2

Inhoudsopgave

Pagina

Inleiding 3

Samenvatting 5

Hoofdstuk 1 Behoud van wat er is 9 Hoofdstuk 2 Voorlichting boer en marketing richting stedeling 14 Hoofdstuk 3 Doorboeren zonder melk 15 Hoofdstuk 4 Inkomensaanvulling via fondsvorming en facilitatie 17

3

Inleiding

Deze notitie wordt u toegestuurd omdat u op woensdag 25 mei meegaat met de excursie voor bestuurders naar een drietal Blaarkopbedrijven. Het behoud van de koe in de wei staat momenteel volop in de belangstelling. Dit geldt vooral voor het Groene Hart. Het inkomen van veeboeren staat hier steeds meer onder druk en met hen dreigt het open veenweidegebied te verdwijnen. Deze excursie toont u de mogelijkheden om met Blaarkoppen het open landschap met koeien en Hollandse luchten te behouden en de identiteit van de streek te versterken. Blaarkoppen gaan samen met extensivering, behoud van het veenpakket en versterking van de flora en fauna, waaronder de weidevogelstand. Het is daarom tijd dat de ondersteuning van de circa 50 Blaarkopbedrijven die de Randstad nog kent serieus wordt opgepakt door provincies, gemeenten, het rijk en (particuliere) fondsen.

Het gaat om sterke koeien in jacquet die met een sober dieet in staat zijn drassige veenweiden rendabel te blijven begrazen. Blaarkoppen zijn als geen ander ras in staat om in het Groene Hart naast lekkere kaas en boter en mals vlees ook natuur en blauwe diensten te leveren. En dat komt omdat ze hier horen, al eeuwen lang. De kern van het verhaal is het herstel van de relatie van de boer met de omgeving en met de klant in die directe omgeving. Daar waar in het recente verleden het landschap is aangepast aan de koe om de opbrengst te maximaliseren wordt er hier gekozen voor een koe die van oudsher bij het landschap past.

Het verrast ons hoeveel ideeën er momenteel loskomen en initiatieven er gaande zijn. In deze notitie zijn er vier van nader uitgewerkt. Er is een richtbedrag aan het eind van ieder hoofdstuk opgenomen, maar dat is ook niet meer dan een indicatie: in het kader van de beperkte opdracht zoals die voor lag zou het te ver voeren om offertes op te vragen en uit te werken. Het is de bedoeling dat de opdrachtgevers, de ministeries van VROM en LNV en de provincie Zuid-Holland, één of meerdere zaken uit deze notitie gaan oppakken. Samenwerking met gemeenten, de provincies Utrecht en Noord-Holland en particuliere fondsen ligt voor de hand. De schrijvers hebben gesprekken gevoerd met het Groenfonds, de Blaarkopstichting, individuele boeren en stichtingen als de Warmonderhof. Wat ons betreft is de tijd rijp voor actie.

Mede namens de ministeries VROM en LNV wensen wij u een plezierige en zinvolle excursie!

Ben Barkema Jos Brouwer en Menko Wiersema Rivierduin G38 Advies Provincie Zuid-Holland

4

"Onze Blaarkoppen geven volgens topkoks de lekkerste roomboter van Europa!"

Familie Warmerdam, kaasmakers uit Warmond

5

Samenvatting

De koe Blaarkopkoeien begrazen al eeuwen het Groene Hart. De Zuid-Hollandse Blaarkoppen die langs de Leidse en Oude Rijn werden vetgemest en gemolken waren afkomstig van de gemengde akkerbouwbedrijven met Blaarkoppen in Groningen. Ook in de drassige delen van Noord-Holland en Utrecht waren volop Blaarkopboeren.

De boer Zuidhollandse Blaarkopboeren produceerden kaas en vlees voor de bewoners van de grote steden. Zuid-Hollanders waren meesters in het maken van kaas, zoals de beroemde Leidse Kaas. De goed bevleesde afgemolken koeien maakten een goede prijs op de markten van Woerden en Leiden. In Zuid-Holland zijn er nu nog steeds enkele Blaarkopboeren die vooral vanwege hun lage kosten kunnen blijven bestaan. Hun koeien hebben het altijd goed gedaan in wat we nu het Groene Hart noemen.

