. r'' .: -...

: '.,. -'r,l_.

'',.

Id'ërtiteit in..arch itectuar d oo r

éÈ*.

iffiffi:

,:'ffi:

ornament en"reliëÍ

Schuimporseleinonder glas belicht

.ffis4ffi**ee*.-..,

IPolar Materials ;''I

S intertemperatu u r-ve'riagè,nde, add' r" -ve n '

:..i

Ín de gíófkèràmiek ,_,

ffiffi

ffiffiffi:

UITNODIGING

ldentiteit in architectuurDoor ornament en relief

IDENTITEIT IN ARCHTTECTUUR

,óo* o**oMENT EN RELIEF

íI*J*t var een gebouw wordt mede bepaald'

;;" ;t"ssie van de ceveMakk3*,*"!:^:5ï;;; ;;;*"n dagelijks waardoor het ber'urste zren

afuIakt. Als een beeld samenvalt met alles wat je aI

ïË;ilI*:u""T jï"".:ff"1ïJH"*"ï:i,il"tuur boeiend bliiven en rr

U.ï ,t *t"''iUóom vereist' Wij wilten beeldrijkdom

ilIà". u""t nieuwe keramische oppewlaktes met

"rrontoo.fi;t" effecten te ontwikkelen'

ö*"-"",* en reliëfs voor de P'evelhuid met aan-

dacht voor textuu'r' patroon "n

i'1"* onder invloed

ï*it"" en schaduw' Een serie keramische element-

"IUt. ,"*, op het platte vlak als ruimtelijk ziln toe

te passen. Daarbii een serie bakstenen die het geworle

;il;;;t,;"; doorbreken en de. geverhuli::ï .

;;;;t een weefsel' veel van de gebouwen om ons

i*, n*"" gtafische gevelvlakken' zonder textuu'"',

-"n* *"ï o"'" '"Iíëf' ontstaat een verrassend

,o"ïïL"rr"nt en schaduw en oogt de gevel steeds

Àd,ers en karaktewol'

Christine Jetten en Joris Molenaar

IDINTITÉIT IN ÀRCI'{ITECTUt-}R'í"oon

onNaueNr EN REt-lËr

EindPresefitetiethristine Jetten en Joris iMoíenocr

Conrbined Residence EKWC

ui*uooiï' öiile$e, I r-?o uur' sr*drd

ARCHITECTURAL IDENTITY THROUGH

ORNAMENT AND RELIEF

;ffi;r; character is defined'bv its fasade' In'

dailv use of our buildhgs we are hardly aware of

Ïïrï";;;i.dcs' pJicularlv ot their exteriors' '

When an image becomes too familiar' we overlook it'

In order to be fascinating and to provide a sense of

ilil J" fuqud" requires a special richness' ' ,

We wanr to once again surprise tn" f"'Uttt f1l]"jloping new' adventurous ceramic surÍaces: omamenl

Ïl'i"i,"lt"t the skin of facades characterized by

ï;;;,;;*"* and colour and influenced bv chang-

* ;;i; "*ï l:;;ï:ï1:Ë"H1if,iseries of terra cotta elemt

;; ;J "

series oÍ shaped bricks' th:*.1",? u *:.1"n

ffiil;t;; assembled' Marv oÍthebuildings. we

.I"-rrrr"t*U"d with are designed from u Tlphi"

-,iarnmoitlt.ltrithouttexhrr"o'ttt"potentialformlil

ffiï"ail;' it; relief created bv our exploration

.i'"' " ri"rtlness o{ tight and 'n"a"1-filllil'"',O"ïr" *U

"O*s varied experiences when vier'r'tng

the faqade'

Christine Jetten en Joris Molenaar

8 | Jaargang 29 20OB I nummer 2

reliëf

loris Molenaor [1956) studeerde aan de Technische

Hogeschool te De1ft bij onder anderen Rem Koolhaas

en Genit Oorthuys, Vincent Ligtelijn en Rein Saariste,

Leen van Duin en Gerrit Smienk. Hij studeerde af in1984 bii AIdo van Eijck.

