EXOTEN

Overzicht van rapporten en artikelenVoorkomen en ecologie van uitheemse soorten,

risicoanalyses en aanbevelingen voor beleid en

beheer van exoten

1

Exoten Exoten zijn soorten die door toedoen van de mens in een gebied terecht zijn gekomen waar zij van nature niet voorkwamen. Dit kan doelbewust zijn gebeurd (uitzetten), maar vaak gaat het onbewust of ongewild. Een voorbeeld van het eerste zijn de Canadese ganzen die in stadparken zijn uitgezet, een voorbeeld van het tweede zijn mariene soorten die op de romp van een schip of met ballastwater de wereld over gaan; een Aziatische boktor in een partij struiken uit Azië, een spin in een partij autobanden uit de Verenigde Staten; een possum in een scheepslading boomstammen uit Nieuw Zeeland. Wanneer een exoot zich heeft gevestigd, in aantal toeneemt en de verspreiding ruimer wordt noemen we het een invasieve exoot. Dan kunnen problemen ontstaan: risico’s voor volksgezondheid en openbare veiligheid, schade aan landbouwgewassen of schade aan inheemse ecosystemen. Een analyse van risico’s en mogelijke oplossingen beginnen met een goed begrip van de ecologie van soorten. Bureau Waardenburg beschikt over uitgebreide expertise als het gaat over voorkomen en ecologie van uitheemse soorten (exoten) in Nederland. Onze medewerkers zijn thuis in alle groepen van het dieren- en plantenrijk, en hebben de afgelopen een groot aantal onderzoeken aan een of meer soorten gedaan en bijgedragen in de risico-analyses zoals die sinds een aantal jaren voor een veelheid aan soorten zijn vervaardigd. Bijgevoegd overzicht van rapporten en artikelen biedt u een inkijk in de veelzijdigheid van ons bedrijf als het gaat over kennis en inzicht in het voorkomen en ecologie van uitheemse soorten, risicoanalyses en aanbevelingen voor beleid en beheer. Zie voor meer informatie ook onze website: www.buwa.nl.

2

Algemeen Rapporten Soes D.M. & Van Vliet F. 2007. Studie naar beleidinstrumenten voor exoten

bestrijding. Factsheets in 07-003, Bureau Waardenburg, Culemborg. Bouma S. 2012. Indicators for non-indigenous species in the Marine Strategy for the

Dutch part of the North Sea. Dutch approach and available data for further development. Report , Bureau Waardenburg, Culemborg.

Bouma S., S. Gollasch, W. Lengkeek 2011. Neobiota in the Wadden Sea including recommendations for a trilateral strategy. Report nr 11-097. Prepared for Programma Rijke Waddenzee and the Common Wadden Sea Secretariat, Wilhelmshaven, Germany. 80 pp.

Zoogdieren Rapporten Van Vliet F. & R. Lensink 2012. Risk analysis of possums and opossums in The

Netherlands. Report 12-001, Bureau Waardenburg, Culemborg. Vogels Rapporten Lensink R., G. Ottens & T. van der Have 2012. Vreemde vogels in de Nederlandse

vogelbevolking: een verhaal van vestiging en uitbreiding. Rapport, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Gyimesi A. & R. Lensink 2010. Risk analysis of the Egyptian Goose in The Netherlands; biology and management options. Rapport 10-029, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Lensink R. 2010. Gewasschade door nijlganzen, nu en in de toekomst; een schatting op basis van voedselopname en schadecijfers. Rapport 10-154, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Smits R.R., P.W. van Horssen & J. van der Winden 2010. A risk analysis of the sacred ibis in The Netherlands; including biology and management options of this invasive species. Rapport 10-005. Bureau Waardenburg, Culemborg.

Van Kleunen A., L. van den Bremer, R. Lensink & P. Wiersma 2010. De halsbandparkiet, monniksparkiet en grote alexanderparkiet in Nederland: risicoanalyse en beheer. Rapport SOVON 2010-10/BW 10-160, SOVON/Bureau Waardenburg, Nijmegen.

Artikelen, boeken

Gyimesi A. & R. Lensink 2012. Egyptian Goose: an introduced species spreading in and from The Netherlands. Wildfowl 62: 128-145.

