F.G. Naerebout f.g.naerebout@hum.leidenuniv.nl www.oudegeschiedenis.infoDe oudheid als thematiek in de periode van de stomme film (1896-1929)

RECEPTIE

Receptie is meer dan traditie, Nachleben, invloed, erfgoed receptie = appropriatie (in de zin van toe-eigening) actieve rol van de ontvangende partij. Receptie gaat over de creatie van oudheidbeeldenReceptie kan de vorm of de inhoud betreffen, of beide in wisselende combinaties cinema is veelal poging tot re-creatie (zie de realiteits-claim), maar qua vorm slechts zeer partieel and secundair (de vorm film is niet [ook] antiek)Receptie is een voortgaand proces: de oudheid wordt ook in de oudheid gerecipieerd, en tot op de dag van vandaag; en tevens een cumulatief proces: ook de recepties worden gerecipieerd in feite is het beter over recepties te spreken, in het meervoud

DE OUDHEIDFILM1896Hercule (F) - Dir.: Pirou, EugneNron essayant des poisons sur des esclaves (F) - Dir.: Georges Hatot; Alberto Promio - Prod.: Frres Lumire, Lyon1897Cupid and Psyche (USA) - Prod.: Thomas A. EdisonThe Sign of the Cross (GB) - Dir.: William HaggarLa Passion de Horitz (F) - Prod.: LumireLa Passion du Christ (F) - Dir.: Lar & Frre Basile Kirchner - Prod.: Socit LarThe Passion Play (of Oberammergau) [Passion of Christ - La Passion - Passion de Jsus-Christ] (USA) - Dir.: Henry C. Vincent - Prod.: Richard G. Hollaman Pictures; EdisonDas Passionsspiel (A) - Dir.: W.W. Freeman - Prod.: Klaw & ErlangerLa vie et la passion de Jsus-Christ (F) - Dir.: H. Hurd - Prod.: Louis Lumire, LyonLa vie et la passion de Jsus-Christ (F) - Dir.: Georges Hatot

1898Pygmalion et Galathe (F) - Dir.: Georges MlisLa Sibylle de Cumes (F) - Dir.: Georges Mlis - Prod.: Star FilmCleopatra (GB?)1899Cloptre [Cleopatra - Robbing Cleopatras Tomb] (F) - 2 min. - Dir.: Georges Mlis - Prod.: Star FilmNeptune et Amphitrite (F) - Dir.: Georges Mlis - Prod.: Star FilmLe Christ marchant sur les eaux (F) - Dir.: Georges Mlis - Prod.: Star Film1900Le jugement de Phryne (F) - Prod.: PathLa naissance de Vnus (F) - Dir.: Maurice Caussade - Prod.: PathLe tonneau des Danades (F) - Dir.: Georges Mlis - Prod.: Star FilmLes trois bacchantes (F) - Dir.: Georges MlisThe Last Days of Pompeii (GB) - 2 min. - Dir.: Walter Booth - Prod.: Robert William PaulPassione di Cristo [La passione di Ges - Passion of Christ] (I) - Dir.: Luigi Topi & Ezio CristofariSoldiers of the Cross [Early Christian Martyrs] (AUS) - Dir.: Joseph H. Perry & Herbert Booth - Prod.: Salvation Army

Gli ultimi giorni di Pompei (1908 - I) - ca. 20 min. - Dir.: Luigi Maggi, Arturo AmbrosioCloptre (1910 - F) - ca. 19 min. - Dir.: Ferdinand Zecca, Henri AndraniSalammb [Salambo - La prtresse de Tant] (1911 - I) - ca. 17 min. - Dir.: Arturo Ambrosio

1910 Den hvide sklavenhandel (DK), 706 meter; Afgrunden (DK), 750 meter, 1911 Heisses Blut (D), 830 meter, Zigomar (F), 935 meter1912 Les Misrables (F), 3400 meter, Queen Elizabeth (GB/F), ca. 1500 meter

