BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

290 Me/ıman İSlvfAYILOV

Qurani Karim, Digar İlahi Kitablar va Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarİn Manşaca Eyniliyi

Mehman İsmayılov

Kitab, yazı yazmaq, d:;ıqiqlgşdinngk, bağlamaq vg s. ıngnalara g:;ılgn "b­

tg-bg" fe linin mgsdgri ı olub, yazı, yazılı mG tn, üzmindg yazıların olduğu

sghifg, qgdgr vg hökm2 demgkdir.

Qurani-brimdg kitab blimgsi, yazılı mgtn3, mGktub4

, hökm5, qGdgr6

,

fgrz7, gmg} dg:fuıri8 kimi ıngnalara gGlir. Bu mGnalarla yanaşı Allahın qulları

arasından seçdiyi elçilGrinG verdiyi ilahi vGhylgm verilgn ad9 mGnasında da

işlgdilınişdir.

Allah tgala öz gmr VG qadağalarını insanlara peyğgmbgrlgr vasitgsiylg

kitablar şgklindg göndGrrnişdir ki, bu kitabiarın bir hissgsing "suhuf', bir

hissgsing dg "kitab" deyilir. İlahi kitablar Allahın blam sifGtinin

tgzahürüdür. Bu kitablar Allahın insana veriyi dgygri göst}rir. Belg ki, Allah

tgala yaradıldıqdan sonra insanı öz başına buraxmamış, insanın ehtiyacı

olduğu şeyigri ona açıqlamışdır.

İslamın iman Gsaslarından biri dG ilahi kitabiara iman etmgkdir. Bu iman

gsasını, "U ca Allahın peyğ:;ımbgrlgrg iman, ibadgt, gxlaq VQ dünya hgyatıyla

bağlı hökmlgri ghatG ed:;ın mgtnlgr vghy etdiying bsin şgki}dg iman etmgk"

kimi tgrif edg bilgrik_ıo Quranda hgm keçmiş peyğgmbgrlgrg vghy edilgn

ı 6bul-Fazl M:;ıhammad b.Mükamım b.6li al-6ıısarri İbn Manzur, Lisanul- Brab, I­

IV, Darü Lisanil 6rab, Beyrut: t.y., c. I, s. 698. 2 Rağıb al-İsfahani, al-Müji·adatfi Qaribil-Quran, Darül-Marife, Beymt: t.y., s. 639. 3 Nisa, 4/153; enaın, 6/7; 6nkabut, 29/48. 4 Nanıl, 27/29. 5 Baqara, 2/235; Nisa, 4/26; 6nfal, 8/75; Tövba, 9/36. 6 6naın, 6/59; Yunus, 10/61; Hud, 11/6; Rad, 13/8; Hicr, 15/4; Talıa, 20/52, H:;ıcc, 22/70; Nanıl, 27/75; Fatir, 35/11, Hadid, 57/22. 7 Nisa, 4/103. 8 Mudaffıfın, 83/7-9, 18-20. 9 Baqara, 2/213. ı o Bekir Topaloğlu va dgr, İslam 'da İnanç Esasları, Marmara Üniversitesi İF AV Yay., İstanbul: 1988, s. 213

Qwmıi Karim, Digar İ/alı i Kitablm·va Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarinlvfanşaca Eyniliyi 291

matnlar üçün, ham da Quranın bir hissasi va hamısı üçün kitab ifadasi

işladilmişdir. 11 Bir insanın müsalman ola b ilmasi üçün ilk peyğambarla son

peyğambar arasında olan bütün peyğambarlara vahy olunan kitablara, başqa

cür desak, tarix boyunca göndarilan ilahi kitabiarın tahrif olunmamış

şakillarina iman etmasi lazımdır. 11 İlahi kitabiara inanmaq aqli cahatdan da

zaruridir. Bela ki, dünya va a'iiratda xoşbaxtliyi tarnin edacak hidayat yolunu

gösrormak üçün göndarilan peyğambarlarin ölümündan sonra insanların

müraciat edacaklari ilahi qaynaqların olması zaruridir. Y oxsa insanlar

duyğularının sasini dinlayamk hava va havasbrina uyar va naticada

hidayattan çox asan şakilda saparlar. 13

A. Qurani-karimda adları keçan ilahi kitablar

Quran, kitabiara iman etmanin zaruriliyini vurğulayaraq bela buyurur:

"Lakin onların elmda qüvvatli (möhkam) olanları va möminlari sana

nazil edilana va sandan avval nazil edilana va sandan avval nazil olanlara

inanır, namaz qılır, zakat verir, Allaha va axirat güniina iman gatirirlar. Biz,

albatta, onlara böyük mükafat veracayik! "14

Beyzavi bu ayaııi şarh edarbn bela deyir: "S::ma endirilan Qurana,

avvalki peyğambarlam nazil olan Tövrat, İncil va Zabura da iman edarlar". 15

Quran ilahi kitabiardan bahs edarbn Suhu:fi-İbrahim, Suhufi-Musa,

Tövrat, Zabur va İncilin adlarını çakir. Ancaq Quran, eyni zamanda adlarını

vermadan vahy olunan başqa kitabiardan da bahs edir.

Hz. İbrahima verilan sühuf haqqında Quran bela buyurur:

"Yoxsa ona Musanın sahifalarindan olanlar xabar verilmadi?! Va (ahda)

çox vafalz olan (Allahın qarşısındakı borcunu layiqinca ödayan) İbrahimin

(siihiifündakilar bildirilmadi?!) (Tövratda va İbrahimin sahifalarinda

deyilanlar bunlardır:) ''Heç bir günahkar başqasının günahına yüklanmaz/

11 Süleyman Kaya, Kur 'an 'da İmtilıan, İnsan Yay., İsraııbul: 2003, s. 123. 12 Remzi Kaya, Kur 'an 'z Kerim 'e Göre E/ıl-i Kitap ve İslam, Altınkalem Yay., Ankara: 1994, s. 194-195. 13 BekirTopaloğlu va dgr, e.a .. a., s. 215. 14 Nisa, 4/162. 15 6bu Said Nasiruddiıı Abdullah b. Ömar b. Mahammad Beyzavi, Bnvanıt-Tanzil val-Bsrarut-Tovil, Darul Kutubul-İlnıiyya, Beyrut: 1464/2003, I/221.