Met de Blaarkop blijft het Groene Hart behoudenBlaarkopbedrijven hebben een sleutel in handen voor de toekomst van het veenweidegebied. Om het kenmerkende en hooggewaardeerde Hollandse veenweidelandschap te behouden zal het waterpeil op veel plaatsen niet verder worden verlaagd. Grote delen van het Groene Hart zullen vernatten en niet geschikt meer zijn voor het weiden van het huidige melkvee. Grootschalig en intensief boeren is dan niet meer mogelijk. Blaarkopbedrijven bieden hier uitkomst. Met Blaarkoppen zijn de functies natuur, recreatie, waterbeheer, landschap, cultuur en melkveehouderij goed met elkaar te verweven. Al deze functies vormen ook potentiële kostendragers. Blaarkoppen zijn bij uitstek geschikt om op een drassige en botanisch rijke grasmat melk te leveren. Zelfs een grasrantsoen kan een Blaarkopbedrijf een inkomen bieden. Het vernatten, extensiveren en vermijden van krachtvoer komen het milieu en de natuurwaarden sterk ten goede. Zo zullen de weidevogels en plantenrijkdom hier sterk van profiteren. De Blaarkoppen versterken met hun kenmerkende aftekening, bouw en omvang ook de landschappelijke waarden en streekidentiteit (‘de koe vertelt mij waar ik ben’). De rustige koeien laten zich goed combineren met recreanten. Aanleg van extra wandelpaden is dus goed mogelijk.

Met het Groene Hart blijft ook de Blaarkop behouden De Blaarkoppen hebben het altijd goed gedaan in wat we nu het Groene Hart noemen. Door het relatief lage gewicht en de brede klauwen zijn ze geschikter voor tere en drassige weiden dan Holsteins. Blaarkopboeren hebben weinig kosten. Blaarkoppen zijn minder ziek, leven langer, zijn minder dieetselectief en minder afhankelijk van krachtvoer. Aan de inkomstenkant staan tegenover het nadeel van de lagere melkgift ook belangrijke voordelen. Vanwege het hogere eiwit- en vetgehalte geeft hetzelfde melkquotum meer boter en kaas. Afzet van de hoogwaardige (biologische) (Leidse) boerenkaas en het luxe en malse gemarmerde vlees kan via de eigen winkel, een streekwinkel, een (boeren)markt, de natuurvoedingswinkel en natuurlijk ook via kaasboer en slager. Het vlees zorgt voor een welkome aanvulling op het inkomen. Ossen en jonge dieren kunnen worden ingezet om omliggende natuurterreinen te begrazen. Daarnaast worden er in toenemende mate Blaarkopkruislingen ingezet in de moderne melkveehouderij. Behoud van dit waardevolle en met uitsterven bedreigde ras komt dus niet alleen het Groene Hart maar ook de veehouderij ten goede.

6

“Mijn vader (een ouderwetse slager die nog zelf slachtte) zei altijd al, "een goede Blaarkop snijdt naar je toe".

Daarmee bedoelde hij dat door de positieve uitsnijding je ook net iets meer biefstuk uit een Blaarkop haalt.”

Peter de Ruijter, oprichter en voormalig directeur van de Groene Weg Biologische Vleesproducten

7

Vier oplossingsrichtingen Om de veenweiden in het Groene Hart te behouden met de Blaarkopkoe worden in deze notitie vier voorstellen uitgewerkt:

Behoud van wat er is; Voorlichting boer en marketing richting stedeling; Doorboeren zonder melk; Inkomensaanvulling via fondsvorming en facilitatie.

Behoud van wat er is Anderen gingen ons reeds voor. De Groene Long, een onderdeel van de provincie Noord-Holland, is al begonnen om voor de veenweiden de Blaarkoppen te ondersteunen. In Utrecht en Zuid-Holland is reeds een Blaarkopstudieclub Utrecht e.o aktief. Er zijn reeds 48 mensen en bedrijven lid van deze organisatie. Ondersteuning van het bestuur, stimuleren van melkcontrole en aanschaf van zuiver Blaarkopsperma kunnen helpen het ras zuiver te houden.

Voorlichting boer en marketing richting stedeling Samen met het CLM zal een plan worden ingediend om boeren in het Groene Hart bekend te maken met andere rassen en mogelijkheden daarvan voor de veenweiden. In onze optiek vormt de Blaarkop(-kruisling) hierin het kansrijkste ras. In het tweede deel van dit hoofdstuk wordt de gedachte van Blaarkop branding verder uitgewerkt: bij een goede promotie zijn er volop kansen voor een sterk merk. Kwalitatief hoogwaardige, authentieke en heerlijke streekproducten gaan samen met het behoud van het open landschap met de koe erin. Daarbij vergroten ze de toegankelijkheid en versterken ze de natuur- en belevingswaarde van de directe leefomgeving. Het gaat hier dus om smaakvol maatschappelijk verantwoord produceren en consumeren. De huidige praktijk staat hier nog ver van af.

