Enkele grepe uit die Afrikaanse Grammatika

8/9/2019 Enkele grepe uit die Afrikaanse Grammatika

1/30

Enkele grepe uit die Afrikaanse Grammatika

Taalstrukture en -konvensies

- Die studie van die struktuur van woorde word morfologie (morphology) genoem.

- Taalkunde/linguistiek is die studie van tale in die algemeen.

A. Betekenisleer en figuurlike taal

1. Sinonieme(synonyms) is woorde met min of meer dieselfde (same) betekenis, byvoorbeeld (bv.): mooi

ragtig, lekker !eerlik.

". Antonieme(antonyms) is woorde met teenoorgestelde betekenisse (opposite meanings), bv.: baie min,

lui fluks.

#. Paronieme(paronyms) is woorde wat dieselfde stam (stem) !et, maar in vorm en betekenis (meaning)

verskil, bv.: mens, bomenslik, onmenslik, menslik / drink, drank, dronk.

$. Polisemie(polysemy) is waar een woord verskillende verwante (related) betekenis onderskeidinge

(separate meanings) !et, bv. gebruik van die woord %land& kan 'n verwysing na 'n stuk aardoervlak of

'n stuk landbougrond wees. Die woord land is in !ierdie voorbeeld dus oo vir verskillende interretasies.

Die woord %vlieg& is nog 'n voorbeeld.

. Homonieme(homonyms) is twee of meer woorde met dieselfde vorm en uitsraak (pronunciation),

maar geen betekenisverband (related meaning) nie, bv. graaf. n !ierdie voorbeeld kan 'n graaf 'n

instrument wees waarmee gesit kan word ofdie titel van iemand, bv. die graaf van *laandere.

+. Homofone(homophones) is woorde wat resies dieselfde klink, maar waarvan die betekenis en selling

verskil, bv.: vlei vly, faal vaal.

. en woord vir 'n omskrywing is definisie (definition)

Beeldspraak (taaluiting wat van figuurlike taal gebruik maak bv.! vergel"kings metafore ens.#

1


2/30


3/30

+. *ronie (irony) is die woordgebruik wanneer iemand die teenoorgestelde s3 van wat !y/sy bedoel, bv.

iemand daag verslons by die skool o en sy vriend s3 vir !om: %k is bly om te sien y !et darem neties

aangetrek.&

. Satire (satire): letterkundige skryfwerk waarin menslike of individuele swak!ede of tekortkomings

besotlik voorgestel word, soms met die bedoeling om mense tot verbetering aan te soor.

. Humor (humor): die vermo8 om die lagwekkende in iets te sien, bv. die uiting van gedagtes of

voorstelling van omstandig!ede wat mense laat lag dikwels deur die verrassende gebruik van

teenstellings.

4. Sarkasme (sarcasm) is bittere of bytende sot ('n sarkastiese omerking) waarmee y iemand doelbewus

kan seermaak.

17. )limaks'%oogtepunt (climax): as stylfiguur die rangskikking van begrie of stellings in stygende

reeks wat krag en indrukwekkend!eid betref, dus die grootste belang.

11. Antiklimaks ' die omgekeerde van 'n klimaks(anticlimax): die skielike omswaai van iets belangriks na

iets nietig, gewoonlik met 'n komiese effek. ien ook: batos 'n lotselinge oorgang van die ver!ewene na

die alledaagse.

1". Simboliek (symbolism): sinnebeeldige voorstelling of die leer van simbole. n een van Totius se gedigte

simboliseer 'n doringboomie die 2frikaanse volk / 'n kruis !et simboliese betekenis vir ;!ristene.

1#. Eufemisme (euphemism): 'n eufemisme is 'n versagtende woord of uitdrukking. 'n 5ens kan bv. s3 !y

!et die tydige met die ewige verwissel of !eengegaan in laas daarvan om te s3 !y !et doodgegaan.

ufemismes word soms gebruik om na skaamdele, die duiwel ens. te verwys.

1$. +itotes (litotes): 'n stylfiguur waardeur iets beklemtoon word deur die ontkenning van die

teenoorgestelde / deur verkleining of versagting, bv.: dit gaan nie sleg nie (m.a.w. dit gaan goed), !ulle gaan

my ou boekie ook ubliseer / my raort is nie van die beste nie.

1. Paradoks (paradox): 'n uitsraak wat 'n teenstrydig!eid bevat wat klaarblyklik absurd is, bv.: ons veg

vir vrede / ek is ryk, maar arm / om werklik te lewe moet y eers sterwe / om die waar!eid te s3, moet ek

lieg.

#


4/30

1+. Sinekdogee (synecdoche): 'n stylfiguur waarby 'n ge!eel deur 'n gedeelte aangedui word, bv. !y !et

darem 'n dak oor sy ko.

1. Sinestesie (synaesthesia) is 'n begeleidende gewaarwording. Die een deel van die liggaam ervaar dus 'n

gewaarwording by die rikkel van 'n ander liggaamsdeel meer as een sintuig is betrokke, bv. 'n fontein

van goue klanke.

1. Antitese (antithesis) is 'n teenstelling, met ander woorde die gebruik van twee teenoorgestelde begrie

naas mekaar, bv.: die antitese ;!ristendom !eidendom, dood lewe, sy beste en slegste kom na vore, !oe

meer !aas !oe minder soed.

14. Antonomasia (antonomasia) is 'n stylfiguur waar 'n definisie of frase deur 'n eienaamvervang word,

bv. !y is 'n regte rleans vir ?oan of 2r


5/30

moet dit liewerdoen.

"+. eologisme (neologism): 'n nuutskeing, 'n leksikale (wat die woordeskat van 'n taal betref) item wat

binne 'n beaalde tyderk in 'n taalgemeenska ontstaan en grootskaals deur sy srekers gebruik en

gekodifiseer word, bv. rekenaarwetenska / kulkunstenaar.

