1

ERASMUSVELD DEN HAAG

Praktijkreview Duurzame Gebiedsontwikkeling Den Haag, 4 juni 2012

Platform DGO www.platformdgo.nl Auteur: Cilian Terwindt (Urgenda) Versie 31 mei 2012

2

INHOUD 1 Het Platform DGO ........................................................................................................................ 3 2 De Review DGO ........................................................................................................................... 3

2.1 Doel en beoogde resultaten Reviews DGO ............................................................................ 3 2.2 Doorwerking Reviews DGO ................................................................................................... 4

3 De vraagstelling voor de Review Erasmusveld Den Haag .............................................................. 4 4 Projectanalyse ............................................................................................................................. 5

4.1 Het gebied en de context ...................................................................................................... 5 4.2 Gebiedsspelers...................................................................................................................... 6

5 Op weg naar het Masterplan ....................................................................................................... 7 5.1 Crisis verandert de rolverdeling........................................................................................... 10 5.2 Intussen gebeurt er van alles in het gebied ......................................................................... 12

6 Uitdagingen en dilemma’s ......................................................................................................... 14 Bijlage 1: Relevante inhoudelijke informatie over het planproces..................................................... 16

3

1 Het Platform DGO In 2010 is op initiatief van het Ministerie van I&M, Stichting Kennis voor Klimaat en Stichting Urgenda is het Platform Duurzame Gebiedsontwikkeling (DGO) opgericht voor een periode van drie jaar. Het Platform bestaat uit experts uit kringen van wetenschap, overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. De 30 leden hebben allen hun ‘duurzaamheidsporen’ verdiend in gebiedsontwikkeling en nemen op persoonlijke titel deel aan het Platform. Ze vertegenwoordigen samen een breed scala aan disciplines, van projectontwikkelaar tot procesmanager en van bankier tot professor. De missie van het Platform is: versnelling en versterking van duurzame gebiedsontwikkeling in Nederland. Het Platform werkt daarbij langs twee sporen. In de eerste plaats heeft het Platform de ambitie te komen tot een integrale visie op duurzame gebiedsontwikkeling die tegelijkertijd inspirerend, richtinggevend en flexibel is. In de tweede plaats verlenen de Platformleden deskundige ondersteuning aan gebiedsspelers in gebiedspraktijken om hen te helpen duurzame systeemveranderingen tot stand te brengen. Het Platform wil grensverleggende concepten en handvatten ontwikkelen waarmee partijen, die met hun voeten in de gebiedsmodder staan, verder worden geholpen bij het realiseren van duurzaamheidambities.

2 De Review DGO Eén van de methodieken die het Platform DGO ontwikkelt en toepast is de Review DGO, die wordt ingezet in een aantal koplopergebieden. Op basis van relevante documentatie en oriënterende gesprekken met gebiedsspelers wordt een analyse gemaakt van het gebied, de context, de betrokken partijen en de procesgeschiedenis. Deze analyse resulteert in een voorlopige duurzaamheiddiagnose en een scherpe vraagstelling vanuit het gebied voor de Reviewworkshop. De vraagstelling vanuit het gebied en de voorlopige duurzaamheiddiagnose dienen als input voor de workshop waarbij gebiedsspelers input en feedback ontvangen van een multidisciplinair gelegenheidsteam van experts uit het (netwerk van) het Platform DGO. Voor de workshop worden ‘regisserende’ gebiedsspelers uitgenodigd. In dialoog met de betrokken gebiedsspelers kan het ‘Reviewteam’ deskundige en integrale feedback geven op de (plannen voor) gebiedsontwikkeling. Tegelijkertijd wordt deze dialoog benut voor beantwoording van de gebiedsvraag, onder meer door identificatie van kansen op korte en lange termijn voor versterking en versnelling van de duurzame gebiedsontwikkeling in kwestie.

2.1 Doel en beoogde resultaten Reviews DGO Met de Reviews wil het Platform DGO: • een stimulerende duurzaamheidimpuls geven aan de geselecteerde gebiedsontwikkelingen; • bijdragen tot verdieping, verbreding en verspreiding van de kennis en ervaring rond de realisatie

van duurzame gebiedsontwikkelingen in Nederland.

Om dit doel te bereiken worden de volgende resultaten beoogd: • een ‘duurzaamheiddiagnose’; een werkbare methode voor een snelle, integrale duurzaamheid-

analyse en -beoordeling van gebiedsontwikkelingen op een bepaald moment; • geïnformeerde aanbevelingen van experts uit het (netwerk van) het Platform voor versnelling en

versterking van de gewenste duurzame ontwikkelingen in deze gebieden; • een integraal beeld van de ‘stand van de duurzaamheid’ van de gebiedsontwikkelingen in de vijf

koplopergebieden; • identificatie en verspreiding van een aantal algemene lessen voor duurzame gebiedsontwikkeling

die ook elders toegepast kunnen worden (mede met behulp Patroontaal).