292 Mehnıan İSMAYILOV

İnsana ancaq öz zahmati (sa'yi, çalışması, amali) qalar! Şübhasiz ki, (qiyamat günü) onun zahmati (sa'yi, amali) görünacakdir! Sonra da ona

(zahmatinin, amalinin) tam avazi verilacakdir!" Haqiqatan, axır dönüş sanin Rabbinadir! Güldilran da, ağZadan da Odur! Öldüran da, dirildan da

Odur!"16

Başqa bir ay:;ıd:;ı d:;ı: "(Günahlardan) tamizianan kinısa isa nicat tapacaqdır. O kinısa ki,

Rabbinin adını zikr edib namaz qılar! Lakin siz (ey insanlar!) dünyanı üstün

tutursunuz! Halbuki axirat daha xeyirli va daha baqidir. Haqiqatan, bu deyilanlar (Qur'andan) iwvalki ki tablarda mövcuddur -İbrahimin va Musanın

kitabiarındal" 17 buyurulmaqdadır. Dinin kökü çox q:;ıdim dövrl:;ır:;ı söybnir. Başlanğıcı il:;ı bu günü bir­

birin:;~ bağlıdır. Prinsipl:;ıri v:;ı qanuııları d:;ıyişm:;ızdir. Bütün yer v:;ı zaman uzaqlıqlarına, bir çox peyğ:;ımb:;ırl:;ırin var olmasına baxmayaraq, dinin

mü:x:t:;ılif dövrl:;ırd:;ıki t:;ızahürl:;ıri arasında güclü bir uyğunluq vardır v:;ı

peyğ:;ımb:;ırl:;ır d:;ı bir-birl:;ırini t:;ısdiql:;ımişl:;ır. Dinin verdiyi mesaj Hz. Musaya veril:;ın müq:;ıdd:;ıs s:;ıhif:;ıl:;ırd:;ı nec:;ı idis:;ı, Hz. Musadan çox-çox :;ıvv:;ıl olan Hz. İbrahim:;~ veril:;ın s:;ıhif:;ıl:;ırd:;ı d:;ı eyni idi.

Quranda Hz. Davuda da Z:;ıburun verildiyi bildirilir: "(Ya Rasulum!) Biz Nuha va ondan sonrakz peyğambarlara vahy

göndardiyimiz kimi, sana da vahy göndardik. Biz İbrahima, İsmaila, İshaqa, Ya'quba va onun övladlarına, İsaya, Byyuba, Yunisa, Haruna va Süleymana

da vahy göndardik. Biz Davuda da Zabunt verdik"18

"(Ya Rasulum!) Rabbin göylarda va yerda olanları (Özünün bütün

yaratdıqlarınz) çox gözal tanıyzr. Biz peyğambarlarin ba'zisini digarlarindan

üstün etdik va Davuda Zabur verdik"19

enbiya sur:;ısinin 105-ci ay:;ısind:;ı d:;ı: "Biz kitabdan (Tövratdan, yaxud

lövhi-mahfozdan) sonra Zaburda da (cannat torpağzna, yer üzüna va ya müqaddas) torpağa yalnız Manim saleh bandalarimin daxil olacağını

16 Nacm, 53/36-44. 17 eıa, 87/14-19. 18 Nisa, 4/163. 19 İsra, 17/55.

Qurani Karim, Digar İlahi Kitablnrva Peyğambarlar Kontekslin da Dinlarin Manşaca Eyniliyi 293

yCJzmışdıq" buyurularaq bu kitabın içindgkilgr haqqında qısa mglumat

verilmişdir.

Tövrat haqqında isg: "Şübhasiz ki, Tövratı da Biz nazif etdik. Onda haqq

yol va nur vardır. (Allaha) taslim olan peyğambarlar yahudilar arasında

onunla, din alimiari va faqihlar isa kitabdan qorunub saxlanılanlarla

(Fövratdan ala galib çatan ayalarla) hökm edardilar. Onlar (peyğambarlar,

din alimiari va faqihlar) ona (Fövratın ilahi birkitab olmasını) şahiddirlar.

(Ey yahudi alimiari va raislari !) İnsanlardan qorxmayın, Mandan qorxun.

Manim ayalarimi ucuz qiymata satmayın Allahın nazif etdiyi (/dtab va şariat)

ila hökm etmayanlar, albatta, kafirdirlar! "20 buyurıılur.

Quran: "Onların ardınca Maryam oğlu İsanı özündan qabaqkı Tövratı

tasdi€Jlayici olaraq göndardik. Ona içinda haqq yolu va nur olan, özündan

avvalki Tövratı tasdiq edan, müttaqilar üçün doğru yol va nasihat olan İncili

verdik" 21 buyuraraq İncilin dg haqq birkitab olduğıınu bildirir. Bundan başqa Quran Baqara surasinin 84-cü: "(Ya Rasulum!) Söyla:

''Biz Allaha, biza nazif olana (Qur'ana), İbrahima, İsmaila, İshaqa, Ya'quba

va onun oğullarına nazif edilana, Rabbi tarafindan Musa, İsa va (sair)

peyğambarlara verilanlara inandıq va onların heç birini bir-birindan

ayırmzrıq. Biz yalnız Ona (Allaha) taslim olunıq!" va Baqara surasinin 136-

cı: "Rabbi tarafindan {bütün) peyğambarlara verilan şeyZara (mö'cüzalara)

inanmışıq" ayglgri, Quranda adı keçgn ilahi ki tabların xaricindg dg ilahi

kitabiarın mövcud olduğıına işarg edir. 22

Allah Tgala: "Sana özündan avvalkilari (samavi kitabları) tasdiq edan Kitabı (Qur'anı)

haqq olaraq O nazif etdi. Tövratı da, İncili da O endirdi. Daha önca

insanları hidayat etmak üçün. Furqanı da O nazif etdi. Allahın ayalarini

inkar edanlar şiddatli azaba dilçar olacaqlar. Allah yenilmaz qüvvat, intiqam sahibidiri "23 aygsiylg Hz. Mghgmmgdg dg özündgn gvvglki kitabiarı tgsdiq

edgn Quranı nazil etdiyini xgbgr verir.

20 Maidg, 5/44 21 Maida, 5/46. 22 Leyla Demiri, Kur 'an 'ı Kerim 'de İlahi Kitaplar, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 2000, s. 32. 23 Ali- İınraıı, 3/3-4.

294 Me/ıman İS.MAYILOV

Seyyid Qütb bu ay::ı il::ı bağlı olaraq bel::ı deyir: "Ay::ıyi-brim::ı, Allah qatından endiril::ın kitablardakı dinin ::ıslind::ı bir olduğunu bildirir: Sana

özündan avvalkilari (samavi kitabları) tasdiq edan Kitabı (Qur'anz) haqq

olaraq O nazil etdi. Bu kitabiarın h::ır biri eyni ortaq h::ıd::ıf::ı yön::ılir; bu da "İnsanlara doğru yolu göstarmakdir".