". +eenwoord (borrowed word) is 'n woord wat vanuit een taal in 'n ander ogeneem is, bv. bakkie en

aart!eid is in ander tale uit 2frikaans oorgeneem. Aeenwoorde sluit nie leenvertalings soos e-os in nie.

". $olksetimologie(popular etymology) is die vervorming van leenwoorde, dikwels met !umoristiese

gevolg. 'n 6oord uit 'n ander taal bv. condensed milk !etna kondensmelk verander sodat die

moedertaalsrekers dit makliker kon uitsreek. ommige woorde soos eendiebyter vir incubator!et in

onbruik verval.

"4. +emma (lemma):n woord of frase soos in 'n woordeboek/woordelys omskryf. Dit kan ook 'n oskrif

wees wat die in!oud of argument van 'n liter3re werk of annotasie aandui.

/. ,oorde in sinstrukture en -tipes

0. Selfstandige naamwoorde (nouns)

elfstandige naamwoorde gee mense, lekke, diere en dinge name, bv.: endrik, donkie, skool of Bretoria.

ierdie soort woorde kan 'n meervoud of 'n verkleining !3 en ook geslag aandui. Daar is verskillende tie

selfstandige naamwoorde, bv.:

i) soortnaam meervoud en verkleining kan voorkom: !uis !uise !uisieC man mans

mannetie.

ii) eienaam: 'n eienaam is iemand of iets se naam en word met 'n !oofletter geskryf, bv.: Biet,

5!o of uid-2frika.

iii) versamelnaam: 'n swermvo8ls.

iv) abstrakte selfstandige naamwoorde bv.: liefde, !aat.

&eervoude(plurals) selfstandige naamwoorde kan meervoude !3, !ulle eindig o: -eC -s, -ers, -ere, -ens,


6/30

-de, -te. ier volg enkele riglyne (guidelines) !oe om sommige meervoude te vorm:

(a# &eervoude met -e

- 6oorde met een lettergree, wat nie in twee verdeel kan word nie, vorm die meervoud deur -e

agteraan die woord te voeg, bv.: mens mense, stoel stoele.

- 6aar twee vokale in die enkelvoud voorkom (aa, ee, oo, uu), val een vokaal in die meervoud weg,

bv.: skaal skale, boom bome, stree stree.

- ndien daar net een vokaal (a,e,i,o,u) in die enkelvoud is, skryf y die konsonante dubbel in die

meervoud, bv.: dam damme, kat katte, lot lotte.

- ommige woorde wat uit meer as een lettergree bestaan, kan ook 'n -e kry, maar dan moetdie

klem o die laaste lettergreepval, bv.: klavier klaviere, kombers komberse, sigaret sigarette.

(b# &eervoude met -s

- 6oorde wat uit meer as een lettergree bestaan met die klem wat o die eerste lettergree val,

vorm die meervoud met -s, bv.: tafel tafels, besem besems, venster vensters.

- 2lle familiewoorde kry 'n -s in die meervoud, bv.: oom ooms, niggie niggies, ouma oumas.

(1# &eervoude met 2 s

- 6oorde wat o i, o, u, en 'n lang -a eindig, kry 'n 's in die meervoud, bv.: a a's, foto foto's,

skadu skadu's.

- ommige woorde volg nie die riglyne nie, maar kan gelukkig maklik aangeleer word, bv: ski

skee, dag dae, !em !emde, vraag vrae.

$erkleinwoorde(dimunitives) van selfstandige naamwoorde kan voorkom, !ulle eindig o: -tieC -ieC -ieC

-etieC -ieC -kie.

(a# $erkleinwoorde met -ie

*orm verkleinwoorde (iets wat klein is) deur -ie agteraan woorde wat o s, k,,g en f eindig te voeg,

bv.: mens mensie, tak takkie, boek boekie, skaa skaie. =et soos met meervoude, skryf ons die

konsonante dubbel (bv. takkie) waar daar net een vokaal in die enkelvoud is. 6aar daar twee vokale

(aa, ee, oo, uu) in die woord is, val een by die verkleining weg, bv. skaa skaie.

+


7/30

(b# $erkleinwoorde met -t3ie (die meeste verkleinings in 2frikaans word met -tie gevorm.)

0aie woorde wat o l (bv. liniaaltie) en r eindig, kry 'n -tie agteraan die selfstandige naamwoord om

die verkleining te vorm, bv.: stoel stoeltie, mier miertie.

(1# $erkleinwoorde met -3ie

6oorde wat o -d of -t eindig kry bloot net -ie in die verkleinwoord, bv.: erd erdie, skat skatie,

!ond !ondie, ot otie.

(d# $erkleinwoorde met -pie

Die meeste woorde wat o 'n m eindig, kry -ie aan die einde om die verkleining te vorm, bv.: wurm

wurmie, derm dermie, boom boomie.

(e# $erkleinwoorde met -kie

6oorde met meer as een lettergree wat o -ng eindig, kry -kie in die verkleining, bv.: rekening

rekeninkie, doring dorinkie, iesang iesankie.

(f# $erkleinwoorde met -et3ie

6oorde met een lettergree en 'n kort klank soos a, e, i, o en u voor die letters: l, m, n, r en ng, kry

-etie in die verkleining, bv.: kar karretie, bul bulletie, tor torretie. =et soos met meervoude,

skryf ons die konsonante dubbel (takkie) waar daar net een vokaal in die enkelvoud is.

(g# $erkleinwoorde met -t3ie

6oorde wat o i, o, u, of 'n beklemtoonde a eindig, kry 'tie in die verkleining, bv.: foto foto'tie,

a a'tie, balu balu'tie.

(!) ommige woorde volg nie een van die re8ls nie, bv.: mandie mandietie, glas glasie, ad

aadie.