4

2.2 Doorwerking Reviews DGO

Een goede doorwerking van de Review op lokaal niveau, hangt in sterke mate af van de follow-up die kan worden gegeven aan de aanbevelingen van het Platform. De verantwoordelijkheid voor deze follow-up ligt primair bij de gebiedsspelers die belang hebben bij uitvoering van de gedane aanbevelingen. Dat kunnen partijen zijn zoals de betrokken gemeente(s) en provincie(s), projectontwikkelaars, een waterschap, kennisinstellingen en lokale ondernemers. De doorvertaling van de inzichten uit de Reviews naar landelijk niveau ligt in handen van het Platform DGO en Agentschap NL. De verkregen gebiedsprofielen zullen input vormen voor de ontwikkeling van een visie, spelregels en methodieken.

3 De vraagstelling voor de Review Erasmusveld Den Haag De gemeente Den Haag heeft bij de ontwikkeling van het Erasmusveld in het uitvoeringskader hoge duurzame ambities geformuleerd waaronder het streven naar het sluiten van kringlopen voor het gebiedsgebonden (her)gebruik van energie, water en materialen. Om dit te bereiken heeft de gemeente voorgesteld het beheer van energie, water en materialen (incl. afval) collectief en lokaal te organiseren volgens het triple R-principe van Reduce, Re-use & Recycle. De kosten en opbrengsten van het beheer van deze stromen kunnen volgens de gemeente worden ondergebracht in een zogenoemde ‘stromenexploitatie’ van een aparte, nog op te richten juridische entiteit. Deze stromenexploitatie kan aldus worden losgekoppeld van de vastgoedexploitaties (grond- en bouwexploitaties) van de partijen die deelnemen in de ontwikkeling van Erasmusveld en daarmee ook een eventueel breder gebied bedienen. Om de kringloopsluiting voor de gebiedsgebruikers zichtbaar en beleefbaar te maken heeft de gemeente voorgesteld om het energie-, water- en materialenbeheer fysiek te organiseren via een ‘allesverzamelgebouw’ in het Erasmusveld dat fungeert als een wijkkringloopcentrum. Intussen is het project vanuit de gemeente Den Haag vanuit een oorspronkelijk actieve rol, ‘on hold’ gezet. Recente bezuinigingen hebben het budget teruggebracht naar ongeveer nihil. De gemeente is zoekende naar de juiste ontwikkelingsstrategie en wil daarbij grip houden op het totaal maar ook ruimte geven aan andere partijen. En die zijn er. De eigenaren van boerenhoeve de Rhijenhove hebben een plan voor enkele (energieneutrale) villa’s op het erf. In maart heeft de gemeente 26 kavels aangeboden aan particuliere en collectieve groepen om zelfbouw mogelijk te maken. Ondertussen heeft Bouwfonds, eigenaar van een flink gebied in Erasmusveld, voorgesteld om een windmolen in de wijk te plaatsen en de (her)ontwikkeling van sportcomplexen en ruim 340 woningen energie-neutraal en betaalbaar te maken. Achterliggend idee is dat bewoners en andere belangheb-benden in de wijk aandeelhouder kunnen worden van deze windmolen. Panagro probeert een eerder voorgelegd plan voor ruim 250 woningen met een nieuwe partij te realiseren. Instituut Stroom en Stichting GroenLicht verkennen de mogelijkheid van een lokale Nuts-vereniging. Deze dynamiek kan worden benut om het project gaande te houden. Gegeven deze situatie kunnen de volgende vragen worden geformuleerd voor de workshop in het kader van de Review DGO van Erasmusveld Den Haag. • Wat is, gelet op de veranderde uitgangssituatie, de meest effectieve ontwikkelings-

strategie om te komen tot een zo duurzaam mogelijke gebiedsontwikkeling? • Wat is een effectieve rolverdeling tussen de betrokken partijen? En hoe betrek je andere

partijen die geen grondposities hebben maar die de doelen kunnen versterken? • Als we de ambitie hebben om uit te komen op het sluiten van kringlopen voor het

(gebiedsgebonden) (her)gebruik van energie, water en materialen, wat zijn dan de eerste stappen in een gefaseerd traject? Welke concrete financieel-economische, juridische en organisatorische arrangementen zijn daarbij nodig?

