Feiten en cijfers 2013

1 feiten & cijfers cBK rotterdam 2013

2feiten & cijfers cBK rotterdam 2013

InhoudFeiten & cijfers

Interview

Jaaroverzicht 2013

Overig

Voorwoord 3

Financieel verslag 33

Jaaroverzicht 4

Jasp

er G

riepi

nk 3

0

Flor

ian

Krep

cik

27

12 B

edrij

f

Jonas Staal 16

14 Opd

rachte

n15 Opdrachtnemers

Gilb

ert v

an D

rune

n 2

9

Elsbeth

Ronner 19

13 C

omm

unica

tie

20 SIR

17 BKOR

Jan K

oning

s 21

Wim

Kon

ings

23

Colofon 3424 TENT

Jay

Tan

25

28 Art Office


Met veel plezier presenteren wij u ons digitale

jaaroverzicht met feiten en cijfers over het jaar 2013. Het Centrum Beeldende Kunst (CBK) Rotterdam

heeft in dit jaar ferme stappen gezet. Naast het bieden van een aantrekkelijk en relevant aanbod, stond 2013 voor het CBK

Rotterdam ook in het teken van heroriënteren en reorganiseren. De bezuiniging die volgde na vaststelling van de Cultuurplanperiode 2013-2016, noopte het CBK Rotterdam tot ingrijpende maatregelen die grote

consequenties hadden voor de dagelijkse gang van zaken. Het blijkt echter dat de hele kunstsector, ondanks economische crisis en forse bezuinigingen,

over enorm veel veerkracht en dadendrang beschikt. En ook het CBK Rotterdam stroopte de mouwen op. Met de volgende feiten en cijfers

laat het CBK Rotterdam zien dat de Rotterdamse beeldende kunst springlevend blijft en op alle denkbare manieren bijdraagt aan de kwaliteit en levendigheid van een stad die voortdurend in

beweging is.

Ove Lucas directeur CBK Rotterdam

VoorwoordFEITEN & CIJFERS2013


2013

“In een stad als Rotterdam werden in een halve eeuw meer dan duizend werken van bekende en minder bekende, internationale en lokale, dode en levende kunstenaars

aan de straat toegevoegd (...) een tot de verbeelding sprekend beeldenbestand. Maar het is ook een verzameling die piept, kraakt en waarvan vele werken

ouderdomsgebreken vertonen. Hoeveel is genoeg? Welk kunstwerk moet bewaard en onderhouden worden en waarom? En wat doen we met de afvallers?”

Jaaroverzichtde theepot, anne m

ercedes Langhorst

Jaaroverzicht 2013


met die tekst luidde het centrum Beeldende Kunst rotterdam zijn symposium Less is more, more or Less in over ontzamelen (het herijken en herbestemmen van een collectie of delen daarvan). die bijeenkomst in tent trok op 7 juni 2013 veel kunstprofessionals: ontzamelen gaat veel partijen in nederland aan. Voor het cBK rotterdam gaat het vooral over de kunst in de openbare ruimte. door sloop gaan beschilderde muren ten onder, sculpturen blijven achter op voormalige

schoolpleinen. Waar mogelijk wil het cBK rotterdam verweesde beelden herbestemmen en het onderzoekt daartoe de mogelijkheden. daarnaast ondersteunt het alternatieven zoals twee experimenten in 2013: de schouwplaats van Kamiel Verschuren in het Zuiderpark met oude ornamenten in een groene kamer en het beeldensanatorium van het observatorium onder het Kleinpolderplein waar het cBK rotterdam wachtende sokkels vult. naast zulke pilots laat het cBK rotterdam beelden adopteren. steeds meer partijen raken er in

geïnteresseerd de zorg van beelden op zich te nemen. We omkleden herplaatsingen met brochures, informatie, onderzoek, onthullingen, interviews, om de nieuwe eigenaren alle kunsthistorische achtergronden mee te geven en het draagvlak in de buurt te versterken. in 2013 verhuisden we enkele beelden naar Hoek van Holland en herplaatsten een gigantisch kunstwerk van dick elffers uit Pernis naar Hoogvliet, dat daarmee een tweede artistiek icoon heeft, op een steenworp afstand van de miereneter

van calder die zelf trouwens dat najaar op reis ging naar een tentoonstelling in düsseldorf. Kunst in de openbare ruimte is letterlijk en figuurlijk in beweging. over dit soort kwesties rond kunst in de openbare ruimte ging het symposium in juni. ontzamelen en herbestemmen waren voor 2013 een rode draad, en dat zal nog wel een tijd zo blijven.

maar fundamenteler nog: het bezinnen, wat bij zo’n beeldenschouw en symposium hoort, was bepalend voor het afgelopen jaar. Het centrum Beeldende Kunst rotterdam is een andere

Gastarbeidermonum

ent, Hans van Bethem

Jaaroverzicht 2013


organisatie geworden. Het heeft twee onderdelen gehandhaafd, namelijk tent (dat tentoonstellingen organiseert aan de Witte de Withstraat 50) en BKor (Beeldende Kunst en openbare ruimte). Vooral die laatste is intensief gaan samenwerken met sculpture international rotterdam, dat sinds 2013 is gefuseerd met het cBK rotterdam. aanvullend richtten we een extra afdeling in, het art office, waar kunstenaars terecht kunnen voor zaken rondom hun beroepspraktijk.

de veranderingen ontstonden na de bezuiniging die de gemeente het jaar ervoor aankondigde bij het nieuwe cultuurplan, waardoor het cBK rotterdam drastisch moest inkrimpen. mensen zijn ontslagen. taken zijn losgelaten. Het betekende een jaar van afscheid, opbouw, onderzoek, herijking, van bestendiging van onze verhouding tot het culturele veld. minder output, meer kennissector. We konden ons minder tentoonstellingen permitteren wat we compenseerden met meer activiteiten zoals debatten en avondprogramma’s, waarbij we onze programmering verdiepten en nieuwe verbindingen

legden. Zoals bij het symposium Less is more, more or Less: een initiatief van BKor, met aandacht voor de collectie van sir en diens schouwploeg, georganiseerd in tent, waar projecten via het art office gestalte kregen. intussen verhuisde een afgeslankt cBK rotterdam naar een kantoor boven V2_, om de hoek bij de Witte de Withstraat, dichter bij de tentoonstellingsruimte tent. daarmee raakten we fysiek gescheiden van de Kunstuitleen, die officieel nog bij het cBK rotterdam hoort. We

bestuderen of de uitleen helemaal verzelfstandigt, net als voor 1982, of deels bij het cBK rotterdam blijft.