Doorboeren zonder melk Het kruisen van rundveerassen wordt meer en meer gedaan. Een nieuw fenomeen in de Nederlandse melkveehouderij zijn de Blaarkopmoederbedrijven. We stellen voor om één bedrijf te gaan volgen in het omzetten van een Blaarkopmelkveehouderij naar een Blaarkopmoederbedrijf en de weg daartoe vast te leggen in verband met latere voorlichtingsactiviteiten. Beheer van natuur en verkoop van het gemarmerde vlees in de eigen winkel zijn een voorwaarde om het hele project rendabel te laten zijn. De zuivere Blaarkoppen zullen worden gebruikt om kruislingen voort te brengen die in de gangbare intensieve melkveehouderij kunnen worden ingezet. Samenwerking gebeurt op 1 op 1 basis, dus Blaarmoederbedrijf en intensieve melkveehouderij samen. Dit voorkomt gesleep met dieren en maakt het mogelijk dat een ‘product’ wordt geleverd dat is aangepast aan de wensen van de ontvanger.

Inkomensaanvulling via fondsvorming en facilitatie Samen met het Groenfonds zal worden gekeken naar het gebruik van natuurcompensatiegelden, gelden van biodiversiteit, aardgasbaten en overige fondsen. De gelden kunnen ingezet worden om het veenweidegebied met streekeigen vee blijvend te laten begrazen. Individuele ondernemers kunnen worden ondersteund voor extra groene, rode en blauwe diensten.

8

“ Wij hebben ervoor gekozen om melk te produceren zonder krachtvoer vanwege de hoge biologische krachtvoerprijzen.

Hier past de Blaarkop prima bij, het is een economische melkkoe.”

Jan Wieringa, ondernemer/veehouder op de Warmonderhof

9

HOOFDSTUK 1 Behoud van wat er is

BlaarkopstudieclubAnderen gingen ons voor. De Groene Long, een onderdeel van de provincie Noord-Holland, is al begonnen om voor de veenweiden de Blaarkoppen te ondersteunen. In Zuid-Holland en Utrecht is een belangrijke Blaarkopstudieclub actief: Blaarkopstudieclub Utrecht e.o.. Er zijn 48 mensen en bedrijven lid van deze organisatie. Ondersteuning van het bestuur, stimuleren van melkcontrole en aanschaf van zuiver Blaarkopsperma helpen mee om de veestapel van deze bedrijven zuiver te houden.

Bedreigd ras Het Blaarkopras behoort samen met de Fries-Hollandse en het Maas-Rijn-IJsselvee (ook wel aangeduid als ‘MRY-vee’ of ‘roodbont’) tot de ‘oude veeslagen’ van Nederland. Volgens internationale FAO-normen behoort de Blaarkop tot de bedreigde rassen (< 5.000 dieren). Hoeveel Blaarkoppen er momenteel aanwezig zijn is niet exact te achterhalen. Er zijn schattingen van ongeveer 500 zuivere dieren in de provincie Zuid-Holland. Landelijk is het totaal aantal kalveren over de jaren redelijk stabiel: ruim 3.000.

Dalende tendens Er is een dalende tendens waar te nemen in het totaal aantal geregistreerde eerste inseminaties op Blaarkopkoeien, terwijl het aantal geboren Blaarkopkalveren ongeveer gelijk blijft. Dit heeft vooral te maken met het feit dat ook natuurlijk dekkende stieren worden gebruikt. Een andere factor is dat Blaarkopstieren ook worden ingezet op niet-Blaarkopkoeien. De nakomelingen behouden wel de Blaarkopaftekening.

AantallenHet aantal landelijk geregistreerde Blaarkopmelkkoeien in 2001 staat weergegeven in onderstaande tabel. Het zijn er ruim 2.400. Slechts een klein deel (10%) staat niet ingeschreven in het stamboek. Roodblaren vormen duidelijk de meerderheid (77%).

Stamboek C-dieren Totaal Zwart Rood Zwart Rood Zwart Rood 100% 298 1.145 78 109 376 1.254 87,5% 148 574 30 37 178 611 Totaal 446 1.719 108 146 554 1.865 2.165 254 2.419

Tabel 1. Het aantal geregistreerde Blaarkopkoeien in 2001 (NRS)

Veel kruising Uit stamboekgegevens komt duidelijk naar voren dat er veel gekruist wordt. Maar dit betekent niet dat er sprake is van een verdringingskruising waarbij een Holsteinkoe, het ‘gewone’ ras, ontstaat in een Blaarkopjasje. De 50% Blaarkopdieren worden meestal weer teruggekruist met een Blaarkopstier. Ook het feit dat het aantal geboren Blaarkopkalveren redelijk stabiel is duidt erop dat de Blaarkop nog steeds kwaliteiten heeft die veehouders perspectief bieden voor de toekomst.