5

4 Projectanalyse

4.1 Het gebied en de context Het Erasmusveld (51 ha) is een voormalig agrarische polder. Het heeft een informeel en bijzonder karakter als stadsrand met een gevarieerd grondgebruik met volkstuinen, sportvelden en wat oude (boeren)woningen en bedrijvigheid. Het is een belangrijke schakel in de ecologische structuur met de circa 40 meter brede Erasmus(weg)zone, die loopt van de Westlandse zoom, Madestein en de Uithof naar de Rijswijkse landgoederenzone. In de ondergrond zijn nog sporen te vinden van het oude landschap van strandwallen waar de eerste bewoners zich in de Nieuwe Steentijd vestigden. Het Erasmusveld ligt ten zuiden van de Erasmusweg tot de Noordweg en is ontsloten via twee grotere noord-zuid verbindingswegen: de Laan van Wateringse Veld (met Openbaar Vervoer) en de Leyweg.

Grenzend aan het plangebied staat inmiddels op de noordoost-hoek het grote verzorgingshuis, het Sammershof, en aan de zuidoost-zijde het definitief gesettelde woonwagenkamp. Aan de westzijde is rond 2000 het Dichtersbuurtje met woningbouw gerealiseerd.

6

Zowel ten noorden als ten zuiden van het Erasmusveld zijn grote ontwikkelingen aan de gang. Noordelijk: de herstructurering van het naoorlogse gebied Morgenstond, de Dudokwijk, met overwegend kleine woningen in inmiddels fris opgeknapte portiekflats. Bij het winkelcentrum De Leyweg is een nieuw icoon gebouwd, het bijzondere stadskantoor (met WKO)1 met een nieuw levendig plein met centrumvoorzieningen. Zuidelijk: de VINEX-wijk Wateringse Veld, in aanbouw sinds 1996. Het ontwikkelt zich met een continue stroom nieuwbouw tot zo’n 7000 woningen met enkele voorzieningen tot eind 2012. Ten gevolge van de ontwikkeling van Wateringse Veld is het Erasmusveld weer in de stad komen te liggen. Den Haag wil in 2050 klimaatbestendig en CO2-neutraal zijn.2 Om dat te bereiken zijn vele kleinschalige initiatieven en vergaande ambities bij nieuwe ontwikkelingen essentieel. In de structuurvisie van 2005 ligt de oorsprong van de steeds verdergaande ambities van de gemeente voor dit aangewezen ontwikkelingsgebied, het Erasmusveld: van duurzaamste wijk van Den Haag naar die van Nederland naar die van de wereld. De ambities zijn vastgelegd in 10 milieu-uitgangspunten mede gebaseerd op het Cradle-to-Cradle concept.3

Erasmusveld met gebiedsdelen

4.2 Gebiedsspelers Gezien de aard van het gebied als stadsrand kent het plangebied ook veel verschillende actoren en eigenaren. Ongeveer een derde van de grond is eigendom van de gemeente; een derde van de ontwikkelaars Bouwfonds Ontwikkeling BV, de OntwikkelingsCombinatie Wateringseveld (pps van gemeente en bouwfonds), Panagro en een kleine strook van Heijmans. Het resterende derde deel is van diverse particuliere eigenaren van oude boerenhoeves, particuliere woningen en een enkel bedrijf. Belangrijke gebiedsgebruikers zijn de mensen die elkaar ontmoeten bij de volkstuinverenigingen (7) en bij de sportverenigingen (3).

1 En daarbij een geothermische bron 2 Zie bijlage 1relevante documenten; Structuurvisie Den Haag, 2005 3 Bodem, externe veiligheid, geluid, lucht,mobiliteit, openbare ruimte, water, natuur en landschap, klimaat en cultuurhistorie. De ambitie van de meest duurzame wijk in combinatie met hoge EPL score (EPL 8) heeft toendertijd diverse media gehaald.

7

5 Op weg naar het Masterplan De belangrijkste gebeurtenissen binnen het proces worden hieronder geschetst. Vertrekpunt en aanleiding voor de gebiedsontwikkeling was de nadrukkelijk aanwezige woningbouwopgave in 2006. De planvorming voor het Erasmusveld start in het voorjaar van 2007 tezamen met het gebied van de Leyweg. Via enquêtes (afgenomen bij circa 500 personen) en themabijeenkomsten (bezocht door 300 personen) zijn belanghebbenden in de samenspraak betrokken. Hieruit is het masterplan Erasmusveld-Leywegzone ontstaan dat in november 2008 is goedgekeurd. Gaandeweg zijn de duurzaamheidsambities toegevoegd en gegroeid.