4. Telwoorde (numerals)

>ns gebruik telwoorde om dinge te tel, bv.:

i) ooftelwoord: v"f() leerlinge

ii) angtelwoord: eerstelek gewen of tweedeby die skool ogedaag


8/30


9/30

van, o en met voor die betreklike voornaamwoord staan, word waar H voorsetsel vir diere en dinge

gebruik, bv. die erd waarop(o H wat) ek ry, is lui.

vi) onersoonlike voornaamwoorde: dit, daar (is 'n !uis)

vii) onbeaalde voornaamwoorde: iets, 'n mens, !ulle, iemand, niemand (val)

viii) wederkerende voornaamwoorde (reflexive): die voornaamwoorde: my, !om/sy, !aar, ou, ons,

!ulle, ulle, u en dit staan gewoonlik in die voorwer (object) se osisie, bv. !y !et dit vir %omgekoo /

uffrou (sy) eet %aarkos

iI) wederkerige voornaamwoorde: mekaar

7. B"voeglike naamwoorde'ad3ektiewe (adjectives)

0yvoeglike naamwoorde word gebruik om selfstandige naamwoorde te beskryf, bv.: mooiblomme, groot

ore, diepwater ens. 0yvoeglike naamwoorde kan as volg aangewend word:

i) voor of nJ die selfstandige naamwoord:

- redikatief: die man is lank !ier staan die adektief n8die selfstandige naamwoord.

- attributief: die langman !ier staan die adektief/byvoeglike naamwoord voordie selfstandige

naamwoord. Aet o dat die woord %lang& die verbo8 vorm van die woord %lank& is. *erbo8 vorms van

byvoeglike naamwoorde/adektiewe word dus in die attributief gebruik. Die verbuigings volg dieselfde

atroon as kolom 0 (vergrotende tra / comparative form) by die trae van vergelyking, maar sonder

die r, bv.:

(a) kort vokaal: die vloer is glad die gladde(r) vloer

(b) dubbel vokale: die skurk is wreed die wrede(r) skurk

(k dui nie die r in die res van die verbo8 vorms aan nie.)

(


10/30


11/30

opons !anddoeke langsdie swembad en gesels metmekaar. Aeer !ulle: aan bv. aan die slaa raak /

agter bv. agter die !uis / b" bv. ontmoet my by tefan / bo bv. bo die ouderdom van / in bv. in 'n

stadium / langs bv. langs die !uis / met bv. met vakansie / na bv. sien uit na / om bv. om !ierdie

rede / onder bv. onder die brug / oor bv. gesels oor / op bv. trots wees o / per bv. er ongeluk /

teen bv. teen sonsak / ten bv. ten minste / ter bv. grootste ter w3reld / tot bv. tot my syt / uit bv.

bestaan uit / van bv. in laas van / vir bv. moeg vir / voor voor die gebou

;. ,erkwoorde (verbs)

'n in kan nie sonder 'n werkwoord nieC dit is daar om aan te dui wat se aksie laasvind/gedoen word. Daar

is verskillende soorte werkwoorde:

i) !oofwerkwoord: kom, gaan, groet

ii) deeltiewerkwoorde (skeibaar en onskeibaar): ingaan gaan in, oteken teken o

iii) koelwerkwoorde: is, was, word, lyk, blyk, !eet, skyn (*s werk anders as ander werkwoorde,

!ierdie werkwoord word as volg gebruik: sy is vandag siek / sy was gister siek / sy sal m@re siek wees)

iv) !ulwerkwoorde !el die !oofwerkwoord en kan nie o !ulle eie in 'n sin staan nie: !et, sal,

kan,

wil, mag, durf, moet

v) infinitief: om teH werkwoordC te eelwoorde (participles)

Deelwoorde word soms saam met werkwoorde gebruik om te wys dat iets nog besig is om te gebeur

(teenwoordige tyd/ present tense),bv. die sringende kind / om aan te toon dat iets reeds gebeur !et

(verlede tyd/ past tense), bv. die verbaasde man loo in die muur vas. Teenwoordige en verlede deelwoorde

word as adektiewe beskou as !ulle gebruik word om 'n selfstandige naamwoord te beskryf, bv. sringende

kind.

Daar is teenwoordige- en verlededeelwoorde.

*erlede deelwoorde word in sterk- en swakdeelwoorde onderverdeel. wak verlede deelwoorde !et

11


12/30

gewoonlik 'n letterlike betekenis en sterk verlede deelwoorde 'n figuurlike betekenis.

Teenwoordige deelwoordeword as volg gevorm:

- werkwoord H %-de& of %-end(e)&

- Die volgende werkwoorde kry 'n %-de& agteraan: doen, gaan, sien, slaan, staan

- 2nder werkwoorde kry %-ende& indien die deelwoord voordie selfstandige naamwoord staan en %-

end& waar die deelwoord ndie selfstandige naamwoord staan.

- Daar is enkele uitsonderings wat y moet aanleer.

Swak verlede deelwoordeword as volg gevorm:

- %ge-% H werkwoord H %-de& of %-te& word gebruik waar die deelwoord voor die selfstandige

naamwoord staan

- ont!ou: daar staan in die verlede tyd nie 'n %ge-& voor werkwoorde wat met 'n %be-&C %er-&C %ge-&C

%!er-&C %ont-&C %ver-&C %mis-& begin nie

-

%ge-% H werkwoord H %-te& word aange!eg by werkwoorde wat o 'n kof peindig- %ge-& H werkwoord H %-te& word aange!eg waar die werkwoord o f, gof seindig en deur 'n kort

klinker/vokaal voorafgegaan word

- %ge-& H werkwoord H %-de& word aange!eg waar die werkwoord o enigeander lettereindig of

waar f, gof sdeur 'n lang vokaal of 'n vokaal met 'n konsonant voorafgegaan word

- %ge-& H werkwoord H %-e& word by die werkwoord aange!eg as dit o 'n dof teindig

- werkwoorde wat o 'n %3& eindig, eindig o %-egde& as deelwoord

Sterk verlede deelwoordeeindig in 'n %-e& en moet aangeleer word.