B. Qurani-karim va digar ilahi kitabiarın ortaq yönlari

Bütün kitabiarın qaynağı bir olduğuna gör::ı, möht::ıva ba"'illllından da ::ısasda bir v::ı eyni olmaları lazımdır. İlahi kitabiarı möht::ıva baxımından

inc::ıl::ıdiyirnizd::ı onların Allahın varlığı v::ı birliyin::ı iman, peyğ::ımb::ırl::ır::ı

iman, a:xir::ıt inancı kimi etiqadi mövzularda, yalan v::ı oğruluq, s::ıbir, şükür, yaxşılığı ::ımr etın::ık v::ı pisliyi qadağan etın::ık, ehsan, göz::ıl söz, kibirin qadağan olunması kimi ümumb::ış::ır ::ıxlaqi mövzular; namaz, oruc, qurban, z::ıkat, zina qadağası, faizin haramlığı v::ı s. kimi ::ıxlaqi-::ım::ıli mövzularda eyni prinsipl::ıri ::ısas aldıqlarını görürük.24 Quran biz::ı bütün peyğ::ımb::ırl::ırin v::ı g::ıtirdikl::ıri kitabiarın Allahın varlığı v::ı birliyin::ı iman mövzusunda ortaq görüş iç::ırsind::ı olduqlarını birdirir. Bel::ı ki, Nisa sur::ısind::ı "Göylarda va

yerda na varsa, (hamzsz) Allaha maxsusdur. (Ey miisalmanlar!) Biz sizdan

avval kitab verilanlara da, siza da Allahdan qorxmanzzz tövsiya etdik. agar

Allahz inkar etsaniz bela, (yena da) göylarda va yerda na varsa, (hamzsz)

Allahzndzr. Allah ehtiyacszzdzr, {öz-özlüyünda) şiikür olunmağa, (ta'rif

olunmağa) layiqdir"25 v::ı "(Ya Rasulum!) Sana va sandan avvalkilara (keçmiş

peyğambarlara) bela vahy olunmuşdur: "agar (Allaha) şarik qoşsan, bütün

amalin puça çzxacaq va mütlaq ziyan çakanlardan olacaqsan! Xeyr, yalnız

Allaha ibadat et va (Onun ne'matlarina) şiikiir edanlardan ol! "26 buyurularaq Allahın varlığı v::ı biriiyinin t::ıbliğatının bütün kitabiarın ::ısas ünsuru olduğu bildirilir.

Zakir Barutçu müq::ıdd::ıs kitabiarın ortaq yönl::ırini ::ıl::ı alan ::ıs::ırind::ı

Quran, İncil, Tövrat v::ı Z::ıburda Allahın biriiyi mövzusundakı ay::ıl::ıri

24 Bax. Leyla Demiri, e.a.::ı., s. 35-53. 25 Nisa, 4/131. 26 Züm::ır, 39/65-66.

Qurani Karim, Digar İlahi Kitablm·va Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarin lvfanşaca E__vniliyi 295

qarşılaşdırmışdır.27 Biz d::ı aşağıda onun qarşılaşdırdığı bni ay::ıl:mı yer

ver::ıc::ıyik:

Tövratda bel::ı buyurulur: "Qulaq as ey İsrail! Söz dinlayin ki, siza yaxşılıq galsin, atalarınızın

Tanrısı Rabbin siza verdiyi söza uyğım olaraq süd va bal axan ölkada bol­

bol çoxalın. "28

Bu mövzuyla bağlı olaraq İncild::ı d::ı bel::ı buyurulur: "Din alimlarindan biri galib onların miibahisalarini dinladi. Va İsanın

onlara yaxşı cavab verdiyini göranda: "omrlarin an birincisi hansıdır?"­

deya soruşdu. İsa da cavab verdi: "omrlarin an birincisi: "Dinla, ey İsrail!

Tanrımız Rabb, bir olan Rabbdir. "29

A.ıllahın t::ık R::ıbb olmasından Z::ıburda da b::ıhs olunur: "Çünki san ulusan, xariqalar yaradırsan, Tak Tanrı Sansan."30

Qurani-K::ırimin ::ın büyük mövzusu Allahın varlığını v::ı biriiyi mövzusudur. enbiya sur::ısinin 25-ci ay::ısind::ı Allah-T::ıala bel::ı buyurur:

"(Ya Rasulum!) Sandan awal eZa bir peyğambar göndarmadik ki, ona:

"Mandan başqa heç bir tanrı yoxdur. Buna göra da yalnız Mana ibadat edin!"- d eya vahy etmayak"

K::ıhf sur::ısind::ı d::ı: De: ''Man da sizin kimi ancaq bir insanam. Mana vahy olunur ki, sizin tanrınız yalnız bir olan Allahdır. Kim Rabbi ila

qarşılaşacağına (qiyamat günü dirilib haqq-hesab üçün Allahın hüzurımda

duracağına) ümid baslayirsa (yaxud qiyamatdan qorxursa), yaxşı iş görsün va Rabbina etdiyi ibadata heç kast şarik qoşmasın/"31 buyurularaq Allahın biriiyi vurğulanmışdır.

Abdullah Draz da Kitabi-Müq::ıdd::ısd::ı Hz. Musa v::ı Hz. İsa t::ır::ıfind::ın

~bliğ edil::ın ::ıxlaqi qaydaları Qurandakı ::ıxlaqi qaydalarla qarşılaşdıraraq onların hamısının Quranda kiçik üslub f::ırqi il::ı eyniyl::ı zikr edildiyi n::ıtic::ısin::ı g::ılmişdir. Ancaq is~r Hz. Musanın "On 8mrind::ı", ist::ırs::ı d::ı Hz.

İsanın "Dağdaki V::ızind::ı" olduğu kimi, bu qaydalar bir bütün olaraq

27 Zakir Banıtçu, Tevrat, Zebur İncil ve Kur 'an-ı Kerim 'deki Ortak Ayetler, Müthiş Kitaplar, İstanbul: 2002, 33-34. 28 T::ısniy::ı, 6/3-4. 29 Markos. 12/28-29. 30 M::ızm~, 86/10. 31 K::ıhf, 18/110.

296 Me/ıman İSMAYILOV

verilın:-ımiş, ancaq M:-ıkki v:-ı M:-ıd:-ıni sur:-ıl:-ırd:-ı, dağınıq v:-ıziyy:-ıtd:-ı v:-ı dem:-ık olar ki, h:-ır biri bir m:-ıs:-ıl:-ı haqqında hökm olaraq g:-ılmişdir.32 indi is:-ı

Drazın bu qarşılaşdırmasına yer ver:-ık: Tövratın "Çıxış" bölümünd:-ı 20-ci babda keç:-ın on :-ımrin-S:-ıbt günü

xaric-Qurani-K:-ırim ror:-ıfind:-ın eyniyl:-ı t:-ısdiq edildiyini görürük: Çıxış: 20, 3: Qarşımda başqa ilahlar olınayacaqdır. (İsra, 17 /23) Çıxış: 20, 4: Özün üçün oyma büt... düz:-ıltm:-ıy:-ıc:-ık v:-ı onların önünd:-ı

s:-ıcd:-ı etm:-ıy:-ıc:-ıks:-ın ... (H:-ıcc, 22/30) Çıxış: 20, 7: R:-ıbbinin adını boş yer:-ı ağzına alınayacaqsan. (B:-ıq:-ır:-ı,