nu gesitueerd aan de Witte de Withstraat, heeft het cBK rotterdam met andere culturele instellingen in de straat het Kunstblock opgericht. Worm, tent, V2_, showroom mama, Witte de With en het cBK rotterdam hebben zich daarin verenigd om de potenties van de Witte de Withstraat als smeltkroes van verschillende culturen en interesses beter te gebruiken en te promoten. een eerste daad was de

Kryptonian ice Lake, Guido marsille en o

nno Poiesz

Jaaroverzicht 2013


Wereld van het Witte de Withkwartier, als vervanging voor de vroegere seizoensopening van het cultureel progamma in september. Zo kon opnieuw na de zomer het cultureel seizoen in de Witte de Withstraat feestelijk openen. ook tent bestendigde afgelopen jaar de eigen tradities: het educatieve programma, gebundeld in 100% hedendaags (een samenwerkingsprogramma van tent, Witte de With en showroom mama), de tent academy awards, de eindpresentaties van het Piet Zwart institute.

aan de overkant van de straat richtte het centrum Beeldende Kunst rotterdam tussen de verhuisdozen door het art office in en werkte het aan het opleveren van enkele kunstwerken in de openbare ruimte. Zo werd in 2013 het Gastarbeidermonument opgeleverd en het slavernijmonument, ontworpen door respectievelijk Hans van Bentem en alex da silva, beide voor en met burgerinitiatieven, om een vergeten geschiedenis zichtbaar te maken zodat ook de jongere generaties rotterdammers weten waar hun voorouders vandaan kwamen. Geschiedenis was ook leidend in het monument voor Holland

Pop 1970 en in het singelplan, waarmee het cBK rotterdam al bijna vijftien jaar de singels op noord volgt met kunstenplannen. met kunstwerken van Henk Visch, onno Poiesz en een zitplek van Guido marsille is de noordsingel voltooid. op Zuid rondde het cBK rotterdam nog drie grote kunstwerken af: raamvertellingen in Pendrecht, Light Gig en de Wilhelminasteen op de Kop van Zuid. raamvertellingen, de verhalende glaskunstwerken van en over Pendrecht, kreeg

een tweede fase in opnieuw een reeks glasramen in portiekwoningen, ontworpen door jan van de Pavert en milou van Ham met als thema utopieën en idealen. Het lichtkunstwerk Light Gig van Giny Vos in de etalage van LantarenVenster toont galopperende paarden naar eadward muybridge die in dit filmhuis herinneren aan de eerste stappen in de filmgeschiedenis en dit grootstedelijke gebied een majestueuze uitstraling geven. de Wilhelminapier nadert zijn voltooiing en de gebruikers en bewoners hebben behoefte aan een upgrade van het gebied. Hier werd de Wilhelminasteen van arnoud Holleman

monsters inside m

e, jeroen Kusters (tijdens educatief programm

a dark matters)

Jaaroverzicht 2013


opgeleverd, met een tijdscapsule net als de steen en capsule die de piepjonge koningin Wilhelmina in 1890 had ingekapseld. de stad van nu zou ze niet terug herkennen.

dat net dit overgangsjaar zo veel opleveringen kendewas toeval: langlopende trajecten die net nu hun voltooiing naderden. dat gaf zowel veel werkdruk als een goed gevoel: dit nieuwe cBK rotterdam heeft vanaf de zomer veel voor elkaar gekregen.

de veranderende tijden beïnvloeden ook de beroepspraktijk van kunstenaars op individueel niveau. in samenspraak met hen heeft het cBK rotterdam een aantal kunstenaarsregelingen aangepast. nieuw is de cultuurlening die het cBK rotterdam in het leven heeft geroepen samen met het materiaalfonds: daarmee kunnen rotterdamse kunstenaars en initiatieven een bedrag lenen voor projecten. Het is met name ook voor kunstenaarsinitiatieven, belangrijk voor het kunstklimaat. alles is beschikbaar via de vernieuwde website en bij het art office – ook op driehoog zijn

we nog steeds open voor kunstenaars.

Het art office biedt rotterdamse kunstenaars nog altijd de veel gebruikte database op rotterdamsekunstenaars.nl. daarnaast biedt het o&o subsidies en residencies, voor werkperiodes in Bazel of dresden. de onderzoeks- en ontwikkelingssubsidies werden in 2013 negenendertig keer toegekend waarbij het cBK rotterdam onder de indruk raakte van de kwaliteit

van het onderzoek, naar archieven, economie, stedelijke ontwikkelingen. Karl bijvoorbeeld, een project van annette Behrens dat zich ontfermde over vergeten vakantiefotoalbums van een ss-er: hoe banaal ziet het kwaad eruit? een ander o&o-project, de afrikaanse auto van melle smets, ging op tournee door nederland. Het zijn projecten die laten zien hoe kunst zich kan verhouden tot de wereld en de ons omringende werkelijkheid. met zulke laboratoriumregelingen voert het centrum Beeldende Kunst rotterdam zijn taak als intermediair uit: het publiek bedienen met

Wilhelm

inasteen, arnoud Holleman

Jaaroverzicht 2013


nieuwe ontwikkelingen in de kunst, de kunstenaar ondersteunen om zich te ontwikkelen. deze lijnen komen ook samen in het programma van tent. dat kon minder tentoonstellingen organiseren, maar deed dat wel met behoud van eenzelfde inhoudelijke ambitie. de oeuvretentoonstelling van Libia castro en Ólafur Ólafsson paste in de lijn van solo-exposities in tent voor rotterdamse kunstenaars die in het internationale kunstklimaat een rol spelen. naast de tentoonstellingen organiseerde tent

debatten, netwerkbijeenkomsten, deelname aan festivals zoals motel mozaïque en de museumnacht. nieuw was current Values, een reeks lezingen over kunst en waarde, en radio calling, een serie bijeenkomsten in samenwerking met het camden arts centre in Londen. die internationalisering hoort bij het bieden van een internationaal netwerk aan kunstenaars, waartoe het cBK rotterdam ook de buitenlandse residencies aanbiedt. en waartoe de tent academy awards elk jaar een internationale pendant heeft, dit keer met gastland Griekenland.