Lensink R., G. Ottens & T. van der Have 2012. De Bruinkopdiksnavelmees in Limburg; wie lost de raadsels op? Sovon districtsnieuwsbrief Limburg 2012(1): .

Lensink R., G. Ottens & T. van der Have 2013. Vreemde vogels in de Nederlandse vogelbevolking: een verhaal van vestiging en uitbreiding. aangeboden Limosa.

Lensink R. 2002. Zwaangans, Soepgans, Grote Canadese Gans, Indische Gans, Nijlgans, Casarca, Soepeend, Mandarijneend, Carolinaeend, Rosse Stekelstaart, Muscovy Eend, Monniksparkiet. In J.W. Vergeer & F. Hustings (red.). Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000. De Nederlandse Fauna, deel 5. Naturalis, Leiden.

3

Lensink R. & P.W. van Horssen 2002. Indische gans. In J.W. Vergeer & F. Hustings (red.). Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000,. De Nederlandse Fauna, deel 5. Naturalis, Leiden.

Van Horssen P.W. & R. Lensink 2000. Snelle toename Indische Ganzen Anser indicus in Nederland. Limosa 73: 96-104.

Lensink R. 1999. Kennen Nijlganzen Alopochen aegyptiacus gerichte trek? Limosa 72: 160-161.

Lensink R. 1999. Aspects of the biology of the Egyptian Goose Alopochen aegyptiacus colonizing the Netherlands. Bird Study 46: 195-204.

Lensink R. 1998. Temporal and spatial expansion of the Egyptian Goose Alopochen aegyptiacus in the Netherlands, 1967-94. Journal of Biogeography 25: 251-263.

Lensink R. 1998. Leidt de Soepgans Anser anser forma domestica, als afstammeling van de Grauwe Gans Anser anser, een eigen bestaan in Nederland? Limosa 70: 49-56.

Lensink R. 1998. Gevleugelde exoten, vloek of zegen? De Levende Natuur 99: 6-11. Lensink R. 1996. Vreemde vogels onder de Nederlandse avifauna: verleden, heden

en wat voor een toekomst. Vogeljaar 44: 145-164. Lensink R. 1996. De opkomst van exoten in de Nederlandse avifauna: verleden,

heden en toekomst. Limosa 69: 103-130. Vissen Rapporten Soes D.M., R.S.E.W. Leuven, J. Matthews, P.-Broeckx, O.L.M. Haenen & M.Y.

Engelsma, 2011. A risk analysis of bigheaded carp (Hypophthalmichthys sp.) in the Netherlands. Bureau Waardenburg-rapport 11-174, Culemborg.

Soes D.M., S.J. Cooke, H.H. van Kleef, P.-Broeckx & P. Veenvliet, 2011. A risk analysis of sunfishes (Centrarchidae) and pygmy sunfishes (Elassomatidae) in the Netherlands. Bureau Waardenburg-rapport 11-042, Culemborg.

Soes D.M., & B. Koese, 2011. Invasive crayfish in the Netherlands: a preliminary risk analysis. EIS Nederland & Bureau Waardenburg, Leiden/Culemborg.

Soes D.M. & P.-Broeckx, 2010. A risk analysis of exotic trout in the Netherlands. Bureau Waardenburg-rapport 10-144, Culemborg.

Artikelen, boeken Soes D.M., F. Moquette & Gerlof Hoefsloot, 2009. Bronforellen (Salvelinus fontinalis)

op de Veluwe. RAVON 10(5): 1-2. Soes D.M., P. Veenvliet & D. van Mourik, 2007. Kesslers grondel (Neogobius kessleri)

nieuw voor Nederland. RAVON 9(3): 39-40. Soes D.M. & P.J. Spaans, 2006. Marmergrondels in de Grift. RAVON 8(2): 21-23. Soes D.M., 2005. Voortplantende regenboogforellen. RAVON 8(1): 13. Soes D.M., P.J. Spaans & P. Veenvliet, 2005. The Whitefin gudgeon Romanogobio

belingi new for The Netherlands. Lauterbornia 55: 141-144. Soes D.M., & P. Spaans, 2005. De witvingrondel als Hollandse nieuwe.

Trendsinwater: 5. Soes D.M., in press. Achtheres sandrae (Copepoda: Siphonostomatoida) an alien fish

parasite new for the Netherlands. Lauterbornia.