10

“Ik herinner mij nog goed de veekeuringen op het exercitieterrein in Woerden. De daar altijd aanwezige grote groep Blaarkoppenn boeide mij vanwege het‘eigene’ dat van het ras uitging, maar ook van wegehet enthousiasme van de eigenaren.” Maarten Schoone, oud-hoofdbestuurslid CR-Delta

11

Lagere melkgift, maar hogere melkprijs De gemiddelde productie per lactatie van de zuivere Blaarkoppen bedraagt 6.000 kg melk. Dat is ruim 2.500 kg lager dan het Nederlands gemiddelde, maar de melkprijs is hoger vanwege het hogere vet- en eiwitgehalte. Naast de productie van 6.000 kg melk valt vooral het hoge eiwitgehalte van 3,59% op. Het gemiddelde vetgehalte is de afgelopen 3 jaar gestegen van 4,35% naar 4,49%. De gemiddelde melkproductie van de zwartblaren en de roodblaren verschilt niet veel.

Lagere kosten De productie per Blaarkopkoe ligt beduidend lager dan het gemiddelde in Nederland. Als de maatstaf ‘zoveel mogelijk melk per koe’ wordt gehanteerd kan de Blaarkop niet concurreren met de zwartbonte Holstein Frysians. Vanuit bedrijfseconomisch oogpunt zijn echter niet alleen de opbrengsten per koe van belang. Het saldo per koe kan ook goed zijn met en lagere productie als de bijbehorende kosten navenant lager zijn. Het bereiken van een topproductie stelt hoge eisen aan voeding en verzorging, wat meestal ook gepaard gaat met hogere kosten. Het kan de koeien ook kwetsbaarder maken, waardoor eerder problemen optreden op het gebied van gezondheid en vruchtbaarheid. Dat heeft opbrengstderving en directe kosten tot gevolg. En het leidt ook tot meer gedwongen afvoer en een hoger vervangingspercentage, wat bedrijfseconomisch weer ongewenst is.

Bedrijfsrendement is situatieafhankelijk De productie per koe moet worden beoordeeld in samenhang met de bedrijfssituatie (omvang, schaal, veebezetting, bedrijfsuitrusting e.d.) en het bedrijfssysteem. Zo zijn er op een biologisch bedrijf andere mogelijkheden en beperkingen dan op een ‘gangbaar’ bedrijf. Dit geld ook voor een goed verkaveld bedrijf in de Flevopolder ten opzichte van een bedrijf met veel smalle percelen in het Veenweidegebied. Het geldt ook bij de combinatie van melkveehouderij en agrarisch natuurbeheer. Blaarkopbedrijven in het Groene Hart zullen vaker dan gemiddeld een bedrijfswinkel hebben waar kaas en vleespakketten worden verkocht. De graasdieren in de natuurgebieden dragen duidelijk bij aan het ondernemersinkomen. Het is goed denkbaar dat er bepaalde situaties zijn waarin de Blaarkop net zo goed of beter past dan een hoogproductieve koe. Denk maar aan haar specifieke eigenschappen als soberheid, duurzaamheid en efficiëntie. De Blaarkop zou daarom goed passen op biologische bedrijven en in bedrijfssituaties met ruwvoerrijke rantsoenen met relatief lage voederwaarde, kenmerkend voor grote delen van de Veenweiden..

Concurrerende situaties In een extensieve situatie is de arbeidsopbrengst van een Blaarkopbedrijf concurrerend met een Holsteinbedrijf, blijkt uit onderzoek van G. de Jong (WUR 2003). Het gaat om situaties waarin men volledig is gericht op grasland. Er wordt geen snijmaïs geteeld en het winterrantsoen bestaat uit graskuil aangevuld met pulp en krachtvoer. De arbeidsopbrengst is hier gelijk voor beide rassen. De Blaarkoppen kunnen beter uit de voeten met het grasrijke rantsoen. Door de lagere melkproductie is bijvoeren minder nodig. Bij een zelfde melkquotum zijn door de grotere veestapel de arbeidsbehoefte en de vaste kosten wel hoger. De Blaarkoppen worden concurrerender naarmate de potentiële meeropbrengsten van het kaas en het vlees beter worden benut. Vermarkting kan ondermeer via de boerderijwinkel, via streekwinkels, via boerenmarkten, de horeca of via speciaalzaken (waaronder slagers en kaasboeren).

