EINDHOVEN - The Old Home Town · werd in 1583 de omwalling afgebroken wat het einde betekende van...

EINDHOVEN

NRE-TERREIN Cultuurhistorische inventarisatie

BAAC rapport B-08.0136 november 2008

ARCHEOLOGIE BOUWHISTORIE CULTUURHISTORIE

EINDHOVEN

NRE-TERREIN Cultuurhistorische inventarisatie

BAAC rapport B-08.0136 november 2008

Status

Definitief Auteur(s) H.M.M. Geerts

C.C. Kalisvaart

drs. M. Vink

drs.ing. A.G. Oldenmenger

drs. J.M.J. Willems

Colofon ISSN 1873-9350

Redactie: drs. J.M.J. WillemsArchief: H.M.M. Geerts drs. J.M.J. Willems Teksten: H.M.M. Geerts drs. J.M.J. Willems drs. ing. A.G. Oldenmenger drs. M. Vink C.C. KalisvaartFotografie: drs.ing.A.G.OldenmengerVeldwerk: drs. ing. A.G. Oldenmenger Copyright: Gemeente Eindhoven / BAAC bv, ‘s-Hertogenbosch.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilmofopwelkeanderewijzedanook,zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeGemeenteEindhoven en/of BAAC bv te ‘s-Hertogenbosch.

BAAC bvOnderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie.

Graaf van Solmsweg 103 Bergsingel 81-855222 BS ‘s-Hertogenbosch 7411 CN Deventer Tel.: (073) 61 36 219 Tel.: (0570) 67 00 55Fax: (073) 61 49 877 Fax: (0570) 618 430E-mail: [email protected] E-mail: [email protected]

BAAC bv cultuurhistorische verkenning Eindhoven, NRE-terrein

3

Inhoud

Voorwoord 5

1Historischeengeografischeinleiding 71.1 Algemeen 71.2 Het onderzoeksgebied 91.2.1 Geomorfologie 91.2.2 Menselijkeactiviteit 111.2.3 Archeologische verwachting 15

2Ruimtelijkeontwikkelingenonderzoeksgebied 172.1 Infrastructuur 172.1.1 Water(wegen) 172.1.2 Spoorwegen 192.1.3 Landwegen 212.1.4 Het kerngebied 232.2 Bebouwingsontwikkeling 232.2.1 Kasteel en klooster 232.2.2 Boerderijen 242.3 Industriële bebouwingsontwikkeling 252.3.1 Langs de Dommel 252.3.2 Picus (1883) 282.3.3 BrouwerijDeValk(1885) 292.3.4 Timmerfabriek ‘De Rietvink’ (1887) 312.3.5 De Gasfabriek (1899) 322.3.6 De elektriciteit centrale (1909) 382.3.7 Overige industriële bebouwing 392.4 Bebouwingsontwikkeling overige 402.4.1 Van der Schuyt en Koopvaart N.V. 412.4.2 Woning Havenmeester 412.4.3 Café’s: “Havenzicht”, “Havenhoofd” en “Veerhuis” 412.4.4 Villapark 42

3Ruimtelijkeontwikkelingkerngebied 453.1 Gefaseerderuimtelijkeontwikkelingkerngebied 453.2 RuimtelijkeontwikkelingPicusfabriek 473.3 RuimtelijkeontwikkelingDeValk 503.4 RuimtelijkeontwikkelingDeRietvink 513.5 RuimtelijkeontwikkelingGasfabriek 52

4Gebiedsbeschrijving 554.1 Infrastructuur 554.2 Bebouwing in het kerngebied 574.2.1 NRE-terrein 574.2.2 Voormalige elektriciteitscentrale 714.2.3 DAF-museum,voormaligBrouwerijdeValk 724.2.4 Picusterrein 744.2.5 Overige bebouwing 75


4

5 Waardering 775.1 Ruimtelijkestructuur 775.2 Belevingswaarde 785.3 Architectuur 825.3.1 Voormalige gasfabriek/NRE 825.3.2 Voormalige elektriciteitscentrale 835.3.3 Daf-museum,voormaligeBrouwerijdeValk 845.3.4 Voormalige Picus 845.3.5 Overige bebouwing 855.4 Zeldzaamheid 855.5 Historischeenmaatschappelijkebetekenis 87

6 Aanbevelingen 89

7 Literatuur, (internet)bronnen en archivalia 91

Bijlage1:G.C.Peeters(in75jarenGemeentelijkGasbedrijf)Bijlage2:MonumentencommissiewaarderingNREterrein


5

Voorwoord

In opdracht van de Gemeente Eindhoven heeft BAAC bv (onderzoeks-enadviesbureauvoorBouwhistorie,Archeologie,Architectuur-enCultuurhistorie) te ‘s-Hertogenbosch, een cultuurhistorische verkenning verricht van het gebied ten noorden van het kanaalhoofd, waar in het laatste kwart van de negentiende eeuw ondermeerdegasfabriek,delaterePicusfabriekenbrouwerijDeValkverrezen.Deaanleidingtotdezeverkenningisdeophandenzijndeontwikkelingvanhetzogenaamde NRE-terrein. Met deze rapportage wordt beoogd om de bestaande situatiebinnendemogelijkhedenzovolledigalsnoodzakelijktebeschrijvenomvervolgensopbasisvandebevindingenendebeschrijvingvanhetgebiedendevoornaamsteelementendaarbinneneenzoobjectiefmogelijkewaarderingteformuleren. Het rapport dient als middel om in de planfase van ontwikkeling zoveel mogelijkrekeningtekunnenhoudenmetcultuurhistorischwaardevollezaken.Deopdracht luidt: “Beschrijfenwaardeerallecultuurhistorischeontwikkelingendieinhetverledenhebbenplaatsgevondenendiealsinspiratiebronkunnendienenvooreenontwikkelingsplandatzoveelmogelijkrekeninghoudtmetdealswaardevolaangemerkteaspecten.”

De rapportage is de weerslag van enkele dagen historisch onderzoek en een verkenning van het terrein en de stedenbouwkundige situatie. Op verzoek van de opdrachtgever is de onderzoekslocatie, ofwel het kerngebied, in een breder context geplaatst,doorookdeaangrenzendezonesbijhetonderzoektebetrekken.

‘s-Hertogenbosch,juni2008

M.C.M. GeertsA.G. OldenmengerJ.M.J. WillemsM. VinkC.C. Kalisvaart


6

Afb. 1 PlattegrondvanEindhovenenomgevingrond1560.KaartbeeldvandehandvanJacobvanDeventer.Inhetonderzoeksgebied(ziepijl)isnoggeensprakevanbebouwing.

Afb. 2 EindhoventijdensdeTachtigjarigeoorlog(1583).