0?. $oegwoorde'$erbindingswoorde (conjunctions)

*oegwoorde (conjunctions/joining words) verbind sinsdele en sinne aanmekaar en word gebruik om

verdere inligting by te voeg. >ns gebruik watvir mense, lewelose dinge en diere. >ns gebruik wievir

mense, maar net saam met voorsetsels (prepositions) soos met, o, aan, agter, ens. byvoorbeeld: die man

watdaar loo besit 'n 056, maar: die man metwieek gesels is so arm soos 'n kerkmuis.

i) Kroe 1 (neweskikkende voegwoorde): maar (but), en (and), want (because), of (either ... or),

nLg (neither ... nor), sowel as (both ... and), trouens (in fact), inteendeel (on the contrary)

ier vind geen verandering in die woordorde van die sin laas nie.

ii) Kroe " (voegwoordelike bywoorde): dus/daarom/der!alwe (therefore), dan (then in future),

toe (then), tog (yet), daarna (thereafter), gevolglik (consequently), intussen (meanwhile), al

(although), nogtans (in spite of), anders (otherwise), nietemin (nevertheless), buitendien

1"


13/30

(moreover/besides), verder (moreover/besides) Die woordorde van die sin veranderC die

werkwoord volg direk na die voegwoord in die middel van die sin. >nt!ou: 'n komma word

voor dan, alen toegelaas, 'n kommaunt (C) voor die ander.

iii) Kroe # (onderskikkend voegwoorde): dat (that), totdat (until), voordat (before), nadat (after),

omdat (so that/because), indien (if), terwyl (while), al!oewel (although), as (when), toe

(when), aangesien (as/seeing that), sedert (since), tensy (unless), mits (provided that), ofskoon

(although), al!oewel (although), onderwyl (while), terwyl (while), sodra (as soon as) ndien

een van die voegwoorde in groe drie (#) in 'n sin gebruik word, word die werkwoord aan die

einde van die sin gelaas.

*erbindingswoorde sluit voegwoorde, betreklike voornaamwoorde, bywoorde en telwoorde in.

00. Tussenwerpsel (interjection)

inaM oeM

>. Sinne (sentences)en sinsnedes

'n nkelvoudige sin bestaan uit 'n onderwer, gesegde (werkwoorddeel) en voorwer, bv. &aria r" perd.

0yvoeglike naamwoord(e) en/of bywoordelike bealing(s) kan ook in 'n sin voorkom, sien verder aan in

watter volgorde.

i) Die onderwerp (subject) is die ersoon, dier of ding wat iets doen die doener. &ariais in

!ierdie sin die doener.

ii) Die gesegde(werkwoord/verb) is die aksie of ding wat gedoen word. 6at doen 5ariaG y r"

erd.

iii) Die voorwerp (object) is die mens, dier of ding o wie of waaro die aksie gerig is. 6aaro ry

5ariaG 'n Perd.

- Die voorwer !oef nie altyd aan die einde van 'n sin te staan nie, bv. so 'n goeie ruiter sko y nie

agter elke bos uit nie.

1#


14/30

- 'n in !oef nie altyd 'n voorwer te !3 nie, bv.: almal werk o die oomblik / soos die kraai vlieg is

dit " kilometer.

- 'n in kan wel sonder 'n onderwer en 'n voorwer wees, bv.: 5ooi blyM

- nkelvoudige sinne kan verbind word om saamgestelde sinne te vorm. iervoor word voegwoorde

gebruik (sien unt no. 17 o bladsy/page1"), bv. die seun !ardloo vinnig !uis toe wantsy

gunsteling T*-rogram begin oor 'n aar minute. 2s y 'n voegwoord sien, moet y weet daar is

meer as een sin.

,oordordein sinne

Eyk of die volgende mnemoniek in ngels ou kan !el om sinskonstruksies te ontsyfer (word gebruik waar

daar meer as een bywoord in 'n sin is): (v1)T>5B(v")

N sube N obe


15/30

bywoorde van tyd: elke dag (t"d wanneerG)

bywoord van wyse: kli!ard (w"se !oeG)

bywoorde van lek: in die swembad (plek waarG)

werkwoord (verlede tyd): geoefen

infinitief: om die skoolrekord te breek

'n in kan in een van drie t"e (tenses) wees:

- teenwoordige tyd (present tense): k drink vandag koffie.

- verlede tyd (past tense): k %etgister koffie gedrink.

6erkwoorde wat met be-, er-, ge-, !er-, ont-, mis- en ver- begin, kry nie 'n ge-in die verlede tyd

nie.

- toekomende tyd (future tense): k sal m@re koffie drink.

*sverander as volg: daar is'n slang in die gras / daar was 'n slang in die gras / daar sal'n slang in die gras

wees.

Hetverander as volg: ek %et'n ou kar / ek %et'n ou kar ge!ad / ek saleendag 'n nuwe kar %@. Hetdui !ier

o besit / to have something.