4

Filipová, L., F. Grandjean, C. Chucholl, D.M. Soes & A. Petrusek, 2011. Identification of exotic North American crayfish in Europe by DNA barcoding. Knowledge and Management of Aquatic Ecosystems 401: 11. http://dx.doi.org/10.1051/kmae/2011025

Soes D.M., G.D. Majoor & Stef M.A. Keulen, 2011. Bellamya chinensis (Gray, 1834) (Gastropoda: Viviparidae), a new alien snail species for the European fauna. Aquatic Invasions 6(1): 97-102

Soes D.M., 2010. Piscicola respirans Troschel, 1850 in Italy? A note. Lauterbornia 69: 37-39

Soes D.M., P.D. Walker & D.B. Kruijt, 2010. The Japanese fish louse Argulus japonicus new for The Netherlands. Lauterbornia 70: 11-17

Kreeften en krabben Rapporten Soes D.M., & S. Bouma 2010. A risk analysis of the Chinese mitten crab in The

Netherlands. Rapport 10-025. Bureau Waardenburg, Culemborg. Soes D.M. 2008. Onderzoek naar het voorkomen van rivierkreeften in de Linievijver,

Breda. Rapport 08-167. Bureau Waardenburg, Culemborg. Soes, D.M. & P.W. van Horssen, 2007. Chinese wolhandkrab. Een literatuurstudie

naar ecologie en effecten. Rapport 07-234. Bureau Waardenburg, Culemborg.

Soes D.M. & J.L. Spier 2007. Onderzoek geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft in de Kamerikse Wetering e.o. Rapport 07-014. Bureau Waardenburg bv, Culemborg.

Bouma S. & D.M. Soes februari 2010. A risk analysis of the Chinese mitten crab in The Netherlands. Report 10-025, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Soes D.M., P.W. van Horssen, S. Bouma & M.T. Collombon, december 2007. Chinese wolhandkrab. Een literatuurstudie naar ecologie en effecten. Rapport 07-234, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Artikelen, boeken

Koese B., & D.M. Soes, 2011. De Nederlandse rivierkreeften (Astacoidea & Parastacoidea). Entomologische Tabellen 6.

Soes D.M., 2008. Een vondst van de Australische Roodklauwkreeft (Cherax quadricarinatus) in Nederland. Kreeftennieuwsbrief 2: 7-8.

Soes D. M. & R. van Eekelen, 2006. Rivierkreeften, een oprukkend probleem? De Levende Natuur 107:56-59.

Macrofauna Rapporten Bouma S. & W. Lengkeek, 2009. Monitoring exoten Oostvoornse Meer 2009. Rapport

09-140, Bureau Waardenburg, Culemborg. Bouma S. W. Lengkeek, J.H. Bergsma, 2008. Monitoring exoten Oostvoornse Meer

2008. Rapport 08-244, Bureau Waardenburg, Culemborg.

5

Artikelen, boeken T. van Haaren, M. Soes & R. Munts 2005. Branchiodrilus hortensis, een nieuwe

exotische borstelworm in Nederland (Annelida: Oligochaeta). Nederlandse Faunistische Mededelingen 22: 17-21.

M. Soes & R. Munts 2012. First and second record of Limnodrilus tortilipenis Wetzel, 1987 (Annelida, Oligochaeta) in The Netherlands. Lauterbournia in druk.

Soes D.M., P. Glöer & A.J. de Winter, 2009. Viviparus acerosus (Gastropoda: Viviparidae), a new exotic snail species for the Dutch fauna. Aquatic Invasions 4(2): 373-375.

Soes D.M., 2009. De ovale hoornschaal (Sphaerium ovale) ook in Nederland. Spirula 366: 9-10.

Soes D.M., 2008. Quagga-mossels bij Wageningen. Spirula 362: 42-43. Soes D.M., & T. van haaren, 2007. Limnodrilus tortilipenis Wetzel, 1987 nieuw voor

Nederland. Macrofaunanieuwsbrief 71. Soes D.M., 2006. Microvelia pygmaea en Branchiodrilus hortensis te Voorne-Putten.