7

1 Historischeengeografischeinleiding

1.1 Algemeen EindhovenisontstaanopeenhogergelegenterreintussenderiviertjesdeDommel en de Gender.DeeerstearcheologischeaanwijzingendaterenuitdeSteentijd. Ook van de Bronstijd en Romeinsetijdzijnvoorwerpenteruggevonden.Daarbijdientopgemerktdatindieperiodenwaarschijnlijkgeensprakeisgeweestvanpermanentebewoning.Daarvanisvermoedelijkpassprakesindsdeachtste eeuw.Zalerineersteinstantiesprakezijngeweestvaneengehucht,gelegenaandebelangrijkehandelswegenAntwerpen–DuitslandenLuik–’s-Hertogenbosch,geleidelijkaankwamEindhoventotontwikkeling.ZokendehertogHendrikIvanBrabant in 1232 aan de nederzetting stadsrechten toe.1 Eindhoven was maar een kleine stad en bestond uit niet veel meer dan een hoofd-straat,demarktenwatzijstraten.In1389kregendeinwonershetrechteenverdedigingslinie op te richten. Deze bestond uit een wal waarin 3 doorgangen waren opgenomen: de Stratumse-, Gestelse- en Woenselse poort. Rondom de wal waren grachtenaangelegddiegevoedwerdendoorderiviertjesdeDommelendeGender.Opvallendisdatbinnendestadsomwalling,vermoedelijkkortvóór1420,eenkasteelwerd opgetrokken. Dit kasteel was de opvolger van een motteburcht die ten oosten vandenederzettingstond:KasteelTenHage.Hetisnietduidelijkwanneerditlaatstekasteel gebouwd is. Arts hanteert een ruime periode; ergens tussen 1100 en 1250.2 Nadat in 1420 het nieuwe kasteel binnen de stad was aangelegd, verloor Kasteel TenHagezijnverdedigendefunctie.IndenabijheidvanhetoudekasteelverreeshetAugustijnenkloosterMariënhage, dat nog steeds bestaat. Overigensishet(nog)nietduidelijkwatderolvanKasteelTenHageisgeweestvoorhet ontstaan en de ontwikkeling van Eindhoven. Was het kasteel er eerder, of was het gehuchtereerder?Hetisookmogelijkdatbeidetegelijkertijdzijnontstaan.3In de daarop volgende eeuwen heeft de stad Eindhoven veel geleden onder oorlogs-geweld.IndevijftiendeeeuwmetnamealsgevolgvandestrijdmetGelre.Openigmoment werd de stad zelfs geheel verwoest waarna in 1486 herbouw plaatsvond. TijdensTachtigjarigeoorlogindezestiende/zeventiendeeeuwwerddestaddiversemalen belegerd, ingenomen en geplunderd. Op last van Spaanse bevelhebber Parma werd in 1583 de omwalling afgebroken wat het einde betekende van Eindhoven als vestingstad.4

Door al het oorlogsgeweld werd ook de economie van de stad en het aangrenzende plattelandenormgetroffen.Kendedestadindevijftiendeeeuwnogeenbloeiperiode,aan het einde van die eeuw was daar geen sprake meer van als gevolg van de verschillende oorlogshandelingen. Vele inwoners zochten elders een goed heenkomen.Pas in de negentiende eeuw kwam verandering in de economische situatie. Mede vanwege de verbeterde infrastructuur, de aanleg van de steenweg tussen ’s-Herto-genboschenLuik(1818),hetEindhovenschkanaal(1846)endespoorlijnverbindingmet ‘s-Hertogenbosch en Venlo kwam de productie van textiel van de grond. Naast de textielindustrie werd ook de tabaksindustrie van belang.5 Als toeleverancier voor de

1 Kolman 1997, p. 142.2 Arts (1994), p. 26-27. Janssen (1996), p. 75.3 Arts (1994), p. 27.4 Kolman 1997, p. 142.5 Zie ook Van der Aa, vierde deel, 1843, p. 115.


8

sigarenindustrie kwam gaandeweg ook de houtindustrie tot ontwikkeling, waaronderde fabriek van Picus. Weer later ontstonden er ook luciferfabrieken. Overigens vestigden zich ook andere fabrieken in Eindhoven zoals fabrieken voor margarine, azijn,paraplu’s,cichorei,hoeden,petten,strohulzen,chocolade,draadnagels,knopen, waskaarsen, zout, bier, en papierverwerking. Vele van deze fabrieken lagen langsdeDommelwaaronderookenkeleleerlooierijen.6EindnegentiendeeeuwopendePhilipszijneerstefabriek.Naverloopvantijdzoudituitgroeien tot een internationaal concern dat voor een groot deel mede bepalend is geweest voor de verdere ontwikkeling van de Eindhoven in de twintigste eeuw. De gemeente Eindhoven, geconfronteerd met een sterke groei, was in het begin van detwintigsteeeuwdringendopzoeknaaruitbreidingsmogelijkheden.Eenannexatievan omliggende gemeenten zou uitkomst bieden. In eerste instantie (1909) mislukte dit, maar in 1920, mede onder druk van de Staten-Generaal, kwam de zaak rond. DegemeentenStrijp,Stratum,Blaarthem,Gestel,TongelreenWoenselwerdenbijEindhoven gevoegd.7

Naarverloopvantijdwerdendeakkerstussendeuitvalswegenbebouwdenwerdendebeekdalentotparkenenplantsoeneningericht.EindjarentwintigwerdenhetriviertjedeGenderendestadsgrachtengedempt.ZoontstondendeverkeerswegenVestdijkenEmmasingelenkonhetverkeerineenkleineringomhetEindhovensecentrum worden heen geleid.

Was Eindhoven in het verleden regelmatig zwaar getroffen door verschillende oorlogs-handelingen, ook de Tweede Wereldoorlog ging niet ongemerkt aan de industriestad voorbij.ZowelgeallieerdealsDuitsebombardementenveroorzaakteveelmateriëleschadeenmenselijkleed.Na de Tweede Wereldoorlog breidde de stad in snel tempo uit. Philips groeide verder, terwijlookdegroeivanVanDoornesAutofabrieken(DAF)(ontstaanin1928)endeoprichting van de Technische Hogeschool (1955) van groot belang waren voor de verdere ontwikkeling van de stad.8 De traditionele industrie verdween goeddeels uit Eindhoven. Van de textielindustrie wistalleendetrijpfabriekvanLeoSchellensaandeVestdijkzichtehandhaven.Detabaksindustrieverdweenooknaverloopvantijd.DeKarel I sigarenfabrieken brandden in 1971 af en in 1982 vertrok Mignot & De Block naar Bergen op Zoom waarna de fabriek in Eindhoven gesloopt werd. De luciferfabricage stopte in 1979 en de grootste houtverwerkende industrie, Picus, ging failliet in 1993.De DAF-fabrieken begonnen in 1950 in een nieuw complex aan de Geldropseweg met debouwvanvrachtauto’s.Najarenvanexpansie,waarbijookpersonenauto’swerdengeproduceerd,ginghetbedrijfin1993 failliet. Het maakte echter een doorstart.EenvandemeestingrijpendegebeurtenissenwasdeterugtrekkingvanPhilips uit Eindhoven. Hoewel Philips Lighting en Philips Research in Eindhoven bleven, kwamen reusachtige complexen leeg te staan. Het emblematische Evoluon verloor zijnpubliekefunctiealsexpositiegebouwenwerdcongrescentrum.

6 www.wikepedia.nl, trefwoord Eindhoven.7 Encyclopedie van Noord-Brabant, deel 4, p. 133 (Stratum) en p. 188 (Tongelre).8 Kolman, (1997), p. 142-143.


9

1.2 Het onderzoeksgebied

1.2.1 GeomorfologieDe onderzoekslocatie ligt in het Zuid-Nederlandse zandlandschap9.Hetzuidelijkezandgebiediseenrelatiefvlakgebied,datnooitdoorlandijsbedektisgeweest.Erheerstetijdensdenoordelijkeijsbedekking,gedurendehetSaalien(370.000-130.000jaargeleden),eenpoolklimaat.OnderdezeperiglacialeconditiesiserinhetzuidelijkedeelvanNederlandvoornamelijkdekzandafgezet.Ookgedurendedelaatsteijstijd,hetWeichselien(118.000–10.000jaargeleden),iserdekzandafgezet.Doordatindezeperiodesweinigvegetatieaanwezigwas,konlokaalzandgemakkelijkdoorde wind worden verplaatst.10 Dit zand werd als een afdekkend pakket afgezet en wordt dekzand genoemd. Het dekzandreliëf bestaat voor het grootste gedeelte uitdekzandruggenendekzandwelvingen.Deruggenzijnvaakduidelijktezienenkunnenmeerdan1,5mbovenhunomgevinguitsteken.Dedekzandwelvingenzijnmindergeaccidenteerdenaldusminderzichtbaar.Behalvedezereliëfrijkegebiedenzijnerookgebiedenwaarhetdekzandindevormvanvlaktenisafgezet.DeondergrondwastijdenshetWeichselienpermanentbevroren(permafrost).Hetsmeltwaterdattijdenshetwarmerezomerseizoenvrijkwam,konhierdoornietindeondergrondwegzakkenenwerdviadeoppervlakteafgevoerd.Daardoorzijnfluvioperiglacialeafzettingenendalenontstaan.Nahetsmeltenvandepermafrostkonhetwatermakkelijkerindebodemtrekkenenzijnveeldalendroogkomentestaan. In sommige dalen stroomt echter ook nu nog water. Een goed voorbeeld hiervan is het (beek)dal van de Dommel.

