2011|2012 drs. J.P.M. Blaas

havo economie

examenbundel

Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel.

havo

– examenopgaven gerangschikt op onderwerp met uitwerkingen– oriëntatietoets– vier examens met uitwerkingen– examen 2011-I zonder uitwerkingen

economiehavo

Bundels voor al je vakken bestel je op

www.examenbundel.nlexamenbundelshavo Duits 978-90-06-07650-9havo Engels 978-90-06-07651-6havo Frans 978-90-06-07649-3havo Nederlands 978-90-06-07648-6havo biologie 978-90-06-07655-4havo natuurkunde 978-90-06-07659-2havo scheikunde 978-90-06-07658-5havo wiskunde A 978-90-06-07656-1havo wiskunde B 978-90-06-07657-8havo aardrijkskunde 978-90-06-07652-3havo economie 978-90-06-07654-7havo geschiedenis 978-90-06-07653-0havo m&o 978-90-06-07660-8havo maatschappijwetenschappen 978-90-06-07661-5

samengevathavo biologie 978-90-06-07368-3havo natuurkunde 978-90-06-07371-3havo scheikunde 978-90-06-07372-0havo wiskunde A 978-90-06-07373-7havo wiskunde B 978-90-06-07374-4havo aardrijkskunde 978-90-06-07367-6havo economie 978-90-06-07868-8havo m&o 978-90-06-07370-6

Engels in de praktijk 978-90-06-07397-3Duits in de praktijk 978-90-06-07396-6Frans in de praktijk 978-90-06-07398-0

examensurvivalgids 978-90-06-07633-2

Meer kans van slagen met de Examenbundel!De Examenbundel bevat oefenexamens met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen.

De bundel is speciaal samengesteld voor dit schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof. Test je kennis met de Oriëntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl.

Meer kans van slagen met Samengevat!Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof. Met Samengevat kun je grote hoeveelheden stof snel herhalen en overzien. Kijk op www.examenbundel.nl. De Examensurvivalgids geeft je een handleiding om het examenjaar te overleven! Het geeft je structuur in het leren en plannen in je examenjaar.

2011|2012

3© ThiemeMeulenhoff

havo economie

Voorwoord

Met deze examenbundel kun je je goed voorbereiden op het schoolexamen en het centraal examen voor het vak economie op havo-niveau.

De examenbundel bevat de volgende onderdelen:Deel 1a: Hier vind je per examenonderwerp een aantal (bewerkte) examen-

opgaven met uitwerkingen. In de uitwerkingen staan de antwoorden en de daarbij horende toelichtingen.

De oriëntatietoets: Deze bestaat uit vragen over alle onderwerpen die in 2012 centraal geëxamineerd worden. Zo kun je nagaan of je de kern van de examenonderwerpen beheerst. De antwoorden vind je op www.examenbundel.nl. Na het invullen van je scores krijg je een handig studieadvies.

Deel 2a: In dit deel staan vier complete examens met uitwerkingen. In de uitwerkingen vind je uitleg en toelichting bij de antwoorden.

Deel 2b: Hierin vind je het integrale examen van 2011, het eerste tijdvak, zonder uitwerkingen. Deze kun je gebruiken als oefenexamen. De antwoorden vind je op www.examenbundel.nl. Op deze site kun je nog veel meer gratis oefenexamens downloaden.

Bijlagen: Achterin deze bundel vind je tabellen om je ‘cijfer’ te bepalen na het maken van de oefenexamens en een onderwerpregister.

Op www.examenbundel.nl staat een Quickscan, een digitale toets waarmee je snel je kennis test en waarbij je een goed studieadvies krijgt voor verdere examen training met de examenbundel.