Vanwege de grote maatschappelijke meerwaarde van beide typen gebieden (herstructurering voor het Leyweggebied en groen/ecologie van het Erasmusveld) heeft de gemeente voor de ontwikkeling van het gebied Erasmusveld alleen al een budget van 13 miljoen euro opzij gezet. Vanuit het Rijk wordt het gebied financieel ondersteund met de regeling Excellente Gebieden. Deze regeling houdt in dat via AMVB een EPC van 0,4 voor Erasmusveld en Leywegzone is vastgesteld. De financiering is ingezet voor de WKO op basis van geothermie van het stadskantoor en op het Erasmusveld voor een analyse van de ‘stromenexploitatie’ en enkele proceskosten. Structuurvisie start Masterplan workshops crisis: Uitvoerings- plan kavels Den Haag overleg Erasmusveld budget ↓ kader Bouwfonds Erasmushove

2005 2007 2008 2009 2010 2011 2011 2012 2020 maart november mei/okt juni maart

8

Gebiedsopgave uit het masterplan Erasmusveld wordt schakel tussen Den Haag Zuidwest en Wateringse Veld via autowegen, een fijnmazig langzaam verkeer netwerk, de groenblauwe structuur en bebouwing. Daarbij moet het gebied zich ontwikkelen van stadsrandzone tot een samenhangend natuurrijk duurzaam woon- en leefgebied met een sterke eigen identiteit. Dit betekent het behoud en waar mogelijk het versterken van de landschappelijke en ecologische waarde, waarvan naast eigen bewoners ook de mensen uit de omgeving kunnen genieten. De huidige zeven volkstuincomplexen met een hek eromheen, worden straks verbonden door het eco-lint waardoor één openbaar park ontstaat waarbinnen vier volkstuincomplexen behouden blijven (ruim 9 ha.). De sportvelden komen compacter bij elkaar te liggen en zullen gecombineerd worden met maatschappelijke voorzieningen. Er komen ongeveer 750 nieuwe woningen (van 60% grondgebonden naar gestapelde bouw en hoogbouw tot 40 meter), alle stuk voor stuk duurzaam met specifieke accenten op een bepaald duurzaamheidsthema.

Selectie programma-kaart Erasmusveld uit Masterplan

Duurzaamheid: ambities en doelen van de gemeente De ambitie is het realiseren van een (inter)nationaal toonaangevende duurzame wijk. Het hoofddoel is een klimaat-bestendige en -neutrale wijk met een grote gemeenschapszin, waar het nu en in de toekomst prettig wonen, sporten en recreëren is. Drie hoofdprincipes zijn gekozen om richting te geven aan de uitwerking op doelstellingen en criteria: 1. proeftuin; 2. natuurlijk en natuurrijk; 3. triple R (Reduce, Re-use & Recycle): kringlopen sluiten en stromen managen. In het masterplan is een integraal programma en pakket aan maatregelen geformuleerd waarbij de potenties op gebied van klimaat, bezonning, wind, water, bodem en groen, en aanwezige bebouwing en infrastructuur, in samenhang worden bezien. Dit programma omvat technische maatregelen maar ook de inpassing van een hernieuwde visie op recreatieve en agrarische activiteiten. Zo worden sport, ontspanning en eigen voedsel-productie geïntegreerd met het wonen en werken. De kringlopen van water en afval, energie, verkeer, materiaalstromen worden gesloten en beleefbaar gemaakt. Verbindingen worden hersteld tussen cultuurhistorische elementen en ecologisch waardevolle plekken, tot een nieuw toegankelijk eco-lint met waterlopen en groene oevers. Er wordt gebruik gemaakt van de reeds aangelegde openbaar vervoerroutes met geplande extra haltes. Ook komen er meer veilige fiets/wandelroutes in een fijnmaziger structuur. Het gebied is van belang voor de leefbaarheid van de ruime omgeving.

9

De wensen van de gemeente zijn precies beschreven: water moet schoner de wijk uit dan het erin komt, mineralen en nutriënten moeten wordenteruggewonnen, decentraal opgewekte energie wordt onderling uitgewisseld. Kringloopsluiting wordt op gebiedsniveau ook beleefbaar gemaakt met o.a. helofytenfilters voor de lokale zuivering van grijswater en het ‘alles-verzamel-gebouw’. Een bijzondere ambitie de stromenexploitatie (Duurzame) gebiedsontwikkeling vereist naast de gebruikelijke modellen voor inhoudelijke ontwikkelingen, ook andere investerings- en organisatie modellen. Want binnen de traditionele modellen kunnen de gewenste duurzame voorzieningen nl. niet rendabel worden ontwikkeld, of zijn de partijen die baat hebben bij de ontwikkeling niet of nauwelijks in het proces van de gebiedsontwikkeling betrokken. De gemeente heeft daarom de mogelijkheden verkend voor een lokaal collectief beheer van de stromen van water, energie en materialen, inclusief een exploitatiemaatschappij cq. nutsvereniging waar bewoners aandeel in kunnen hebben. De bijzondere kosten en opbrengsten van deze duurzaamheidsmaatregelen wil de gemeente onderbrengen in een aparte ‘Stromenexploitatie’. Deze stromenexploitatie wijkt fundamenteel af van de gebruikelijke vastgoedexploitatie in die zin, dat de grond- en bouwexploitatie gekenmerkt worden door een eindig karakter en een duidelijk afgebakend gebied. De stromenexploitatie is juist gericht op continuïteit en kan breder zijn dan het plangebied Erasmusveld. Kansen in de omgeving kunnen worden geïdentificeerd, zowel fysiek (dakoppervlak, grondoppervlak) als qua shareholders.