9 Berendsen 200010 Berendsen 1998

Afb. 3 OpdegeomorfologischekaartgeraadpleegdviaARCHIS-II(2008)ishetplangebiedmetderodecontourschematischaangegeven.Hetplangebiedisvanwegedeliggingbinnendebebouwdekomnietgeclassificeerd. De ligging naast de Dommel (met de blauwe lijn aangegeven) doet vermoeden dat het plangebiedzichindebeekdalvlaktevandeDommelbevindt.


10

InhetHoloceen,datcirca10.000jaargeledenbegon,werdgedurendeeenwarmeren vochtiger wordend klimaat het dekzandreliëf door vegetatie vastgelegd. De vegetatie verhinderde ook erosie van de dekzanden, waardoor zich een bodem kon gaan vormen. Beekdalen werden watervoerend en kregen een regelmatiger en kleinere afvoer van sediment en water.

Op de geomorfologische kaart11 (afb. 3) is het plangebied vanwege de ligging binnen debebouwdekomvanEindhovennietgeclassificeerd.Opbasisvandeliggingdirect langs de, tegenwoordige gekanaliseerde, Dommel kan worden gesteld dat de onderzoekslocatie zich binnen de voormalige beekdalvlakte van de Dommel bevindt. DeDommelheeftzichvermoedelijkeerstalssneeuwsmeltwaterstroomgevormd,waarbijvanafhetPleniglaciaal(75.000jaargeleden)overtolligsmeltwatervanafhethooggelegen“KempischHoog”tijdenswarmereperiodenviaeendalvormigelaagtedelagergelegenCentraleSlenkinwerdgetransporteerd(fluvioperiglacialeafzettingen).12

VanafhetHoloceen(vanaf10.000jaargeleden)envermoedelijkalvanafhetLaatGlaciaal(15.000–10.000jaargeleden)isdeDommelpermanentwatervoerendgeworden vanwege de toename in temperatuur en neerslag. Gedurende het Holo-ceenzijndanookbeekafzettingen,bestaandeuitbeekleem,beekzandenveenafgezetbovenopde(grof)zandige,leemhoudendefluvioperiglacialeafzettingen(fig.2).Beekzandisafgezettijdenssnelstromendewatercondities,beekleembij

11 Verkregen via ARCHIS-II 200812 RijksGeologischeDienst(RGD)1985

Afb. 4 DwarsdoorsnedevanderivierdeDommelindebuurtvanVeldhoven.SchematischgezienligthetNRE-terreindirectlangsdegekanaliseerdeDommel.HetplangebiedbevindtzichvermoedelijkopdeovergangvandetijdenshetLaatGlaciaal(15.000–10.000jaargeleden)ingesnedenwatervoerendegeulvandeDommel,dietegenwoordigopgevuldismetveen,endelaaggelegenverspoeldedekzandvlakte.


11

langzaam stromende of stilstaande watercondities en veen is afgezet in verlaten restgeulen.13 De beekafzettingen worden gerekend tot de Formatie van Nieuwkoop en defluvioperiglacialeafzettingentotdeFormatievanBoxtel.14 De opvulling van het relatief brede Dommeldal bestaat voor het merendeel uit zeer grofzand(300–450µm)dataandeoostzijde,waarhetonderzoeksgebiedzichbevindt,geleidelijkovergaatindekzandafzettingen(150–300µm).DewestzijdevanhetDommeldalheefteenscherpeensteileovergangnaarhetdekzand.Vermoedelijkheeft de watervoerende geul van de Dommel zich gedurende het Holoceen in oostelijkerichtingverplaatst,waarbijhetdelenvandewest-oostgeoriënteerdedekzandruggen heeft geërodeerd. Vanwege het feit dat de afvoer en dus de eroderende werking van het water niet dusdanig groot was, bepalen de aanwezige dekzandruggen de huidige morfologie van het beekdal van de Dommel.

1.2.2 Menselijke activiteitOverhetalgemeenkandeoudelandschappelijkesituatievanEindhovenwordengeschetst als een gebied met natte beekdalen en hoge en droge dekzandruggen. Op sommigeplekkenzijndeoost-westgeoriënteerdedekzandruggendoorkruistdoordebeken afkomstig van het Kempisch Hoog. Dit is ook het geval ter plekke van het NRE-terrein.De overgang van een hoge en droge dekzandrug naar een nat en lager gelegen beekdal van de Dommel was voor de prehistorische bewoner een uitermate gunstige plekomzichtevestigenofomtejagenofvissen.VermoedelijkhaddendebewonersuitdeSteentijdhunkampementaandeoostzijdevandeDommel,vanwegedegraduele overgang van de hogere dekzandrug naar de lager gelegen verspoelde dekzandvlakte.DebewonersleefdenopdebebostedekzandrugengingenjagenenvissennabijdeDommel.TotindeHogeMiddeleeuwen(ca.1300jaarnaChristus)bleefhetoorspronkelijkereliëf relatief hetzelfde en bleef de meest gunstige plaats voor vestiging op de hoger gelegen dekzandgronden15. Vanaf de Late Middeleeuwen en vooral vanaf de Nieuwe Tijdbegondemensmethetcultiverenvanzowelhetdrogelandalsdebeekdalen16. Als eerste werden de hogere zandgronden ontgonnen en vervolgens de nattere beekdalgronden, waardoor deze geschikt werden voor hoogwaardige graslanden en zelfs akkerbouw. Dit deed men onder andere door het opbrengen van een plaggendek vermengdmetpotstalmest.Deplaggenwarenhoofdzakelijkafkomstigvanheidenenbossen,waardoorrond1840rondomEindhovenveelvandeoorspronkelijkebosgronden gerooid waren en in gebruik waren als akker of grasareaal en in sommige gevallenalsheide.Deontginningenindebeekdalenzijnopdekadastralekaartvan1832 als strookvormige verkaveling in het landschap te zien (afb. 3)17 en worden als beemdenvermeld.Deoorspronkelijkeperceelsrandbegroeing,kenmerkendvoorbeekdalen, was rond 1850 praktisch geheel opgeruimd. De meeste beken in het gebiedrondomEindhovenzijnindelaatstepaardecenniavergravenenvastgelegdzoalsderiviertjesdeEkkersrijtendeBeerze.OpmerkelijkisdatjuistdeDommelnoggrotendeelszijnnatuurlijkevormheeftbehouden.UitzonderinghieropzijndegebiedeninennabijhetcentrumvanEindhoven,zoalsterplekkevanhetNRE-terrein. Niet alleen de ondergrond zorgde er voor dat het onderzoeksgebied een weinig bewogengeschiedeniskende.AfhankelijkvandebouwdatumvanhetKasteelTenHage heeft het gebied vanaf de twaalfde en/of dertiende eeuw behoord tot het

13 Restgeuliseenoudeloopvaneenrivier/beek,dieindeloopdertijdverlatenis14 De Mulder et al. 200315 De Bont 199716 De Bont 199317 WatWasWaar 2008


12

Afb. 5 Kadastralekaart1832,uitsnedeonderzoeksgebied.