Met deze examenbundel kun je oefenen voor het examen in je eigen tijd en in eigen tempo. Oefenen houdt in dat je probeert een opgave eerst zelf te maken. Daarna controleer je jouw antwoorden met de uitwerkingen. Je kunt je vaardigheid om examenopgaven te maken vergroten door het boek samengevat te gebruiken. In dat boek wordt de examenstof per onderwerp overzichtelijk gemaakt en uitgelegd.

Het centraal examen economie havo 2012 wordt afgenomen op woensdag 16 mei tussen 13.30 en 16.30 uur. De makers van de examenbundel en samengevat wensen je daarbij alvast heel veel succes!

Voor reacties, zowel van leerlingen als van docenten, houden wij ons graag aanbevolen. Mail naar info.avo@thiememeulenhoff.nl

Amersfoort, mei 2011

OpmerkingenDe overheid stelt regels op die betrekking hebben op de specifieke examenonderwerpen, de hulpmiddelen die je tijdens je examen mag gebruiken, duur en datum van je examen, etc. Hoewel deze examenbundel met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld, kunnen auteur en uitgever geen aansprakelijk heid aanvaarden voor de aanwijzingen die betrekking hebben op publicaties van de overheid.Het is altijd raadzaam je docent of onze website www.examenbundel.nl te raadplegen voor actuele informatie die voor jouw examen van belang kan zijn.

5© ThiemeMeulenhoff

havo economie

Inhoud

3 voorwoord

deel 1 oefenen op onderwerp

1 domein A vaardigheden 9 oefenvragen 30 uitwerkingen

2 domein D concept markt 36 oefenvragen 77 uitwerkingen

3 domein E concept ruilen over de tijd

93 oefenvragen 107 uitwerkingen

4 domein F concept samenwerken en onderhandelen

112 oefenvragen 117 uitwerkingen

5 domein G concept risico en informatie

119 oefenvragen 125 uitwerkingen

6 domein H concept welvaart en groei

129 oefenvragen 154 uitwerkingen

7 domein I concept goede tijden, slechte tijden

164 oefenvragen 214 uitwerkingen

oriëntatietoets nagaan wat je weet 239 opgaven

deel 2a examens met uitwerkingen

Examen 2009-I (pilot) 247 opgaven 259 uitwerkingen

Examen 2009-II (pilot) 264 opgaven 280 uitwerkingen

Examen 2010-I (pilot) 284 opgaven 302 uitwerkingen

Examen 2010-II (pilot) 308 opgaven 326 uitwerkingen

deel 2b examen zonder uitwerkingen

Examen 2011-I 333 opgaven

bijlagen cijferbepaling onderwerpenregister

284

Examenbundel 2011 | 2012

Examen havo economie 2010-I

HA-1022-f-10-1-o 2 lees verder ►►►

Opgave 1 Winstmachine Radio 538 De radiozender Radio 538 werd in 2007, bij de overname door RTL, ook wel ‘de kip met de gouden eieren’ genoemd. Voor 2008 werd een winst verwacht van méér dan 40% van de omzet. “Ons succes valt niet zomaar te kopiëren”, zegt deejay Evers. “Met de laatste muziekhitjes kom je er niet. Wij bieden luisteraars een specifieke formule, precies wat ze willen: dus ook de files, het weer, dat soort dingen. Op de drukst beluisterde momenten is er soms vier minuten reclame per uur. Bedrijven betalen op die duurste momenten maar liefst 164 euro voor een seconde reclame. Als de medewerkers en het radiostation zijn betaald, is bijna alles wat je extra verdient pure winst.” In 2008 verdient Radio 538 negentig procent van haar omzet met het uitzenden van reclame. De afzet wordt gemeten in aantal verkochte seconden radioreclame. Gebruik bron 1 of bron 2.

2p 1 Leg aan de hand van bron 1 of van bron 2 uit dat er sprake is van onvolkomen concurrentie op de markt voor radioreclame. Gebruik de bronnen 1 en 2.

2p 2 Bereken de totale omzet in 2008 in de markt voor radioreclame. Gebruik bron 2.