Macrofaunanieuwsbrief 64. Soes D.M., 2007. De grootmondpluimdrager (Valvata macrostoma) in de Zouwe-

boezem. Spirula 354: 14-16. Soes D.M., 2006. Musculium transversum (Sphaeriidae) in de Eem. Spirula 352:113-

115. Soes D.M., & B. Achterkamp, 2005. Menetus dilatatus in het Delfland. Spirula 346:

134-135. Soes D.M., 2005. Niet Proasellus coxalis maar P. banyulensis. Macrofauna-

nieuwsbrief 61. Soes D.M., 2005. Aquatische macrofauna. in J. Brouwer & D. van Dam (red.) 2005.

Inventarisatie van flora en fauna van Laag-Wolfheze in 2003 en 2004. Uitgave KNNV afdeling Wageningen en Omstreken, 139.

Haaren T. van, M. Soes & R. Munts. Branchiodrilus hortensis, een nieuwe exotische borstelworm in Nederland (Annelida: Oligochaeta). Nederlandse Faunistische Mededelingen 22: 17-21.

Soes D.M., 2004. Glossiphonia nebulosa new for the Netherlands. Lauterbornia 52: 133-137.

Soes D.M. & J.G.M. Cuppen, 2004. The occurrence of Glossphonia verrucata in the Netherlands. Lauterbornia 52: 139-145.

Soes D.M., 2004 Erpobdella vilnensis in het Benedenrivieren-gebied. Macrofaunanieuwsbrief 49.

Cadée G.C. & D.M. Soes, 2004. Corbicula fluminea (Bivalvia: Corbiculidae) eaten by oystercatchers. Basteria 68: 87-90

Haaren T. van, H. Hop, M. Soes & D. Tempelman, 2004. The freshwater leeches (Hirudinea) of The Netherlands. Lauterbornia 52: 113-131.

Soes D.M., 2003. Zal het Schoraas sneeuwen deze zomer? Urtica 34 (2): 9. Soes D.M., 2004. De zoetwatermollusken van de Bennekomse Meent. in G.M. Bax,

C.C. van Rijswijk & G.M. Sanders. Inventarisatie van de Bennekomse Hooilanden en de Bennekomse Meent in 2003. KNNV Wageningen, Wageningen.

6

Driehoeksmosselen

Door Bureau Waardenburg zijn tientallen onderzoeken (inventarisaties en experimenten) naar driehoeksmosselen uitgevoerd. Het voert te ver om alle referenties op te nemen; in het vervolg enkele voorbeelden.

Inventarisaties * Sinds 1992 voert Bureau Waardenburg in opdracht van Rijkswaterstaat

IJsselmeergebied periodiek (sinds 1996 elke twee jaar) een inventarisatie uit van driehoeksmosselen in de Randmeren. De meest recente monitoring dateert van 2008, waarbij alle Randmeren zijn geïnventariseerd. In 2010 en 2011 zijn nog inventarisaties in een gedeelte van het Ketelmeer uitgevoerd.

Bouma S., W. Lengkeek, D. Beuker, & J.H. Bergsma 2009. Tweekleppigen in de Randmeren. Bemonstering 2008. Rapportnummer 09-005, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Bouma S. & Lengkeek W. 2011. Inventarisatie driehoeksmosselen in het kader van de waterbodemsanering Ketelmeer West. Rapport nr. 11-152, Bureau Waardenburg, Culemborg.

* In opdracht van de gemeente Amsterdam voert Bureau Waardenburg sinds 2007 jaarlijks een monitoring uit van driehoeksmosselen op kunstmatige riffen in het IJmeer. De meest recente inventarisatie dateert van oktober 2012.

Bouma S. & Lengkeek W. 2011. Driehoeksmosselen op een kunstmatig aangelegde bank (vak 0) bij IJburg. Resultaten 2012. Rapport 12-170, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Bouma S. & Lengkeek W. 2011. Driehoeksmosselen op een kunstmatig aangelegde bank (vak 1) bij IJburg. Resultaten 2012. Rapport 12-171, Bureau Waardenburg, Culemborg.

* In oktober 2007 heeft Bureau Waardenburg in opdracht van Rijkswaterstaat, Directie IJsselmeergebied een uitgebreide monitoring uitgevoerd van driehoeks-mosselen en slib bij de luwtedammen van Gouwzee, Pampushaven en de eilanden bij Muiden

Bouma S. 2007. Metingen luwe zones Markermeer: bemonsteringen van driehoeks-mosselen en slib bij Muiden, Pampushaven en Gouwzee (notitie).