samenwerken is in het huidige klimaat noodzaak, zowel voor instituten als voor kunstenaars. Het betekent krachten bundelen. Vanwege de terugtredende overheid is het cBK rotterdam in 2013 mogelijkheden tot cofinanciering verder gaan verkennen. dat gebeurde voorheen succesvol ad hoc, per project. nu is meer structurele financiering nodig. dat wordt ook in 2014 een grote opgave. Parallel aan die eigen zoektocht ondersteunen we vergelijkbare kwesties voor individuele kunstenaars,

van wie immers ook meer ondernemerschap wordt verwacht. daartoe organiseerde het cBK rotterdam een discussieavond met de Kamer van Koophandel waar cultureel ondernemerschap een lastig begrip in de kunstenaarsgemeenschap bleek: zeer diverse en persoonlijke invullingen staan naast elkaar. in 2014 zetten we dit onderzoek door samen met sKar (stichting Kunstaccommodatie rotterdam): hoe staat de kunstenaar tegenover het begrip cultureel ondernemerschap? en hoe kan het cBK rotterdam dit type kunstenaarschap ondersteunen?

asymm

etry , Libia castro & Ó

lafur Ólafsson

Jaaroverzicht 2013


in elk geval lijkt het erop dat we dat kunnen doen door beeldende kunst op de agenda te krijgen in nieuwe situaties in een tijd dat kunst geen vanzelfsprekendheid meer is. Verschillende netwerken en gebiedsontwikkelingen zijn de basis om kunst in te laten ontstaan. dat geldt voor zowel het centrum Beeldende Kunst rotterdam als voor sculpture international rotterdam, vanaf 2013 integraal onderdeel van het cBK rotterdam. sir is immers bezig met gebiedsonderzoeken zoals de

herontwikkeling van het Zuidplein. Bij het nieuwe stationsgebied lag de opgave bij sir omdat het een internationale sculptuur betreft. in dit speelveld speelde zich ook de schouwploeg van sir af, een aantal expertmeetings over vraagstukken van kunst in de stad, in 2014 meer publiek voortgezet in de Z-files bijeenkomsten. Voor de coolsingel, een meerjarentraject waar ook verschillende belangen in spelen, wil sir de kracht van kunst tonen waarvoor het in 2013 de wintermanifestatie eerbetoon

aan een avenue voorbereidde, die in de donkere januarimaand van 2014 videokunst over heel de coolsingel zou tonen, een tipje van de mogelijkheden van kunst optillend. Want, kunst moet zijn plek verdienen, onderhandelen in stedelijke ontwikkelingsprocessen. coalities zijn essentieel. die wereld is compleet anders dan tien, twintig jaar geleden, door veranderde geldstromen. er zijn niet meer zoals voorheen onwrikbare gemeentelijke verordeningen met voor kunst

geoormerkte budgetten, waardoor een speelveld ontstaat waarin verschillende partijen hun ruimte proberen te verwerven in ontwikkelingssituaties en aan vergadertafels. daarbij is een lange adem nodig die een kunstenaar zich individueel niet kan permitteren, maar een centrum Beeldende Kunst rotterdam wel kan en wil opbrengen. Zo blijft het de kunstenaar en de kunsten verder brengen om een levend kunstklimaat te blijven scheppen voor rotterdam.

Le tamanoir, alexander calder

Jaaroverzicht 2013


de Phoenix, Hans ittman

Light Gig, Giny Vos


BedrijfFInancIën

aantal Fte’s

eigen inkomsten:672.000

Fonds stadsverfraaiing:200.000

BKV: 1,4 miljoen

cultuurplan:1,3 miljoen

33,6 fte24,57 Fte Vast 9,03 Fte VaRIaBel

= 28 vaste medewerkers

= 12 variabelemedewerkers


Communicatie

€ 602.172

weBsIteBezOeK

FaceBOOK

tentrotterdam.nl 52.332

rotterdamsekunstenaars.nl 35.333

sculptureinternationalrotterdam.nl 20.812

cbkrotterdam.nl 47.121

openbarekunst.nl 19.781

advertentiewaardegepubliceerde artikelen


Aantal opdrachten

art Office

BKOR

educatie

tent

feiten & cijfers cBK rotterdam 2013 16

interview

Jonas Staal, beeldend kunstenaarThe Ideological Guide to the Venice Biennale 2013

“Het idee ontstond in 2011, toen de Biënnale van Venetië zo opvallend weinig reflecteerde op alles wat er in de wereld gebeurde, zoals de Arabische Lente en de gevolgen ervan voor het Syrische verzet. Het jaar erop ben ik begonnen met mijn team een applicatie te ontwikkelen voor de Biënnale van 2013: een gratis telefonische applicatie voor android en iphone, als routekaart van de nationale paviljoens.

De gids gaf alle gebruikelijke informatie over de kunstenaars, normaliter leidend in een blik op zo’n Biënnale. Hij is in totaal zesduizend keer gedownload, ook door mensen die dachten dat dit een gewone gids was. Maar deze applicatie ging over de nationale belangen, over wie per land het paviljoen financierde, wat de budgetten waren, of een commissie of de regering selecteerde. Zo vormde de app een alternatieve wereldkaart, met de kunst als spiegel van nationale belangen. Je zag er de ideologische bagage van de regeringen, constitutioneel of militair-economisch, in terug. Er was veel interesse, onder meer in een reeks artikelen op e-flux over in hoeverre de app als nieuwe kritische infrastructuur kan fungeren.

Wereldtentoonstellingen zijn normaliter eenmalig maar die in Venetië is sinds 1895 enkel verder uitgebouwd. Je ziet er hoe geopolitieke constellaties zich hebben

uitgekristalliseerd: de eerste paviljoens waren van de koloniale grootmachten. Er kwam een Israëlisch paviljoen, vlakbij dat van de VS, maar jaren lang geen Palestina (nog steeds onderdeel van de onofficiële paviljoens, het collateral program). Dat gaf stof om met de app routes te maken, langs de G8-landen, NAVO-landen, staten die meededen aan de invasie in Irak. Dat is het belang van de Ideological Guide: een tussenlaag scheppen tussen wat er te zien was en de bezoekers en critici, om zo inzicht te verkrijgen in de plek van kunst in het hart van geopolitiek.”