La caduta di Troia (1911 - I) - ca. 33 min. - Dir.: Piero Fosco (= Giovanni Pastrone); Luigi Romano BorgnettoFrom the Manger to the Cross (1912 USA) - 60 mins - Dir.: Sidney OlcottQuo vadis? (1912 - I) - ca. 120 min. - Dir.: Enrico GuazzoniCleopatra (1912 USA) 88 min. Dir.: Charles L. GaskillGli ultimi giorni di Pompei (1913 - I) - ca. 109 min. - Dir.: Eleuterio Rodolfi, Mario Caserini Cabiria (1914 - I) - 181 min (2006) - Dir.: Piero Fosco (= Giovanni Pastrone) Salambo (1914 I) - ca. 83 min. Dir.: Domenico GaidoJudith of Bethulia [Her Condoned Sin] (1914 - USA) - ca. 61 min. - Dir.: D. W. GriffithIntolerance (1916 - USA) - 163 min. - Dir.: D.W. GriffithCleopatra (1917 - USA) - 125 min. - Dir.: James Gordon EdwardsFabiola (1918 - I) ca. 90 min. - Dir.: Enrico GuazzoniThe Ten Commandments (1923 - USA) - 146 min. - Dir.: Cecil B. DeMilleQuo vadis? (1924 - I/D) 90 min. - Dir.: Georg Jacoby, Arturo Ambrosio, Gabriele D'AnnunzioBen-Hur. A tale of the Christ (1925 - USA) - 143 min. - Dir.: Fred NibloSalambo (1925 F/A), - ca. 140 min. - Dir.: Pierre MarodonGli ultimi giorni di Pompei (1926 - I) - ca. 182 min. - Dir.: Carmine Gallone, Amleto PalermiThe King of Kings (1927 - USA) - 112 min. - Dir.: Cecil B. DeMilleThe Private Life of Helen of Troy (1927 - USA) 87 min, - Dir.: Alexander Korda

De oudheidfilm is een genre (met een set subgenres)

een voor het publiek herkenbaar product dat voldoet aan de kijkersverwachtingen boordevol conventies die slechts zelden doorbroken worden (Fellini, Pasolini, Cacoyannis; de peplumfilms van Italiaanse makelij, ca1950-1965, die de conventies opblazen, in beide betekenissen van het woord)

Bijbelfilm, Jesus-filmEpic, colossalSword-and-sandal, peplum

RomeCaesar / keizersjodenNTchristenenLate oudheidbarbarenBijbel: OTMythischRomeRepubliekMythisch GriekenlandGrieksewereldde restmythischDe zwaartepunten (cirkelgrootte = relatief gewicht)

Narratieve conventiesKwaadaardig imperium tegenover onderdrukte minderheid (religieus, ethnisch/nationaal)Kwaadaardig imperium tegenover goedaardig imperiumWest tegenover OostWaanzinnige heerser, eenzame wrekerStrongman en (tragische) femme fataleQueeste (werken, nostos)

Visuele conventiesFilmisch weinig: de oudheidfilm volgt in camera en montage de algemene ontwikkelingen (zij het dat de oudheid-film overwegend wel zeer behoudend is)In de enscenering [de algehele aankleding, costuums, decors, de standaard-scenes als de circus, het amfitheater, het schip met galeislaven, de orgie, de kerker, het slagveld], zijn de conventies zeer sterk. Zo sterk dat je mag spreken van geconditioneerde kijkersverwachtingen.

Symbool: de onhistorische maar alomtegenwoordige polsbanden! Met een signaalfunctie: oudheid!

De inspiratiebronnen van de oudheidfilm1 Antieke bronnenteksten n archeologie, en de wetenschappelijke interpretatie daarvan (als het te pas komt...)2 Historische romansEdward B. Lytton, The last days of Pompeii, 1834Lew Wallace, Ben-Hur, 1880Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, 1896en latere voorbeelden, als Howard Fast, Spartacusenz enz3 Historieschilderkunst, met name de 19de-eeuwse academische kunstdenk hierbij ook aan de massa-verspreiding als prent, fotogravure, boekillustratie, toverlantaarnplaatje enz 4 Theaterin de ruime zin van het woord, dus ook lebende Bilder, tableaux anims/vivants, toga plays, grootschalige shows, spectacles, operas. 5 Filmdat oudheidfilms oudheidfilms inspireren is nogal vanzelfsprekend; maar zoek het ook in andere hoek: bv de martial arts film, plus de nieuwere media: games enz

NB: dit alles in voortdurende wisselwerking en onderlinge benvloeding!!