Afb. 6 Detailvandeschattingskaartuitomstreeks1890.


13

zicht- en schootsveld van het kasteel. Later, nadat de stad Eindhoven was omwald, behoorde het (deels) tot het zicht- en schootsveld van de vesting. In de tweede helft van de negentiende eeuw zouden deze zones worden aangeduid met de term ‘verboden kringen’. Voor het oprichten van bouwsels, het aanleggen van wegen, het ontwikkelen van boomgaarden e.d. was, binnen die verboden kringen, toestemming nodig. De verdedigers van het verdedigingswerk wilden voorkomen dat de oprukkendevijandinhetbuitengebiedbeschuttingvond.Eenvlakenopenlandschapwasvoorhenvanwezenlijkbelang.TochiseropdekaartvandehandvanJacobvan Deveter (gedateerd omstreeks 1560) bebouwing buiten de wallen te zien. In 1582 verwoeste de Staatse bezetting van Eindhoven de bebouwing vlak buiten de vesting, waaronder de Genneper watermolen,ditomtevoorkomendatdevijandervoordeelvan zou ondervinden.18 Met de ontmanteling van de vesting in 1583 verloor het gebied rondomdestaddezefunctie.Deinrichtingwasnuvrij.Tochzouhetnogjarendurenvoorhetonderzoeksgebiedtotontwikkelingkwam.De eerste betrouwbare kaart die zicht geeft op het onderzoeksgebied is de kadas-traleminuutkaartvan1832.HieruitblijktdathetgebiedtenoostenvandeDommelnagenoeg‘leeg‘is.Doorhetgebiedlooptindietijdeenbeekje,deLakerloop,datindeDommeluitkwam.Deverschillendepercelenzijnvooralingebruikalslandbouwgronden(bouwlandofweiland).IndenabijheidvandeDommelendan vooral ten zuiden van het onderzoeksgebied, langs de weg van Stratum naarTongelre,isersprakevanenigenijverheidindevormvaneenververij,eenruwedrogerijeneenwashuisvoorwollenenkatoenengarens.Hierliggenookenkelehuizen. HetovergrotedeelvandepercelenlangsdeDommel,blijktinhetbezitvandeherenSpoor,vermoedelijkbroers.DepercelendirecttennoordenvanhetkerngebiedzijnvrijwelalleineigendomvanAdriaanPieterSpoor.19 De percelen hebben in 1832 bestemmingen als hooiland, tuinen, weiland, bouwland. Er is ook sprake van een huis meterfeneenstal,incombinatiemeteen“vijvertotvermaak”,aangeslotenopzowelde Dommel als de Lakerloop. Het vermoeden ontstaat dat Adriaan Peter Spoor hier eenbuitenverblijfhad.Hetkerngebiedzelfkentomstreeks1832geenbebouwingenis alleen in gebruik als landbouwgrond. Vanzelfsprekend is het Eindhovensch kanaal niet ingetekend op deze kaart, daar het kanaal pas in 1846 werd aangelegd.

Deschattingskaartvanomstreeks1890laatinvergelijkingmetdekadastralekaartvan 1832 de nodige veranderingen zien in en rondom het onderzoeksgebied. Het meest in het oog springende is de aanleg van het Eindhovensch kanaal. Verder valt de lintbebouwing langs de verschillende wegen op. Ook de rond 1870 voltooide straat van Stratum naar Lieshout kent rond 1890 al een relatief lang lint met bebouwing. Geziendebescheidenomvangvandezebebouwing,betrefthethierwaarschijnlijkarbeiderswoningen. Ook treffen we hier enige kleinschalige industrie aan, alwaar vooral sigaren werden geproduceerd. Inhetonderzoeksgebiedhebbenzichverschillendebedrijvengevestigddiegebruikmaaktenvanhetkanaal.AanhethavenhoofdzijndepandenvanrederijenVanderSchuyt en de latere Koopvaart N.V. verrezen. In het kerngebied is de timmerfabriek DeRietvinkweergegeven,tennoordendaarvanbrouwerijDeValk.Depercelendieenkelejarenlaterbestemdzoudenwordenvoordebouwvandegemeentelijkegasfabriekzijnnogingebruikalslandbouwgrond.Hethuisende“vijvertotvermaak”,in 1832 nog in eigendom van A.P. Spoor, bestaan nog steeds. Op de kaart is ook goed te zien dat parallel aan het Kanaal een sloot loopt die

18 www.wikepedia.nl, trefwoord Eindhoven.19 DezezoonvandeEindhovensedrossaardWillemLodewijkJoostSpoorstudeerderechteninUtrecht en werd in 1815, na de functie van secretaris van de commissarissen-generaal in Noord-Brabant, benoemd tot militiecommissaris, schoolopziener van het district Den Bosch (bron: http://members.home. nl/m.v.boven/denbosch.htm).


14

VESTDIJK

BL

EE

KS

TR

AA

T

TRAMSTRAAT

WILLEM DICBIERSTRAAT

TR

AM

ST

RA

AT

HAVENSINGEL

FAZANTLAAN

KANAALDIJK-NOORD

KANAALDIJK-ZUID

LAKERSTRAAT

NA

CH

TEG

AA

LLA

AN

TREURENBURGSTRAAT

JOH

AN

NA

VA

NR

OC

HE

FO

RT

ST

RA

AT

N HAGESTRAAT

KWAR

TELSTRAAT

FAZANTLAAN

LAKERSTRAAT

ROEKLAAN

VALKLAAN

BUIZE

RDH

OF

GAAILAAN

TREURENBURGSTRAAT

't COLLE

PATRIJSSTRAAT

DOMMELHOEFSTRAAT

PIC

US

HO

F

AUGUSTIJNENDREEF

AE

RT

RO

ELO

FSS

TR

AA

T

NICOLAAS CLOPPERSTRAAT

MIG

NO

TE

NDE

BLOC

KPLEIN

HUBERT SEIJSSEMAECKERSTRAAT

P

P

P

P

HAV

ENH

OO

FD

TO

NIE

VA

NH

EM

ER

TS

TR

AA

T

KANAALSTRAAT

TONGELRESESTRAAT

SPERWERLAAN

HAVIKLA

AN

WILLEM

VANKON

IJNENBURGLA

NACHTE

GAALL

AAN

PADMARIENHAGE

PICUSH

OF

Eindhovensch kanaal

Dom

mel

P

P

Archeologische verwachtingsgebieden NRE-terrein en omgeving. Bron Geogids gemeente Eindhoven.

Afb. 8 ArcheologischeverwachtingsgebiedenNRE-terreinenomgeving.BronGeogidsgemeenteEindhoven.

33365

3191033641

162434 / 383598

161784 / 382949

Gegevens Archis (waarnemingen en onderzoeksmeldingen) mbt NRE-terrein gemeente Eindhoven

LegendaONDERZOEKSMELDINGEN

WAARNEMINGEN

HUIZEN

TOP10 ((c)TDN)

bebouwd gebied

doorgaande wegen

bos

bouwland

weiland

boomgaard/kwekerij

heide

zand

begraafplaats

water

overig bodemgebruik

GEMEENTEN

PROVINCIES

0 100 m

N Archis2

Afb. 7 InARCHISopgenomenwaarnemingeninenrondhetNRE-terrein.


15

uitmondt op de Dommel. Door deze sloot stroomt het water dat door de aanleg van het Eindhovensch kanaal niet meer de bedding van de Lakerloop, op de kaart nog getekend, kan volgen.