Door een studentassistentschap bij prof.dr. Stanislaus

rron N4oos ziin architectuurgeschiedenis en -kritiek

onlosmakelijk zijn vakultoeÍbnlng r,erbonden.

In 1985 dchtte hij sanen met Wilfried r.an \ffinclen

het bueau Molenaar & Van Winden architecten op

te Delft. Dit bureau is radicaal eclectisch en daarom

kaleidoscopisch van stij1. Naast nieuwbouw - veelal

in historische context - is restauratie van jonge monu-

menten een specialiteit. Zo werd Huis Sonlerreld

[1933) gerestaureerd, het kantoor van Van Ne]le

herbestemd en wordt de restauratie en aanpassing

r.an museuln Boiimans Van Beuningen te Rotterdam

voorbereid.

Christine fetten (tgss) studeerde aan de Academie

voor Beeldencle Vorming in Tilburg en deed haar

master opleiding aan de Gerrit Rietr.eld Acadenie.

In 1996 volgde zij de Basiscursus Kei'amiek aalr de

Fontrrs Hogeschool te Eindhoven. Sinds 1990 expo-

seert zij in galerieën, musea en beeldentuinen.

Christine Jetten specialiseerde zich in kelamiek

en glazuren. Sinds 1997 is zij betrokken ger,r,eest

bij belangrljke restaulatieproiecten r,vaaronder het

Seavier,r, Hospital op Staten Island, Ne',v York, de

binnentuin r.an De Koninklijke Porcelerne Fles -

Ro-val Delft en de i'ontein valr het Vredespaleis.

Sinds 2000 maakt Christine Jetten ook deel uit van

ontr,rrerpteams voor r,1iesgevels. Het accent ligt daarbij

op oppen laktebehandeling en glazutuontr'rrikkeling.

Zij l,rrerkt aall grote internationale projecten en heeft

onder meer projecten gedaan in Londen, Ner,r, York

en Beijing.

Auteur:

Wim Pastoors

ln het project'ldentiteit in architectuur door ornament en reliëf ' hebben architect

Joris Molenaar van Molenaar & van Winden Architecten en beeldend kunstenaar Christine

Jetten nieuwe bakstenen ontworpen in het Europees KeramischWerkcentrum (EKWC,

's Hertogenbosch). Daarvan zijn er ook op beperkte schaal door Wienerberger geproduceerd

onder begeleidingvan Cees Groot (acquisiteur) en André Bleumer (verkoop binnendienst

Wienerberger Bemmel).

Wat de laatste jaren in hedendaagse architectuur

speelt, is de autonome expressie van de huid van

een gebouw, ontstaan doordat gebouwen niet meer

een uiterlijk hebben van dragende massa maar van

bekleding, Ios van de achteriiggende structuur. Ditheeft de klassieke opvatting dat draagstructuur en

functie de aanzet vormen tot expressie van een

gebouw, op losse schroeven gezet. Orthodox

moderne architectuur toont meer de samenstel-

lende programmadelen van een gebouw. Echt van

deze tijd is om de bekleding als autonoom

expressiemiddel te zien. Door sommigen wordthieruit de consequentie getrokken dat gevels

daardoor geheel vrij te decoreren zijn, zoals door

Herzog en de Meuron in hun studies over gevel-

vlies en alsook door Neutelings en Riedijk.

Toch wordt er nog weinig expliciet voor vrijheidvan decoreren van het gevelvlak gepleit. In de 19e

eeuw werd het werken in metselverbanden, dat

een constructieve oorsprong heeft, tot versierkunst

9 | Jaargang29 2008 | nummer 2

Het cttttononte gevelvlies - een spannende

architectonische opgat e. HooJ'd kantoor \|'NF,

Zeist. orchítect: Rau & Partners. Antsterdant(F oto : Kttsters F oto grafie )

gemaakt, trret een grote r,aliatie aan siermetsel-

rvelken Iallernaal nog in dragende r'r,anden

uitger,oeldl).