BKor


Activiteiten BKor

Plaatsing / oplevering / onthulling

Brochure

lezing

Onderzoek / film / dagmanifestatie

5 Jazzportretten

Rotte

rdam

204

0

de o

erw

erel

d va

n h

oogv

liet

Public art a

nd gentrificati

on: the le

e

Piece (lij

nbaan) an

d the chilean tower

(weena)

wilhelm

inasteen

less

is M

ore,

Mor

e or

les

s

Feije

noor

d M

onum

enta

alde kunstenaar van IJsselmonde:

louis van Roode (1914-1964)

windwijzerpark

diverse

project

en openbare

ruimte

Rotterd

am

tarwewijk: arrival city Rotterdam

teken aan de wand: hoe schaarste onze waardering voor wederopbouwkunst stimuleertPublic/Private - how Public art works

architecture and Popular culture or

Batman versus Rem Koolhaas

architectuur en popcultuur of

Batman versus Rem Koolhaas

the artist in times Of

war and crisis

Jazzportret - Piet le Blanc

light gig

Monument voor

de gast

arbeid

er

In d

e st

ad

slavernij Monum

ent

Beeld

en B

esch

ouwd -

inve

ntari

satie

van

Rotte

rdam

se b

eelde

ncoll

ectie

Moeder & Kind

de oerwereld van het dier te

n

opzichte van de syn

thetische wereld

Kryp

toni

an Ic

e la

ke

twist & shout

Raamvertellingen II

de h

ondj

es

holland Pop Monument

coen

Mou

lijn be

eld

de P

hoen

ix

De hondjes van Louis Wolters(verplaatst naar Hoek van Holland)


kunstenaars betrokken bij kunstprojecten in de openbare ruimte

opgeleverde en permanente nieuwe kunstwerken

verplaatste en/of gerestaureerde kunstwerken

adviezen met betrekking tot stedenbouwkundige plannen

beoordelingen in het kader van het evalueren en ontzamelen van de Rotterdamse beeldencollectie

door de gemeenteraad aangenomen moties met betrekking tot kunst en openbare ruimte

lezingen en (gast)colleges met betrekking tot kunst en openbare ruimte

radio, televisie en kranteninterviews ten behoeve van kunst en openbare ruimte

publicaties met betrekking tot kunst en openbare ruimte

Cijfers BKor

feiten & cijfers cBK rotterdam 201319

interview

Elsbeth Ronner, architechtenbureau Lilith Ronner van HooijdonkLess is More, More or Less

“Als architectenbureau zijn we met meer projecten actief in de openbare ruimte en werden samen met enkele kunstenaars door het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam gevraagd om een onderzoek te doen voor het symposium Less is More, over ontzamelen. Bij het onderzoek dat we daar presenteerden was onze conclusie in feite dat een verzameling bestaat bij grenzen. Laat je die weg, dan heb je ontzameld. Haal bij een museum de muren weg, dan hef je de collectie op. Dat idee kun je doortrekken naar de openbare ruimte: bekijk de kunst aldaar opnieuw en bedenk wat je met elk werk afzonderlijk zou willen doen, niet met de collectie als geheel.

Voor die afzonderlijke aanpak hebben we een twaalftal suggesties gedaan zoals het afzinken van kunst in de rivier als ode aan het nooit gebouwde kunstwerk in de Maas. Als referentie naar de verontruste telefoontjes die het CBK elke winter krijgt als de hoed in het Vroesenpark in opslag gaat, zou je meer werken kunnen weghalen uit de openbare ruimte om reacties uit te lokken. Ook zou je, nu de percentageregeling is afgeschaft, varianten kunnen voorstellen om bestaande kunst in lege panden of in nieuwbouwprojecten op te nemen.

In ons onderzoek gold dat openbreken van grenzen dus vooral mentaal, als gedachteoefening. Normaliter krijg je als

architectenbureau opdrachten vol parameters maar het voordeel van zo’n onderzoek in een kunstinstelling is dat je vrijer kunt denken. De presentatie van het onderzoek was gecombineerd met een interessant symposium, met veel polemische standpunten. Ontzamelen is een nieuw maar ook lastig onderwerp; het is goed dat het CBK het heeft geagendeerd, na jaren van verzamelen is het zaak om nu terug te gaan kijken.”

BKor


Activiteiten

Restauratie / bruikleen / herplaatsing

Onderzoek / film / manifestatie

chris evans

david Bade, anita (restauratie, herplaatsing in 2014)

elmgreen & dragset,

It’s Never T

oo Late to Say Sorry

(Rotterdam en München)

alexander calder, Le Tamanoir

(Kunstsammlung nRw, düsseldorf)

Bild

erbe

rgho

tel R

otte

rdam

/

will

em O

oreb

eek

george Rickey,

Two Turning Vertical Rectangles

naum gabo

(coolsingel)

hart op

zuid /

hendrik J

an hunneman en

erik v

an lieshout

stad

swan

delin

gen

erik v

an li

esho

ut, C

ommiss

ion

(colle

ctie B

ouwfon

ds en

verto

ning s

tedeli

jk

Museu

m amste

rdam

)

cosima von Bonin, The idler’s Playground

(herplaatsing naar lijnbaan)

willem

de Kooning

(weena)

eerbetoon aan een avenue

(coolsingel)

de s

chou

wpl

oeg

susa

n Ph

ilips

z

Beeldengroep aBn amro (coolsingel)

Binn

enro

tte

John Körmeling, 1989

cent

raal s

tation

Rotte

rdam

art R

otte

rdam

VIP

-pro

gram

ma


interview

Jan Konings, beeldend kunstenaarDe Schouwploeg

“Vanaf eind 2012 heeft Sculpture International Rotterdam drie keer een Schouwploeg georganiseerd, een reeks bijeenkomsten over de rol van kunst in de openbare ruimte en over de betekenis van een internationale beeldencollectie. Het was een onderzoek naar alle aspecten in dit speelveld van kunst en publieke ruimte, naar financiën, bedrijfsleven, participatie, publieke opinie. Die bijeenkomsten draaiden op een vaste kern van deskundigen en incidentele deelnemers uit verschillende vakgebieden, mij was gevraagd om aan alle drie de edities mee te doen. Dat leverde heel open gesprekken op, wat ik een goede manier van onderzoek vond. Elke editie had een wat andere vorm, als presentatie, debat, in spelvorm of juist meer als workshop. Het daagde de deelnemers uit om mee te denken over de kunst in de openbare ruimte vanuit heel verschillende aspecten, publieke opinie, bedrijfsleven, kwaliteit, politiek. Daar zijn verslagen van gemaakt en die kunnen gebruikt worden in de toekomst.

