigen zich banken en verzekeraars. De Kruiskade wordt met de komst van twee nieuwe bios copen een heus uitgaanscentrum. En in Overschie, Kralingen, op de zuidelijke Maasoever en ten oosten van de Kralingse Plas wordt, in het voortdurende gevecht tegen de huizennood, het ene na het andere woningbouwproject opgeleverd.

Voor de bewoners van de oude plattelandskernen die hun bezittingen

moeten afstaan aan de oprukkende stad ziet de winst- en verliesreke-

ning van deze jaren er misschien anders uit, maar wie een huis krijgt

toegewezen in een van die nieuwe wijken gaat er flink op vooruit. De

woningen zijn er ruimer en gerieflijker dan menig Rotterdammer ge-

wend is. Maar ook andere ontwikkelingen maken het leven in deze jaren

steeds makkelijker. Dankzij de oplevende economie krijgen veel Rotter-

dammers geleidelijk meer te besteden. Meer en meer gezinnen kunnen

zich een auto veroorloven. In steeds meer huizen verschijnen telefoon

en televisie toestel. Wijk na wijk wordt aangesloten op het aardgasnet,

waardoor het gesjouw met de kolenkit en asemmer tot het verleden gaat

behoren. Maar tegelijkertijd kondigen zich sociale veranderingen aan

die de stad op termijn ingrijpend zullen veranderen: gehuwde vrouwen

begeven zich op de arbeidsmarkt en vanuit de landen rond de Middel-

landse Zee arriveren de eerste ‘gastarbeiders’.

Herrijzend Rotterdam Rotterdam in de Wederopbouw 27

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 111Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 110

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

3 Werkende st

ad

4 Na gedane arbeid

5 Ter v

erheffing van het volk

In naoorlogs Rotterdam is het ideaal van volksverhef-fing nog springlevend. Het stadsbestuur, de zakenelite en de leiding van kerken en maatschappelijke organi-saties vinden dat de gewone Rotterdammer bij de hand genomen moet worden om zijn talenten te ontplooien en iets van zijn leven te maken. De stadsburger die hen daarbij voor ogen staat, is iemand die hard werkt, zich inzet voor zijn buurt en zijn stad, de wet eerbiedigt, zich niet te buiten gaat aan allerlei uitspattingen en – ook niet onbelangrijk – weet wat zijn plaats is op de maat-schappelijke ladder.

Het duidelijkst zichtbaar is dat beschavingsstreven in het Brabants

Dorp dat vlak na de oorlog door de gemeente wordt aangewezen voor

de heropvoeding van sociaal-zwakke gezinnen. Het komt ook tot uit-

drukking in de steun voor de kunst en dan vooral de gebonden kunst:

de plastieken, mozaïeken en sculpturen waarmee in deze jaren nieuwe

bouwwerken worden opgesierd, expliciet bedoeld om de gemeenschaps-

zin te bevorderen.

En dan zijn er natuurlijk nog de instellingen die het beschavingsstreven

als sinds hun oprichting in hun statuten hebben staan, zoals de Volks-

huizen en de Volksbond tegen Drankmisbruik.

In hoeverre al die organisaties erin slagen modelburgers te kweken is

de vraag. Simpelweg overeind blijven in een snel veranderende samen-

leving blijkt al lastig genoeg. Neem bijvoorbeeld het verheffingsinstru-

ment bij uitstek: het onderwijs. Dat heeft zo zijn eigen problemen, zoals

het in goede banen leiden van de groeiende stroom leerlingen, het aan-

passen aan de ontwikkelingen in de arbeidsmarkt en, in de jaren ’60, de

naderende verandering van het onderwijsbestel door de Mammoetwet.

