File 1427875134

20
40 45 Leeuwarden LEENDERT PLAISIER | GERK KOOPMANS

description

http://wbooks.com/media/custom/upload/File-1427875134.pdf

Transcript of File 1427875134

  • 4045

    Leeuwarden

    4045

    www.wbooks .com

    leendert p

    laisier | g

    erk k

    oopmans

    vv

    4045Leeuw

    arden

    leendert plaisier | gerk koopmans

    Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de stad in oorlogstijd

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te hebben gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese be vrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

    Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse mi-litaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt. Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

    Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrij-ding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december 1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

    Leendert Plaisier (historisch publicist) en Gerk Koopmans (oud-directeur Verzetsmuseum Friesland) hebben tal van publicaties over de geschiedenis van Leeuwarden op hun naam staan.

  • 4045

    Leeuwarden

    leendert plaisier | gerk koopmans

    wbooksin samenwerking met

    Historisch Centrum Leeuwarden en Fries Verzetsmuseum

  • 2 4045Inhoud Leeuwarden

    Inleiding 3

    g e k l e u r d e b e v r i j d i n g 4

    l e e u w a r d e n v o o r 1 0 m e i 1 9 4 0 10

    v r i j d a g 1 0 m e i 1 9 4 0 24

    1 9 4 0 30

    1 9 4 1 38

    1 9 4 2 54

    1 9 4 3 62

    1 9 4 4 78

    1 9 4 5 d e d a g e n v o o r 1 5 a p r i l 84

    1 5 a p r i l 1 9 4 5 90

    d e d a g e n n a 1 5 a p r i l 94

    j o o d s l e e u w a r d e n 104

    d e f l i e g e r h o r s t 114

    l u i s t e r p o s t 120

    d e o v e r v a l 122

    Illustratieverantwoording 127

    Colofon 128

    i n h o u d

  • 34045

    Dit boek verschijnt zeventig jaar na de bevrijding, alsof er nog niet genoeg over de Tweede Wereldoorlog is gepubliceerd. Er zijn inderdaad al veel boeken geschreven over de oorlog die in omvang en gruwel met niets in de geschiedenis van de mens-heid te vergelijken is.Daar ligt ook de reden dat er jaar in jaar uit meters boeken bij komen, er is nog zoveel niet verteld en beschreven, nog altijd duiken nieuwe feiten op en worden onverwachte verbanden zichtbaar. Het verleden van de Tweede Wereldoorlog is nog niet voorbij, het is zelfs nog geen geschiedenis.

    Ook over Leeuwarden is het nodige geschreven, het belangrijk-ste en meest complete boek is Laarzen op de Lange Pijp van Ype Schaaf dat in drie maanden tijd drie drukken beleefde.Schaaf was op het idee gekomen door de enigszins prikkelen-de inleiding in het fotoboek met de titel Leeuwarden 1940-1945, beeld van een stad in oorlogstijd. Wij schreven in dit boek, dat diende als catalogus bij de gelijk-namige tentoonstelling in het Fries Verzetsmuseum, een gede-gen, historisch verantwoord naslagwerk over Leeuwarden in oorlogstijd bestaat niet, () menig gehucht kan bogen op een fors boekwerk waarin de wederwaardigheden in de bezettings-jaren breed worden uitgemeten. Zo niet de hoofdstad van de provincie Friesland.