Het was een goed gekozen moment nu dat kunst in de openbare ruimte op een keerpunt staat door toedoen van een terugtredende

overheid. Met de laatste edities van de Z-Files van voor de zomer van 2014, een programma dat een vervolg is op de Schouwploeg, werd gememoreerd hoe regelingen verdwijnen. Er komt wel iets nieuws, maar het is nog ongewis wat dat is. De private kunst in de openbare ruimte, daar hoef je je geen zorgen om te maken, die redt zich wel. Maar hoe het moet met andere kunst, dat is nog de vraag.”

Sir


internationale kunstenaars betrokken bij kunstprojecten in de openbare ruimte

performances

onderzoeken naar kunstprojecten in de openbare ruimte

onderzoeken naar restauratie kunstwerken

onderzoeken naar herplaatsing kunstwerken

verplaatste en/of gerestaureerde kunstwerken

onderzoeken aanlichting beelden

adviezen met betrekking tot stedenbouwkundige plannen

door de gemeenteraad aangenomen moties met betrekking tot kunst & openbare ruimte

lezingen, (gast)colleges, adviezen met betrekking tot kunst & openbare ruimte, of anders

rondleidingen SIR collectie

radio, televisie, en kranteninterviews ten behoeve van kunst & openbare ruimte

publicaties met betrekking tot kunst & openbare ruimte

onderzoek financiën, financieel werkplan

Cijfers

z.t., naum Gabo


interview

Wim Konings, beeldend kunstenaarIt’s Never Too Late to Say Sorry

“In april 2011 werd ik gebeld door Sculpture International Rotterdam dat een performer zocht om elke dag door een megafoon ‘It’s Never Too Late to Say Sorry’ te roepen, voor een gelijknamige performance van Elmgreen & Dragset op de Coolsingel. Uit een aantal kandidaten ben ik gekozen. Ik ben vrij accuraat en dat is belangrijk in deze omdat de performance altijd op exact dezelfde manier en tijd moet worden uitgevoerd.

Het voelde voor mij als op het lijf geschreven. Ik ben zelf kunstenaar en vind dat kunst uit een ritueel moet ontstaan en dat is wat dit is, een dagelijks en nauw omschreven ritueel. Dat geeft het zijn geestelijke meerwaarde. Ik ben streng katholiek opgevoed en was misdienaar in een tijd dat de mis nog in het Latijn was. In deze performance zag ik meteen een parallel met de katholieke schuldbelijdenis, het mea culpa, met de glanzende megafoon in zijn kastje als een seculiere miskelk op het tabernakel.

Om impact te hebben, moet het ritueel exact en consequent worden uitgevoerd. Dat schijn ik gedaan te hebben. Het is gewoon een kwestie van volhouden, na een tijd heeft het de eenvoud van een meditatie. De reacties heb

ik bijgehouden in een dagboek dat in 2014 wordt gepubliceerd onder redactie van Ernest van der Kwast. Marieke van der Lippe heeft een documentaire over de performance gemaakt.

De hele performance zou in 2013 stoppen. Nu is besloten om het in 2014 voort te zetten, zij het voor slechts een dag in de week. Als performer heb ik geprobeerd om daar geen mening over te hebben, ik voer het uit. Nu al ruim drie jaar, maar nog altijd heeft de performance dezelfde impact als in het begin.”

Sir


Cijfers

actIVIteIten

PRIMaIR OndeRwIJs

VOORtgezet OndeRwIJs

MBO

hOgeR OndeRwIJs

7 tentOOnstellIngen

43 eVents

25 educatIeVe PROJecten

tentoonstellingevent

Openingliveshow

Kerstspecialsymposium

dagmanifestatiePerformance

PremiereFestival

Vertoning

tent

wORM

schOuwBuRg

RO theateReldeRs

monsters inside m

e, jeroen Kusters


interview

Jay Tan, beeldend kunstenaarCurrent Values

“‘Do not speak to me of economics: that is merely a question of how we arrange matters between us.’ In een pittig essay getiteld ‘How Came It About’ beschrijft de dichter Laura (Riding) Jackson de krachtige band die minachting tussen mensen creëert. Voor haar is het de meest hechte vorm van relatie ‘and more full of passion than incest’. Ze vraagt herhaaldelijk de lezer hoe het is dat we bij elkaar zijn gekomen. Economie – de gevolgen van de uitwisseling van goederen en diensten voor een monetaire compensatie – is als verklaring onvoldoende. Ze volhardt in een voortdurende verkenning naar de meest fundamentele drijfveren in menselijke relaties.

Voor mijn presentatie in de serie Current Values in TENT besloot ik een aanvulling te geven op de andere zeer interessante lezingen en voordrachten van Raoul de Jong, Liesbeth Noordegraaf-Eelens en Jeanne van Heeswijk, door te verwijzen naar de verandering in ons denken om politiek-economische kwesties niet langer te zien als een product van menselijke schepping maar het in verband te brengen met een wetenschap, een systeem dat gemeten en gemanipuleerd wordt.

Op de achtergrond werd een tekening van een klok, een socialistische vuist en een geldzak geprojecteerd door Hugo Gellert, terwijl ik op de voorgrond een performance hield met het

uitvoeren van kleine gebaren (wrijvend over mijn maag, hoekige bewegingen makend met mijn armen en mijn voeten over elkaar laten glijden) terwijl ik een korte passage voordroeg van een tekst van Riding Jackon, beginnend met het citaat hierboven, en intussen een waterketel aan de kook bracht. Zodra deze op stoom was, rondde ik de tekst af en gebruikte het hete water voor het aandrijven van een Stirlingmotor: een klein mechanisch stuk speelgoed dat warme lucht gebruikt om een vliegwiel te doen bewegen. De fysieke en sociale processen waar we in leven én aan bijdragen zijn, in mijn optiek, meer poëtisch dan kwantificeerbaar. The social is sculpture.”

tent


Activiteiten

tent

wORM

schOuwBuRg

RO theateReldeRs

eLders >> taa 2013 in het nederlands instituut athene | Zie taa >> Galapremière rotterdam 2040 | Gyz la rivière/ dj’s dandY daVe & roccalberti >> Queensnight | Westelijk Handelsterrein>> matters in the dark - HKU opening | renie spoelstra / jeroen Kuster / marc Bijl / silvia B.