Ter verheffing van het volk Rotterdam in de Wederopbouw 111 Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 125Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 124

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

3 Werkende st

ad

4 Na gedane arbeid

5 Ter v

erheffing van het volk

6 Lichaam en geest

Een gezonde geest in een gezond lichaam: daarvoor moet een mens bidden, stelde Juvenalis al. Voor de Rotterdammer in een stad in wederopbouw is dat niet zo eenvoudig. De geloofsinfrastructuur van kerken in de oude stad is grotendeels verdwenen en ontbreekt nog in nieuwe stadswijken. Door decentralisatie, inkrimping, (ver)bouw en vooral veel samenwerking lost men dit op. Dan nog is een gezond lichaam niet vanzelfsprekend als onveilige of risicovolle situaties tot ongevallen leiden, wat in een verkeersdrukke haven stad regelmatig voor-komt. Afgezien daarvan dreigt ziekte en dat is reden voor preventief optreden bij jong en oud om erger, zoals ziekenhuisopname, te voorkomen.

Met het oog op de groei van de bevolking worden de bestaande en

verouderde instellingen uitgebreid en gemoderniseerd en krijgt het in

de oorlog getroffen centrale, gemeentelijke ziekenhuis een nog grotere

opvolger. Over het verband tussen lichamelijke en geestelijke gezond-

heid en sport valt genoeg te zeggen, maar feit is dat veel mensen plezier

beleven aan sport of kijken naar sport. In deze tijd zijn de buitensporten

populair en vooral voetbalwedstrijden trekken tienduizenden fans, zeker

wanneer de ploeg van Zuid de stadseer landelijk hoog houdt. Met het

verstrijken van de jaren komen lichaam en geest in een ander perspec-

tief te staan. Afgezien van kwalen en gebreken dreigt voor de meeste

bejaarden de weinig aanlokkelijke, traditionele gestichtsverzorging in

verouderde tehuizen. Maar nieuwe inzichten breken door in de vorm

van moderne hoogbouw-bejaardencentra, waar het groeiend aantal

naoorlogse bejaarden zelfstandiger en aangenamer de laatste jaren

kan slijten.

Lichaam en geest Rotterdam in de Wederopbouw 125

1 Gehavende stad 6

5 Ter verheffing van het volk 110

2 Herrijzend Rotterdam 26

6 Lichaam en geest 124

De Verwoeste Stad van Zadkine tegen de achtergrond van het oude Rotterdam als symbool voor de in mei 1940 zwaar gehavende stad. Herstel en nieuwbouw moeten tot een nieuw centrum leiden, maar de motor van Rotterdam, de haven, krijgt voorrang.

De gaten in de stad worden gedicht, voor de bewoners wordt het leven geleidelijk wat makkelijker. Tegelijker tijd kondigen zich ingrijpende sociale veranderingen aan.

Als het aan de stedelijke elite ligt worden alle Rotterdammers omgevormd tot beschaafde burgers. Onderwijs en kunst moeten daarbij helpen.

Gezondheid, in allerlei opzicht, beheerst het leven van de mens in alle levensfasen. Aan de randvoorwaarden in het snel groeiende Rotterdam moet dan wel worden voldaan, en dat vereist de nodige aanpassingen.

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 5

Het uitgaansleven in herrijzend Rotterdam laat veel te wensen over. Toch valt er nog genoeg te beleven. De wederopbouw is een attractie op zich, die geregeld veel mensen naar het centrum trekt. Bovendien kent de stad een bloeiende verenigingscultuur.

Rotterdam als werkstad is een begrip, en dat geldt bij uitstek voor de wederopbouwperiode waar traditionele arbeid en nieuw werk elkaar afwisselen.

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 55Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 54

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

3 Werkende st

ad

Als er een stad in Nederland is met een werkethos, dan moet dat Rotter dam zijn. De Rotterdammer doet, al dan niet met opgestroopte hemdsmouwen, zonder morren zijn plicht en pakt aan. Nu valt er in het na oorlogse, deels verwoeste Rotterdam natuurlijk genoeg te herstellen en wederopbouwen, maar ook het gewone, dagelijkse leven komt weer op gang.