,ordverander as volg:

- aktiewe (bedrywende) vorm: y word'n dokter / y %et'n dokter geword / y sal'n dokter word

to become

- assiewe (lydende) vorm: ek worddeur 'n vreemdeling uitgeskel / ek isdeur 'n vreemdeling

uitgeskel / ek saldeur 'n vreemdeling uitgeskel word

Eyk wat gebeur met die werkwoorde in die verlede- en toekomstige tye in die volgende samestellings:

- 'n 6erkwoord H voorsetsel word een woord, bv.: ek telmy tas op/ ek !et my tas opgetel/ ek sal my tas

optel

1


16/30

- 6aar 'n !ulwerkwoord H werkwoord saam voorkom, verander netdie !ulwerkwoord in die verlede tyd:

ek kanmy !uiswerk doen / ek konmy !uiswerk doen / (gedoen %et) / ek salmy !uiswerk kandoen /

(moet / moes / sal moet, wil / wou / sal wil, sal / sou)

- Die !ulwerkwoorde gaan, laaten kom, skuif tot voor die werkwoord aan die einde van 'n sin, bv.: ek

gaano die laas werk / ek %eto die laas gaan werk/ ek salo die laas gaan werk, ek laat!om

!ardloo / ek !et !om laat %ardloop/ ek sal !om laat %ardloop, ek komby ou oefen / ek !et by ou kom

oefen/ ek sal by ou kom oefen

- 6anneer twee werkwoorde (verbs) in dieselfde sin voorkom en daar nie 'n voegwoord (conjunction)

teenwoordig (present) is nie, staan beide werkwoorde aan die einde van die sin. Die eerste werkwoord staan

voor die tweede. Die gebruik van die ge-is osioneel, maar kan slegs voor die eerste werkwoord gevoeg

word: ek sien 'n vo8l vlieg / ek !et 'n vo8l (ge#sien vlieg/ ek sal 'n vo8l sien vlieg, ons !oor 'n vrou gil /

ons !et 'n vrou (ge#%oor gil/ ons sal 'n vrou %oor gil

- 2s twee werkwoorde gelyktydig gebeur, deur engekoel word, en die eerste werkwoord is sit, l@, loopof

staan, kry net die eerste werkwoord 'n osionele ge-in die verlede tyd: die man staan en staaroor die

veld / die man !et oor die veld (ge#staan en staar/ die man sal oor die veld staan en staar, sy l@ en droom

langs die swembad / sy !et langs die swembad (ge#l@ en droom/ sy sal langs die swembad l3 en droom

- 0y enige ander kombinasie werkwoorde wat deur engekoel word, kry beide werkwoorde ge-in die

verlede tyd: !y sko en slaan my soos 'n mal ding / !y !et my soos 'n mal ding geskop en geslaan/ !y sal

my soos 'n mal ding sko en slaan

- ndien 'n voegwoord (conjunction) in die sin teenwoordig is, !anteer ons dit soos twee verskillende sinne:

die kat %ardloopweg, wantdie !ond3aag!om / die kat %et wegge%ardloop, wantdie !ond !et !om

ge3aag/ die kat sal weg%ardloop, want die !ond sal !om3aag

- Die voegwoorde dan, as, wanneeren nou(d a w n) verander na toein die verlede tyd: ara! was eers die

skottelgoedC dangaan seel sy buite / ara! !et eers die skottelgoed gewasC toegaan seel sy buite, ek eet

noumy biltong / ek !et toemy biltong ge8et, ek vlug asek 'n boef sien / ek !et gevlug toeek 'n boef gesien

!et, sy kyk T* wanneerdit nuustyd is / sy !et T* gekyk toedit nuustyd was

1+


17/30

- keibare werkwoorde kan in die teenwoordige tyd geskei word (die klem by skeibare werkwoorde val o

die eerste gedeelte): ek nooialmal uit/ ek !et almal uitgenooi, sy %aaldie sak van !aar skouer af/ sy !et

die sak van !aar skouer afge%aal, !y treksy mooiste trui aan/ !y !et sy mooiste trui aangetrek/

(deelneem, gelukwens, weggooi, saamgaan, natgooi, lief!3 ens.)

- >nskeibare werkwoorde mag nie geskei word nie en kry nie'n ge-in die verlede tyd nie: ek ont!ou ou /

ek !et ou ont!ou, !ulle ondervind o die oomblik robleme / !ulle !et o daardie stadium robleme

ondervind / (voltooi, verstaan, vergeet, oorwin, oortuig, mis!andel, !ersien, !erken, om!els, betaal, geniet,

mislei ens.) itsonderings: die volgende woorde is onskeibare werkwoorde met die klem wat o die eerste

gedeelte val en wel 'n ge-in die verlede t"dkry: dagvaar (!y !et my gedagvaar), %ardloo (sy !et om die

baan ge!ardloo), waarsku, knipoog, glimlag, raadleeg ens.

E. Sinsoorte

inne begin met !oofletters en eindig met 'n unt ( . ), 'n uitroeteken ( M ), 'n vraagteken ( G ) of 'n ellis

( ... ). lke taal !et vier soorte sinne:

(a) telsin (declarative): 'n stelling word in 'n stelsin gemaak, bv. ek ry gou winkel toe. ierdie tie

sin eindig met 'n unt.

(b) 0evelsin (imperative): iemand word beveel om iets te doen, bv. tel o ou skoeneM

(ntkenning in sinne word met 'n dubbele ontkenning geskryf, bv.: nee, dit is niewaar nie ' moenieM / moet

1


18/30

asseblief nieo my skree nie.

4. +"dende'passiewe (passive voice)en bedr"wende'aktiewe vorm (active voice)

ierdie vorms kan gebruik word in die:

Teenwoordige t"d

Biet stig 'n brand. (aktief/bedrywend)

'n 0rand word deur Biet gestig. (assief/lydend)

$erlede t"d

Biet !et 'n brand gestig. (a/b)

'n 0rand isdeur Biet gestig. (/l)

Toekomstige t"d

Biet sal'n brand stig. (a/b)

'n 0rand saldeur Biet gestig word. (/l)

$raagsin

tig Biet 'n brandG (a/b)

,ord 'n brand deur Biet gestigG (/l)

Bevelsin

tig 'n brandM

'n 0rand moet gestig wordM

Die doener word nie altyd in die assief !er!aal nie, bv. %die mense s3 !y is 'n dronkla&, teenoor: %daar

word ges3 !y is 'n dronkla&. ier is nog 'n voorbeeld: ?an !et die slang met 'n slangstok gevang.