    Dat schreven we in september 1989. Vijf jaar later, in april 1994, was het gedegen en historisch naslagwerk van Schaaf er en het is nog steeds het belangrijkste boek over de Friese hoofdstad in de Tweede Wereldoorlog. Schaaf heeft een vlot geschreven, goed gedocumenteerd en voor zover mogelijk binnen de beper-kingen van een eendelige uitgave, zeer compleet beeld gegeven van de stad in oorlogstijd. Met andere woorden, het is een cht geschiedenisboek.De 40|45-reeks van wbooks heeft een heel ander vertrekpunt, niet het woord maar het beeld is bepalend.In die zin is dit boek een prachtige aanvulling op Schaafs werk. Het is echter ook een uitbreiding, want er is sinds 1994 heel wat beeldmateriaal boven water gekomen. En dat is uiteraard het materiaal dat wij hier gebruikt hebben. Heel blij zijn we met de kleurenfotos die enkele jaren geleden zijn opgedoken. Die beelden geven letter-lijk kleur aan de oorlog en dat werkt vervreemdend. Want de oorlog is zwart-wit, zowel qua beelden als qua beeldvorming. De werkelijkheid blijkt genuanceerder, het is niet zo helder wat goed of fout was.Ook om dat inzicht is het van belang dat er boeken blijven uit-komen over die vijf oorlogsjaren, nu zeventig jaar geleden.

    Leendert Plaisier | Gerk Koopmans

    i n l e i d i n g

    Inleiding Leeuwarden

  • 11Leeuwarden voor 10 mei 1940 Leeuwarden4045

    Leeuwarden, eind jaren 30 van de twintigste eeuw. Na de sombere crisisjaren die ook in Leeuwarden sterk voelbaar waren geweest, wilde men zich weer vermaken en vermaakt worden. De drie Leeuwarder bioscopen draaiden topfilms. De Sleeswijkrevue met Snip en Snap trad geregeld in Leeuwarden op. Uitgaansgelegenheden als Spoorzicht en De Groene Weide floreerden evenals de kroegjes aan de Weaze en het Ruiterskwartier, speciaal op vrijdag tijdens de veemarkt - de grootste van het land. Trots was de stad op het vlieg-veld dat eind juni 1938 met een groot vliegfeest was geopend.

    Leeuwarden was, net als de rest van Nederland, een verzuilde samenleving: iedereen had zijn eigen kring met elk bijvoorbeeld een eigen krant de Leeu-warder Courant (algemeen), het Friesch Dagblad (protestants), Ons Noorden (katho liek) en een socialistische Het Volk.In het gemeentebestuur was socialistische sDAP vaste partner. In 1931 doemde een nieuwe partij op: de Nationaal Socialistische Beweging, anti-parlementair en extreemrechts. In Leeuwarden bleef de Nsb voor de oor-log een marginaal politiek verschijnsel en deed niet mee aan de gemeente-raadsverkiezingen. Het Duitse voorbeeld van de Nsb, de nazipartij NsDAP van Adolf Hitler, legde een dreiging van oorlog over Europa en die dreiging bereikte ook Leeuwarden. De gemeente begon voorzorgsmaatregelen te ne-men, in het bijzonder tegen luchtaanvallen. Landelijk kwam er een bonnen-stelsel voor een eerlijke verdeling van voedingsmiddelen. De militaire verdediging van de noordelijke provincies was er op gericht om een vijandelijke opmars zo veel mogelijk te hinderen en te vertragen. In augustus 1939 mobiliseerde het Nederlandse leger. Het zorgde voor enkele hectische dagen. Daarna keerde de rust terug en werd het mei 1940. De Dominicaanse Missie-naaiclub vierde in die laatste week van vrede haar 10-jarig bestaan, de aanbesteding van een nieuwe elektriciteitscentrale werd afgerond een miljoenenproject, er waren schoolzwemwedstrijden in het Overdekte en in het Diakonessenhuis deden verpleegsters-in-opleiding examen. Gerzon adverteerde dat de lente in het land was en Wim Houwen gaf als altijd waarborg en vertrouwen. Op de avond van 9 mei vergaderden de voogden van het Sint Anthony Gast-huis over de aanschaf van een nieuw vloerkleed in de hal en in Huizum waren de leden van het Groene Kruis in het VVH-gebouw bijeen. Geen van hen wist dat vlak over de grens ruim dertienduizend soldaten van de Duitse Erste Kavaleriedivision samengetrokken waren, wachtend op het bevel om het noorden van Nederland binnen te vallen. Die order kwam die nacht.