12

13

Aansluiting op het ruimtelijk beleid voor het Groene Hart Uit de ruimtelijke visie voor het Groene Hart van VROM (1999) komen de volgende citaten: Verbreding van de landbouw: ‘De landbouw is de belangrijkste beheerder van de open ruimte. Er zijn inspanningen nodig om de landbouw in economisch opzicht levensvatbaar te houden. De landbouw moet zich verbreden in de richting van natuur en recreatie. De inkomsten die dit oplevert, versterken de basis onder de bedrijven. Door de verbreding krijgt de sector ook een herkenbare en interessante functie voor de bewoners in en rond het Groene Hart.’ Behoud cultuurhistorie: ‘Aanwezige cultuurhistorische waarden in het Groene Hart worden ontwikkeld en beschermd. Cultuurhistorische werken en het landschap zijn visitekaartjes van de toeristisch-recreatieve sector.’ Behoud ruimtelijke kwaliteit: ‘Het typische karakter van het landschap in het Groene Hart moet in tact blijven. Op plaatsen waar de ruimtelijke kwaliteit wordt bedreigd of reeds is aangetast, zijn maatregelen nodig om het karakter te behouden of te herstellen. Inperking van uitbreiding van de glastuinbouw en de niet aan het buitengebied gekoppelde bebouwing (buiten de bebouwingscontouren van steden den dorpen) is nodig om het landschap open te houden.’

De Blaarkop past uitstekend in dit ruimtelijk beleid De Blaarkop wordt (nog) niet genoemd in die visie. In de geschiedenis van het Groene Hart zijn de Blaarkoppen echter lange tijd beeldbepalend geweest. Ondersteuning van innovatieve vormen van bedrijfsvoering met deze koeien sluit uitstekend aan bij de ruimtelijke doelstellingen van VROM, zoals die in bovenstaande citaten zijn weergegeven: behoud van een rendabele, verbrede en maatschappelijk verantwoorde veehouderij, behoud van cultuurhistorische en natuurwaarden en behoud van de ruimtelijke kwaliteit gaan uitstekend samen.

Mogelijkheden om de Blaarkop te ondersteunen: versterking bestaande structuur Het initiatief waarbij een collectief van agrariërs zich gezamenlijk inzet om een toename van het aantal Blaarkoppen te realiseren kan duidelijk bijdragen aan de instandhouding en verbetering van de kwaliteit van het Groene Hart. Het inschakelen van de in het gebied actieve Blaarkopstudieclub ‘Utrecht e.o.’ biedt perspectief voor streekeigen identiteit en productiewijzen, waarbij natuur- en landschappelijke waarden hand in hand kunnen gaan met een rendabele melkveehouderij. Analoog aan de ontwikkelingen in Noord-Holland valt te denken aan een financiële bijdrage voor de aankoop van zuiver Blaarkopvee en -sperma, aan deelname aan de melkcontrole en exterieurkeuring en aan de stimulering van het uitdragen van de specifieke kwaliteiten van het ras. Het gaat om een vruchtbaar en qua dieet sober en weinig veeleisend ras. De zuivel is uitstekend geschikt voor kaas en boter. Het gemarmerde vlees is mals en smaakvol. De koe vormt door zijn bouw en tekening een sieraad voor het landschap. Onder extensieve omstandigheden geeft deze koe een rendabele melkgift. Een vijfjarenplan ter versterking van de structuur van de blaarkopveehouderij in het Groene Hart kost circa € 25.000,- per jaar. Professionalisering in combinatie met meer en beter Blaarkopvee vormen een solide basis onder de fokkerij van dit oude Hollandse ras. De provincie Zuid-Holland zou hierin kunnen samenwerken met de provincie Utrecht.

14

HOOFDSTUK 2 Voorlichting boer en marketing richting stedeling

Voorlichten boeren Uitbreiden waar mogelijk: samen met het CLM zal een plan worden ingediend om boeren in het Groene Hart bekend te maken met andere rassen en mogelijkheden daarvan voor de veenweiden. In onze optiek is de Blaarkop(kruisling) hierin het meest belangrijk. Op deze plaats verwijzen wij naar het Centrum voor Landbouw en Milieu, trekker van het voorstel.