Jean-Lon Grme (1824-1904), Cloptre devant Csar

Jean-Andr Rixens (1846-1925), La mort de Cloptre 1874

Hans Makart (1840-1884), Der Tod der Kleopatra 1875/1876

Laurens Alma-Tadema (1836-1912), Anthony and Cleopatra 1883

Kleurenlitho naar Alexandre Cabanel (1823-1889), Cloptre assayant des poisons sur des condamns mort, 1886

(let op de panter! die wordt in de film een signaal: dit is een gevaarlijke, machtige femme fatale, te vergelijken met haar huisdier)

Jean-Lon Grme, Pollice verso, c.1859

Jean-Lon Grme, Ave Caesar! Nous qui allons la mort vous saluons, 1859

Edwin Howland Blashfield, Commodus, dressed as Hercules, leaves the amphitheatre at the head of the gladiators, 1878

Cabiriavisione storica del terzo secolo a.C.

Itala Film, Torino1914

Script door Giovanni Pastrone en Gabriele dAnnunzio gebaseerd op:Het geschiedwerk van Titus Livius, 59 v.C. 17 n.C.bekend onder de titel Ab urbe condita en wel de boeken 21-30, handelend over de Tweede Punische Oorlog

Regie: Giovanni Pastrone (Piero Fosco) 1883-1959

Scenarist: Gabriele DAnnunzio 1863-1938

DRAMATIS PERSONAE

Sicili Batto, zijn vrouw en zijn dochter Cabiria Croessa, voedster/oppas van Cabiria

Karthago*Hasdrubal, vorst van Karthago*Hannibal, Karthaags legerleider Karthalo, hogepriester van Moloch*Sophoni(s)ba, dochter van Hasdrubal Bodastoret, herbergier Elissa, bediende van Sophoniba = Cabiria

Numidi *Mas(s)inissa, vorst van de Numidirs *Syphax, vorst van de Numidirs Rome Fulvius Axilla Maciste, zijn bediende *Publius Cornelius Scipio, Romeins aanvoerder *Gaius Laelius, zijn rechterhand Syracuse *Archimedes

HET HISTORISCHE KADER

264-241 Eerste Punische Oorlog: strijd op en om Sicili, en zeeoorlog. Sicili wordt Romeins gebied.241-238 Muiterij van de Karthaagse huurlingen. Rome pikt Sardini en Corsica in.237- Karthago breidt macht uit in Spanje (vanaf 221 onder leiding van Hannibal). Rome mengt zich in de Spaanse zaken.218 Rome verklaart Karthago de oorlog. Hannibal trekt over de Alpen naar Noord-Itali.218-203 Hannibal behaalt meerdere overwinningen in Itali, maar er volgt geen beslissende slag. Hij trekt door Itali, terwijl de Romeinen de strijd verleggen naar vooral Spanje.

In deze periode, in 213, proberen de Romeinen tevergeefs Syracuse, een van de afvallige steden op Sicili, in te nemen, naar verluidt omdat Archimedes met zijn vernuft de verdediging bijstaat.213 Syphax, de koning van Numidi, schaart zich aan Romeinse zijde. Zijn tegenstrever Masinissa steunt Karthago. Daarna wisselt Syphax enkele malen van partij.205 Hasdubral huwelijkt zijn dochter Sophoniba uit aan Syphax en deze kiest de zijde van Karthago. 204 Onder leiding van Publius Cornelius Scipio steken de Romeinen over naar Afrika. Masinissa biedt zijn diensten aan aan Rome.

203 Scipio wint een grote slag. Syphax koningsstad Cirta wordt ingenomen door Masinissa en Syphax gevangen. Masinissa neemt het rijk van Syphax over, n ook Sophoniba. Dat laatste loopt verkeerd af, want de Romeinen vertrouwen het niet Masinissa met de dochter en ex-vrouw van de vijand gehuwd te zien. Het koningschap van Masinissa wordt echter door de Romeinse senaat bevestigd. Hannibal keert terug naar Karthago.202 Slag bij Zama: finale Romeinse zege.201 Karthago is gedwongen vrede te sluiten.