    Leeuwarden voor 10 mei 1940

    Rats, kuch en bonen op het schoolplein

    Ten gevolge van de toenemende inter-nationale spanningen, besloot de Neder- landse regering over te gaan tot mobili-satie van de krijgsmacht op 29 augustus 1939. Dienstplichtige militairen van het 9e, 33ste en 36ste regiment infanterie moesten zich bij hun onderdeel in de Leeuwarder kazerne melden. Die kon alle gemobiliseerde soldaten niet huisvesten en daarom werden in overleg met de ge-meente de gemeentelijke bewaarscho-len, de openbare en bijzondere lagere scholen, de gemeentelijke ULo en de ge-meentelijke Hbs gevorderd voor de huis-vesting. De schooljeugd vond het prima; hun zomervakantie werd verlengd. De pret duurde voor de meesten slechts een week, daarna kwam hun school weer be-schikbaar. Alleen de gemeentescholen 5 in de Schoolstraat en 13 a en b in de Van Sytzamastraat en de W.C. van Munster-school in de Leeuwerikstraat dienden en-kele weken langer als noodkazerne voor de soldaten. Op het schoolplein van deze laatste school is de foto genomen, een mobiele keuken is ingezet om de solda-ten van hun dagelijkse hap te voorzien.

    4045

  • 18 Leeuwarden voor 10 mei 1940 Leeuwarden4045

  • 19Leeuwarden voor 10 mei 1940 Leeuwarden4045

  • 311940 Leeuwarden4045

    Veel mensen zullen in het begin van de bezettingstijd misschien het idee gehad hebben van het valt allemaal wel wat mee. Er marcheerden Duit-se soldaten door Leeuwarden maar die gedroegen zich uiterst correct. De bevolking werd met rust gelaten en alle aankopen werden netjes betaald. Van wandaden waarover de Engelse propaganda sprak, was geen sprake. Integen deel, er was orde en werk aan de winkel.

    De eerste gemeenteraadsvergadering in bezettingstijd was op 5 juni. Bur-gemeester Van Beijma sprak over de roerige meidagen en zijn gedachten gingen uit naar koningin Wilhelmina. Maar ook noemde hij de correcte contacten met de bezetters.Er kwam ook werk. De Duitse Luftwaffe maakte van het Leeuwarder burger-vliegveld een grote militaire luchtmachtbasis.Kranten mochten vooralsnog over alles berichtten, alleen deutschfeindliche uitlatingen moesten achterwege blijven en troepenverplaatsingen en het weerbericht werden geheime Reichssache. Die betrekkelijke vrijheid duurde maar kort; steeds vaker kregen de krantenredacties nieuws dat verplicht gepubliceerd moest worden.Veel kleine maatregelen werden ingevoerd. Gouden munten en edele meta-len moesten ingeleverd worden en rood-wit-blauwe vlaggetjes aan de fiets werden verboden. Steeds meer voedingsmiddelen kwamen op de bon, koffie en thee en daarna brood en nog voor de winter ook vlees, vet en boter. Inmiddels was Dr. Werner Friedrich Ross tot Beauftragte voor Friesland aan-gesteld en hadden de Sicherheitdienst (sD) en de Sicherheitspolizei (Sipo) hun intrede gedaan in Leeuwarden.De eerste speciaal tegen Joden gerichte maatregel kwam in augustus: het verbod op ritueel slachten, zogenaamd om dierenkwelling tegen te gaan. Kort daarop volgde voor ambtenaren de gehoorzaamheidsverklaring en enkele maanden later de arirverklaring. Bijna iedereen tekende.Vanaf 15 oktober waren alle Nederlanders vanaf 15 jaar verplicht zich te kun-nen legitimeren en op 1 november voerden de Duitsers een algemeen lande-lijk uitgaansverbod in: de spertijd.Tegen het einde van het jaar vergrootte de bezetter zijn greep op de samen-leving door de activiteiten van allerlei instellingen en verenigingen te be-perken of te verbieden. De cPN (de Communistische Partij Nederland) werd verboden net als de Vrijmetselaarsloges en Jehovas Getuigen; het Leger des Heils moest zijn maatschappelijke activiteiten staken hun kerkdiensten bleven toegestaan en het filiaal Leeuwarden van de Arbeiderspers aan de Tweebaksmarkt ging dicht.