In de 21e eeur,r, is het autonome gevelr,lies een

DESIGNI orslcN . ,' IFIIESIGN . ":'

door

ffiq*.-

ffi O"ryr. Buurthuis Tonthol De Hofstee.

Molenaar & van Winden Architecten(foto Frank van Dam)

spannende architectonische opgave geworden, een

middel met ongekende vrijheid tot expressie.

Het keramische gevelvlies wordt op verschillende

wijzen geassembleerd.

Uit baksteen, door het traditioneel stapelen met

mortel of lijm op de bouwplaats, het plaatsen van

geprefabriceerde elementen, eventueel in combi-

natie met beton, met nieuwe droge assem-

blagetechnieken, zoals bijvoorbeeld Renzo Piano

heeft gedaan.

Uit gevelelementen, door bijvoorbeeld keramische

tegels te lilmen op een achterconstructie of door

het ophangen van (ook niet-keramische) elemen-

ten voor een geïsoleerde constructie.

Diabolo-vormsteen

foris Molenaar en Wilfried van Winden hebben

altijd een fascinatie voor textuur en reliëf in de

architectuur gehad. Veel van hun opdrachten

betreffen woningbouw of buurthuizen; projecten

zonder een grootbudget. Om de kosten laag te

n;}!*ëï::$ffi::t-;i:'".

houden, is in samenspraak met Wienerberger het

proces in gang gezet om een vormsteen te

ontwikkelen die in bulk kan worden geprodu-

ceerd.

Het wel of niet haalbaar zijn van een steen in een

bakproces heeft alles met de handeling van de

stenen in de fabriek te maken. De ene vorm is goed

te handelen, de andere helemaal niet. Hoe dat kan,

weten de mensen in de fabriek het best. Molenaar

is met een groot aantal ideeën voor stenen naar de

fabriek gegaan om de mogelijkheden te onder-

zoeken. Vervolgens is hij gaan kijken met welke

patronen mooie vormen en repetities te maken

zíjr:..

Het resultaat is de Diabolo-vormsteen: dankzij

twee afgeschuinde vlakken kunnen talloze

gevelcomposities met reliëf worden gemaakt.

De naam is aÍkomstig van de vorm die ontstaat

wanneer twee stenen gespiegeld tegen elkaar

worden geplaatst.

Detail van gevelstructuur - Buurthuis Tanthof

De Hofstee, Delft (foto Frank van Dam)

lO I Jaargang29 2008 I nummer 2

De Diabolosteen (foto Tom Croes)

lutonoont

In het buurthuis Tanthof in Delft zijn de stenen

verlijmd met een zeer dunne voeg van circa 5 mm,

die als schaduwvoeg de textuur van de baksteen

accentueert. Voor een woningbouwproject zijn de

Diabolo-vormsteen ook toegepast in een vermet-

selprocédé. Het blijkt mogelijk om allerhande

patronen te maken met de steen, maar het

voegwerk is vaak het grote probleem. Voegen ineen oppervlak met verschillende patronen en

verspringingen is erg moeilijk. Om de patronen

goed op elkaar te laten aansluiten, zijn ook vlakke

stenen toegepast.

Kledinglijn voor gebouwen?

Door de bouwkeramiek van Christine Jetten lopen

dezelfde rode draden a1s door haar autonome

keramische beelden. Haar werk weerspiegelt een

samenspel van buiten- en binnenruimtes, van lichten schaduw, van vorm en leegte.

Chrisline Jettens filosofie is:

Dankzijde 'leegte van ruimte' en

het'spel van licht en schaduw'

ín, rónd en trissen

keramiek, glazuur, glas en metaal,

krijgt de vorm pas écht bestaansrecht.