Uit uitvoeringskader

10

5.1 Crisis verandert de rolverdeling In het masterplan is aangegeven dat de uitvoeringsstrategie zich bij voorkeur richt op een integrale gebiedsontwikkeling door middel van PPS-constructie. Door de grondposities en de goede samenwerking met Bouwfonds bij de ontwikkeling van het Wateringse Veld lag een voortzetting van de OCWV voor de ontwikkeling van Erasmusveld in eerste instantie voor de hand. Na vaststelling van het masterplan door de gemeenteraad zijn de mogelijkheden tussen de gemeente en Bouwfonds besproken. Omdat in die periode de markt al begon te veranderen en er nog geen uniform beeld was over de mogelijkheden voor een rendabele duurzame ontwikkeling van het gebied, is hier door beide partijen na overleg uiteindelijk niet voor gekozen. Na het masterplan, de visie op hoofdlijnen heeft de gemeente bij de verdere uitwerking zoveel mogelijk expertise en met name ook potentiële eindgebruikers willen betrekken. Daarom heeft de gemeente vanaf 2009 diverse activiteiten en campagnes georganiseerd. Bijzondere werkbijeenkomsten als de Summerschool (augustus 2009) en de tweedaagse Charette (oktober 2009) hebben nieuwe ideeën ingebracht.4 Een mooi voorbeeld van een particulier initiatief is die voor de in het plangebied gelegen oude boerderij enclave Rhijenhove, waar de eigenaar samen met architect Change en ontwikkelende partij Visade met een plan kwam voor 10 energie-neutrale woningen. 5 Het gemeentelijk team (bestaande uit wethouder, ambtelijke opdrachtgever en 2 projectleiders) dat de ontwikkelingen trekt is in die tijd erg goed op elkaar ingespeeld. Het wordt hier vermeld omdat het succes en voortgang van ieder proces afhangt van de gedrevenheid van enkele mensen cq. boegbeelden. Het project heeft daarom na 2010 ook merkbaar ‘geleden’ onder de privé-omstandigheden die hen tegelijkertijd troffen. Gaandeweg 2009 en 2010 wordt de volle omvang van de financiële crisis zichtbaar en wordt het duidelijk dat ook de gemeente flink zal moeten bezuinigen. Een van de keuzes die in dat kader door het college en de raad worden gemaakt, is om de ontwikkeling van Erasmusveld als gemeente niet langer zelf actief op te pakken en de eerder gereserveerde financiële middelen anders in te zetten en terug te brengen tot nagenoeg nihil. Hiermee is de ontwikkeling van Erasmusveld niet stop gezet, maar hoopt de gemeente dat het initiatief voor de ontwikkeling van (delen van) Erasmusveld vanuit particulieren of marktpartijen zullen komen. Het college wil de (duurzaamheids)ambities zoals benoemd in het masterplan daarbij niet loslaten. Gelet op de ingrijpende wijziging in de strategie in

combinatie met het vasthouden aan de ambities, stelt de gemeente een nieuw

4 Er zijn tijdens de charette (met bewoners, professionals en betrokken partijen, waaronder het hoogheemraadschap en bedrijven op het gebied van afvalverwerking en duurzame energie) .vijf sleutel-ideën geformuleerd bij de realisatie van duurzaamheid: 1. een gebiedscentrale voor (terug)levering van warmte, energie, elektriciteit, nutriënten en een eigen opslagvoorziening; 2.micronetten tbv. transport van energie- en sanitatiestromen en een infraduct met basisvoorzieningen; 3.een ontwikkelings- en assemblageteam- later voorzieningen-servicebedrijf; 4. een ‘alles-verzamel-gebouw’ met mini biomassacentrale (gft en zwart water) en een wijkkringloop-centrum met ondersteunende diensten als autoservice, deelauto, inzameling/hergebruik, e-delivery, flex-plekken; 5. betrokkenheid van belanghebbenden voor, tijdens en na ontwikkeling. 5 Een kleiner initiatief startte al in 2006 en dat is uitgegroeid tot het plan voor 10 woningen. Visade heeft een initiatief ingediend voor een groter gebied. Hier vielen ook de Esdo-locatie en het Volkstuinencomplex Vlietlust in. Omdat Visade niet bereid was om voor de Esdo-locatie het grondexploitatie risico te lopen en zij geen eigenaar zijn van het volkstuinencomplex (en ook geen overeenkomst hebben met de eigenaar) is het initiatief later beperkt tot de Rhijenhove.