1.2.3 Archeologische verwachtingZoals hiervoor reeds vermeldt is het NRE-terrein gelegen op een dekzandvlakte die in het westen wordt begrensd door het dal van de Dommel en in het noorden door (het dal van) de Lakerloop.20

Uithetonderzoeksgebiedisslechtséénvondstmeldingbekend(afb.5).21 Het betreft eenbronzenspeer-oflanspuntuitdelatebronstijd.Delanspuntisvermoedelijkgeïmporteerd uit Zuid-Duitsland of Zwitserland.22 Over de herkomst van de lanspunt bestaatenigeonduidelijkheid.Beexheeftin1975hetvermoedengeuitdatdelanspunt uit Geldrop afkomstig is, maar volgens Arts is de lanspunt afkomstig van het havenhoofd van het Eindhovensch kanaal ter hoogte van het onderzoeksgebied.23 De lanspuntzalzekerafkomstigzijnuiteenveenpakketlangseenbeek,watookvoorhethavenhoofd van het kanaal niet ondenkbaar is.De overige waarnemingen ten westen van het onderzoeksgebied houden verband metdeMiddeleeuwsestadEindhovenenzijnnietrelevantvoorhetonderzoeks-gebied.Tenoosten,noordenenzuidenvanhetonderzoeksgebiedzijngeenwaarnemingenuitdeonmiddellijkeomgevingbekend.

Het onderzoeksgebied wordt niet weergegevens op de archeologische verwachtings-kaartvandegemeenteEindhoven(afb.6).HetdichtstbijzijndegebiedishetterreinwaarophetkloostertenHageenhetvoormaligemottekasteelvanEindhovenzijngelegen.DitisechteraandeoverzijdevandeDommelgelegen.Het archeologische beleid van de gemeente Eindhoven richt zich uitsluitend op de op de verwachtingskaart aangegeven terreinen. Aangezien het NRE-terrein niet op deze kaartvoorkomtisverderarcheologischonderzoeknietnoodzakelijk.24

20 Arts 1994, 25; afb. 4.21 ARCHIS waarnemingsnummer: 33365.22 Arts 1994, 30; afb. 9 links.23 Beex 1975; Arts 1994, 30.24 E-mailW.vandeWijdeven,ArcheologischCentrumEindhoven.


16


17

2 Ruimtelijkeontwikkelingenonderzoeksgebied

2.1 Infrastructuur

2.1.1 Water(wegen):De Dommel is een 146 kilometer lange rivier die ontspringt in het Belgische gehucht WaubergenbijDenBoschsamenkomtmetderivierdeAaomuittemondenindeDieze.DeDommelwasooiteenbelangrijkerivier.AlindeRomeinsetijdwerderwaarschijnlijkopgevaren.Alsgevolgvandekapvanoeverbossenverzandederivierlangzaam.Hetnatuurlijkeverloopwerdverderaangetastdooropstuwingtenbehoeve van watermolens, waaronder de Genneper watermolen (oudste vermelding 1249) en de Stratumse watermolen (oudste vermelding 1340). De Dommel werd in de negentiende en twintigste eeuw ook dankbaar gebruikt voor het lozen van afvalwater vanhuishoudensenvooralindustrie.Vanaf1890werdookgeleidelijkbegonnenmethet kanaliseren van delen van de rivier om de snelheid van het water te verhogen, de scheepvaart te bevorderen en land te winnen.

Het stadsbestuur van Eindhoven liet het veertien kilometer lange Eindhovensch kanaalvolledigbuitenhetEindhovensgrondgebiedaanleggen.Bijdevergunningvoordeaanlegstondhetrijkgarantvoordeaanlegkostendoordeopbrengstvandesluisgelden op de Zuid-Willemsvaart voor schepen van en naar het Eindhovensch kanaal af te staan totdat het door de gemeente voorgeschoten bedrag was afgelost.25 De aanleg kwam dus voor eigen rekening van de stad. Op de daartoe uitgeschreven leningvan150.000guldentekendenvoornamelijkEindhovenseingezetenenin.Metdeze kostbare operatie werd de stad aangesloten op de in 1826 geopende Zuid-Willemsvaart, die op grote afstand van zuid naar noord langs Eindhoven liep. Het Eindhovenschkanaalwerdin1846geopend,vierjaarnadatdevergunningvoorhetgravenervanaandestadwasverleend.Aanvankelijkvoereneruitsluitendtrek-enzeilschuiten over het kanaal. Het eerste stoomschip bereikte Eindhoven in 1862. SpoedigdaarnawerdeenlijnverbindingtussenEindhovenenRotterdamgeopend.De exploitatie was in handen van de in Rotterdam gevestigde onderneming Van der Schuyt. Van der Schuyt vervoerde ook vracht voor Philips, Mignot en de Block, Picus, SchellensenHezemans.LaterwerddoordefirmaKoopvaartN.V.ookeenlijnnaarAmsterdam onderhouden.Het kanaal is van groot belang geweest voor de industriële ontwikkeling die Eindhoven heeft doorgemaakt. Het werd onder meer gebruik voor de aanvoer van kolen voor de gasfabriek en hout voor de sigarenkisten- en timmerfabrieken. Financieelwashetkanaalvrijwelaltijdeenkostenpostvoordegemeente.Metdeverbreding van het kanaal tussen 1929 en 1934 en de realisatie van het Beatrixkanaal werd getracht een ommekeer te forceren. Veel effect heeft dit echter niet gehad. In 1974 werd het kanaal voor scheepvaart gesloten. Plannen om het kanaal om te vormen tot een snelweg liepen spaak.

DeaanlegvanhetEindhovenschkanaalhadgevolgenvooreeneeuwenoudbeekjedatdeoorspronghadinRielenvervolgensinnoordelijkerichtingafwaterdeopdeDommel. Het Eindhovensch kanaal doorsneed deze beek die de Lakerloop werd genoemd. Er werd een nieuwe loop naar de Dommel gegraven, direct langs de Kanaaldijk.In1980werdditstroompjedoorrioolbuizennaardeDommelgeleid.

25 http://www.ed.nl/specials/canonvaneindhoven/3096724/Eindhoven-en-haar-waterwegen.ece


18

Afb. 9 Anwb-kaartuit1910metdaaropdebelangrijkstestructuren.Ookdegasfabriekisopdekaartaangegeven.

Afb. 10 DeoudstaangetroffenfotovanhethoofdvanhetEindhovenschkanaal.


19

2.1.2 Spoorwegen:EenbelangrijkestapvoordeexpansievanEindhoveninoostelijkerichting,wasderealisatie van de spoorwegverbinding tussen Boxtel, Eindhoven en Helmond, die in 1866ingebruikwerdgenomen.Hettracévandezespoorlijnlooptvanafhetstationeven parallel aan het Eindhovensch kanaal waarna het spoor richting het kanaal afbuigt en even later kruist. Het spoor is grotendeels aangelegd op het grondgebied van de voormalige gemeente Tongelre.

DoorhetonderzoeksgebiedheeftlangetijdeentramlijninderichtingvanGeldropgelopen. De oudste tramverbinding met Geldrop kwam in 1888 tot stand, aangelegd doordetramwegmaatschappijT.E.G.diekortdaarvoorwasopgericht.Dezelijngingvia de Markt, de Rechtestraat en het Stratumseind naar Geldrop, dus niet door het onderzoeksgebied. In 1902 wordt de T.E.G. overgenomen door de in 1895 opgerichte

Afb. 11 DeDommelterplaatsevanhetVillaparkmetlinksdegebouwenvanSchellens&Marto.

Afb. 12 DeDommelin2008metopdeachtergrondhethoofdkantoorvandeNRE.