ro tHeater >> de derde dinsdag #16 | maurice meewisse / de dandy / elfie tromp / club Gewalt / marjolijn van Heemstra/ de Kracht van rotterdam >> de derde dinsdag #17 | >> de derde dinsdag #18 | eva Liukku / charl Landvreugd/ Brent Bakker & naomi Webster / michelle Kasprzak / remty elenga / judith Blankenberg / the Yes Please

scHoUWBUrG >> de derde dinsdag #13 | rory de Groot / Poetry circle 010 / jaap sleper / alex jacobs / Gyz La rivière >> de derde dinsdag #19 | Biodesign / dansateliers / arno coenen/ Peter Zegveld/ erik Pals

tent >> Less is more, more or Less | rutger Bregman / jan van adrichem / omar muñoz cremers / siebe thissen / Hans van Houwelingen / sacha Bronwasser / observatorium / Hans abelman / ida jager / marco jongeneel / atelier van Lieshout / Kamiel Verschuren / co Westerik / Lon Pennock / erven Héman / sarah van sonsbeeck / saskia noor van imhoff / Witte van Hulzen en sander Breure / Lilith ronner van Hooijdonk / the force of freedom / Yasser Ballemans / mietze B >> award ceremony & new Year’s drink | carla Klein / renie spoelstra / Gyz La rivière / BLiss / Half Way station / trio tante dinie/ renate arends / Hans van der Ham / ernest van der Kwast / raoul de jong >> Boekpresentatie type compass | emilio macchia / michael Brenner / matteo cossu / Luca Bendandi / tomáš Brousil / Petra dočekalová / Libia castro & Ólafur Ólafsson >> current Values | Liesbeth noordegraaf-eelens / jeanne van Heeswijk / raoul de jong / jay tan >> current Values | Liesbeth noordegraaf-eelens / jeanne van Heeswijk / raoul de jong / jay tan >> current Values | sjoerd van tuinen / Hester scheurwater / antonia Hirsch >> current Values | maarten frens / jeroen Kuster >> current Values | timotheus Vermeulen / robin van den akker / jonas staal / elisabeth Boersma / ellemieke schoenmaker / alex jacobs >> current Values | christopher Parker / melle smets / tuur van Balen / tinkebell >> current Values | esther Keymolen / david Benqué / Pieter rogaar / floor rusman >> destination outer space | Govert schilling / charl Landvreugd / marielle Buitendijk >> in/Between cities | Ben roberts / jay tan / mariëtte dölle >> KvK Bijeenkomst | >> Less is more masterclass WdKa | Kamiel Verschuren >> museumnacht | Libia castro & Ólafur Ólafsson >> opening Graduation shows Piet Zwart institute | jasper Griepink >> radio calling | Huib Haye van der Werf / ernst markus stein / marc schuilenburg / catherine van campen / jay tan / jeremy evans / sarah tripp / Koen taselaar / remco torenbosch / jonas Lund / Peter fengler / dóra Benyó & Pia Louwerens / Yoana Buzova & max dovey / rosa sijben & Bas van Wieringen / Helen flanagan / Kathrin Grenzdörffer / claire van Lubeek >> radio calling masterclass | >> the darkness Within | elfie tromp / sandro setola / silvia B. / sir ian >> festival de Wereld van het Witte de Withkwartier | dark matters & food for thought: jeroen Bosch / Peter Vianen / eva Liukku / rutger Lemm >> Hot chocolate artist tour | charlotte schleiffert / jeroen Kuster >> Hot chocolate artist tour | Hidde van schie >> dark matters | silvia B. / marc Bijl / marielle Buitendijk / dario d’aronco / jeroen Kuster / charl Landvreugd / dirk van Lieshout / sandro setola / renie spoelstra / fiona Weir. >> Libia castro & Ólafur Ólafsson | Libia castro & Ólafur Ólafsson / rass motivated / caroline dalton >> the most electrified town in finland | mika taanila >> Laya Papaya’s Public Bath - jasper Griepink | jasper Griepink >> awardshow tent academy awards | Wendy Brugman / frank Blommestijn & michiel van der Werf / rachel Heemskerk / Bart Kalkman / florian Krepcik / Gaëlle Largillière / Lotte middendorp / florian rosier / siar sedig / sanne Vaassen / anthi daoutaki / Vasileios Karvounis / dimitrios Kritsotakis / christos marmeris / isidora-elini nikolopoulou / evangelia raftopoulou >> chapter one: asymmetry Beyond abstraction | nina Power / adam Budak / Libia castro & Ólafur Ólafsson >> chapter three: Local Perspective | Hein Klemann / sonja Lavaert / Gwen van eijk / chris van der meulen >> chapter two: asymmetry in a Passage | Pascal Gielen / anna tilroe / Libia castro & Ólafur Ólafsson >> dark matters | silvia B. / marc Bijl / marielle Buitendijk / dario d’aronco / jeroen Kuster / charl Landvreugd / dirk van Lieshout / sandro setola / renie spoelstra / fiona Weir. >> Graduation shows Piet Zwart institute | olivia dunbar / Kevin Gallagher / jasper Griepink / jason Hendrik Hansma / joakim Hällström / anna Kuczak / Kymberly Ward / james Whittingham / demet adigüzel / janis Klimanovs / javier Lloret / jonas Lund / astrid van nimwegen / Lucian Wester / marie Wocher >> Less is more, more or Less | rutger Bregman / jan van adrichem / omar muñoz cremers / siebe thissen / Hans van Houwelingen / sacha Bronwasser / observatorium / Hans abelman / ida jager / marco jongeneel / atelier van Lieshout / Kamiel Verschuren / co Westerik / Lon Pennock / erven Héman / sarah van sonsbeeck / saskia noor van imhoff / Witte van Hulzen en sander Breure / Lilith ronner van Hooijdonk / the force of freedom / Yasser Ballemans >> Libia castro & Ólafur Ólafsson | Libia castro & Ólafur Ólafsson >> rotterdam 2040 | Gyz la rivière >> tent academy awards 2013 | Wendy Brugman / frank Blommestijn & michiel van der Werf / rachel Heemskerk / Bart Kalkman / florian Krepcik / Gaëlle Largillière / Lotte middendorp / florian rosier / siar sedig / sanne Vaassen / anthi daoutaki / Vasileios Karvounis / dimitrios Kritsotakis / christos marmeris / isidora-elini nikolopoulou / evangelia raftopoulou >> the most electrified town in finland | mika taanila >> frame the artist | Baschz / daan den Houter / daan samson / duane de Koning / Hans Wilschut / juliette tulkens / Laura Lappi / Ko de Kok / martine Poot / maurice meewisse / nadia van Luijk / Pim Palsgraaf / serge Game / ties ten Bosch / Willem Besselink / arjen van Krieken >> museumweekend & motel mozaïque | >> a Banquet for Wandering Ghosts | melanie Bonajo / Boris van Berkum / maartje dijkstra / Glass eyes / the carnival ernest van der Kwast / noor mertens / folgert Karsdorp / marijke de Vos en janne eraker / Bruno ferro Xavier da silva / joris strijbos en marco Broeders / Harmke Heuver / jasper Griepink / jeroen Kuster / arno coenen / robbert meijntjes / Vixen make-Up en Grime / aderlating / newk / Lcd / Bob rusche / nunatak d. atladottir & L. Lappi / ficreativo / maallust Pop-Up Bar / can Kizilca’s Hidden cocktail Bar