2/224; Maid:-ı, 5/89) Çıxış: 20, 12: Atana v:-ı anana hörm:-ıt et. (İsra, 17 /23) Çıxış: 20, 13: Q:-ıtl etm:-ıy:-ıc:-ıks:-ın. (N isa, 4/29) Çıxış: 20, 14: Zina etm:-ıy:-ıc:-ıks:-ın. (Nur, 24/30-31) Çıxış: 20, 15: Oğruluq etm:-ıy:-ıc:-ıks:-ın. (Maid:-ı, 5/38; Mümt:-ıhin:-ı,60112) Çıxış: 20, 16: Qonuşuna qarşı yalan şahidlik etm:-ıy:-ıc:-ıks:-ın. (H:-ıcc,

22/30) Çıxış: 20, 17: Qonşunun heç bir şeyin:-ı tamalı salınayacaqsan.(Maid:-ı,

5/32) İncild:-ı keç:-ın "Dağdakı V:-ızd:-ıki" n:-ısih:-ıtl:-ıri bir-bir gözd:-ın keçir:-ık v:-ı

Quranın bunları nec:-ı t:-ısdiq etdiyin:-ı bir n:-ız:-ır salaq: Matta: 5, 3: Ruh:-ın yoxsullar n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki S:-ımavi S:-ılt:-ın:-ıt

onlarındır. (B:-ıq:-ım, 2/212; Ali-İmran, 3/14) Matta: 5, 4: Yaslı olanlar n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki onlar t:-ıs:-ılli

tapacaqlar. (B:-ıq:-ır:-ı, 2/155-157) Matta: 5, 5: H:-ıliml:-ır n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki yeri miras alacaqlar. (Al-i

İmran, 3/133-134) Matta: 5, 6:Salehliy:-ı can atıb ona susayanlar n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki

onlar doyacaqlar. (Casiy:-ı, 45/21; Mutaffifin, 83/29/36) Matta: 5, 7: M:-ırh:-ım:-ıtli olanlar n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki onlara

m:-ırh:-ım:-ıt edil:-ıc:-ıkdir. (B:-ıl:-ıd, 90/17 -18) Matta: 5, 8: Ür:-ıyi t:-ırniz olanlar n:-ı b:-ıxtiyardırlar! Çünki onlar Allahı

gömc:-ıkl:-ır. (Şuara, 26/89; Qaf, 50/33)

32 Abdullah Draz, Kur 'an 'a Giriş, (tarc: Salih Akdemir), Kitabiyat, Ankara: 2000, s. 71.

Qurani Karim, Digar İlahi Kitablarva Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarin Manşaca E)llıiliyi 297

Matta: 5, 9: Sülhp;;ırvgrlgr ng bg:x.1iyardırlar! Çünki onlara Allahın

oğulları deyilgcgk. (Nisa, 4/1 14) Matta: 5, 10: Salehlik uğrunda tgqib edilgnlgr ng b::ıxtiyardırlar! Çünki

S::ımavi Sglmngt onlarındır. (Bgq;;ır;;ı, 2/2 14; Ali-İınran, 3/186)

Qurani-Kgrim d::ı "Allah, şübhasiz ki, Allah yolunda vuruşub öldüran va

öldürülan mö'minlarin canlarını va mallarını Tövratda, İncildava Qur'anda haqq olaraq va'd edilmiş Cannat müqabilinda satın almışdır. Allahdan daha

çox ahda vafa edan kimdir? Etdiyiniz sövdaya göra sevinin. Bu, böyük qurtuluşdur (uğurdur)!" 33 v;;ı "Muhammad (aleyhissalam) Allahın

Peyğambaridir. Onunla birlikda olanlar (mö'minlar) kajirlara qarşı sart, bir­

birina (öz aralarında) isa marhamatlidirlar. San onları (namaz vaxtz) rüku

edan,ı sacdaya qapanan, Allahdan riza va lütf dilayan görarsan. Onların

alamati üziarinda olan sacda izidir. (Qiyamat günü onlar üziarindaki mö'minlik nunt alznlarındakz möhür yeri ila tanınır/ar). Bu onların

Tövratdakz vasjidir. İncilda isa onlar eZa bir akina banzadilirlar ki, o artzq

ciicartisini üza çzxarmış, onu baslayib cana-qüwata gatirmiş, o da (o cücarti da) möhkamlanib gövdasi üstiina qalxaraq akinçiZari heyran qoymuşdur.

(Allahın bu taşbihi) kafirlari qazablandirmak üçündür. Onlardan iman

gatirib yaxşı amaUar edanlara Allah mağfirat (günahlardan bağışlanma) va böyük mükafat (Cannat) va'd buyurmuşdur/"34 buyuraraq müqgdd::ıs

kitabiarın ortaq yönlgrini vurğulamışdır.

Müqaddgs kitablar hamısı Allah qatından olduğu üçün onların ortaq

gayasi tövhiddir. Bu kitabiarı incgladiyimizdg bunların hamısının ictimai

hayatı yaxından maraqlandıran ibadat, axlaq vg müamilg mövzuları üzarindg

durduqlarını görürülc

C. Peyğambarlarin ortaq yönlari İndi isa sgmavi dinlarin manşgcg eyniliyini göstgran peyğ::ımbarlgrg iman

va peyğgmbarlarin müştargk yönlgrindgn bahs edak.

Bildiyimiz kimi iman gsaslarından biri da Allahın insanlara gmr vg

yasaqlarını tgbliğ etmgk üçün göndgrdiyi peyğgmbarlgrg iman etmgkdir.

Nübüvvat, ağlm vg duyğuların qavramadığı sahgya qapı açan bir göz

33 Tövb::ı, 9/111. 34 Fatlı, 48/29.

298 klehnzan IShfi YILO V

kimidir.35 hsanlar diinya va axirat hayatlanyla bag11 iglarini dogru gakilda nizamlamalan iiqiin Allah insanlara peygambarlar gondamigdir. Peygambarlar iimurniyyatla toplumda ba~ari miinasibatlarin pozuldujju; yani aslaqi ~ o k i i ~ zamanlannda gondarilmigdir. Onlar toplumlu axlaqi pozulmani duzaldarak, insanlan birlik va barabarlik, hiizur va amin-amanllq igarisinda yqamaii;a yonaldirlar. Bagari miinasibatla~ neca olacagrni, ya da neca olmas~ lazm old~unu birbqa oz gaxsiyyatlarinda gostaran peygambarlar, insanlara an gozal omayin neca olacagm gostaran iistiin insanlardir. Buna gora da peygambarlik qal~g~b-qabalamaqla alda edilmaz, bqqa ciir desak kasbi deyil, ~ a h b i d i r . ~ ~ ' 3 u , Allahzn istadiyina ata etdiyi marhamatdir (karamdir). Allah qox boyiik marhamat (karam) ~ahib id ir !"~~

Quran biitiin toplum va iimmatlara peygambar gondarildiyini bildirir:

''Dog~xdan da, Biz sani haqla (Qur'nnla) mujda vemn va qoixzrdan bir peygambar olaraq goncfardik. "38