* Inventarisaties van driehoeksmosselen in de Binnenmaas in 2008 en 2009, in het

Markermeer (Houtribdijk en Oostvaardersdijk) in 2011 en het IJsselmeer (Rotterdamse Hoek) in 2011.

Bak A., S. Bouma S., M.T. Collombon & M. Japink 2009. Monitoring watervegetatie, oevervegetatie en driehoeksmosselen in de Binnenmaas. Rapport 09-208, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Bouma S. & P.B. Broeckx 2011. Ecologisch veldonderzoek Houtribdijk en Oost-vaardersdijk. Methodieken en Resultaten. Rapport nr. 11-170, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Experimenten * Aanleg van een onderwaterrif van rifballen bij de Houtribdijk om onder andere

driehoeksmosselen te stimuleren (in uitvoering).

7

Bak A., S. Bouma & W Lengkeek 2012. Onderwaterrif van rifballen. Tussenrapportage monitoring 2012. Rapport 12-154, Bureau Waardenburg, Culemborg.

* Invangen van mosselzaad met kratten om vervolgens in te zetten voor verbetering

waterkwaliteit (in uitvoering). Nog geen rapportage beschikbaar.

* Een waterzuiveringsexperiment met driehoeksmosselen in het Volkerak- Zoom-

meer. Bak A., S. Bouma, M.J.M. Poot & P. Schouten 2004. Waterzuivering door

driehoeksmosselen (Dreissena polymorpha) in het Volkerak-Zoommeer. Het stimuleren van de ontwikkeling van driehoeksmosselen door het storten van natuurlijk substraat. Rapport 03-231, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Landslakken Rapporten Soes D.M. & A.J. de Winter 2010. Risicoanalyse van de Spaanse wegslak Arion

lusitanicus in Nederland. Rapport 11-115, Bureau Waardenburg, Culemborg Artikelen, boeken De Winter A.J., H.J.W.M. Cremers & D.M. Soes, 2009. The Asian tramp snail

Bradybaena similaris in a tropical greenhouse in Arnhem, The Netherlands. Basteria 73(1-3): 61-64.

Soes D.M. & A.J. de Winter, 2005. Xerotricha apicina (Lamarck, 1822), een nieuwe immigrant in Nederland (Gastropoda Pulmonata: Hygromiidae). Basteria (69): 81-86.

Soes D.M. 2005. Paralaoma servilis ook in de Betuwe. Spirula 346: 130 Soes D.M. 2005. Ook de Spaanse aardslak in Wageningen. Urtica 36:16-17. Soes D.M. 2005. De Spaanse wegslak in Wageningen. Urtica 36: Soes D.M. & A.J. de Winter, 2005. De tweede vondst van Arion lusitanicus in

Nederland. Spirula 342: 14-15. Soes D.M. & A.J. de Winter, 2004. Een nieuwe vindplaats van Deroceras sturanyi in

Nederland. Spirula 340: 99-101.

Planten Rapporten Collombon M. & A. Bak 2009. Richtlijn voor de bestrijding van invasieve exotische

waterplanten. Beheergebied van Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. Rapport 09-128, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Inberg J.A. & R.H.A. van Grunsven. 2010. Exotische waterplanten Waterschap De Dommel. De effecten van beheer. Rapport 10-159, Bureau Waardenburg, Culemborg.

Inberg J.A., R.H.A. van Grunsven, L.S.A. Anema & R.J.W. van de Haterd 2011. Exotische waterplanten Waterschap De Dommel. De effecten van beheer.

Artikelen, boeken

8

Van Grunsven R.H.A. & R.J.W. van de Haterd 2010. Invasieve waterplanten in Nederland. Veldgids, 2010. Communicatiebureau De Lynx & Bureau Waardenburg. Plantenziektenkundige Dienst, ministerie van LNV, Wageningen.

Bureau Waardenburg bvAdviseurs voor ecologie & milieuPostbus 365, 4100 AJ CulemborgTelefoon 0345-512710, Fax 0345-519849E-mail info@buwa.nl, www.buwa.nl