Aaasgenoemde sin is in die aktief/bedrywend asook in die verlede tyd. n die assiewe vorm lees dit as volg:

Die slang is met 'n vangstok gevang.

- telsinne in die aktief/bedrywend begin met die onderwer/doener (object).

- telsinne in die assief/lydend begin met die voorwer (subject) die mens of ding o wie die aksie

1


19/30

oorgaan.

- Die verlede tyd (past tense) van die assief word gebruik deur is < ge- te gebruik bv. ifiso is

gedreig.

- Die teenwoordige tyd (present tense) van die assief word gevorm deur wordH ge-te gebruik, bv.

die vuur word gestig.

- Die toekomende tyd (future tense) van die assief word gevorm deur sal < ge- < wordte gebruik,

bv. 'n vuur salvanaand aangesteek word.

5. >irekte en indirekte rede (indirect speech)

Die direkte rede is ou eie, resiese woorde. odra y vertel wat iemand anders ges3 !et, gebruik y die

indirekte rede, bv.:

Stelsin

Direkte rede: 0arend %etges3: %k !et nie gedink daar sal so baie mense wees nie.&

*ra y nou die vraag: 6at !et 0arend ges3G

ndirekte rede: 0arend !et ges3 !y !et nie gedink daar sou so baie mense wees nie.

$raagsin

Direkte rede: ans !et gevra: %ou y van sokolade of arfuumG&

6at !et ans gevraG

ndirekte rede: ans !et gevra of sy van sokolade of arfuum !ou.

Bevelsin

Direkte rede: aar ouma !et !aar beveel: %it dadelik ou foon afM&

6at !et !aar ouma !aar beveelG

ndirekte rede: aar ouma !et !aar beveel om dadelik !aar foon af te sit.

- 0y die indirekte rede verander die voornaamwoorde as volg:

- ek / y veranderna !y / sy

14


20/30


21/30

- !ier!een word daar!een

- !iernatoe word daarnatoe

Dit is nie nodig om die woord datin die indirekte rede te gebruik nie. Aet ook daaro dat as iets o

dieselfde lek en tyd oorvertel word, verander die tyd- en lekwoorde =, bv. as twee leerlinge

teenwoordig is waar die sortafrigter s3: %3ullealmal moet vanaand !iernatoe kom sodat3ullevir oulaas

kan oefen vir m@re se wedstryd&, maar een luister nie en vra sy vriend: %wat !et !y ges3G&, kan die ander

antwoord: %!y s3 onsalmal moet vanaand !iernatoe kom sodat onsvir oulaas kan oefen vir m@re se

wedstryd.&

. +eestekens (punctuation)

(i) )appie( P ): 'n kaie word o 'n vokaal gelaas om aan te dui dat dit lank uitgesreek word, bv.

w3reld, sk3r, s3, ens.

(ii) )omma(comma) ( , ) 'n Eomma word gelaas:

- tussen twee gesegdes (werkwoorde): 2s ons !om vang, boeions !om.

- voor of na die naam van iemand met wie y raat: Daan, kom !el gou !ier.

- tussen byvoeglike naamwoorde: ons versamel vandag ragtige, kleurvolle skule.

- tussen woorde in 'n lys: Bieelteken(diaeresis): 'n Deelteken verdeel woorde in lettergree (syllables) en s3 dit moenie een

lettergree wees nie, maar twee, bv.: !o8r, !i8na, beQnvloed ens.

(iv) Punt (full stop) ( . ): 'n unt kom aan die einde van 'n stelsin en word in afkortings gebruik.

(v) $raagteken(question mark) ( G ): is die leesteken agter 'n direkte vraag.

(vi) >ubbelpunt (colon) ( : ): Die funksie van 'n dubbelunt in 'n sin is om 'n osomming of verdere

inligting toe te voeg, bv. y !et die volgende nodig: gom, aier en 'n sk3r. Dit word ook vir tydnotasie

gebruik, byvoorbeeld: 1:#

"1


22/30

(vii# )ommapunt (semi-colon)( C ): is 'n leesteken wat in waarde tussen die komma en 'n unt staan, bv.

!y seel skaak in die somerC !y seel sokker in die winter.

(viii) Aandagstreep (dash) ( ): daar was 'n !arde knal of so !et sy ge!oor.

(iI) itroepteken(exclamation mark/note of exclamation) ( M ) 'n Oitroeteken word na 'n uitroe

gebruik, bv.: %Dit is wonderlikM&

(I) Ellips'stippels (ellipse) ( ... ): die weglating van woorde wat veronderstel kan word.

(Ii) Asterisk (asterisk) ( R ): 'n sterretie in skryf- en drukwerk om na iets te verwys bv. !y woon o die

!v.R ;aledon en 0oomstraat. (R!oek van)

(Iii) Hakie (bracket) ( ): twee ronde of vertikale lynties wat as skryftekens gebruik word om woorde of

syfers van ander af te sonder.

(Iiii) Aan%alingstekens (inverted commas / quotation marks) (% &/S ')! dui meestal aange!aalde woorde

aan.

(Iiv) )oppelteken(hyphen/dash) ( - ): 'n Eoelteken dui daaro dat die woorddele vasgeskryf word as

een woord. 'n Eoelteken word gebruik:

- as vokaalletters in woorde langs mekaar staan, bv.: bo-o en see-eend om die woorde meer leesbaar

te maak

- in woorde met syfers, simbole en letters vooraan, bv.: graad 17-klas, 2-san, I-strale ens

- in woorde met afkortings soos 2-boksers, e-os ens.

- as woorde !er!aal word, bv.: seel-seel, koes-koes ens.