Worm >> de derde dinsdag #14 | jack Wouterse / nasrdin dchar / maartje teussink / Hugo Bongers / maarten Hunink / tjeerd Hendriks / arnold schalks >> de derde dinsdag #15 | Yorit Kluitman / Lizzy timmers / Hans Walgenbach/ motel mozaïque >> de derde dinsdag #20 | ellen Walraven / dansateliers / Productiehuis rotterdam / jeugdproductiehuis mangrove / jeroen Kuster >> de derde dinsdag #21 | inez Boogaarts / Zack denfeld / Het nieuwe instituut / raaf


interview

Florian Krepcik, beeldend kunstenaarTENT Academy Awards 2013

“Mijn film was opgenomen in de stijl van een videogame, gesitueerd in een nagebouwd decor van San Francisco. Als kijker werd je de film in geleid door muziek en door dialogen die geen logica hadden. De film had geen narratief, het waren emoties die de kijker door de film heen brachten. De kleurstelling was zwart-wit, als verwijzing naar de computerbeeldtaal van games waar de film naar verwijst.

De nominatie en het winnen van de prijs waren natuurlijk onverwacht, een eer. Ik won er een artist-in-residency mee in Griekenland. Daar verbleef ik bij een culturele instelling die vooral met keramiek en print werkt maar het meest spannende was dat het op een eiland stond. In mijn films werk ik altijd vanuit een fysieke begrenzing. Zo sloot ik mij eens in een witte ruimte op dat als decor fungeerde als metafoor voor de stad. Dit eiland, met zijn beperkte omvang en stratenplan, was heel inspirerend. Doordat de omgeving er veel door tradities bepaald is, bracht me dat tot een andere manier van werken. Voor het eerst ben ik een film gaan maken die wel een verhalende structuur heeft, iets wat vanuit de Griekse cultuur daar is gekomen.

In 2014 ben ik weer naar de awards geweest en vond ik de kwaliteit beter dan vorig jaar. De vorm is een goede combinatie van tentoonstelling en bioscoopvoorstelling, die maakt dat je als toeschouwer beter kijkt. De TENT Academy Awards zijn van belang voor de filmkunst in Nederland. Zelf heb ik dat ook gemerkt. Na het winnen van de prijs heb ik talloze verzoeken gekregen voor vertoningen op plekken in Duitsland, een opname in een Amsterdams Instituut voor mediakunst dat de film op festivals brengt, en zelfs in de Tweede Kamer is de film vertoond geweest.”

tent


Cijfers art office

aantal O&O aanvragen / honoreringen

ingeschreven kunstenaars

totaal nieuw ingeschreven kunstenaars, waarvan 15 starters (academieverlaters)

marjan Laaper Gil & moti mels van Zutphen simon schrikker

O&O aanVRagen


interview

Gilbert van Drunen, beeldend kunstenaarCultureel ondernemen: van 2013 naar 2040

“De avond van het CBK Rotterdam en de Kamer van Koophandel over cultureel ondernemerschap voelde voor mij als een omgekeerde wereld. De Kamer van Koophandel kwam kunstenaars informeren hoe zij hun cultureel ondernemerschap moeten inrichten, terwijl het andersom veel interessanter zou zijn. De Kamer van Koophandel is een traditioneel orgaan dat veel kan leren van de dynamische wereld van de kunsten, van de rasoptimistische ondernemers die kunstenaars zijn. Ze vertellen kunstenaars bijvoorbeeld dat je meer aan acquisitie moet doen, maar benadert dat niet vanuit een artistiek probleem. Ooit heb ik besloten om kunstenaar te zijn, daar moet ik alle aspecten aan toetsen. Het zit in alles wat je doet.

Dat het CBK Rotterdam zo’n avond organiseert om vragen te stellen over veranderingen in het kunstenaarschap, is legitiem. Maar het CBK is een democratische organisatie en democratie heeft niet de juiste antwoorden op de financiële situatie van een kunstenaar, die altijd individueel is. Ooit had de democratie een wens over wat kunst moest betekenen, Bildung, maar die wens is weg.

Natuurlijk vind ik kunst belangrijk voor de maatschappij, maar dat is mijn particuliere

gedachte. En natuurlijk is er vraag naar kunst in die maatschappij, maar die vraag moet je activeren. Terwijl ik dit vertel ben ik aan het werk op een gigantisch festival waar ik ben ingehuurd. De festivaldirecteur weet dat ik kunstenaar ben en heeft iemand nodig zoals ik, iemand die gek genoeg is om ‘out of the box’ te denken. Daarom vraagt hij mijn advies voor steeds meer aspecten van dit festival, het vormgeven van wat een heel dynamische samenleving is. Te gek dat je dat als kunstenaar kunt doen en eigenlijk was dat ook de kern van mijn verhaal die avond in TENT.”

De combinatie van succesvol ondernemerschap, zonder enig artistiek compromis. Is dit mogelijk? Het kunstbeleid verandert, hoe verandert de kunstenaar mee? Kan ondernemerschap onder kunstenaars gestimuleerd worden?

In een informele setting op 4 juni in TENT geven kunstenaars antwoord op deze en andere vragen. Ook is er volop ruimte voor succesverhalen. Hugo Bongers, lector Culturele Diversiteit aan de Willem de Kooning Academie, leidt het paneldebat.

Deelnemers aan het panel• Florentijn Hofman, beeldend kunstenaar• Gilbert van Drunen, beeldend kunstenaar• Robert Rost, kunstschilder

Aanwezig op de ‘1e rij’Ivo van den Baar/Wandschappen, Zelda Molenaar/De Z van Zelda Concepstore, Sander Zweerts de Jong/sandersgeluk, Ashley Nijland/RAAF Rotterdam, Rabin Huissen en Robert Stroomberg/Corsage-Studio e.a.