"(Ya Raszrlz{m!) Allaha and olsun kr, sandan awal da iimmatlara peygambarlar gondarmiqdik. .."39

Bu peygambarlarin gondarilmasinin asas gayasi tovhiddir; Allahrn birliyi prinsipini zadalayacak har bir inanc, dugiinca va d a m g d a n hassashqla uzaq durmaqd~r'~:

"Biz har iimmata: '2Ilaha ibadat edin, Tagutdan qakrnin! - deya peyg'ambar gondarmiqdik. Onlardan bir qismini Allah do@ yola yonaltmiq, bir qismi isa (Allahzn azali elmi ila) haqq yoldan azmalz olmufdzrr. (Ey miiyiklar!) Yer uziinda dolaqzb golfin kr, (peygambar2ar-i) yalanqz hesab edanlarin axzrz neca oldu!" " Ayadaki '"Allaha ibadat etrnak" ifadasi ins- Ona duydugu masuliyyat hissini, masuliyyat anlaylglrll ifada edir. Bu amr, biitiin axlaqi amr va qadgalan ahata edir. Va axlaqin qaynag~ va tamali

35 Ebfi H b i d Muhammed b. Muhammed Gazali, Dalaletten Hidayete: el-Mzmh7zu ~dined-~alal,Incelerne, Ahmet Subhi Flrat, Satnil Yay., fstanbul: 1972, s, 79. 36 Mevliit U y e Islam ' ~ n Inan$ Ilkeleri, Esin Yay., Ankara: 1997, s. 133. 37 Ciima, 6214.

38 Fatir, 35/24. 39 Nahl, 16/63. 40 Heyat, Kza 'an Yoh, Tiirkqe Adeal ve Tefsir, DB. Yay ., Ankara: 2003, IIIl353.

4' Nahl, 16/36.

Qıırani Kartin, Digar İlahi Kitab!aı·va Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarin lvfanşaca E)'lıiliyi 299

olduğu kimi, h;;ır ümm;;ıt üçün yenil;;ın;;ın tövhid dininin d;;ı d;;ıyişm;;ıy;;ın ;;ısas

mesajıdır.42

Hz. Ad;;ımd;;ın Hz. M;;ıh;;ımm;;ıd;;ı q;;ıd;;ır bütün peyğ;;ımb;;ırl;;ır;;ı veril;;ın

risal;;ıl;;ırd;;ıki ortaq nöqt;;ı, insanı mübmm;;ıl;;ı v;;ı kamilliy;;ı sövq etm;;ıkdir. Toplumlardaki ;;ıxlaqi bölıranları düz;;ılt;;ım;;ık, ist;;ır Allah-insan; ist;;ırs;;ı d;;ı

insan-t;;ıbi;;ıt münasib;;ıtl;;ırini ilahi bilgil;;ır ç;;ırçiv;;ısind;;ı ııizamlamağı

z;;ıruril;;ışdirir. H;;ıd;;ıfin v;;ı ;;ım;;ıl olunacaq şeyin eyııi olması dem;;ık prinsipl;;ır v;;ı ;;ıqaidin d;;ı eyni olması dem;;ıkdir. Bütün peyğ;;ımb;;ırl;;ır, Allahın varlığı v;;ı biriiyi (tövhid), nübüvv;;ıt v;;ı a:xir;;ıtin varlığını açıq ş;;ıkild;;ı bildirmişl;;ır.43

Quran da peyğ;;ımb;;ırl;;ırin hamısına ortaq xüsusiyy;;ıtl;;ırin v;;ıhy edildiyiııi

bildirir: ''Ytı Peyğambar!) Allah: "Dini doğru-dürüst tutım (qoruyub saxlayzn),

onda ayrılığa düşmayin!" - d eya Nuha tövsiya etdiyini, sana vahy

buyurduğunu, İbrahima, Musaya, va İsaya tövsiya etdiyini dinda sizin üçün

da qanımi etdi "44

Bu ay;;ıd;;ı ;;ıvv;;ılc;;ı Hz. Nuhun (;;ı.s) adı ç;;ıkilir. Çünki insan soyu, Nuh

tufanından sonra bugün;;ıd;;ık davam etmişdir. Tufandan sonra insanların ilk peyğ;;ımb;;ıri Hz. Nuhdur (;;ı.s). Hz. Nuhun (;;ı.s) adından sonra Hz.

M;;ıh;;ımm;;ıdin (s.;;ı.s) adının ç;;ıkilm;;ısin;;ı g;;ıldikd;;ı, bunun da s;;ıb;;ıbi, onun insanlığın ;;ın son peyğ;;ımb;;ıri (Xat;;ımun-N;;ıbiyyin) olmasıdır. Daha sonra Hz. İbrahimin (;;ı.s) adı ç;;ıkilmişdir ki, bunu da, ;;ır;;ıbl;;ırin Hz. İbrahimi (;;ı.s)

öz ataları kimi q;;ıbul etm;;ıl;;ıri il;;ı izah edirl;;ır. Onun adından sonra is;;ı Hz.

Musa (;;ı.s) v;;ı Hz. İsanın (::>.s) adları qeyd olunmuşdur ki, buna da y;;ıhudi v;;ı xristianların, özl;;ırinin bu iki peyğ;;ımb;;ırin g;;ıtirdikl;;ıri din;;ı tabe olduqlarını söyl;;ım;;ıl;;ırini s;;ıb;;ıb kimi göst;;ırirl;;ır. Bütün bunlar, dinin bu beş

peyğ;;ımb;;ırl;;ı m;;ıhdudlaşdığı m;;ınasına g;;ılm;;ız. Yuxarıdakı ay;;ıd;;ı sad;;ıc;;ı bu peyğ;;ımb;;ırl;;ırin adlarının keçm;;ısinin s;;ıb;;ıbi, h;;ır peyğ;;ımb;;ırin eyııi dini

42 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, (tarc: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk), işaret, İstanbul: 1999, II/536. 43 Mevlit Uyanık, e.a.a., s. 143-144. 44 Şura, 42/13.

gatinnasi va diinyada an qox yayilan dinlarin bu peygambarlarin adlan ila be11 ~lmasidir.'~

Biitiin peygambarlarin tablig etdiyi dinin iman asaslan da eynidir. Biitiin peygambarlarin tabligatmm asas iinsiirii tovhiddir: (Ya Rasulum!) Sandm awal ela bir peygambar gondarmadik ki, onn: 'IMandan bagqa he$ bir tanrz yoxdz~r. Bunn gora da yalnzz Mana ibadat edin!" - deya vahy e ~ w a ~ a k " ~ ~ 'Vca Allahrn insanlara peygambar gondarmaya bqlamasmdan bu yana inanc sisteminin asasm tovhid meydana gatirir. Bunda he$ bir dayigiklik, heq bir farqlilik yoxdur. hhIlqla Rabbliyi bir-birindan aylrmaq miimkiin deyildir. Ham ilahliqda, ham da ibadatda girka yer yoxdur. Bu prinsip, iimurnbagar qanunlar sistemi kirni q a l ~ c ~ va dayigmazdir. Tovhid bu q a n d a r sistemina b g h d ~ r , onun bir parcps~d~r".47

Biitiin peygambarlar iimmatlarina, A l l a h tak bqma biitiin varliqlan yoxdan var etdiyina va azalda taqdir etdiyina>8 amrlarini yerina yetiran va Ona qary galmayan malaklarin olduguna, insanlar arasindan seqdiyi sevgili qullarmi peygamber olaraq gondardiyina, oldiikdan soma insanlam yenidan dirilacayina, cannat va cahannamin haqq olduguna dair bilgilar verarak biitiin bunlara inanmmn zaruriliyini vur~ulam~glar.