- in samestellings met %!ulle&, bv.: my oua-!ulle, oom Biet-!ulle

- in geografiese name soos Kraaff-einet, 0o-Eaa, 6es-Eaa ens.

- in lekname waar windrigtings gebruik word, bv.: =oord-2merika, 2liwal-=oord

- in woorde waarvan 'n gedeelte weggelaat word in die lek van die weggelate deel, bv.: die voor-

en agterkant, rugby- en sokkerselers ens.

(Iv) Afkappingsteken(apostrophe) ( ' ) 'n afkaingsteken is nodig in die meervouds- en

verkleiningsvorme van woorde wat eindig o die letters i, o, u, en ook die lang beklemtoonde a-klank, bv.:

""


23/30

bikini's/bikini'tie, foto's/foto'tie, ens. Daar is geenafkaingsteken in oumas/oumaties, babas/babatie

ens. nieC dit is omdat die a niebeklemtoon word nie.

G. Cg taalversk"nsels en %andige definisies

- 2kroniem: 'n afkorting wat soos 'n woord otree en as sodanig uitgesreek word, bv. vigs vir *erworwe

immuniteitsgebreksindroom.

- 2lliterasie is die !er!aling van dieselfde beginletters (konsonante/medeklinkers) in beklemtoonde

lettergree, bv. annie sal sewe sakke sout slee ...

- 2ssonansie is die !er!aling van vokale/klinkers in beklemtoonde lettergree in twee of meer woorde, bv.:

moeg geloeg, gril en ril.

- 0eeldsraak (figurative language) is taalgebruik wat van figuurlike taalgebruik gebruik maak, bv.:

vergelykings, metafore, ersonifikasie ens.

- ;li

bv. laaste, maar nie die minste nie.

- Dialek (dialect) is 'n vari8teit van 'n taal wat deur 'n sekere taalgemeenska geraat word.

- Dubbelsinnig (ambigious): 6oorde kan soms 'n twe8rlei betekenis !3, bv. !y smeer !om vet.

- Denotasie en konnotasie (denotation and connotation): denotasie is die woordeboekbetekenis van 'n

woord en konnotasie die ersoonlike, emosionele betekenis wat 'n ersoon aan 'n woord !eg, bv. !uis se

woordeboekbetekenis is anders as die ersoonlike gevoel van veilig!eid en geborgen!eid wat die woord

moontlik vir iemand !et.

- kslisiet (in teenstelling met imlisiet): die bedoeling/betekenis van iets word baie duidelik of direk

gestel.

- ssay: 'n korter rosageskrif waarin 'n liter3re, estetiese, olitieke of sosiale robleem o kernagtige wyse

be!andel of besreek word.

- steties (aesthetical) verwys na die skoon!eidsin en !ou verband met sensitiwiteit en waardering vir die

skone, bv. die mooi!eid van 'n taal.

"#


24/30


25/30

- Eonflik: stryd/botsing wat tussen karakters, individue of groee ontstaan

- Eonvensies: aanvaarde gebruike of re8ls in taalgebruik

- Aeksikale kennis (lexical knowlege): kennis van woordeskat (vocabulary)

- Aeksikale ko!esie (lexical cohesion): die verband (relationship) tussen woorde

- Barafrase (paraphrase): die !erbewoording van 'n idee in ou eie woorde

- Barentese (parenthesis): verduidelikende woord of sinsdeel invoeg wat daarsonder ook volledig sou

gewees !et, gewoonlik tussen !akies, kommas of gedagtestree.

- Bleonasme: woorde waarvan die betekenisse nie sinoniem is nie, maar die betekenis van die tweede woord

is reeds in die eerste ogesluit, bv.: ek ersoonlik !et dit self ervaar / 'n dooie lyk.

- edigering (editing): die roses van roeflees en !erskryf van 'n teks insluitend taalgebruik, unktuasie,

selling, nagaan van die same!ang van idees, in die finale vorm skryf en vir ublikasie gereed kry.

- etoriek (rhetoric): valse, oordrewe, verslete beeldsraak wat as oorversiering aangebied word, bv.:

uitgedien, afgesaag, geyk ens.

- etoriese vraag (rhetorical question): 'n vraag wat nie gevra word om iets uit te vind nie, maar vir

beklemtoning of dramatiese effek, bv.: %6eet y !oe gelukkig y isGM&

- ym: ooreenstemming van klank in die laaste lettergree of woorde in digre8ls

- etoriese analise (rhetorical analysis): die !oekom en waarom 'n skrywer sekere taalstyle in sy skryfwerk

gebruik.

- 2nalogie (anology!: 'n gedeeltelike ooreenkoms tussen twee dinge wat in ander osigte verskillend is, bv.

die !art en 'n om.

- 2nafora (anaphora!: 'n vorm van !er!aling aan die begin van 'n woord.

- 2nekdote (anecdote): 'n kort storie of gebeure wat vir 'n sesifieke doel vertel word, bv. 'n insident uit die

verteller se lewe om 'n unt te illustreer.

- erste en derde ersoonsverteller: (first and third-personnarrator (story teller!! " #$% the writer&

- Kenre (genre): kan gedefinieer word as 'n kategorie tekste met 'n unieke styl, vorm of konteks, bv. roman,

kortver!ale, drama, o8sie ens.

"


26/30

- emantiese veld (semantic field) beteken dat sekere woorde in die verstand (mind) van 'n taalgebruiker in

sekere groee tuis!oort, bv. kook, braai, fynka, kook ens. be!oort tot die semantiese veld van %kos kook&.

- temming: atmosfeer of emosie in geskrewe tekste karakters se gemoedsgesteld!eid word aangetoon.

- tereotie: vaste en dikwels artydige sienings oor ersone ens.

- tyl: trant of manier van skryfC die manier !oe 'n skrywer sy sinne rangskik om 'n beaalde effek te

verkry.