    1940

    Oorlogsgraffiti op de VoorstreekIn juni 1940 werd de Nederlandsche Unie opgericht. De gedachte achter de Unie was dat de nieuwe politieke verhoudin-gen een feit waren en dat het dus maar het beste was om samen te werken met de bezettende macht: vernieuwing en aan-passing maar met behoud van de oude Nederlandse waarden. Daarbij probeer-de de Unie de NSB de wind uit de zeilen te nemen. Dat lukte, in totaal meldden zich ruim 600.000 Nederlanders aan als lid. De Nederlandsche Unie kreeg kantoren in alle grote steden. Voor Leeuwarden was dat, na een korte tijd aan het Zaai-land, aan de Voorstreek op nummer 55, vlakbij de hoek met de Tuinen. De Nsb was fel gekant tegen de Unie en liet dat duidelijk merken. Herhaalde malen zijn van het kantoor aan de Voorstreek de ra-men ingegooid en de muren beklad. Tot een echte samenwerking met de bezet-ters kwam het niet en daarom verboden de autoriteiten de Unie in december 1941.

    4045

  • 34 1940 Leeuwarden4045

    dween na de melkstaking in mei 1943. Het jachtgebied van de sD werd groter naarmate de aantallen onderduikers en verzets-groepen toenamen. De Leeuwarder sD kreeg daarbij hulp van Ferdinand Eduard Grndmann, een fanatieke en wrede sser die vanuit Den Haag was overgeplaatst.

    De Patijntjes spelen op de VoorstreekOp straat zorgden de Patijntjes voor afleiding. Dit straatorkest, opgericht in 1912 op initiatief van burgemeester Patijn, was enorm populair bij de Leeuwarder bevolking, vooral omdat ze veel verzoeknummers speelden. In oktober 1940 verboden de Duitsers het maken van straatmuziek omdat personen in de kracht van hun leven tot meer productieven arbeid in staat zijn.

    Het Old Burgerweeshuis in 1940Tegelijk met het Duitse ambtelijk apparaat deed de Sicherheits-dienst (sD) zijn intrede in Leeuwarden. De sD fungeerde in be-zette gebieden als inlichtingen- en veiligheidsdienst. De taken van de sD werden uitgevoerd door de Sicherheitspolizei. Beide namen in mei 1940 hun intrek in het Old Burger Weeshuis, op de hoek van het Zaailand en de Zuiderstraat. De dienst, die onder bevel stond van Hauptscharfhrer Biehle, bouwde al snel een kwa-lijke reputatie op, hoewel het werk aanvankelijk beperkt bleef tot het opsporen en bestrijden van Duitsvijandelijke uitingen. Dat gebeurde onder meer door op zondagen tijdens kerkdiensten de preken van dominees te laten beluisteren door spionnen. Wellicht vanwege de relatieve rust in Friesland werd Leeuwar-den als zelfstandige vestiging van de sD in 1942 opgeheven om daarna te ressorteren onder de sD in Groningen. Die rust ver-

  • 351940 Leeuwarden4045

    Laarzen op de Lange PijpEen foto waarop Duitse militairen het best wel naar de zin lijken te hebben in het na-middagzonnetje op de Nieuwestad. De foto moet in de zomer van 1940 gemaakt zijn. De randen langs de grachten zijn nog ongeverfd. Toen bij het korter worden der dagen steeds vaker Duitsers in de verduisterde donkere stad de grachten inliepen, gaven de Duitse autoriteiten begin oktober opdracht die randen wit te verven. Hoewel de kranten er geen melding over mochten maken, is bekend dat een aantal Duitse militairen in de Leeuwarder grachten verdronken is. Het waren overigens niet alleen Duitsers die misleid door de duisternis in het water terechtkwamen. In de krant was Slachtoffers van de duisternis een tijdje een vaste rubriek. Het is niet bekend bij welke gelegenheid en door wie deze foto genomen is.