'Kijkend naar de materialen moet de ruimte(mee)beleefd worden'

Toegepast op de architectuur zegt Christine dat

onze zintuigen te kort worden gedaan door de

gemiddelde woonwijken van de jaren 60 en 70 en

recenter de Vinexwijken. Die leken altijd nog

wonderwel te passen bij de Nederlandse mental-

iteit, die woningen en gebouwen in de eerste

plaats ziet als gebruiksobjecten - om in te wonen

en te werken. Maar ze zouden 'meer beleefd'

kunnen (en moeten) worden. Licht- en schaduw-

ll I Jaargang 29 2OO8 | nummer 2

werking - onderhevig aan een dynamisch spel van

de seizoenen en de uren van de dag met reliëf en

ornamenten van nieuwe baksteenbekledingen -

kunnen de beleving van gebouwen in hun

omgeving een extra accent geven.

De term baksteenbekleding nodigt trouwens

gemakkelijk uit om een vergelijking te maken met

de mode. Kleding wordt al lang niet meer

beschouwd als iets Iouter functioneels.(Be)kleding geeft een extra dimensie aan de

persoonlijkheid, de beleving; waarom zou dat voor

gevels (nog) niet gelden?

Het was geen toeval dat de paden van ]orisMolenaar en Christine Jetten elkaar kruisten; ieder

op zoek naar het doorbreken van het traditionelegebruik van metselbakstenen in profielloze muren

met het kenmerkende vaste gridpatroon van

mortelvoegen. Beiden zagen het a1s een logische

stap voor designers en architecten nieuwe

expressiemogelijkheden te gaan ontginnen, te

beginnen met de metselbaksteen zelf.

Traditioneel hebben vooral producenten en

technische commissies bepaald welke vorm en

afmetingen straat- en metselbakstenen moesten

hebben. Daarbij stond altijd voorop dat bakstenen

'te maken' moesten ziin en dat ze moesten

'passen'. Metselbakstenen hebben in alle ianden

dezelfde rechthoekige vorm met afmetingen die

sterk kunnen variëren. Ieder land kent zo zijneigen voorkeuren. In Nederland is bijvoorbeeld het

waalformaat (210 x 100 x 50) erg populair. Ais

compensatie voor deze maat- en vormbeperkingen

hebben de producenten zich de laatste tientallen

iaren wel al erg ingespannen om een grotere

variéteit aan te bieden in de visuele eigenschap-

pen van metselbakstenen, zowel qua kleurschake-

ring als oppervlaktestructuur.

Molenaar en letten wilden samen verder kijken

dan deze 'oppervlakkige' structuren en zij

concentreerden zich op nieuwe mogelijkheden

voor de kleibaksteen die door de plastische

vervormbaarheid van de grondstof toch schier

onuitputtelijke expressiemogelijkheden in zichheeft. Zouden bijvoorbeeld weefstructuren zoals

we die van de textiel kennen in baksteenbekledin-

gen realiseerbaar zijn?

Nieuwe bouwstenen moeten echter we1 behalve

technisch ook relatief goedkoop geproduceerd en

verwerkt kunnen worden. Artistieke innovatie

moet daarom hand in hand gaan met technische

innovatie. Een derde - technische - partij 1ag voor

de hand. Wienerberger, tevens hoofdsponsor van

het Europees Keramisch Werkcentrum, was al bij

werk van Christine lettenE

eerdcre projccten van loris Molenaar (Diabolobak-

steen) en Chrlstine Jetten (Brick project) betrokken

en r,r.ilde graag een heipende hand bieden.