2p 3 Laat met een berekening zien dat de winst van Radio 538 in 2008 méér dan 40% was van de behaalde omzet.

HA-1022-f-10-1-o 2 lees verder ►►►

Opgave 1 Winstmachine Radio 538 De radiozender Radio 538 werd in 2007, bij de overname door RTL, ook wel ‘de kip met de gouden eieren’ genoemd. Voor 2008 werd een winst verwacht van méér dan 40% van de omzet. “Ons succes valt niet zomaar te kopiëren”, zegt deejay Evers. “Met de laatste muziekhitjes kom je er niet. Wij bieden luisteraars een specifieke formule, precies wat ze willen: dus ook de files, het weer, dat soort dingen. Op de drukst beluisterde momenten is er soms vier minuten reclame per uur. Bedrijven betalen op die duurste momenten maar liefst 164 euro voor een seconde reclame. Als de medewerkers en het radiostation zijn betaald, is bijna alles wat je extra verdient pure winst.” In 2008 verdient Radio 538 negentig procent van haar omzet met het uitzenden van reclame. De afzet wordt gemeten in aantal verkochte seconden radioreclame. Gebruik bron 1 of bron 2.

2p 1 Leg aan de hand van bron 1 of van bron 2 uit dat er sprake is van onvolkomen concurrentie op de markt voor radioreclame. Gebruik de bronnen 1 en 2.

2p 2 Bereken de totale omzet in 2008 in de markt voor radioreclame. Gebruik bron 2.

2p 3 Laat met een berekening zien dat de winst van Radio 538 in 2008 méér dan 40% was van de behaalde omzet.

HA-1022-f-10-1-b 2 lees verder

Opgave 1

bron 1 marktaandelen in radioreclame van Nederlandse radiozenders (in procenten van de totale omzet uit radioreclame in 2008)

4,11 835 oidaR .12. Radio 2 9,63. Sky Radio 8,94. 3 FM 7,75. Radio 1 6,86. overige Nederlandse radiozenders 55,6

bron 2 financiële gegevens Radio 538 in 2008

− De totale omzet bedraagt € 31 miljoen. − 90% van de omzet komt uit de verkoop van radioreclame

(reclameseconden).− De overige 10% van de omzet komt uit de verkoop van podcasts, internet en

live-evenementen. Deze verkoop levert geen winst en geen verlies op. − De prijs per reclameseconde kan verschillen, afhankelijk van het tijdstip van

uitzenden. Gemiddeld betalen bedrijven € 80 per reclameseconde. − In 2008 bedroeg de afzet van reclameseconden 348.750.

kosten gardeb gnithcileot

uitzendlicentie vast bedrag om te mogen uitzenden € 57 miljoen per 8 jaar

auteursrechten vereist om muziek te mogen draaien: hoe meer muziek, des te meer kosten

9% van de totale omzet in 2008

arbeidskosten vaste medewerkers en tijdelijk personeel

€ 5,885 miljoen in 2008

rente voor de financiering van gebouwen en apparatuur

€ 2,2 miljoen per jaar

302© ThiemeMeulenhoff

Examenbundel 2011 | 2012uitwerking economie 2010-i

opgave 1

1 Er is spake van onvolkomen concurrentie bij de markt voor radioreclame.Een van de volgende uitleggingen. – Uit bron 1 lijkt er, gegeven de verdeling van de marktaandelen, sprake te zijn van een

beperkt aantal (grote) aanbieders. – Uit bron 2 blijkt dat er sprake is van uitzendlicenties, hetgeen wijst op beperkte

toetreding. – Uit bron 2 blijkt dat de prijs per eenheid radioreclame verschilt, afhankelijk van het

tijdstip van uitzenden, hetgeen wijst op heterogeniteit van het product.NB. Bij onvolkomen concurrentie is er sprake van: – beperkt aantal aanbieders – heterogeen product – geen vrije toetreding

2 Omzet uit reclame door Radio 538 is 90% van de omzet, dus:0,90 × € 31 miljoen = € 27,9 miljoen.Dit is 11,4% van de totale omzet in 2008 aan radioreclame.Dus 11,4% = € 27,9 mln. →

De totale omzet is dan: 27.900.000

11,4 × 100 = € 244.736.842

3 Totale Winst = totale omzet – totale kosten

TO = € 31 mln.