20

Tramweg-maatschappijdeMeijerij,diesinds1897delijnennaarReuselenSt.Oedenrodeexploiteerde.VermoedelijkdaarnaishettracénaarGeldropverlegd.Opeenkaartuit1910isgoedteziendatdetramhettracéParklaan–Nachtegaallaan–Bleekstraat–Geldropsewegvolgt.In1906wordtdepaardentramopditspoorvervangen door de stoomtram. De laatste stoomtram naar Geldrop reed in 1935. VanafdejarendertigwordendoorDeMeijerijvoorpersonenvervoerbusseningezet.

Naastpersonenvervoer,waserookgoederenvervoeroverhettramspoormogelijk.Daarvoorwerdin1906degoederentramlijnremise-Eindhovenschkanaalgeopend.Deremisebevondzichnabijhettreinstation.Opoudeansichtkaartenisteziendatde fabrieksterreinen van onder meer de gasfabriek en de latere Picusfabriek een aansluiting hadden op dit spoor.

Afb. 13 Opeenkaartuit1908zijndetramlijnenmeteenstippellijnaangegeven.

Afb. 14 DeNachtegaallaanendegasfabriekmetlinksopdevoorgrondrailsdiehetterreinvandegas-fabriekopdraait.Situatieomstreeks1920.


21

2.1.3 Landwegen:EenbelangrijkeontwikkelingindeinfrastructuurrondEindhovenvondplaatsrond 1870, toen een provinciale weg van Stratum naar Lieshout, de huidige Tongelresestraat, werd aangelegd. Waar de weg het pas daarvoor voltooide Eindhovense kanaal kruiste, werd een brug geslagen. Om voldoende hoogte onder de brug te creëren waren taluds nodig voor het wegverkeer. In 1931 werd de huidige hefbrugaangelegd,inplaatsvandeuit1871daterendeijzeren/houtenbrugdieondermeerbekendisvanoudefoto’s.Bijdeaanlegvandehefbrugin1931hoefdedewegniet meer zo schuin te lopen en konden hier de taluds worden afgegraven.Opdenegentiende-eeuwsekaartenzijninhetonderzoeksgebiedverdernogenkelekleine landwegen te zien, die dienden om aangrenzende percelen te ontsluiten.

VermoedelijktentijdevandebouwvanDeRietvink,werdtennoordoostenvandekaveleenwegaangelegddievanaf1910officieeldeRietvinkstraatwerdgenoemd.Destraatiszeerwaarschijnlijkin1899verlengdmetdebouwvandegasfabriek(die via deze straat werd ontsloten) en later, in 1909, nog een keer tot aan de Peelcentrale.DeaanlegvandeParklaan,rond1907,heeftvooreenbelangrijkeimpulsgezorgd,netalsdeaanlegvandeNachtegaallaan,ongeveerindezelfdetijd.DeNachtegaal-laan volgt een geslingerd tracé, bepaald door de loop van de Dommel en door het parkachtigekaraktervandevillawijkdiehierzouverrijzen.De ontwikkeling van de infrastructuur verliep zeer voorspoedig tussen 1905 en 1920, mede omdat in deze periode het overgrote deel van het wigvormige gebied tussen

Afb. 15 OpdegemeentekaartvanEindhovenuit1865isdeweginderichtingvanTongelregoedtezien.


22

de Tongelresestraat en het spoor naar Helmond, werd bebouwd. Op de kaarten na 1908zijndeDommelhoefstraat,deLakerstraat,deFazantlaanenallezijstratenalweergegeven.

Afb. 16 DeTongelresestraatin2008gezienvanafdeLakerstraat.

Afb. 17 DeoudebrugindeTongelre-sestraat.RechtshetgelostehouttenbehoevevandefabriekvanBrüning.

Afb. 18 DehuidigebrugindeTongelre-sestraatmetopdeachtergrondhetcomplexvanDeValk,hettegenwoordigeDAFmuseum.


23

2.1.4 Het kerngebied:Het kerngebied wordt begrensd door straten die in de vorige paragraaf aan de orde zijngekomen:DeNachtegaallaan,deKanaaldijk,deTongelresestraatenhetgekniktelintPatrijsstraat,DommelhoefstraatenLakerstraat.BehoudensdeKanaaldijk,betrefthet hier dus uitsluitend vroeg twintigste-eeuwse straten. In de late negentiende- en devroegetwintigsteeeuwwasersprakevannógeenstraat;deRietvinkstraat.Dezestraat is in de loop van de twintigste eeuw verdwenen (mede door de expansie van de gasfabriek). De naam is later gegeven aan een straat in de buurt.

2.2 Bebouwingsontwikkeling

2.2.1 Kasteel en kloosterDe oudst bekende bebouwing aangrenzend aan het kerngebied van deze cultuur-historischeverkenning,hetmottekasteel“TenHage”,verreesvermoedelijkergensinde twaalfde eeuw, op een door mensenhanden aangelegde heuvel net ten westen vandeDommel.Rondhetkasteel,inoorspronkelijkevormwaarschijnlijkeendonjon,bevond zich een gracht die ten zuiden van het kasteel aansloot op de stadsgracht, die op haar beurt in verbinding stond met de Dommel die langs het kasteel voer.

Afb. 19 DeNachtegaallaanin2008metdekarakteristiekekrommingwelkeisbepaalddoordeloopvandeDommel.

Afb. 20 DeLakerstraatinde2008.WoningbouwophetvoormaligePicusterreinnadertvoltooiing.


24

Een weg leidde van Eindhoven naar het kasteel (huidige Ten Hagestraat). De kasteelheuvel(motte)zalzijnaangelegdmethetzanddatvrijkwambijhetgravenvan deze kasteelgracht. Het kasteel, dat net buiten het toenmalige stadsgebied lag, werdbewoonddoordeherenvanEindhoven.Eénvanhen,vermoedelijkJanvanSchoonvorst,beslootinheteerstekwartvandevijftiendeeeuwomeennieuwkasteelte laten bouwen. Dit kasteel zou bekend worden als het Kasteel van Eindhoven, dat ter plaatse van de huidige villa Ravensdonck heeft gelegen en in plattegrond nog te zien is op de kaart van Jacob van Deventer. Het oude kasteelterrein werd in 1420 door Van Schoonvorst in eigendom afgestaan omereenkloostertevestigenvoorAugustijnerkanunniken(nietteverwarrenmetdehuidigeordevandepatersAugustijnen).Hetkloosterwerd:“OnsLievenVrouweop die Haghe” genoemd en is nu bekend onder de naam Mariënhage. Van de oorspronkelijkegebouwenzijnnogslechtseenvleugelenarcheologischerestenaanwezig. Het klooster lag tot ver in de negentiende eeuw enigszins geïsoleerd van de bebouwing in Eindhoven, zoals ook nog op de gemeentekaart uit 1865 is te zien.

2.2.2 BoerderijenHetgebiedterhoogtevanEindhoven,tenoostenvandeDommel,zalinzijnvroegsteontwikkelingvooralgecultiveerdzijnmethetoogopagrarischeontplooiingindegemeenteWoensel.Bebouwingzalhierschaarszijngeweest,zekerindeschootsvelden van Kasteel Ten Hage, het Kasteel van Eindhoven en vooral vanwege de gesteldheid van het terrein. Iets ten noorden van het kerngebied hebben in de

Afb. 21 HetkloosterMariënhageopeenoudeansichtkaart.

Afb. 22 MarienhageaandeKanaalstraatin2008.


25

vroegetwintigsteeeuwtweeboerderijengestaan:“Dommelhoef”en“Treurenburg”.Dezeboerderijenzijnnogtezienopoudefoto’svanvóórdeaanlegvanhetVillaparktenbehoevewaarvanzijgeslooptzijn.“Dommelhoef”oogtvroegnegentiende-eeuwsofouder,“Treurenburg”vanomstreeks1910.Mogelijkisde“Dommelhoef”hetvoormaligebuitenverblijfvanAdriaanPieterSpoor,tezienopkadastralekaartenvan1832 en omstreeks 1890.