Sabuni peygambarlarin ortaq noqtalarini bela xiilasa edir4g: 1. hsanlan, Qahhar va tak Allaha ibadat etmaya davat etmak. "(Ya Rasulum!) Sandan awal ela bir peyg'ambar gondarmadik ki, ona:

'Mandan bajqa heg bir tanrz yoxdur. Buna gora da yalnrz Mana ibadat edjn! " - deya vahy e~wa~ak"~'

2. $an1 Uca A l l a h amr va y a s a q l m , insanlara tablig etmak.

45 Ebu'l-A 'la Mevdudi,, Tej~imti '1 Kur 'dn, (tarc: Muhammed Han Kayani), I-VII,

h a n Yay ., Istanbul: 1997, V/22 1 46 anbiya, 21/25. 47 Seyyid b Qiitb b. ibrabim Seyyid Qiitb, Fi Zzlalil-Quran, I-V, DariipSiiruq,

Beyrut: l400/1980, IV/2374. 48 Enbiya, 25; Sura, 13, 15

49 Muhammed Ali Sabuni, Ayetler I$z@da Peygamberler Tarilzi, (tarc: Hanif h), Ahsen Yay., Istanbul: 2003, s. 5 1-54.

anbiy a, 2 1/25.

Qurani Karim, Digar İlahi Kitablarva Peyğanıbarlar Kontekstinda Dinlarili Manşaca Eyniliyi 301

"O Peyğambarlar ki, Allahın hökmlarini (onlara verdiyi risalati) tabliğ

eda1~ (risalati tark etmakda) Ondan çakinar va Allahdan baçqa heç kasdan qorxmazlar. Allah özü haqq-hesab çakmaya kifayatdir. "51

3. İnsanlan hiday~t~ nail etnı~y~ çalışmaq v~ onlan, doğru yol olan

islama yön~ltnı~k. "Ya Peyğambarl Haqiqatan, Biz sani {ümmatina) bir şahid, bir müjdaçi

va bir qorx:udan kimi göndardikl Biz sani) Allahın izni ila Ona taraf çağıran

va nurlu bir çıraq olaraq göndardik! "52

4. Peyğ~mb~rl~rin, insanlığa göz~l bir örnek v~ model olması. "Onlar (adları çakilan peyğambarlar) Allahın doğru yola yönaltdiyi

kimsalardir. San da onların haqq yolunu tutub get"53

f5. İnsanlara; öldükd~n sonra diril~c~kl~rini, sonlannın n~ olacağını

xatırlatnıaq v~ ölümd~n sonrakı hallan bildirm~k. "Ey cin va insan tayfası! Magar siza öz içarinizdan ayalarimi söylayan va

bu gününüzün galib çatacağı barada siza xabardarlıq edan peyğambarlar

galmadimi? "54

6. İnsanlan keçici dünya h~yatından, ~b~di olan axir~t h~yatına ön~m

verm~y~ yön~ltnı~k.

"Bu dünya hayatı oyun-oyuncaqdan, aylancadan başqa bir şey deyildir. Axirat yurdu isa, şübhasiz ki, abadi hayatdır. Kaş bilaydilarl (8gar

bilsaydilar, axirati dünyaya dayişmazdilar). "55

7. İnsanlara, Allah qatında söyl~y~c~k bir b~han~ qoymamaq. "Biz peyğambarlari (mö'minlara) müjda gatiran va (kajirlari) azabla

qorxudan kimi göndardik ki, daha insanlar üçün peyğambarlardan sonra Allaha qarşı bir bahana yeri qalmasın. Allah yenilmaz qüwat sahibi, hikmat sahibidiri "56

Allah T~ala h~r müslümana, aralarında h~r hansı bir f~rq qoymadan bütün peyğ~mb~rl~r~ inanınağı f~rz buyurmuşdur: "(Ey möminlar, yahudi va xaçparastlarin sizi öz dinlarina davat etmalarina cavab olaraq) bela deyin:

51 8hzab, 33/39. 52 8hzab, 33/45-46. 53 en.am, 6/90. 54 en.am, 6/Bo. 55 8nk::ıbut, 29/64. 56 Nisa, 4/165.

302 Me/ıman İSMAYILOV

"Biz Allaha. biza nazil olana (Ourana). İbrahima. İsmaila. İshaqa. Yaquba

va onun övladına {al-asbat) göndarilanlara, Musava va İsava verilanlara. Rabbi tarafindan {bütün) peyğambarlara verilan sevZara (möcüzalara)

inanmışıq. Onlardan heç birini digarindan avırmzrzq. Biz ancaq Allaha bovun ayan müsalmanlarzq! '"'57

Buna göm d;:ı peyğ;:ımb;:ırl;:ırin bir hiss;:ısin;:ı inanıb, dig;:ırl;:ırini t::ısdiq

etm;:ım;:ık küfür sayılmışdır: "Allahz va peyğambarlarini inkar edanlar, Allahz peyğambarlarindan ayzrmaq istayanlar. ''Biz peyğambarlardan bazisina

inanır, bazilarina isa inanmırıq",- deyanlar va bunun (iman ila kiifr)

arasında bir yol (mazhab) tapmaq istayanlar -Bütün bunlar, haqiqatan,

ka.firdirlar. Biz (axiratda) kafirlardan ötrü alçaldıcı azab hazzrlamışıq/"58

Y ;:ıni "onlar Allaha inanırlar ancaq peyğ;:ımb;:ırl;:ır;:ı inaıımazlar", v;:ı ya b;:ızi peyğ;:ımb;:ırl;:ır;:ı inanarlar amma dig::ırl;:ırini inkar ed;:ırl::ır. 59 es::ıd bu iki izahdan birincisini üstün tutur v;:ı bel;:ı deyir: "Çünki, o sad;:ıc;:ı b::ızi

peyğ;:ımb;:ırl;:ırin inkar edilm;:ısin;:ı şamil deyil, eyni zamanda, Allahın öz irad::ısini seçdiyi elçil;:ıri vasit::ısiyl;:ı göst;:ır;:ı bil;:ıc;:ıyi fikrinin topdan r::ıddini d;:ı ifad;:ı edir. islama gör;:ı, Allahın peyğ::ımb;:ırl::ırind::ın birinin v;:ı ya hamısının r::ıddi Allahın inkar edilm::ısi q;:ıd;:ır günahdır. "60

B::ış;:ır tarix.ind;:ı ;:ın böyük ;:ıs;:ırl;:ır peyğ;:ımb;:ırl;:ır;:ı aiddir. İnsan n::ıfsini

islah etm::ıj üçün köklü d::ıyişiklikl::ıri onlar g::ıtirmişl::ır. H;:ır yaxşı işin öncüsü onlardır.