- tylfigure: 'n effek wat teweeggebring word deur woorde nie in !ulle normale of letterlike betekenis en

funksie aan te wend nie, (afwyking) in woordgebruik.

- ubintrige: 'n ondergeskikte verwikkelde situasie wat 'n skrywer uitdink en waaro die ver!aal gebaseer

is (knoo/verwikkeling/subplot).

- Teks: enige geskrewe, gesroke, of visuele vorm van kommunikasie

- Tekstuur: rangskikking en samestelling van struktuur

- Tema: die sentrale idee of idees in 'n liter3re werk

- Toon: klank van beaalde toon!oogte / stembuiging wat 'n gevoelsboodska van 'n teks kan oordra.

- Transaksionele skryfwerk: funksionele skryfwerk, bv.: briewe, notules, verslae, fakse ens.

- Transformasie: verandering van die vorme van sinne, bv. van bedrywende na lydende vorm

- Brefikse (voorvoegsels): bv.: be-, ge-, er-, !er-, ont, ver-, mis

- uffikse (agtervoegsels): bv.: -!eid, -lik, -ing, -elik, -erig, -aard

- Toutologie/staelvorme: woorde wat dieselfde betekenis saam gebruik en dit lei tot die onnodige !er!aling

van wat reeds ges3 is, bv.: tortel H duif.

- *ertellersersektief: verteller se ersektief vanuit 'n sesifieke !oek gesien bv.: alwetend,

alomteenwoordig en eerste- en derdeersoonsvertelling

- *luglees: om 'n teks baie vinnig te lees te einde 'n oorsig te verkry, bv. koerantoskrifte

- 6oordoortollig!eid: dit is waar oortollige woorde in 'n teks verwyder kan word sonder om die betekenis te

beQnvloed.

"+


27/30

H. Alledaagse taal%andelinge (mondelinge kommunikasie)

(i# $ra toestemming

- Ean ek ..G / 5ag ek ..G / s dit moontlik om ..G / s dit reg as ..G / s dit goed as ek ..G / Kee y om

as ..G / k vra toestemming om ... / Aaat my asseblief toe ... / *ergun my om ... / al y my toelaat

om ...

(ii# nderbreek n gesprek

- *erskoon my, mag ek ... / ?ammer, dink y ek kan ... / *erskoon my, weet y dalk ... / kskuus, maar

kan y my !el ...

(iii# Bied %ulp aan

- 5ag ek ou !elG / Ean ek ou !elG / oek y ietsG / et y !ul nodigG / 6at kan ek vandag vir

ou doenG

(iv# $ra %ulp

- Ean/sal y my asseblief !el met ... G / k !et !ul nodig met ... / el my asseblief ... / k

benodig !ul ...

(v# Bied verskoning aan (apologie#

- ?ammer / k is ammer omdat ... / k is syt omdat ... / *ergewe my, asseblief. / k bied

verskoning aan vir ... / k vra om verskoning vir ... / kskuus

(vi# )la oor iets

- *erskoon my, maar ... / k dink y !et vergeet om ... / 5oontlik bestaan daar 'n misverstand ...

(vii# Gee raad ' advies

- k dink nie y moet ... / ?y be!oort dit ... / 2s ek y was, sou ek ... / 2s ek in ou osisie was ... / ?y

moet dit maar liewer doen ... / 6at y ook al doen, moet net nie ...

(viii# $oorkeur uitspreek

- k wil liewer / liefs ... / 2s dit van my af!ang ... / 6el, ek verkies ... / k dink ons moet ...

(iD# $ermoede uitspreek

- Dit mag dalk olie/(G) nodig !3. / 5iskien !et !y rustyd nodig. / 5iskien sal !ulle in die somer kom

"


28/30

kuier. / Dit lyk soos 'n ... / Dit is moeilik om te s3, maar ek dink !ulle ...

(D# ie presiese inligting gee nie

- Daar is omtrent ... / Daar is ongeveer ... / Daar is 'n groot aantal ... / Dit is 'n voorbeeld van ... /

k is nie seker nie, maar ek dink ... / 2s ek moet raai, sal ek s3 ...

(Di# *emand groet

- *oor 'n lang reis: Keniet die reis. / Keniet die vakansie. / *eilig reis. / Keniet ou vakansie. / Keniet

dit b"... ('n lek soos restaurant) / Keniet dit in... (lek soos stad).

- 6anneer vriende of familie van 'n reis terugkom: oe was ulle vakansieG / et ulle dit in (lek)

genietG / oe was die reis/vlug/uitstaie/toer/ritG

(Dii# Evalueer ' beoordeel 3ouself

- Dit !et goed gewerk / was effektief omdat ... / k !et dit goed gedoen omdat ... / Dit sou beter

gewees !et indien ek ... / k kan verbeter ... / Dit slaag omrede ...

*. Skr"fproses

1.Dink

". 0elan

#. kryf konse (draft)

$. edigeer (edit) en roeflees

. kryf finale weergawe.

Skr"f van n opstel (essay)

1. nleiding (introduction) die eerste aragraaf: tel lesers aan ou tema (topic) bekend en beklemtoon

(highlight) die unte wat besreek sal word.

". Die in!oud (body) word in aragrawe geskryf. 'n Baragraaf is 'n groe sinne of 'n enkele sin wat 'n

een!eid vorm. lke aragraaf moet 'n sentrale idee !3 en die sinne moet 'n ko!esie vorm.

#. lot / gevolgtrekking (conclusion) 'n lot benadruk die belang van die oeningsstelling ( thesis

"


29/30


30/30

aamgestel deur enning ?anse van *uuren

"$/71/"71

Enkele grepe uit die Afrikaanse Grammatika

Documents

Transcript of Enkele grepe uit die Afrikaanse Grammatika