De werkende mens als consument met basisbehoeften is aan de beurt,

die eindelijk weer kan winkelen en daarbij te maken krijgt met nieuwe

verkooptechnieken en -locaties zoals doorzichtwinkels, winkelcentra en

met op Amerikaanse leest geschoeide warenhuizen en zelfbedienings-

zaken. Tegenover dit moderne winkelgeweld vormen de markten op

straat, de visvrouw die met haar kar door de wijk trekt en de melkboer die

nog aan huis komt, populaire, maar grotendeels verdwijnende tradities.

Een ander modern fenomeen van de naoorlogse periode is de zeer sterk

toegenomen mobiliteit, waarop de stad niet berekend is en die grote

verkeersproblemen veroorzaakt. Nieuwe verbindingen over en onder het

water zijn nodig om de dagelijkse stromen mensen en vooral auto’s in

goede, vlotte en veilige banen te leiden. Klapstuk in deze ontwikkeling

is wel de metroverbinding die in de jaren ’60 tot stand komt en noord

en zuid verbindt. Met al deze nieuwigheden ontkomt tenslotte ook het

werken zelf niet aan modernisering. Ambachtelijk (hand)werk, zware

handarbeid, routineus kantoorwerk – op alle terreinen doen mechani-

satie en de eerste automatisering hun intrede, waardoor soms hele

bedrijfstakken op de schop gaan. Grootschaligheid in werk en industrie

geeft problemen wanneer werkgelegenheid verdwijnt of voor milieu-

overlast zorgt, maar de nog steeds stijgende welvaart schept ook weer

mogelijkheden op de arbeidsmarkt, vooral voor jongeren en vrouwen.

Werkende stad Rotterdam in de Wederopbouw 55 Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 91Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 90

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

3 Werkende st

ad

4 Na gedane arbeid

De wederopbouw van het centrum is in de jaren ’50 en ’60 ongetwijfeld de belangrijkste attractie van de stad. Niet alleen voor toeristen, maar zeker ook voor Rotter­dammers zelf. Begrijpelijk, want de stad verandert in deze jaren voortdurend van aanzicht. Ook de haven is een geliefde bestemming voor wie er even uit wil. De drukte op het water en het werk op de kade zijn altijd leuk om naar te kijken. Op mooie dagen is een uitstapje naar Hoek van Holland of de diergaarde populair.

Met het gewone vertier in de stad is het minder goed gesteld. Weliswaar

is er al vrij snel na de bevrijding weer een schouwburg, maar daar gaat

de gewone Rotterdammer niet zo snel naar toe. Die bezoekt liever een

bioscoop of dancing. Juist de terugkeer van dat soort uitgaansgelegen­

heden laat lang op zich wachten. Pas in de loop van de jaren ’50 is het

aantal bioscopen in het centrum weer enigszins op peil.

Gelukkig kent de stad in die jaren een bloeiend verenigingsleven.

Sport­ en hobbyclubs, toneelgezelschappen, volkstuindersverenigingen,

verzamelaars zijn stuk voor stuk erg actief. Ze organiseren beurzen,

tentoonstellingen, wedstrijden, gezellige bijeenkomsten en ga zo maar

door. Bovendien zijn er geregeld grote evenementen, zoals de haven­

tentoonstelling Rotterdam Ahoy’ in 1950, de Nationale Energie Mani­

festatie E55 of de Floriade in 1960. Bij deze evenementen is er van alles

te doen in de stad. Vandaar dat ze veel mensen op de been brengen.

Ook als de werkdag erop zit, hoeft niemand zich te vervelen in herrijzend

Rotterdam.