  • 42 1941 Leeuwarden4045

    commentaar in het duister klonk. Diverse malen werd een dergelijke onbezonnenheid duur betaald met een verhoor in het gevreesde Old Burgerweeshuis en een gevangenisstraf als eindafrekening. Ter bescherming van hun publiek vertoonden de Leeuwarder bioscopen voorafgaand aan de journaals een dia met de tekst: bEZoEkErs, oNTHoUDE U ZicH VAN oP- oF AANMErkiNgEN oVEr ProjEcTiE oF FiLMs.

    Voor het karretje van de bezetter gespannenDe ijsfabriek de Friesche Koe werd in 1935 opgericht door Ynte Miedema in de Leeuwarder Kwartelstraat. De ijsverkoop met een karretje sloeg aan; al snel reden er meer dan dertig verko-pers met Friesche Koe-karretjes. De ijscos werden afgesneden van ijsstaven en gevat tussen flinterdunne koekjes. Ook Duitse soldaten bleken de koude versnapering wel te kunnen waarde-ren. Hier heeft de bezetter een karretje bezet. De ijscoman zelf staat een beetje achteraf, wat besmuikt lachend. Misschien heeft hij goede zaken gedaan? De datering van deze door een Duitse militair gemaakte foto is 1941 en als locatie wordt Trans-vaalstraat opgegeven.

    De Roode Pimpernels in hotel SpoorzichtOndanks de beperkingen van de bezettingstijd zoals de spertijd bleef het uitgaansleven zo lang mogelijk in stand. Film, toneel, cabaret, revue of gewoon gezellig uit, het waren evenzovele mo-gelijkheden om, ook al was het maar voor even, de boze tijden buiten te sluiten. Met name Hotel Spoorzicht van de bekende Sip Castelein hield wat dat betreft zijn naam van voor de bezetting hoog. Rond de kerstdagen van 1941 had Castelein het bekende Groninger dansorkest The Scarlett Pimpernels voor een aan-tal optredens vastgelegd. Het zal om het luisteren gegaan zijn, want dansen mocht al niet meer. Opvallend: het orkest werd als De Roode Pimpernels in het Nederlands aangekondigd

    De bioscopen zaten voller dan ooitOud en jong bezochten in de oorlogsjaren de bioscopen. Hoe-wel de keuze beperkt was en sommige films regelrechte pro-paganda waren, waande je je toch even een paar uurtjes in een andere, aangenamere wereld. Maar zelfs in de donkere bioscoopzaal was het opletten geblazen. sD-spionnen zaten overal. Ze bezochten ook bioscopen waar, vooral tijdens de door Polygoon-Profilti vertoonde journaals, nogal eens wat honend

  • 431941 Leeuwarden4045

  • 48 1941 Leeuwarden4045

    De goedheiligman onder de nieuwe ordeIn Zalen Schaaf in Leeuwarden organiseerde de Nederlandsche Volksdienst op 4 december 1941 een groot Sint Nicolaasfeest, waarbij de naamgever zelf aanwezig was. Zeshonderd kinde-ren kregen elk een cadeautje, snoepgoed en een bord soep en tenslotte een envelop met daarin een waardebon voor hun ou-ders, te besteden aan kleding of brandstoffen. De muziek werd verzorgd door het staf-muziekkorps van de Nederlandsche Arbeidsdienst. De zwarte pieten waren nog onbekommerd zwart maar voor de goedheiligman was het kennelijk een zware tijd want hij ziet er, mild gezegd, wat suterich uit.