11

Uitvoeringskader Erasmusveld op. In dit uitvoeringskader zijn de duurzaamheidsambities per ontwikkelgebied inzichtelijk gemaakt evenals de werkwijze van het faciliteren vanuit de overheid daarbij. Het is bedoeld als kader dat ruimte biedt aan het innovatie vermogen en de ontwikkelkracht van de initiatiefnemers die vervolgens zelf kunnen aangeven op welke wijze die ambities kunnen worden gerealiseerd. Het Uitvoeringskader is in oktober 2011 vastgesteld door het college van B&W. Om een innovatieve wijk te realiseren is een innovatieve manier van ontwikkelen noodzakelijk, aldus het Uitvoeringskader Erasmusveld, vastgesteld in oktober 2011. Dat probeert de gemeente op te pakken op meerdere vlakken en niveaus. De gedetailleerde weergave van de functies in het masterplan die eigenlijk bedoeld waren als ‘sfeerbeeld’ zijn in dit uitvoeringskader, en eigenlijk al begin 2010 weer losgelaten (zie de onderstaande kaart!), om de ontwikkeling voor private partijen meer ruimte te geven met een eigen invulling. Desondanks borgen het Uitvoeringskader Erasmusveld, inclusief de uitgangspunten per deelgebied nadrukkelijk de gestelde ambities van de gemeente. Een trits aan opgestelde plandocumenten geven nader richting aan de beoogde uitwerkingen. Daarbij is de gemeente kaderstellend wat betreft de invulling van de ruimtelijke hoofdstructuur. De gemeente schrijft hiervoor een toetsingskader met eisen en wensen. Per deelgebied 6wordt een kader geschetst voor het programma, de gewenste (gebouwde) kwaliteit, mogelijke concepten en het proces. Het juridisch-planologisch kader is zodanig ingericht dat via het afsluiten van anterieure overeenkomsten initiatiefnemers gefaciliteerd kunnen worden.

Uitvoeringskader globale kaart deelgebieden kaart

Dit heeft zowel geleid tot toename van de diversiteit in het plan als het activeren van de betrokken marktpartijen. Een van deze initiatiefnemers is Bouwfonds Ontwikkeling BV (Bouwfonds). Nadat duidelijk wordt dat er geen sprake zal zijn van een gezamenlijke integrale gebiedsontwikkeling, ontwikkelt Bouwfonds ideeën voor de ontwikkeling van de eigen grondposities binnen Erasmusveld. Deze ideeën wijken af van de ruimtelijke visie die in het masterplan is vastgelegd. Daarom nodigt Bouwfonds de gemeente medio 2010 uit om samen een Green Mobile Lab te organiseren om voor de eventueel verschillende dromen gezamenlijke daden te benoemen en te onderzoeken hoe zo tot rendabele plannen te komen. Daar ging de gemeente niet op in omdat in diezelfde periode het besluit viel dat de gemeente alleen nog ontwikkelingen wil faciliteren en daarbij haar proces-kosten zal doorberekenen.

6 Deelgebieden: Rhijenhof;Gsc Esdo; Vlietlust; Meerts; Volkstuinvereniging Johanna; Allesverzamelgebouw; Ecolint.

12

Nu komt het stadium van het concretiseren en uitwerken van de ambities. Dat vraagt een andere rol van de gemeente dan in de traditionele gebiedsontwikkeling. Het initiatief wordt verlegd naar de eigenaars/ontwikkelaars en naar kleinschalige initiatieven en nieuwe coalities met betrokken ondernemende partijen. Hiermee worden de gevestigde (of traditionele) posities doorbroken. Wat vraagt dat van de verschillende partijen en met name van de overheid?