Marketing richting stedeling Een Blaarkopmerk helpt om de randstedeling bekend te maken met producten van de blaarkopbedrijven. Van oudsher maken deze bedrijven in de Randstad melk, kaas, vlees en boter. Nu komen daar echter ook streekeigen identiteit, weidenatuur en wateropvang bij. Gezien de hoge kwaliteit van de producten en hoge maatschappelijke baten lijkt er een markt te zijn voor de Blaarkop als ‘merk’. Blaarkopbedrijven zitten immers altijd in de buurt van de stad. Deze bedrijven versterken ook de streekidentiteit. Ze zorgen voor streekeigen koeien in een natte en natuurlijke wei met een grote rijkdom aan weidevogels en planten. Bestaande leveranciers zouden onder het merk dienen samen te werken; een merk dat garandeert dat streekeigen Blaarkoppen op een weidebedrijf in het Groene Hart garant staan voor het afgeleide (kwaliteits)product. Zodoende worden de potentiële meeropbrengsten van de zuivel en het vlees benut. Verkoop van producten onder het ‘Groene Hart’ of ‘Blaarkop’ merk en logo kan onder meer via de boerderijwinkel, via streekwinkels, via boerenmarkten, de horeca of via speciaalzaken (waaronder slagers en kaasboeren). Dit gat in de markt wordt nu nog door vrijwel niemand gevuld. Zo weet vrijwel niemand dat de lekkerste Leidse kaas, de lekkerste boter en het lekkerste vlees van Nederlandse koeien afkomstig is van Blaarkopkoeien. Door de geringe bekendheid wordt de meerwaarde van het zuivel en het vlees nog niet of nauwelijks verzilverd. Blaarkopbedrijven hebben nu een boerderijwinkel of staan op de markt. De Warmonderhof (een op educatie gerichte biologisch-dynamisch land- en tuinbouwbedrijf) start nu met een project waarin leerlingen praktijkervaring opdoen met de verkoop van (Blaarkop)vlees en de Blaarkopstichting start met een grote sponsoractie. Hopelijk zijn dit de eerste voorzichtige stappen op weg naar meer naamsbekendheid.

Blaarkop als merk Er is naar schatting €250.000,- tot €300.000,- nodig voor het goed in de markt zetten van een gezamenlijk Blaarkopmerk. Deze kosten zijn verbonden aan het ontwerpen en produceren van goed reclame- en promotiemateriaal, het regelen van de coöperatieve afzet via de vereniging, het organiseren van de logistiek, het garanderen van een ononderbroken levering van producten richting afnemers en klanten, etc..

15

HOOFDSTUK 3 Doorboeren zonder melk

Robuuste kruislingen Binnen de melkveehouderij is op dit moment een zoektocht gaande naar robuuste melkkoeien die kunnen overleven op no-nonsense bedrijven waar in toenemende mate koppelgericht moet worden gewerkt. Kruisen met andere rassen staat in de belangstelling en werkt direct in die zin dat kruislingen vruchtbaarder, robuuster en vitaler zijn dan het gemiddelde van de ouderdieren. Op enkele pioniersbedrijven wordt naast een groep Holsteins gewerkt met een groep Blaarkopkruislingen. Deze laatste groep levert per saldo ca. € 5,- per 100 kg melk meer op dan de Holsteins. Op een quotum van 550.000 kg is dat € 25.000,-. Met tot 30 % beheersgras en vrijwel geen krachtvoer in het rantsoen kunnen zij hun productie op peil houden. In de pers en de vakbladen wordt veel aandacht geschonken aan dit gunstige resultaat.

BlaarkopmoederbedrijvenEen nieuw fenomeen in de Nederlandse melkveehouderij is het Blaarkopmoederbedrijf: een zuivere Blaarkopveestapel wordt in stand gehouden ten behoeve van de ‘productie’ van kruislingen Blaarkop/Holstein. Dit concept van adviesbureau Rivierduin G38 ADVIES wordt ten uitvoer gebracht op het voormalig melkveebedrijf van de familie Zeestraten in de Elsbroekerpolder. We stellen voor om dit bedrijf te gaan volgen in het omzetten van een Blaarkopmelkveehouderij naar een Blaarkopmoederbedrijf en de weg daartoe vast te leggen in verband met latere voorlichtingsactiviteiten. Beheer van natuur en verkoop van het gemarmerde vlees in de eigen winkel zijn een voorwaarde om het hele project rendabel te laten zijn. De kruislingen zullen in de gangbare intensieve melkveehouderij worden ingezet. Samenwerkingen is op één-op-één basis: Blaarmoederbedrijf en intensieve melkveehouderij gaan samen. Dit voorkomt gesleep met dieren en zorgt ervoor dat er een ‘product’ kan worden geleverd dat is aangepast aan de wensen van de ontvanger. Op het voorbeeldbedrijf gaan behoud van open ruimte, behoud van biodiversiteit en beheer van oude Nederlandse rassen hand-in-hand.