Na gedane arbeid Rotterdam in de Wederopbouw 91

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 145Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 144

1 Gehavende st

ad

2 Herri

jzend Rotte

rdam

3 Werkende st

ad

4 Na gedane arbeid

5 Ter v

erheffing van het volk

6 Lichaam en geest

7 Andere tij

den Halverwege de jaren ’50 is de wereld overzichtelijk: onze vijand, dat is de Sovjet-Unie met haar bond genoten; de Amerikanen, dat zijn onze vrienden. Zij beschermen ons tegen de dreiging uit het oosten. In eigen land is het ook simpel: we gaan één keer in de vier jaar naar de stembus en verder stellen we niet te veel vragen. Het is natuurlijk een karikatuur, maar zo ongeveer bekijken Rotterdam-mers – op enkele onverbeterlijke dwars liggers na – de politiek. Zo zien de zittende bestuurders het ook het liefst. Al te veel bemoeienis van de gewone burger met het politieke bedrijf stellen ze niet op prijs. Wie de straat opgaat om te protesteren, kan rekenen op een tik met de gummiknuppel.

In de loop van de jaren ’60 blijkt dat die houding zijn beste tijd heeft

gehad. Nu de welvaart zulke indrukwekkende proporties aanneemt, be-

kruipt veel burgers het gevoel dat het hebben van een baan en geld om

van te leven niet langer het enige is dat telt. Dat gevoel vertaalt zich bij

vooral jongeren in een nieuw maatschappelijk engagement. In de hoofd-

stad zorgt dat engagement voor flink wat herrie, bijvoorbeeld in 1966

bij de maandelijkse Vietnamdemonstraties of als tijdens het huwelijk

van prinses Beatrix met Claus von Amsberg een rookbom wordt gegooid

naar de gouden koets. Echo’s van het Amsterdamse rumoer klinken ook

in Rotterdam. Maar Rotterdamse actievoerders lijken zich vooral druk te

maken over kwesties die dicht bij huis spelen: de kilte van de binnenstad,

het allesoverheersende verkeer of de verwaarlozing van de oude wijken.

Andere tijden Rotterdam in de Wederopbouw 145

3 Werkende stad 54

7 Andere tijden 144

4 Na gedane arbeid 90

Net als elders klinkt in Rotterdam in de jaren ’60 protest tegen het onrecht in de wereld. Maar meer nog winden Rotterdammers zich op over de tekort-komingen van hun eigen stad.

Rotterdam in de Wederopbouw Inhoud 6

1 Gehavende st

ad

Inhoud Rotterdam in de Wederopbouw 7

1 Een le

ge stad

Het eerste wat opvalt in het naoorlogse Rotterdam is de leegte. ‘De puin’ als gevolg van het bombardement en de brand van mei 1940 wordt snel opgeruimd. Daarna blijven lange tijd veel grote gebieden braak liggen. Het geeft die delen van de zwaar getroffen stad een akelig gehavende, soms ook vervreemdende aanblik.

In de oorlogsjaren komt van wederopbouw, volgens het plan uit 1940

van stadsarchitect Witte veen, in elk geval weinig terecht. Na de bevrij-

ding wordt het herstel waar mogelijk voortvarend ter hand genomen.

Er moet, uitgaand van het Basisplan van de assistent van Witteveen

Van Traa, een nieuwe stad met een nieuw centrum rond de Coolsingel

ontstaan. Voor de Rotterdammers breekt een spannende tijd aan waarin

havens, bedrijven, huizen, woonomgeving en wegen worden hersteld of

nieuw gebouwd. De jaarlijkse opbouwdag in mei markeert vanaf 1947

de voortgang die met de wederopbouw is geboekt en fungeert als start

voor weer een nieuwe fase van projecten. De stad verandert met het

jaar, maar door de voorrang die vooral het havenherstel krijgt, blijft het

centrum van Rotterdam nog lang leeg. Panoramafoto’s uit de jaren vijf-

tig maken dit overduidelijk en tonen een hoofdstructuur die nog moet

worden ingevuld. Soms gebeurt dat door middel van noodwinkels en

noodwoningen, tijdelijke oplossingen voor grote praktische problemen

die vanwege de schaarste vaak langer dienst doen dan oorspronkelijk de

bedoeling is. Sommigen wachten de wederopbouw niet af en zoeken hun

heil elders. Pas na verloop van jaren, zo rond het midden van de jaren ’50,

als de wederopbouw wat overtuigender van de grond komt, is er ruimte

voor terugblikken en reflecteren op het traumatische verleden van De

Verwoeste Stad.