Programma17:30 – 18:15 Inloop met buffet18:15 – 18:30 Welkomstwoord Centrum Beeldende Kunst en Kamer van Koophandel18:30 – 19:30 Paneldebat onder leiding van Hugo Bongers19:30 – 19:45 Korte introductie op het nieuwe videowerk ‘Rotterdam 2040’ van Gyz La Rivière, te zien in TENT19:45 – 21:00 Borrel met ruimte voor vragen aan voorlichters van Kamer van Koophandel en deelnemers paneldebat21:00 Einde bijeenkomst

Aanmelden en meer informatieMeld u nu aan via www.kvk.nl/cultureelondernemenrdam. Het aantal plaatsen voor deze inspiratie-sessie is beperkt. Wilt u zeker zijn van uw deelname, wacht niet met aanmelden, want vol = vol. Meer informatie? Neem dan contact op met Bengü Manjeet-Özcan ([email protected]), KvK-projectleider Creatieve Industrie.

Datum: dinsdag 4 juni 2013Tijd: 18.15-21.00 uur (inloop met buffet vanaf 17.30 uur)Locatie: TENT, Witte de Withstraat 50, RotterdamAanmelden: www.kvk.nl/cultureelondernemenrdamKosten: gratis

De Kamer van Koophandel en het Centrum Beeldende Kunst bieden u deze bijeenkomst aan.

Kamer van Koophandel RotterdamPostbus 450, 3000 AL Rotterdam | t 010 402 77 77

Cultureel ondernemen: van 2013 naar 2040Inspiratiebijeenkomst voor en door ondernemende kunstenaars

Cultureel ondernemen.indd 1 03-05-13 09:05

art office

feiten & cijfers cBK rotterdam 2013 30

interview

Jasper Griepink, beeldend kunstenaarOnderzoek & Ontwikkeling

“Ik werk al een hele tijd met allerlei sjamanistische en etherische praktijken; een wereld die zich ontsluit via boeken en het internet, maar ook via speciale centra voor sjamanisme in Nederland en daarbuiten. Ik had het plan om naar de bron toe te reizen. In verschillende culturen in zowel Indonesië als Zuid-Amerika bleken veel traditionele sjamanistische gebruiken te zijn die ik intuïtief al aan het toepassen was. Ik was op zoek naar manieren om de heilzaamheid toegankelijker te maken voor westerlingen, maar begreep ook dat ik het niet hip of gemakkelijk wilde maken.

Binnen de denken of gevoelswereld van het sjamanisme word je als mens teruggeworpen op jezelf, op je lichaam, op vragen als waartoe je op aarde bent. Dat staat haaks op de westerse gejaagdheid van mensen die carrières en geld najagen als een belofte voor de toekomst die zich continu blijft verwijderen naar, je snapt het al, de toekomst. Die valse belofte werkt onbegrip en ziektes in de hand die iets te betekenen hebben.

Door de O&O subsidieregeling heb ik een erg belangrijke reis kunnen maken en werd ik gedwongen om mijn verworven kennis terug naar Nederland te brengen. Bij terugkomst van het onderzoek heb ik een zweethut

ontworpen en gebouwd voor een presentatie in Roodkapje. In en om deze installatie heen vonden gesprekken, performances, workshops en filmvertoningen plaats. Ook ben ik aan een geschreven tweeluik gaan werken waarin verslag word gedaan van een wereldbeleving die soms onbereikbaar lijkt, maar welke overal in en om ons heen plaats neemt. Dit schrijven is eigenlijk de echte vrucht van het project geworden en heeft mij ook een heel nieuwe manier van werk maken aangeboden die erg goed past bij mijn subtiele onderzoeksgebied.”

art office

Jaaroverzicht 2013


de schouwplaats, Kamiel Verschuren

radio calling in tent

Holland Pop 1970, john Blaak


Dit verkort financieel verslag is ontleend aan het financieel jaarverslag van de Stichting Centrum Beeldende Kunst. Bij het financieel jaarverslag 2013 is een goedkeurende controleverklaring van de accountant verstrekt.

Financieel verslag

Balans PeR 31 deceMBeR 2013

staat Van Baten en lasten 2013

Bedragen in duizenden euro’s

31-12-13 31-12-12

ACTIVAVlottende activa 3.270 3.810 Vorderingen 570 545 Liquide middelen 2.700 3.265TOTALE ACTIVA 3.270 3.810

PASSIVAEigen Vermogen 1.093 541 Algemene reserve -/- 54 -/- 997 Bestemmingsreserves 68 177 Bestemmingsfondsen 1.079 1.361Voorzieningen 689 1.344Door derden belegde gelden

295 328

Kortlopende schulden 1.193 1.597TOTALE PASSIVA 3.270 3.810

Bedragen in duizenden euro’s Rekening2013

Rekening2012

BATEN Opbrengsten 672 1.170 Bijdragen 3.627 3.488Gemeente Rotterdam Cultuurplan 1.526 1.872 BKV gelden 1.400 1.367Overige bijdragen 701 249SOM DER BATEN 4.299 4.658

LASTENBeheerslasten 1.284 2.434 Beheerslasten 1.379 977 Frictiekosten -/- 95 1.457Activiteitslasten 2.663 3.871SOM DER LASTEN 3.947 6.305

Rentebaten 36 70Vrijval gereserveerde kosten 164 188ExPLOITATIERESULTAAT 552 -/- 1.389

Mutatie bestemmingsfondsen 282 3Resultaat na mutatie 834 -/- 1.386

2013


samensteLLinG Centrum Beeldende Kunst RotterdamteKst en interVieWs Sandra SmetsontWerP Studio Femke van der StoepfotoGrafie Max Dereta (5, 11, 32), Jasper Griepink (30), Aad Hoogendoorn (7, 9, 19, 24, 25, 32), Anna Mercedes Langhorst (4), Jannes Linders (22, 23), Jonas Staal (16), Kamiel Verschuren (32) discLaimerOndanks alle zorg die wij besteedden aan de samenstelling van deze uitgave, kunnen wij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor schade die het gevolg is van enige fout of omissie in deze uitgave.

www.cbkrotterdam.nl © Centrum Beeldende Kunst Rotterdam, juli 2014

Colofon

Feiten en cijfers 2013

Documents

Transcript of Feiten en cijfers 2013