2.3 Industriële bebouwingsontwikkeling

2.3.1 Langs de DommelDe vroegste industriële ontwikkeling aan de oostkant van Eindhoven, vond plaats aan de westoever van de Dommel. In een voormalig klooster werd in 1803 een katoendrukkerijenin1815eenfabriekvanwollenenkatoenenstoffengevestigddoorA.vanMoorsel&Co.DezefirmawerdlatervoortgezetonderdenaamVanderVelden&VanGennipaanwelkefirmadegebouwenin1834werdenverkocht.In 1858 begonnen Mignot & De Block aan de Kanaalstraat, tegenover het klooster Mariënhage, een sigarenfabriek die uit zou groeien tot de grootste in Eindhoven. De groei was zo groot dat in 1914 de fabrieksgebouwen van de naastgelegen sigarenfabriekJ.Lurmans&Co(opgerichtin1873)enin1941LeerlooierijVerhagenwerden overgenomen. Mignot & De Block op haar beurt werd overgenomen door PhilipMorris.Beginjarentachtigwerdendefabrieksgebouwengesloopt,waarnaappartementen in hoogbouwcomplexen werden gerealiseerd.

Afb. 23 Opdezeansichtuit1911zijnnaastdeontwikke-lingvanvoornamehuizenaandeNachtegaallaanookdetweeboerderijentezien(uiterstrechts).

Afb. 24 Briefhoofdvan de firma Mignot &DeBlock.


26

TennoordenvandeKanaaldijk,aandeAugustijnendreef,werdin1887doorSchellens&MartodeeerstetrijpfabriekvanNederlandopgericht,naarverluidtineenbestaand fabrieksgebouw. Deze fabriek werd in fasen vergroot. In 1972 verhuisde defirmanaarindustrieterreinDeHurk.Vandeoudefabrieksgebouwenresterentegenwoordig enkel nog twee fabriekswoningen. AandeoostzijdevandeDommelverreesindelatenegentiendeeeuwdeGrindhandelvanLaarhoven.Ookwerdhier,in1902aandehuidigeVestdijk,eentrijpfabriekopgericht door Leo Schellens, zoon van de eerder genoemde.

Afb. 25 Ontwikkelinginhetgebiedineenkaartbeeldweergegeven.Legenda:Geel=industrie,Rood=klooster,Grijs=onderzoeksterrein,Blauw:water.

Afb. 26 Eendeelvanhetfabrieks-complexvanMignot&DeBlockmetopdeachtergrondhetkloosterMariën-hage.


27

Afb. 28 HoogbouwverrezenopdeplekwaardefabriekvanMignot&DeBlockheeftgestaan.

Afb. 27 EendeelvandevoormaligefabriekaandeKanaalstraat,vlakvoordesloop.

Afb. 29 DefabriekvanSchellensin2008.


28

2.3.2 Picus (1883)J.Brüningjrkwamin1882naarEindhovenomdaareenfabriekopterichtendiesigarenkistengingproduceren.Hijdeedditnaarvoorbeeldvanzijnvader,dieeerder in Duitsland een goedlopende fabriek (J. Brüning und Sohn) was begonnen. Brüning koos Eindhoven omdat in deze stad veel sigarenfabrieken waren gevestigd en er veel goedkope arbeidskrachten uit de regio aan te trekken waren.26 De locatie aan het Eindhovensch kanaal is eenvoudig te verklaren omdat de boomstammen, waaruit de sigarenkisten werden vervaardigd, per boot werden aangevoerd. Onder devakkundigeleidingvanBrüninggroeidehetbedrijfsnel.In1888werdhetbedrijfomgezet in een vennootschap met de naam ‘Firma J. Brüning en zoon’. De groei ginggepaardmetverschillendeuitbreidingendoordejarenheen.Zowerdenachtereenvolgenseenketelhuis,eenmachinehal,eenlocomobiel,eenhoutdrogerijenverschillende loodsen gebouwd. Daar men nieuw kapitaal nodig had om de productie vanmeubelsterhandtenemen,werdhetbedrijfop29augustus1911omgezetineennaamloze vennootschap genaamd ‘N.V. Houtindustrie Picus’.27PicusisLatijnsvoor

26 http://www.bestwoodenboxes.com/index.php/about/history/27 Staatscourant van 20 september 1911, nr 220

Afb. 30 BriefhoofdvandeSigaren-kistenfabriekvanJBrüning&Zoonvaneenin1910gedateerdebrief.

Afb. 31 BriefhoofdvandevoormaligePicus-fabriek.

Afb. 32 Eenkraanaanhetkanaalwaarmeedeoverhetkanaalaangevoerdeboom-stammenwerdengelost.


29

Specht(natuurlijkehoutbewerker).Picuswaséénvandeeerstefabrikantenvantriplex (1910). In 1913 werden er op het terrein aan de Tongelresestraat nieuwe fabrieksgebouwen in gebruik genomen waarvoor elektrische machines werden aangeschaft. Maar liefst 365 arbeiders zorgden in 1916 voor de productie van meubelsenplatenvangelijmdhout,triplex,multiplexensigarenkisten.In1917werdenerruim300.000sigarenkistenwereldwijdverkocht.28

Brüning deed een gouden greep met de import van Okoumé, een lichtroze loofhoutsoort uit West Afrika. Dit hout kon worden verwerkt tot waterafstotende multiplex,dieondermeergebruiktzouwordenbijdeproductievanauto’s(Spijker)envliegtuigen (Fokker).29 Aanheteindvandejarendertigwerdgestartmetdeproductievanmassievebinnendeuren.Indeoorlogsjarenlagdeproductieenigetijdstil.Nadeoorlogbreiddede fabriek zich verder uit ten oosten van de Tongelresestraat, buiten het kerngebied van het onderzoek. De terreinen hier waren al eerder in eigendom van de houtfabriek gekomen en dienden vooral voor de opslag van de aangevoerde boomstammen. Op haarhoogtepuntwerktenermeerdan1000mensenbijPicus.In1970werdnogeencompleetnieuwefineerschil-endroogafdelingingebruikgenomen,destijdsdemodernstevanEuropa.Bijhet100-jarigbestaanin1983kreeghetbedrijfhetpredikaat‘BijKoninklijkebeschikkingHofleverancier’,maardaarwerd door de toen heersende economische recessie weinig aandacht aan besteed. Zevenjaarlaterbrachteengrotebrandindefabriekhetbedrijfaanhetwankelen.Dezaak werd nog wel opgebouwd, maar in 1993 ging het licht voor Picus in Eindhoven definitiefuit.Dedeurenfabricage,dienoglevensvatbaarbleek,werddoormiddelvaneenfusiedooreenbedrijfinhetFrieseGrouwvoortgezetonderdenaam‘VanVuurenDeuren’.InLatijnsAmerikaendeFilipijnenisdePicusgroupnogactief.HetenigewatnuinEindhovennogherinnertaanhetbedrijfisdegerestaureerdevoormalige kantoorvilla van Picus aan de Tongelresestraat 29 en de naamgeving vanstratenaandeoostzijdevandeTongelresestraat,waarrecentelijkwoningenzijnverrezen.