"Biz İshaqı va Ya'qubu Ona ata etdik. Onların har birini hidayata (peyğambarliya) çatdırdıq. Bundan avval Nuhu va onun naslindan olan

Davudu, Süleymanz, 8yyubu, Yusi.fi, Musanz va Hantnıt da hidayata qovuşdurmuşduq. Biz yaxşı iş göraniari (yaxşılıq edanlari) bela

mükafatlandzrzrıq. Zakariyyanz, Yahyanz, İsanz, İlyasz da (hidayata

çatdırdzq). Onların hamısı amalisalehlardan idi. Biz, hamçinin İsmaili,

Blyasa'i, Yunisi va Lutu da (hidayata qovuşdurduq) va onları aZamlardan (özlari ila bir dövrda yaşayan bütün insanlardan) üstün tutduq. " 61

57 B;:ıq;:ır;:ı, 2/285. 58 Nisa, 4/150-151. 59 Sbul Qasim C;:ırullah Mahmud b. Öm;:ır Z;:ım;:ıxş;:ıri, al-Kaşşaf an Haqaiqi Gavamizit-Tanzil va Uyunil-Bqavil fi Vüculıit-Tav il, Darul-Marif;:ı,Beyrut: t.y ., 1/308. 60 Esed, e.a.::ı, 1/174-175. 61 enam, 6/84-86.

Qurmıi Karlnı, Digar İlahi Ki tablarva Peyğanıbarlar Kontekstinda Dinlarİn Manşaca Eyniliyi 303

Allah birdir, ondan g:.:ıl:m bütün x:.:ıb;,:ırdarlıqlar/mesajlar da birdir, onlan g:.:ıtir:.:ın elçil:.:ır f:.:ırqli olsa da xüsusiyy:.:ıtl:.:ıri eynidir.62 Buna misal olaraq is:.:ı Şü:.:ıara sur:.:ısinin ı 05- ı 84-cü ay:.:ıl:.:ırini ver:.:ı bil:.:ırik. Bu ay:.:ıl:.:ırd:.:ı Nuh, Ad v:.:ı

Lüt peyğ:.:ımb:.:ırin öz qövml:.:ırin:.:ı Allahdan qorxun dediyi, amma bu qövml:.:ırin bu peyğ:.:ımb:.:ırl:.:ır:.:ı inanmadıqlan bildirilir.

Y aradıcının v:.:ıhy vasit:.:ısiyl;,:ı insanlığa bildimc:.:ıyi h:.:ıqiq:.:ıtl:.:ır, insanlığın

t;,:ıkamül seyrin:.:ı uyğun bir ş:.:ıkild;,:ı h:.:ır peyğ:.:ımb:.:ırin t:.:ıbıiğind:.:ı hiss:.:ı-hiss:.:ı

verilmişdir. İlahi h:.:ıqiq:.:ıtl:.:ır mozaikasının h:.:ır parçası, bir peyğ:.:ımb;,:ır

t:.:ır:.:ıfind:.:ın t;,:ımsil edilmişdir. Bu mozaikanın son kompozisiyası, Hz.

M:.:ıh;,:ımın;,:ıd vasit:.:ısiyl:.:ı Quranda t:.:ıqdim olunmuşdur. Hz. M:.:ıh:.:ımın:.:ıd yer üzü sakinl:.:ıri q:.:ıd:.:ır, göyd:.:ıkil:.:ır:.:ı d:.:ı gönd:.:ırilmiş bir peyğ:.:ımb:.:ırdir. Dili :.:ır:.:ıhc:.:ı olsa da o özü n;,:ı ş:.:ırqlidir, n;,:ı d;,:ı g:.:ırbli.

62 Mehmet Öztürk, Peygamberi Olan Dinlerde Benzerlikler, Bilge Kitap Yayın, İstanbul: 2003, s. 65.

304 Me/ıman İS!Y!AYILOV

N8TİC8

Dinin kökü çox qadim dövrlara söykanir. Başlanğıcı ila bu günü bir­

birina bağlıdır. Prinsiplari va qanunlan dayişmazdir. Bütün yer va zaman uzaqlıqlanna, bir çox peyğambarlarin var olmasına baxmayaraq, dinin müxtalif dövrlardaki tazahürlari arasında güclü bir uyğunluq vardır va peyğambarlar da bir-birlarini tasdiqlamişlar. Dinin verdiyi mesaj Musaya

verilan müqaddas salıifalarda neca idisa, Hz. Musadan çox-çox avval olan Hz. İbrahima verilan salıifalarda da eyni idi.

Bütün ilahi kitabiann qaynağı bir olduğuna göra, mölıtava baxımından

da asasda bir va eyni alınalan lazımdır. İlahi kitablan mölıtava baxımından incaladiyimizda onlann Allahın varlığı va birliyina iman, peyğambarlara

iman, axirat inancı kimi etiqadi mövzularda, yalan va oğruluq, sabir, şükür, yaxşılığı amr etmak va pisliyi qadağan etmak, elısan, gözal söz, kibirin

qadağan olunması kimi ümumbaşar axlaqi mövzularda; namaz, oruc, qurban,

zakat, zina qadağası, faizin lıaramlığı va s. kimi axlaqi-amali mövzularda eyni prinsiplari asas aldıqlarını görürük

Bütün peyğambarlarin tabliğ etdiyi dinin iman asaslan da eynidir. Bütün peyğambarlarin tabliğatının asas ünsürü tövlıiddir: (Ya Rasulum!) Sandan

awal eZa bir peyğambar göndarmadik ki, ona: ''Mandan başqa heç bir tanrı

yoxdur. Buna göra da yalnız Mana ibadat edin!" - deya vahy etmayak"63

"Uca Allahın insanlara peyğambar göndarmaya başlamasından bu yana

inanc sisteminin asasını tövlıid meydana gatirir. Bunda lıeç bir dayişiklik, lıeç bir farqlilik yoxdur.

63 enbiya, 21/25.