Bedrijf van familie Zeestraten in de Elsbroekerpolder In dit hoofdstuk willen we ons sterk maken voor het bedrijf van Johan en Anita Zeestraten. Zij beheren het grootste deel van de Elsbroekerpolder in Hillegom, een van de laatste groene polders in de regio. Komend van de A4 vallen de grazende Blaarkoppen op tussen de woonwijk en het bedrijventerrein. De oude boerderij en de naastgelegen traditionele bollenschuren vertellen het verhaal van de streek. De familie Zeestraten heeft ervoor gekozen te gaan investeren in de hoofdtak van haar bedrijf, de bollenteelt. Zij financieren dit met de verkoop van het melkquotum. Aan Rivierduin G38 ADVIES hebben zij gevraagd hoe de polder en de Blaarkoppen kunnen worden behouden en een bijdrage kunnen leveren aan het bedrijfsrendement.

Opzet blaarkopmoederbedrijf De zuivere Blaarkoppen zullen in het voorjaar afkalven van hoogwaardige Holsteinstieren. Een deel van de koppel blijft gedekt door een zuivere Blaarkopstier. De kruislingen (met Blaarkopaftekening) blijven bij de moeders tot het najaar. Dan worden de zij gescheiden van de fokpopulatie en kunnen worden verkocht aan grootschalige melkveehouderijen. Of ze kunnen nog een jaar omliggende terreinen van natuurorganisaties begrazen, voordat ze als sterke melkkoeien worden ingezet. Vlees van eigen Blaarkopstiertjes zal worden verkocht in een landwinkel. De eigen polder zal worden omgezet in natuurland met een

16

weidevogeldoelstelling, te betalen uit compensatie- of functieveranderingsgelden. Hillegom behoudt zodoende een open en beheerd weidegebied met weidevogels en Blaarkoppen. De familie Zeestraten kan investeren in de bollentak en behoudt een renderende veehouderijtak.

Mogelijkheden om dit initiatief te ondersteunen Op dit moment is de provincie Zuid-Holland al actief bij het begeleiden van de familie tijdens het omzetten van de landbouwgrond naar natuur. Dit is natuur waarbij begrazing nodig blijft. De veranderingen die dit bedrijf ondergaat zijn zo breed en zo kenmerkend voor wat er op dit moment in het Groene Hart aan de hand is dat wij adviseren deze veranderingen vast te leggen. Het doorboeren zonder melk, de omschakeling naar natuurbeheerder en het actief inschakelen van omwonenden bij het bedrijf maken de familie Zeestraten al bijzonder. Wanneer hier de pogingen om te komen tot een gebiedsfonds, het behoud van de Blaarkoppen en de aanpassing van de oude bollenschuren erbij betrekken wordt duidelijk dat we met een voorbeeldbedrijf van doen hebben: dankzij de ondernemers blijft de Elsbroekerpolder een groene oase voor weidevogels en streekeigen vee, gebouwen en boeren. Een verslag van de veranderingen op DVD, aangevuld met een brochure zal circa € 30.000,- kosten. Voor de brochure zou samenwerking met de provinciale Milieufederaties gezocht kunnen worden: met name de NMU heeft een goede brochure over de veenweiden (bijgesloten).

17

HOOFDSTUK 4 Inkomensaanvulling via fondsvorming en facilitatie

Meer dan markt alleen Gezien de grote maatschappelijke opbrengsten van de Blaarkoppen voor de openheid, het veenpakket de natuur (planten en weidevogels) en het landschap van het Groene Hart is het redelijk om dit inkomen van deze boeren aan te vullen, zodat boeren onder lastiger omstandigheden (hoger waterpeil als natuurlijke handicap) toch goed mogelijk is. Hoe goed de individuele ondernemers ook zijn, een deel van de waarden die zij produceren is nu eenmaal onmogelijk ‘uit de markt te halen’.

Groene en blauwe diensten Groene en blauwe diensten die door Blaarkopboeren kunnen worden geleverd:

agrarisch land openstellen voor wandelaars dan wel wandelpaden aanleggen over agrarisch land; verbrede watergangen aanleggen met brede oevers: combineren van waterberging met toename van natuurwaarden; agrarisch beheer gericht op weidevogels, bloemrijke slootkanten en graslanden en op behoud van cultuurlandschap (knotwilgen, pestbosjes, e.d.); een hoger waterpeil instellen om bodemdaling af te remmen en natuur en landschap te behouden;agrarisch beheer gericht op betere waterkwaliteit: bemesting- en bestrijdingsmiddelenvrije zones;natste perceeldelen uit productie nemen en beheren als (moeras)natuur; koeien in de wei houden; streekeigen vee behouden en versterken.

Mogelijke financieringsbronnen Samen met het Groenfonds zal door Rivierduin G38 ADVIES worden gekeken naar het gebruik van natuurcompensatiegelden, gelden van biodiversiteit, aardgasbaten en overige fondsen. De gelden kunnen ingezet worden om het veenweidegebied met streekeigen vee blijvend te laten begrazen. Individuele ondernemers kunnen worden ondersteund voor extra groene, rode en blauwe diensten.