    O TannenbaumDuitse militairen, veelal ver van huis, kregen op 23 december 1941 in Zalen Schaaf een groot kerstdiner aangeboden. Het maakte misschien een beetje goed dat ze thuis geen frhliches Weihnachten konden vieren. Toch was hun verblijf in Leeuwar-den een vakantie-uitje in vergelijking met hun collegas die op datzelfde moment diep in de Russische winter streden.

    Van 60 pk naar 1 pkOoit wellicht trots bezit van de gemeente Leeuwarderadeel, deze Ford V8 vuilniswagen. De nutteloze paardenkrachten onder de motorkap zijn vervangen door n paardenkracht voor de motorkap. Al snel na het begin van de bezetting begon benzine schaarste te nijpen en dat loste men onder meer zo op. De foto is genomen in de Gymnasiumstraat in Huizum, waar-schijnlijk in 1941.

  • 491941 Leeuwarden4045

  • 128 4045Colofon Leeuwarden

    c o l o f o n

    u i t g a v e

    wbooks, [email protected]. Historisch Centrum Leeuwarden www.historischcentrumleeuwarden.nlFries Verzetsmuseumwww.friesverzetsmuseum.nl

    t e k s t e n s a m e n s t e l l i n gLeendert Plaisier en Gerk Koopmans

    v o r m g e v i n g

    Riesenkind, s-Hertogenbosch

    Leeuwarden 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en Ren Kok.

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NioD instituut voor oorlogs- holocaust- en genocidestudies.

    2015 wbooks/de auteurs

    Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro-nisch, mechanisch, door fotokopien, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

    De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

    Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een cisAc-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. c/o Pictoright Amsterdam 2015.

    isbN 978 94 625 8065 7NUr 689, 693

    o o k i n d e z e r e e k s

    4045

    Arnhem

    4045

    September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem. De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer. Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhem-mers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport, cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde, de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd. Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder schade ge bleven. Het gras groeide hoog in de straten.

    Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus. Ze schrijft over cultuur en geschiedenis. Gelder land en Arnhem vormen een zwaartepunt in haar werk en onderzoek.

    Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog

    4045A

    rnhem

    ingrid d. jacobs

    ing

    rid d. ja

    co

    bs

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    4045

    Dordrecht

    4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig on-toereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    WIM VAN WIJKW W W . W B O O K S . C O M

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    WIM

    VA

    N W

    IJK

    WIM VAN WIJK

    4045Dordrecht

    Drenthe

    4045Drenthe

    MIC

    HIE

    L GE

    RD

    ING

    MICHIEL A.W. GERDING

    4045

    4045

    Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.

    Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogs geschiedenis verschenen, maar over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk gellustreerde boek wordt in die leemte voorzien.

    Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983 werk zaam als provinciaal historicus. Tal van publicaties staan op zijn naam. In 1985 verscheen van zijn hand een lesbrief over de oorlog in Drenthe die nog steeds hier en daar in het onderwijs wordt ge-bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze een opvolger met dit boek.

    Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

    W W W . W B O O K S . C O M

    DrentheM

    ICH

    IEL A.W

    . GE

    RD

    ING

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    4045

    Delft

    4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    w w w . w b o o k s . c o m

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.

    tru

    dy v

    an

    we

    es

    4045Delft

    trudy van wees

    4045

    Rotterdam

    4045

    Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad. Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombar-dementen op de stad hervat de oorlog ging dus gewoon door en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen. Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.

    Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder publiceerde hij onder meer het omvang-rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede Wereld oorlog. Aan dit boek werd in 2008 de Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste historische publicatie over Rotter dam in de periode 2006-2007.

    Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.