PresentatieOp dinsdag 1 april presenteerden Christine Jetten

en Joris Molenaar in het EKWC de resultaten van

de eerste fase van hun onderzoek. Zii hebben in de

eerste drie maanden van hun onderzoek twee

sporen uitgezet: gevelornamenten en prototypen

van bakstenen

Op het eerste spoor zijn de vele variaties onderzo-

cht die één type ornamentaal element mogelijk

maakt. Daarmee kan aan gebouwen, of ook aan de

verschiilende onderdelen daarvan - bijvoorbeeld

appartementsgebouwen - een eigen gevelvlak c'q.

een eigen identiteit gegeven worden. Van de

ontworpen ornamenten waren twee vormen

uitgewerkt en van elk type was een compositie aan

de wand gehangen als ware het een gevelvlak.

Deze eerste fase zetten zil voort met onderzoek

naar de praktische mogeliikheden en naar de

uitvoerbaarheid van ook ruimtelijke constructies.

De ontwerpen van hun bakstenen, het tweede

spoor, waren uitgestald op de vloer. De bezoekers

moesten zich voorstellen hoe dat zou tonen in een

staande wand. De nieuwe ontwerpen werden

voorgesteld als de Z-steen en de Komma-steen.

De Z-steen is inderdaad een Z-vormige steen. Deze

is ontworpen in één vlakke variant (dikte 65 mm)

en zes varianten met reliëfuitvoering. De verschil-

Lende Z-stenen, die onderling uitwisselbaar zijn,

zijn dan ook in wisselende combinaties toe te

passen.

Hiervan zijn er drie door Wienerberger gemaakt

12 | Jaargang2g 2OO8 | nummer 2

om cle produceerbaarheid en de haalbaarheid te

testen.

De Komma-steen kent ook een aarltal varianten. De

vlakke variant net diktes van 50 en 65 mm en een

r,ariant nr.et eclr conisch gervelfd opperrrlak. Door

cle identieke binnen- en buitencurr,e kunnen deze

stencn op rrerschlllende manieren gestapelcl en

geschakeld rt,otden.

De vlakke Z-steen (bovenste) en twee Z-stenen met

verschillende profielen (foto' s Ruud Peijnenburg)

.,:;l;,,i.i.:tl::jr/iiiÏ

i'..:,::;iï:ffi.' .ilti r:ir:'t:*í4. .'. |r,:Í,riffi:..:r,i::;.+=§tír

.. --q.;*

r.--THr:#:1:i*ffi.Ëffi

Enkele mogelijkheden ntet de Konttnasteen:

dichte en open structtu'en, t\vee- en dile-dimensionaol (foto's Ruud Pei jnenburg,)

Tijdens het informele gecleelte nar de presentatle

gar,en (Jees (lroot en Àndré Bleuiler van \\Iiener-

belger toelichting over dc prorluceer'baarheicl.

De r,lakke Z-steen kan r,rij gemakkeliik lndustrieel

worden geproduceerd via extrusie: er is eigenlijkalleen een speciaal mondstuk voor nodig.

De Z-steen met eenvoudig profiel (middelste op de

foto's) kan in principe met de vormbak gemaakt

worden, door passtukken in de vormbakken te

monteren.

Voor alle steenontwerpen worden nog welproductiehoofdbrekens verwacht, in het bijzonder

met betrekking tot het transport en de handeling

tussen het droog- en het bakproces, alsook bij het

ontladen na de oven. Deze proefstenen waren

echter allemaal handmatig gemaakt.

De werkperiode in het EKWC is voor Christine

Jetlen en ]oris Molenaar een concentratiemoment

geweest. De vruchtbare samenwerking zet aan totverder experimenteren en uitwerken van opge-

komen ideeën: ornamentaal bespelen van het

gevelvlak in reliëfs en baksteenpatronen en

ornamentaal omtekenen van de ruimte in koepel-

en andere ruimtelijke structuren. Binnen een jaar

kunnen de eerste resultaten al zichtbaar zijn! I

wttv.w. c hri stinej ett e n. nlw.ww. m o I e n aarv anwi n d e n. nl

13 | Jaargang 29 2OO8 I nummer 2