5.2 Intussen gebeurt er van alles in het gebied Het Haagse instituut Stroom (centrum voor architectuur en kunst) en Stichting Groenlicht hebben als onderdeel van het programma 'Foodprint’ en ‘voedsel voor de stad' in september 2011 een 3 weken lang durend festival georganiseerd dat veel enthousiasme heeft losgemaakt bij de lokale verenigingen en bedrijven, en onderlinge relaties tot stand heeft gebracht. De bedoeling is om een NUTS-vereniging op te zetten om vanuit een tijdelijke locatie een proeftuin schoon water, compost en energie te verzorgen. Naast de functie van ontmoeting en informatie, wordt vanuit hier ook Het Hap-festival voortgezet. Panagro heeft een plan ontwikkeld voor circa 250- 350 woningen dat goed strookt met de ambities van het masterplan. Echter door financiële problemen kunnen zij het in overleg met de gemeente ontwikkelde plan niet uitvoeren. Geprobeerd wordt om hiervoor een oplossing te vinden. Bouwfonds heeft in juni 2011 haar plan gepresenteerd en ingediend voor een gedeelte van het gebied Erasmusveld . ‘In cocreatie met de consument kiezen zij voor de speerpunten energie, sociale cohesie en identiteit en stedelijk groen met water’. Er is een voorkeursvariant voor 399 woningen met 7 sportvelden boven 8 sportvelden met 344 woningen. De volkstuinen Populier wordt daarvoor opgegeven. Voor de tuinders van de Zonnepit wordt in overleg naar een andere locatie gezocht.

Bouwfonds komt met een concrete uitwerking en kiest voor een windmolen, een interessant element voor de ‘stromenexploitatie’. De woningen worden zodanig ingericht dat in een volgende fase de energieprestaties nog verbeterd kunnen worden. Kortom hun strategie is: niet alles is nu haalbaar (bv geen zonne-pv op de daken); maar we treffen wel no-regret-maatregelen (bv. woningen op het zuiden oriënteren) om dat later mogelijk te maken.

13

Het plan van Bouwfonds met 7 sportvelden De samenspraak tussen gemeente en ontwikkelaar ligt gevoelig. Op het initiatief is door de gemeente in het algemeen positief gereageerd; echter op een aantal punten geeft het te weinig inzicht aan de gemeente om het te kunnen beoordelen. (o.a. de ruimtelijke en financiële haalbaarheid van de windturbine en het sportcluster). Daarnaast zijn er een aantal punten benoemd die bij verdere uitwerking nadere aandacht behoeven. De belangrijkste is de ruimteclaim van de diverse functies in het gebied. Het 8e sportveld (het masterplan wil dat handhaven) evenals en het volkstuincomplex (waarvoor dan een andere locatie moet worden gezocht). Dat is nodig om tot een voor Bouwfonds financieel haalbaar plan te komen, waarin voldoende woningen kunnen worden gerealiseerd. Tot op heden zijn deze dilemma’s nog niet opgelost. Zij het dat beide partijen de intentie hebben bij elkaar gaan zitten om de financiële uitgangspunten met elkaar te delen en zo deze patstelling te doorbreken. Voortbouwend op de groeiende trend van collectief en particulier opdrachtgeverschap, is ook in de planontwikkeling van Erasmusveld ruimte voor vergaande participatie van bewoners en gebruikers. Iedereen die de mogelijkheid heeft om te investeren mag nu zelf aan de slag! De gemeente heeft in maart 2012 een aantal terreinen aangeboden waaronder de ‘Heerlijkheid Erasmushove’.

14

Het Esdo-terrein gaat wijken voor een woongebied tussen het volkstuinencomplex Vlietlust en de boerderij Rhijenhove. Er zijn 25 kavels aangeboden van 236m2 tot 352m2 tussen de 97.500 en 200.000 euro per kavel; er is 4.000m2 a 1.650.000 euro voor een bouwgroep. Hier wordt voorgeschreven de ambitie tot ecologisch bouwen met woningen met een EPC van 07; de bouwregels schrijven éénlaagswoningen van circa 100 m ² tot grote woningen van tweeënhalve laag met een woonoppervlakte van circa 300 m². voor; de kavels mogen tot 40% bebouwd worden. De initiatieven kunnen zich tot en met 16 juli 2012 melden om de plannen als groep aan de gemeente voor te leggen. ons voorleggen. De belangstelling voor de kavels valt tegen vergeleken met drie andere aangeboden Haagse locaties. Intussen hebben de bezuinigingen het budget teruggebracht tot nihil. De gemeente heeft wel budget vrijgemaakt voor duurzaamheid. Wanneer de ideeën van de stromenexploitatie voldoende concreet worden en andere partijen zich aan het idee committeren, worden er wellicht middelen ingezet uit dit budget om de haalbaarheid van de oprichting van een aparte juridische entiteit voor de stromenexploitatie te onderzoeken. Net zoals bij de aardwarmte Den Haag is het mogelijk dat de gemeente een rol op zich neemt als aandeelhouder in de mogelijke energieonderneming. Alleen voor de herbestemming van ESDO voor de particuliere kavels is een grondexploitatie. Mogelijk kan er beroep worden gedaan op het gemeentelijk Groenfonds of andere nog op te zetten fondsen.