GroenfondsHet Groenfonds stelt zich ten doel gebiedsfondsen van de grond te krijgen. Daarnaast zijn er de meer algemene doelen van het Groenfonds: financiering van groene projecten en assisteren bij subsidieverleningen, zoals de regeling functieverandering. Het Groenfonds maakt het mogelijk dat de uitkering in een keer kan geschieden. Het Groenfonds bestaat uit fondsen die met name zijn samengebracht door gemeenten en provincies. In toenemende mate wordt aansluiting gezocht bij particuliere fondsen. De afdeling Publiek-Privaat is hierbij voor ons van belang. Deze afdeling heeft te kennen gegeven mee te willen denken aan de vorming van een gebiedsfonds voor de Elsbroekerpolder. De fondsen moeten dan wel van voldoende omvang zijn en er moeten private middelen in het fonds aanwezig zijn. Op dit moment toetst het Groenfonds of een dergelijk gebiedsfonds wordt geaccepteerd door Brussel.

DoelfondsenDoelfondsen zijn nog niet in zwang. Er is wel eens een poging gedaan een doelfonds op te richten, maar dit was niet succesvol. Instandhouding van Blaarkopbedrijven in het Groene Hart zou zo’n doelfonds kunnen zijn, maar hierin is het Groenfonds terughoudend.

18

Mogelijk beheer door agrarische natuurverenigingen Bij een gebiedsfonds beheert het Groenfonds de gelden. De kosten die voor het beheer worden gemaakt komen uit het rendement van beheerde middelen. Het Groenfonds ziet nog niet een taak voor haarzelf om ook in de regio aanwezig te zijn. Zij oriënteert zich of zij zich kan laten vertegenwoordigen door agrarische natuurverenigingen, of dat op een andere manier een gebiedsfonds uitvoering kan geven aan de belangen van het Groenfonds.

Gebiedsfonds voor de Elsbroekerpolder De Elsbroekerpolder leent zich goed voor de oprichting van een gebiedsfonds. Partijen zouden kunnen zijn: twee aanliggende gemeenten, de provincie, fondsen die zich inzetten voor herstel en renovatie van de monumentale gebouwen en eventueel de uitkering van Rijkswaterstaat in het kader van de compensatiegelden, voor zover het de afkoop van de natuurpakketten betreft. Belangrijk hierbij is dat voor het fonds ook steun van particulieren zal worden gezocht. Wanneer een eventuele bedrijfswinkel draait dan is de cirkel rond. Klanten van de familie Zeestraten kunnen via de winkel geworven worde voor dit fonds.

Beperkte investeringen, hoog maatschappelijk rendement Het streven is dat de familie Zeestraten in ruil voor het beheer van de polder als weidevogelreservaat uit het behoud van de koppel zuivere Blaarkoppen en instandhouding van de monumentale gebouwen een uitkering krijgt van 10 tot 20% boven het rendement van de Blaarkophouderij. Tegenover deze beperkte inzet van middelen staat een grote maatschappelijke opbrengst. Het maatschappelijk rendement van deze investering is derhalve hoog. Bovendien is deze aanpak goed op te schalen. Wanneer dit allemaal lukt en is vastgelegd (zie vorig hoofdstuk) kunnen andere bedrijven ook op dezelfde manier aan de slag.

Andere opties: combinatie park en veenweide? In dit rapport is een aantal opties beschreven die op korte termijn gerealiseerd kunnen worden. Er zijn echter nog voor vele andere opties denkbaar voor het veenweidegebied waar de Blaarkop een rol bij kan spelen. Blaarkoppen gedijen bijvoorbeeld ook goed in een parkachtige omgeving of rond landgoederen. Zo hield tot zo’n dertig jaar terug in het drukbezochte en van oorsprong ommmuurde en dichtbegroeide dorpspark in het hart van Sassenheim op het centrale door water omgeven weiland een boer een aantal koeien. De paden en bankjes langs het pad keken uit over dit water en open weiland. Al keuvelend genoten de bezoekers hier van het prachtige zicht op dit landelijke tafereel. Tegen beperkte maatschappelijke kosten droeg de boer hier bij aan een optimale landschappelijke kwaliteit. Juist de combinatie van een besloten park- en open weidelandschap met koeien vormt voor de stedelijke recreant een zeer aantrekkelijke combinatie. In Wassenaar bijvoorbeeld zijn langs de landgoederenroute nog steeds uitstekende voorbeelden hiervan te vinden. .