Qurani Karbn, Digar İlahi Ki tablarva Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarin Manşaca Eyniliyi 305

Xülasa

Bütün ilahi dinl::ırin m::ınş::ıyi eynidir. Bu dinl::ırin ilahi kitablannın v::ı bu kitablan g::ıtir::ın peyğ::ımb::ırl::ırin bir çox ortaq nöqtıl::ıri vardır. H::ır n::ı q::ıd::ır

islam dininin ilk m::ınb::ıyi olan Qurani-brimd::ın başqa dig::ır ilahi dinl::ırin

kitablan daha sonra m::ınsublan t::ır::ıfind::ın t::ıhrif olunsa da bu kitabiara n::ız::ır saldıqda onlann ortaq yönl::ırini görm::ık mümkündür. İlahi kitabiann hamısı insanlara Allah tır::ıfind::ın gönd::ırilmişdir v::ı bu ilahi dinl::ırd::ı d::ıyişm::ıy::ın

ortaq prinsipl::ır; ilk ::ıvv::ıl tövhid, ondan sonra is::ı ::ıxlaqi prinsipl::ır olub, bunlar beyn::ılmil::ıl d::ıy::ırl::ır hesab edilir. Peyğ::ımb::ırl::ırin d::ı t::ıbliğ etdiyi dinl::ıırin ::ısası eynidir. Biz d::ı bu m::ıqal::ıd::ı Qurani-k::ıriml::ı dig::ır ilahi kitablan qarşılaşdıraraq onlar arasındaki ortaq nöqtıl::ıri göst::ırm::ıy::ı v::ı

peyğ::ımb::ırl::ırin ortaq yönl::ırini ortaya qoymağa çalışacağıq.

Pe3ıoMe

Bcex 6o:ıKeCTBeHHbıx: MCTO'lliliKOM pe.ırnrnn O.L(llHa:KOBoie. Eo:ıKecTBeH­mıe KIDITM 3TMX pe.ırnrırii M y npopoKOB npnnecmMe 3TM KIDITM ecTD o,ı:ı;nna­KOBOe KaqecTBa. H ecmı: MDI o6paTMM BHMMaınuı: Ha KopaR, MCTO'lliliK Hc­JiaMCKoe pe.ırnrnn M KIDITM .LqJyrMX pe.ırnrıriİ MDI YB~ qTO OHM MMeiOT O,ı:ı;MHa:KOBYIO CTOpoey. Bce 6o:ıKeCTBeHHbie KIDITM ITOCJiaJIM CO CTOpOHDI AJI­naxa, M B eTMX pe.ırnr:aıı:x eCTh O,L(lllia:KOBOe HeM3MeiDJ:eMDie ripllliQillThi, CHa­qana TOBXM,ı:ı;, a ITOTOM ripllliQillThi ITOBe,rı;eHıriİ ce6.H B o6rr:ı;eCTBe M 3TO cqnra­eTC.li Me:ıı<,ızyHapO,rı;HDIM ripifHI.T,IIIIOM. llo nporıaraH,ı:ı;e 3TMX npopOKOB MCTOq­HMK pe.ırnrıriİ O,rı;MH M TOT :ıKe. MJ,ı B 3TeH CTaToe ITOCTapaeMC.li COITOCTaBMTb KopaR c .LqJyrmm 6o:ıKeCTBeHHbiMM KIDITaMM, rıoKa3aTD TO~ npnnocBe,ı:ı;e­HM.sı: M ITOKa3aTb O,rı;MHa:KOBOe KaqeCTBa npüpOKOB.

306 Me/ıman İSJvJAYILOV

Res u me

Whole sacered religions' source is same. There are many common points these religions' sacred books and prophets which brung these books. However much other sacred religions' books are distorted by canverters apart from Holy Quran which is first source of Islam it is possible to see the common directons when we glanced at these books. All of the sacred books sended to human by Allah and these religions' first unchangeable common principle is tovhid then are moral principles which are counted universal worthes. We shall compare Quran with other sacred books and try to show common points between them and to put forward common directions of prophets

Qurani Karim, Digar İla/ı iKitablarva Peyğambarlar Kontekstinda Dinlarin 1\ianşaca Eyniltyi 307

İSTİFAD8 OLUNAN 8D8BİYYAT

Barutçu, Zakir Tevrat, Zebur İncil ve Kur'an-ı Kerim 'deki Ortak Ayetler,

Müthiş Kitaplar, istanbul: 2002.

Beyzavi, 8bu SGid Nasiruddin Abdullah b. ÖmGr b. MGhGmmGd, anvarut­

Tanzil val-8srarut-Tavil, Darul Kutubul-İlmiyyG, Beyrut: 1464/2003.

Demiri, Leyla Kur 'an 'ı Kerim 'de İlahi Kitaplar, (Yüksek Lisans Tezi),

İstanbul: 2000.

Draz, Abdullah Kur 'an 'a Giriş, (tGrc: Salih Akdemir), Kitabiyat, Ankara:

2000.

Esed, Muhammed, Kur 'an Mesajı, (tgrc: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk),

İstanbul: işaret, 1999.

İbn Manzur, 8bul-FGzl MGhGmmGd b.MükGrmm b.8li Gl-8nsari, Lisanul-

8rab, I-IV, Darü Lisanil 8mb, Beyrut: t.y.

al-İsfahani, Rağıb, al-Müfradat ji Qaribil-Quran, Darül-MarifG, Beyrut:

t.y.,

Kaya, Süleyman Kur 'an 'da İmtihan, İnsan Y ayayınları, İsranbul: 2003.

Kaya, Remzi Kur 'an 'I Kerim 'e Göre Ehl-i Kitap ve İslam,, Ankara:

Altınkalem Yay., 1994.

Heyat, Kur 'an Yolu, Türkçe Meal ve Tefsir, DİB. Yay., Ankara: 2003

Öztürk, Mehmet Peygamberi Olan Dinlerde Benzerlikler, Bilge Kitap

Yayın, İstanbul: 2003.

Sabuni Muhammed Ali, Ayetler Işığznda Peygamberler Tarihi, (tGrc:

Hanif Akın), Alısen Yay., İstanbul: 2003.

Topaloğlu Bekir ve arkadaşları, İslam 'da İnanç Esasları, Marmara

Üniversitesi iF AV Yay., İstanbul: 1988.

Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Dalaletten Hidayete: el­

Munkzzu Mine 'd-Dalal, (tGrc:Ahınet Subhi Fırat), Şamil Yay., İstanbul: 1972

Uyanık, Mevlütİslam 'zn İnanç İlkeleri, Esin Yay., Ankara: 1997.

Mevdfidi, Ebu'l-A'la, Tejhfmu 'l Kur'an, (tGrc: Muhammed Han Kayani),

I-VII, İnsan Yay., İstanbul: 1997.

Qütb, Seyyid b Qütb b. İbrahim Seyyid, Fi Zılalil-Quran, I-V, Darüş­

Şüruq, Beyrut: 1400/1980.

308 Mehman İSMAYILOV

az-Zamaxşari, 8bul Qasim C::ırullah Mahmud b. Öm::ır, al-Kaşşaf an

Haqaiqi Gavamizit-Tanzil va Uyunil-Bqavil fi Vücuhit-Tavil, Darul-Marif::ı,

Beyrut: t.y.