6 Uitdagingen en dilemma’s Erasmusveld is door de gemeente die zelf een bescheiden grondpositie heeft, nadrukkelijk gepositioneerd als internationaal toonaangevende duurzame wijk. Dat schept vanzelfsprekend hoge verwachtingen. Deze topambitie voor Erasmusveld stamt nog uit de tijd dat het economisch tij meezat. Ondanks het stilvallen van de bouwontwikkelingen heeft de gemeente vastgehouden aan de ambitie en gezocht naar nieuwe wegen. Die lijkt nu, uit nood geboren, gevonden in een uitvoeringsstrategie van kleinschalig opdrachtgeverschap en bouwgroepen gecombineerd met een sterk gefaseerde ontwikkeling van het gebied. Zoals zij zelf zegt: ‘Hier kiest de gemeente voor een stadsontwikkeling die lijkt op tuinieren: het vergt geduld en aandacht’. De hoop is, net als elders, gericht op de eigen kracht van de samenleving. De gemeente doet een stap terug en kiest voor een faciliterende rol voor de marktpartijen. Het zoeken is naar het effectief op elkaar afstemmen van de top-down kaderstellende rol van de gemeente en de creativiteit en vindingrijkheid van onderop uit de samenleving. De gemeente zoekt naar de juiste ontwikkelstrategie om grip te houden op het totaal maar ook ruimte te geven aan wat komt en een brug slaan naar de verschillende kleinere partijen in het gebied. Belemmerende regelgeving en vertragende procedures is de veelgehoorde klacht vanuit initiatiefnemers. Dat vraagt om het scheppen van ruimte en duidelijkheid. Het is een kans om juist met elkaar gebruik te maken van het feit dat er nog geen regels zijn, bv. tav. het nog komende bestemmingsplan! Het moet duidelijk zijn op welke wijze er door de

7 Dat is iets anders dan energieneutraal en ook niet in een collectief zoals de gemeente eigenlijk wil!

15

overheid wordt gefaciliteerd en welke financiële bijdrage onder welke voorwaarde beschikbaar wordt gesteld. Daar staat tegenover dat verantwoordelijkheid voor het geheel geborgd moet blijven. ‘De sleutel voor de realisatie van de duurzaamste wijk van de wereld ligt niet in de techniek maar in de organisatie.’

16

Bijlage 1: Relevante inhoudelijke informatie over het planproces Erasmusveld start proces masterplan Erasmusveld-Leywegzone, voorjaar 2007 samenspraak en journaal, nov. 2007-febr. 2008 Concept masterplan B&W, aug. 2008 Masterplan tevens Structuurvisie Erasmusveld-Leywegzone door gemeenteraad

vastgesteld in nov. 2008 start uitwerking Erasmusveld Den Haag, jan. 2009 Summerschool, aug. 2009 Charrette en boekje, okt. 2009 – jan. 2010 Nationaal Sustainability Congres, nov. 2009 DPL Erasmusveld , IVAM, jan. 2010 studie naar Sustainable Implant, Nels Nelson, student TUDelft/WUR, 2010 studie naar duurzame energie door adviesbureau REBEL, mei 2010 gewijzigde uitvoeringsstrategie als gevolg van noodzakelijke bezuinigingen (vanaf eind

2010) initiatieven voor de ontwikkeling van deelgebieden ingediend door Panagro, Visade en

Bouwfonds Ontwikkeling medio 2011 uitvoeringskader: Erasmusveld brengt leven in de stad (vastgesteld door B&W oktober

2011) Duurzaam Erasmusveld Den Haag, hub voor ecologie en natuurlijk comfort, mei 2011

Erasmusveld, visie op de uitwerking van de waterstructuur en het eco-lint, H+N+S, ,2011 Bouwfonds ontwikkeling denkt mee met Den Haag: Erasmusveld, december 2011 Erasmusveld Nuts, programma van aanpak, 2012 Gesprekken met projectleider André Everts, projectleider van de gemeente Den Haag;

Hotze Hofstra APPM en buro Hotze; Bas van der Griendt en Gert van der Hooning van Bouwfonds ontwikkeling.

Den Haag beleidskader Structuurvisie Den Haag 2020, Wereldstad aan Zee; gemeente Den Haag Nota van Uitgangspunten, 2007, gemeente Den Haag Milieubeleidsplan Den Haag 2001-2006; Gebiedsgericht milieubeleid gemeente Den

Haag 2005; Nota ‘Tien voor milieu: contouren voor milieubeleid 2006-2010’ Thematische nota’s (nota Volkstuinstrategie; beleidskader sport) Kadernota Duurzaamheid: op weg naar een duurzaam Den Haag, 2009 Mijn eigen stukje Den Haag, febr. 2012 www.erasmusvelddenhaag.nl