Het filmische verhaal is dus hecht verankerd in de laatste twee decennia van de derde eeuw v.Chr.

Genspireerd door Flauberts Salammbo (1862) voegen de scriptschrijvers aan het geschiedverhaal (ontleend aan Livius) het volgende toe:Karthago als een gevaarlijk orintaals oord -- met kinderoffers(het (verijdelde) offer van de ontvoerde Cabiria is de kern van het plot). De femme fatale (uit Livius) heeft trekjes van Flauberts priesteres Salammbo

Verbeeldingen van Flauberts Salammbo

De forzuto (strongman):hier Bruto Castellani als Ursus in Quo vadis?, 1912

Even terug naar de Krperkultur. Daar ligt ook de opkomst van body-building: de grondlegger was Eugen Sandow, 1867-1925

De super forzuto:Bartolomeo Pagano als Maciste in Cabiria, 1914

Bartolomeo Pagano 1878-1947, Europas meest populaire strongman

Ben-HurA Tale of the ChristM-G-M1925

BronnenHoofdbronLew. Wallaces roman Ben-Hur, A tale of the Christ, 1880

2) Secundair: antieke bronnenWallace baseerde zich bovenal op Flavius Josephus (Bellum Judaicum, uit 75-79)het Nieuwe TestamentPhilo Judaeus (Legatio ad Gaium, uit 40-45)Daarnaast op een ruime selectie antieke bonnen en moderne literatuur.

Bewerkt door June Mathis, script Carey Wilson

Voorspel: geboorte van Jezus, 4 v.C. ?

15-26 Valerius Gratus prefect van Judaea

26-36 Pontius Pilatus prefect van Judaea

Tijdens zijn prefectuur de kruisiging van Jezusin 30 of 33

[NB: meestal spreekt men van procurator i.p.v. prefect, maar voor deze periode is prefectus de juiste benaming]

Het historisch raamwerk

De twee belangrijksteschouwtonelen waar het verhaal zich afspeelt: Jeruzalem en Antiochi. Daarnaast zijn er enkele scenes in Bethlehem, in Galilea (o.m. Nazareth), op zee, ergens in Itali, en in de woestijn ten oosten van de Jordaan

Naast de roman,vormt de negentiende-eeuwse historieschilderkunst een belangrijke inspiratiebron, bijvoorbeeld voor de wagenrennen, de sleutelscene in boek en verfilmingen. Jean-Lon Grme (1824-1904), Circus Maximus, 1876

Alexander von Wagner (1838-1919), The chariot race, ca. 1893

Poster voor theaterversie van Ben-Hur, New York 1899

Arthur Wotnerals Judah Ben-Hur en Ethel Warwick als Iras in een Britse toneelversie, 1902

Naast het theater komen ook andere films als inspiratiebron in aanmerking: circusscne in Quo vadis? (Itali/Oostenrijk 1924)

De oudheidfilm is te beschouwen als een reservaat vol van negentiende-eeuwse beelden van de oudheid, ontleend aan de historische roman, de historie-schilderkunst, het toneel maar die beelden en de narratie worden vaak gemanipuleerd teneinde de actualiteit te becommentariren (met alle vragen vandien betreffende een bewuste receptie van dergelijke verwijzingen door het publiek)CONCLUSIE

een still uit Scipione lAfricano (Gallone, 1936)

VOORUITBLIKVan Cabiria 1914 naar Wrath of the Titans 2012: een eeuw receptie van de oudheid in de film en dat stemt niet noodzakelijkerwijs hoopvol vanuit het gezichtspunt van de oudhistoricus.

Wat verandert, is de receptie, van oudheid en oudheidfilm, door filmmaker en publiek: de oudheidfilm zingt zich geheel los van een werkelijke verankering in de (kennis van de) wereld van de oudheid: de ooit vanzelfsprekende klassieke vorming, waar een negentiende-eeuwse historieschilder, romancier of toneelmaker nog van uitging, is niet meerDe oudheidbeelden uit de film worden steeds minder aan andere beelden van de oudheid (bijvoorbeeld die van historici) getoetst: de kloof tussen populaire en wetenschappelijke beelden van de oudheid groeit

***************************************************