Gehavende stad Rotterdam in de Wederopbouw 7

Rotterdam in de Wederopbouw Gehavende stad8

Gehavende stad Rotterdam in de Wederopbouw 9

Nieuw huizenbouwsysteemDe arbeiders die in november van 1946 in de Talmastraat in Bergpolder een blok van 24 huizen bouwen, doen dat volgens een nieuwe, snelle en goedkope methode. Ge-dwongen door gebrek aan geschoold personeel en grond-stoffen gebruikt architect Welschen standaard bouw-elementen. De hele ruwbouw kan zonder steigers en vakkrachten worden opgericht. Buitenmuren en vloeren zijn van gewapend beton, de binnenmuren bestaan uit holle stenen van sintelbeton in raamwerken van balken en kolommen. Die gelukkige Rotterdammers die er voor 40 gulden huur per maand komen te wonen krijgen een woonkamer, keuken, een grote en twee kleine slaap-kamers, een badkamer en kelderruimte. Aannemings-bedrijf Dura bouwt de woningen voor 10.000 gulden en dat is goedkoper dan baksteenbouw.

Spitten in het parkHet Rotterdamse groen heeft in de oorlog zwaar te lijden gehad. ‘Plantsoenmensen’ doen vaak tevergeefs hun best om in hun buurt puinvelden te beplanten. Veel puinboompjes en andere sierbeplanting blijken niet be-stand tegen vandalisme, terwijl op de rechter Maasoever boven dien de schrale veenbodem en steenresten niet be-vorderlijk zijn voor snelle groei. In de tweede winter na de bevrijding moet ook het verzakkende Park Rozenburg in Kralingen worden opgeknapt (waar in 1945 nog Cana-dezen bivakkeren). Dit gebeurt door het opbrengen en inwerken van goede grond uit de omgeving van Pernis en de Spaansepolder.

Herstel

Rotterdam in de Wederopbouw Gehavende stad10

muur stalen damwanden, met stutten ertussen om de druk op te vangen. Zo ontstaat, zoals hier bij de Waal-haven in 1947, een bouwput, waaruit oude muren en restanten verwijderd kunnen worden alvorens daar de nieuwe kademuur verrijst. Bij deze werkzaamheden maakt de stad van de nood een deugd door de gehele kade- infrastructuur te moderniseren met ingebouwde stroomleidingen voor kranen en aansluitingen voor tele-foon, water en elektriciteit ten behoeve van de schepen die de Rotterdamse haven aandoen.

Haventerreinen in opbouwDe Rotterdamse Opbouwdag op 18 mei 1948 staat in het teken van grote spoorwegwerken zoals de opheffing van het Maasstation, uitbreiding van station Delftse Poort en een nieuw goederenemplacement ten noorden van

Kapotte kadesOp 25, 27, 28 en 29 september 1944 blazen de Duitsers, uit angst voor de geallieerde opmars, in het havengebied op de linker Maasoever pakhuizen, loodsen, laadbruggen en kranen op. Ook kilometers kademuur van Rijnhaven, Maashaven, Waalhaven en Merwehaven moeten er aan geloven. In voorgaande jaren is er door oorlogshande-lingen, waaronder geallieerde bombardementen, al veel vernield. De voor de havenstad Rotterdam essen tiële haveninstallaties worden na de oorlog met de grootste spoed hersteld. Na opruiming van ijzer en betonpuin volgt reparatie of nieuwbouw, want soms kan er op be-staande funderingen een nieuwe muur worden gezet, terwijl elders de kademuur op een andere plaats terecht komt en fundering, verankering en versteviging ver-nieuwd moeten worden. Meestal slaan havenwerkers op meters afstand aan weerszijden van de oude kade-