    J.L. VAN DER PAUWJ.L. VAN DER PAUW

    4045Rotterdam

    W W W . W B O O K S . C O M

    J.L. VA

    N D

    ER P

    AU

    W

    I N S A M E N W E R K I N G M E T S T A D S A R C H I E F R O T T E R D A M

    4045

    Utrecht

    4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    w w w . w b o o k s . c o m

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.

    ad v

    an

    lie

    mp

    t

    4045U

    trecht

    ad van liempt

    4045

    4045

    In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang ko-men en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.

    Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren, dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde tal-rijke fotos uit collecties in binnen- en buitenland. De fotos geven een in-dringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden. .

    Veronica Frenks is onderzoeker, publicist en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen.

    Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

    Zeeland

    4045Zeeland

    VERONICA FRENKS

    VE

    RO

    NIC

    A FR

    EN

    KS

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    4045

    Zwolle

    4045

    10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die de stad inrijden. De stad is o cieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.

    Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrond-informatie.

    Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert over regionaal historische onderwerpen.Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.

    Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog

    HE

    RM

    AN

    AA

    RTS | P

    AU

    L HA

    RM

    EN

    S

    HERMAN AARTS | PAUL HARMENS

    4045Zw

    olle

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    4045

    Groningen

    4045

    De fotos in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto-grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten, nsbers, evacus en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook gewone Groningers de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig-heden vast te leggen.Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde fotos werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere foto-albums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte in beeld.

    Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets-centrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga.

    Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte

    W W W . W B O O K S . C O M

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    MA

    RTIN

    HIL

    LE

    NG

    A E.A.

    4045G

    roningen

    MARTIN HILLENGA E.A.

    Ingrid D. Jacobs

    J.L. van der Pauw

    Wim van Wijk

    Ad van Liempt Veronica Frenks

    Michiel A.W. Gerding

    Herman Aarts, Paul Harmens

    Trudy van der Wees Martin Hillenga e.a.

    4045

    Leiden4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig on-toereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    W W W . W B O O K S . C O M

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    HA

    NS B

    LOM

    | AL

    PH

    ON

    S SIE

    BE

    LT

    4045Leiden

    HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

    Hans Blom, Alphons Siebelt

    4045

    Noord-Brabant

    4045

    Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie. Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de storm-achtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna, toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.

    Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke fotos uit priv-verzamelingen en openbare collecties in binnen- en buitenland. De mooiste daar-van, bekende maar ook diverse niet eerder gepubliceerde fotos, werden geselecteerd voor dit boek. Samen geven zij een fascine-rend en soms ontroerend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.

    Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

    4045N

    oord-Brabant

    W W W . W B O O K S . C O M

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. JAN VAN OUDHEUSDEN

    JAN

    VA

    N O

    UD

    HE

    US

    DE

    N

    o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1 12-08-2014 10:26:29

    4045

    Twente

    4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig on-toereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    WWW.WBOOKS .COM

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    vv

    4045Tw

    ente

    Jan van Oudheusden Jan Haverkate,Gerard Vaanholt,Adrie Roding

    4045

    Den Haag

    4045

    Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

    Zon 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig on-toereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

    Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

    Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

    W W W . W B O O K S . C O M

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    MA

    AR

    TE

    N V

    AN

    DO

    OR

    N

    vv

    4045Den H

    aag

    MAARTEN VAN DOORN

    o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1 11-11-2014 11:20:48

    Maarten van Doorn

  • 4045

    Leeuwarden

    4045

    www.wbooks .com

    leendert p

    laisier | g

    erk k

    oopmans

    vv

    4045Leeuw

    arden

    leendert plaisier | gerk koopmans

    Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de stad in oorlogstijd

    Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en Ren Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

    Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te hebben gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese be vrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

    Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse mi-litaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt. Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

    Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrij-ding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december 1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

    Leendert Plaisier (historisch publicist) en Gerk Koopmans (oud-directeur Verzetsmuseum Friesland) hebben tal van publicaties over de geschiedenis van Leeuwarden op hun naam staan.