TK = uitzendlicentie per jaar 578

= 7,125

auteursrechten 0,09 × 31 = 2,790 arbeidskosten 5,885 rentekosten 2,200

totaal 18

TW (2008) = 31 – 18 = € 13 mln.

TW in procenten van de omzet : 1331

× 100% = 41,9%, dit is meer dan 40%.

4 Brüggen kan zijn bewering op een economisch juiste wijze onderbouwen.Volledige bewering: Een prijselasticiteit van –1,2 duidt op een elastische vraag. Dit betekent dat een prijsverlaging zal leiden tot een relatief grotere (procentuele) afzetstijging, zodat de omzet zal toenemen. Een stijging van de omzet gecombineerd met lagere kosten leidt tot meer winst.

opgave 2

5 Bij (1) proportioneel. (Proportioneel houdt in dat iedereen in procenten van zijn belastbaar inkomen hetzelfde percentage (32%) aan belastingen betaalt).Bij (2) dalen. (Het marginale tarief (32%) is bij het vlaktaksstelsel lager dan alle marginale tarieven bij het huidige stelsel (33,6%; 42%; 52%))Bij (3) denivellering. (Vooral de hogere inkomens hebben voordeel van het verschil tussen hun huidige marginale tarieven en het marginale tarief bij het vlaktaksstelsel.

2011|2012 drs. J.P.M. Blaas

havo economie

examenbundel

Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel.

havo

– examenopgaven gerangschikt op onderwerp met uitwerkingen– oriëntatietoets– vier examens met uitwerkingen– examen 2011-I zonder uitwerkingen

economiehavo

Bundels voor al je vakken bestel je op

www.examenbundel.nlexamenbundelshavo Duits 978-90-06-07650-9havo Engels 978-90-06-07651-6havo Frans 978-90-06-07649-3havo Nederlands 978-90-06-07648-6havo biologie 978-90-06-07655-4havo natuurkunde 978-90-06-07659-2havo scheikunde 978-90-06-07658-5havo wiskunde A 978-90-06-07656-1havo wiskunde B 978-90-06-07657-8havo aardrijkskunde 978-90-06-07652-3havo economie 978-90-06-07654-7havo geschiedenis 978-90-06-07653-0havo m&o 978-90-06-07660-8havo maatschappijwetenschappen 978-90-06-07661-5

samengevathavo biologie 978-90-06-07368-3havo natuurkunde 978-90-06-07371-3havo scheikunde 978-90-06-07372-0havo wiskunde A 978-90-06-07373-7havo wiskunde B 978-90-06-07374-4havo aardrijkskunde 978-90-06-07367-6havo economie 978-90-06-07868-8havo m&o 978-90-06-07370-6

Engels in de praktijk 978-90-06-07397-3Duits in de praktijk 978-90-06-07396-6Frans in de praktijk 978-90-06-07398-0

examensurvivalgids 978-90-06-07633-2

Meer kans van slagen met de Examenbundel!De Examenbundel bevat oefenexamens met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen.

De bundel is speciaal samengesteld voor dit schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof. Test je kennis met de Oriëntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl.

Meer kans van slagen met Samengevat!Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof. Met Samengevat kun je grote hoeveelheden stof snel herhalen en overzien. Kijk op www.examenbundel.nl. De Examensurvivalgids geeft je een handleiding om het examenjaar te overleven! Het geeft je structuur in het leren en plannen in je examenjaar.

2011|2012