11Gehavende stad Rotterdam in de Wederopbouw

Vliegveld SchieveenMinister In ’t Veld hijst op Opbouwdag 1948 bij de krui-sing van de Doenkade en de Rijksweg naar Den Haag de groenwitte stadsvlag ter gelegenheid van het begin van de werkzaamheden aan ‘luchthaven Rotterdam’, toen ook wel aangeduid als vliegveld Schieveen. Burgemees-ter Oud memoreert voorafgaand aan de plechtigheid het vooroorlogse plan voor de aanleg van een vliegveld in de polder Zestienhoven. Vliegveld Zestienhoven wordt uit-eindelijk jaren later, op 1 oktober 1956, geopend.

het Kralingse Bos. In de haven vindt op die dag, met toe-spraken, de overdracht aan de gemeente plaats van de herstelde kademuur van de Rijnhaven. Aan de bedrij-vigheid in de haven komt voorlopig geen einde, want er zijn bijvoorbeeld in de Waalhaven, met slechts een paar scheepswerven en restanten van het gemeentedok en van de Duitse onderzeebootbunker, nog veel op te vul-len plekken. Een grote garage voor de ret is hier al wel gerealiseerd, terwijl voor de firma Reesink op pier elf een nieuw, omvangrijk handelscomplex wordt opgetrokken van 76 meter breed en 59 meter diep. Betonnen luifels aan de voorkant maken het lossen van goederen onder alle weersomstandigheden mogelijk. Stalen deuren en raamkozijnen en centrale verwarming completeren het moderne bedrijfspand dat grotendeels uit beton is opge-trokken.

Rotterdam in de Wederopbouw Gehavende stad12

in aanwezigheid van een groot aantal genodigden, on-der wie dominee Oberman, haar commissaris in Zuid-Holland Mr. Kesper en natuurlijk burgemeester Oud. De kosten zijn geraamd op zeven miljoen gulden, waarvan een miljoen door de stad zelf zal moeten worden betaald. De verwachting is dat de kerk over drie jaar weer klaar is voor kerkdiensten.

Begin restauratie LaurenskerkOp een prachtige zesde Opbouwdag, 19 mei 1952, legt koningin Juliana om elf uur met een zilveren troffel plechtig de eerste steen die het begin markeert van de restauratie van de Grote- of St. Laurenskerk. De tekst op de steen luidt: ‘Geschonden door oorlogsgeweld. God geve in vrede herstel’. Zij doet dat te midden van de res-tanten van het in de oorlog zwaar getroffen godshuis en

Gehavende stad Rotterdam in de Wederopbouw 13

In die tijd verrijzen er ook enkele bedrijfspanden, voor het merendeel omvangrijke pakhuizen. Een van de eer-ste gebouwen is het pakhuis van de tabaksfirma Koch & Co op een grondstuk van 1600 vierkante meter. Het bestaat eigenlijk uit vier panden; drie pakhuizen en een kantoor opgetrokken in een traditionele stijl, door som-migen aangeduid als nep.

Opslag oude stijlHet panorama op de Wijnhaven met links nog juist zicht-baar een stukje Scheepmakershaven, vanaf het Witte Huis in 1950, toont op de voorgrond het spoorwegviaduct dat achter Bank R. Mees en Zonen lijkt te verdwijnen. De Grote Wijnbrug en de Regentessebrug overspannen de Wijnhaven waarvan de 1000 meter kademuren, in 1946 aanbesteed, in 1948 gereedkomen. Het uitbaggeren van de haven en de straataanleg zijn dan eveneens voltooid.

Stadsbeeld

160 Rotterdam in de Wederopbouw Colofon

Colofon

Fotoverantwoording

Uitgavewbooks, Zwolleinfo@wbooks.comwww.wbooks.comi.s.m. Stadsarchief Rotterdamwww.stadsarchief.rotterdam.nl

Tekst en samenstellingAnne Jongstra en Arie van der Schoor

VormgevingRiesenkind, ’s-Hertogenbosch

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage van: G.Ph. Verhagen-StichtingStichting tot Bevordering van Volkskracht

Fototechnische Dienst Gemeentewerken Rotterdam: pagina 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 24, 25 (onder), 28, 29, 30, 31, 32, 33, 36, 38-39, 40, 41, 42, 43, 46 (rechts), 48, 49, 50, 51, 57, 58, 59, 60-61, 63, 64 (rechts), 66, 67, 68, 70, 74, 77, 78 (onder), 79, 81, 84, 87, 90, 95 (boven), 96, 97, 101, 103, 104, 107, 109, 110, 114, 115, 116, 119 (onder), 120, 122, 123, 124, 126, 131, 132 (boven), 133, 134, 135, 137, 140, 141 (links), 142 (onder), 143, 150, 151, 152, 153 en 154

Ary Groeneveld: pagina 23, 25 (boven), 26, 34, 35 (onder), 44, 45, 46 (links), 47, 52, 53, 64 (links), 65, 69, 73, 75, 76, 80 (rechts), 82, 83, 85, 86, 89, 92, 93, 94, 98, 99, 102, 105, 108, 112, 113, 117, 118, 119 (boven), 121, 127, 128, 129, 130, 132 (onder), 136, 141 (rechts), 142 (boven), 144, 146, 148, 149, 155, 156, 157, 158 en 158

© 2015 wbooks / Stadsarchief Rotterdam

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro-nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een cisAc-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.

isbN 978 94 625 8107 4NUr 693

Fotoarchief ad: pagina 54, 80 (links), 88, 138-139 en 147 (Lex de Herder)

Jan Jesse: pagina 20-21, 35 (boven), 37 en 62 (onder).

Han Goederen: pagina 72, 95 (onder), 100 en 106

Lex de Herder: pagina 62 (boven), 71 en 78 (boven)

Stadsarchief Rotterdam: pagina 56

Met dank aan René Spork en de vrijwilligers en mede werkers van de afdelingen Collecties en Beeld & Geluid van het Stadsarchief Rotterdam

Hier, dat is Rotterdam. Een oude stad met een jong hart. Een hart dat na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog verzwakt is, maar niet gebro­ken. Met overtuiging bouwt Rotterdam aan het herstel van een stad die nooit af is. Vijfentwintig jaar zal het duren.

In die periode, ruwweg van 1945 tot 1970, verrijzen een grootstedelijk cen­trum en moderne woonwijken. De nieuwe stad krijgt een vierkant van verkeerswegen, een nieuw centraal station, markante bedrijfsverzamelge­bouwen en een geheel autovrij half overdekt winkelcentrum, uniek voor Europa. De meeste aandacht vraagt echter de economische kurk waar Rot­terdam op drijft: de havens en fabrieksinstallaties, die geleidelijk steeds ver­der buiten de stad komen te liggen. In dit dynamische decor zoeken de Rot­terdammers hun weg. In het begin nog wat beschroomd, maar allengs met meer zelfvertrouwen.

De gehele periode van de wederopbouw is vastgelegd door fotografen, waar­van het werk is vertegenwoordigd in de verzamelingen van het Stadsarchief Rotterdam. Anne Jongstra en Arie van der Schoor, medewerkers van het ar­chief, hebben de mooiste foto’s uitgezocht voor het boek Rotterdam in de Wederopbouw. Veel ervan zijn niet eerder vertoond. Beeld en woord samen geven een indruk van de dynamische periode die Rotterdam heeft gemaakt tot wat het nu is: een vitale en veerkrachtige stad.

Hier bonkt het hart van de stad

w w w . w b o o k s . c o min samenwerking met stadsarchief rotterdam

Rotterdam in de W

ederopbouw

anne jongstra arie van der schoor

Rotterdamin de Wederopbouw