2.3.3 Brouwerij De Valk (1885)WattegenwoordighetDAF-museumis,begonin1885alsstoombierbrouwerij‘DeValk’, opgericht door Henricus Franciscus Coolen, een rentenier uit Stratum. Kort nadebouwvandebrouwerijaandeTongelresestraat,in1889en1892,vondenaluitbreidingenplaats.Inhetlaatstgenoemdejaarginghetomeenkantoorgebouwdataandelinkerzijdevandebrouwerijverrees.EenjaarlaterwerddebrouwerijverkochtaanAntoniusJohannesCarolusCoolen,diehetbedrijfdirectomzetteineenvennootschap:firmaAntoonCoolenenCompagnie.Alsfirmantenwerdenvermeld:Antoon Coolen en Auke Hennes, beide bierbrouwers van beroep. In 1898 besloot Henneszichterugtetrekkenuitdefirma.HijwerdopgevolgddoorHenriHuenges.Destijdsstondhetbedrijfbekendals‘BierbrouwerijenijsfabriekAntoonCoolen’.30 Defabricagevanijswordtvoorheteerstineenkrantenadvertentieuit1913genoemd.In deze advertentie wordt tevens de uitbreiding van de fabriek met een afdeling voor mineraalwater en limonade gemeld. Ondanks de uitbreidingen, bleef de fabriek qua werknemersaantal relatief kleinschalig. In 1916 waren er 9 man werkzaam in de brouwerij.31 Er volgen uitbreidingen in 1928, 1929, en 1931. De uitbreiding in 1928 betreft de bouwvaneenwerkplaatsrechtsnaastdebrouwerij.HetwasindezewerkplaatswaarHuubvanDoorne,metgeldelijkeondersteuningvanbierbrouwerHuenges,

28 Eindhovens dagblad van 27 februari 191729 http://www.bestwoodenboxes.com/index.php/about/history/30 Meierijsecourantvan24mei191331 Jaarverslag Kamer van Koophandel over 1916


30

de basis legde voor het DAF concern. Hier werd begonnen met een machinefabriek die de naam Commanditaire Vennootschap Hub. van Doorne’s Machinefabriek droeg. In1931betrokVanDoorneeennieuwpandaanhetBurghpleinwaarhijzijnfabriekdie in het begin vooral aanhangwagens produceerde, tot wasdom bracht.Destoombierbrouwerij‘DeValk’waslangetijddegrootstebrouwerijvanEindhoven.Defabriekproduceerdebiertotindejarenvijftigvandevorigeeeuw.Daarnahieldmenzichhoofdzakelijkbezigmetdeproductievanijs,dataanEindhovensecaféswerdgeleverdvoorhetkoelenvanbier.Hieraankwamindejarentachtigvandevorigeeeuweeneinde.VervolgensdiendehetpandenigetijdalsonderkomenvoorderugbyclubEindhoven.In1990werdhetcomplexgekochtdoordefirmaDAF.Hetin slechte staat verkerende gebouw werd gerestaureerd en ingericht als museum.

Afb. 33 Briefhoofdvan de firma De Valk.

Afb. 34 EenoudefotovandefabriekaandeTongelrese-straat.

Afb. 35 HetcomplexvanDeValk,hettegen-woordigeDAF-museum,gezienvanafdebrugoverhetEindhovenschkanaal.Sterkezichtlijnvanwegedekromminginhettracévandestraat.


31

2.3.4 Timmerfabriek ‘De Rietvink’ (1887)In 1874 werd aan de Tongelresestraat door Smits en Van Poppel een zaag- en korenmolenopgericht.DefabriekvanSmitsenVanPoppelbestondvermoedelijkallanger,eenin1906gedateerdebriefvermeldinhethoofd1865alsoprichtingsjaar.Waardezefabriekzichineersteinstantiebevond,istijdenshetonderzoeknietduidelijkgeworden.DemolenwasafkomstiguitZwijndrecht,waarzijwasafgebroken.Erg lang zou de molen niet aan de Tongelresestraat staan. Rond het midden van de jarentachtigvandevorigeeeuwwerddemolengekochtdoorThomasvanDijckenverplaatstnaardenoordzijdevanhetEindhovenschkanaal.32VanDijckbegondaarin1887eenhoutzagerij.Naastdemolenliethijeenstoomtimmerwinkel,droogschuren,een werkplaats, enkele loodsen en een aantal huizen bouwen. In 1889 komt een eindeaandeaandrijvingdoorwind:dekapvandemolenwordtafgenomenendooreenZaandamsbedrijfwordteenstoommachinegeplaatstvoordeaandrijvingvandezaagmolen.

32 Eindhovens dagblad van 28-03-1916

Afb. 36 Eenuit1887daterendbriefhoofdvandefirma Van Dijck-Stumpers,Eind-hovenscheStoom-houtzagerijenTimmerfabriek.Opdeprentisdezaagmolenprominentafgebeeld.

Afb. 37 Eenvanvoor1907daterendbriefhoofdvandeStoomtimmerfabriekenhouthandel“deRietvink”vandefirma Van Dijck Stumpers.


32

Omstreeks1900droeghetbedrijfdenaam‘FirmavanDijck-StumpersteStratum’.Inhetbeginvandetwintigsteeeuwwerdhetbedrijfnietmeeromschrevenalsstoom-zaagmolen,maaralsstoomtimmerfabriek.EigenaarJohannesGodefridusvanDijckrichtte later, in 1923, een vennootschap op onder de naam: N.V. stoomtimmerfabriekdeRietvink.Doordeeconomischecrisisvandejarendertigsloothetbedrijfdetimmerfabriekwaarnahetvoorstedeelvandefabriekwerdingerichtalsmagazijnen opslagplaats. De Rietvink stond toen alleen nog als houthandel te boek. Op 19 mei 1938 brandde de voormalige timmerfabriek geheel uit, slechts de muren bleven overeind staan.33Hetbedrijfwerdweeropgebouwdenzounogtot1956blijvenbestaan.

2.3.5 De Gasfabriek (1899)34

De eerste gasfabriek in Eindhoven werd in 1857 door een particuliere exploitant opgerichtopeenterreintussendeWallaanendeParadijslaan,aandestadsgracht.Dezefabriekomvatteondermeereenstokerij,eenwerkplaats,eenkantoor,eenzuiverhuis, een kolenloods en twee gashouders. Een plattegrond, gedateerd 4 november 1875, laat de gasfabriek zien. Ook de in het Philipsmuseum aanwezige maquette van Eindhoven, gemaakt aan het einde van de negentiende eeuw, laat de eerste gasfabriek zien.In 1892 nam de gemeente de exploitatie van de gasfabriek over, zoals ook elders in Nederland in de tweede helft van de negentiende eeuw vaak gebeurde. De exploitatie bleek lucratief en door de overname kreeg de gemeente meer invloed op de voorwaarden waarop het gas kon worden geëxploiteerd.

33 Meierijsecourantvan20mei193834 Voornaamste bron: Adang en Van Oorschot, 1999 en BAAC rapportage 04.269

Afb. 38 EenoudefotouithetbeginvandetwintigsteeeuwmetdaaropdefabrieksgebouwenaanhetEindhovenschkanaal.


33

Uithetjaar1893iscorrespondentiebewaardwaarinduidelijkwordtdatdebestaandegasfabriekvanwegedenoodzakelijkecapaciteitsvergrotingeneenveranderinginhetindustriële productieproces, niet langer voldeed. De optie om de fabriek te verbouwen bleek kostentechnisch niet interessant en de gemeente zat met de plek van de fabriek,dichtbijhetuitdijendecentrum,inhaarmaag.Nieuwbouwopeenanderelocatiebleeknoodzakelijk.DezewerdaanhetEindhovenschkanaalgekozen

Afb. 39 Deeerstegasfabriekoptekeninguit1875.

Afb. 40 Deeerstegasfabriekopeenafbeeldingdieonderandereisgebruiktvooreenherdenkingstegel.

Afb. 41 Deeerstegasfabriek.Eenfotovaneenlaatnegentiende-eeuwsemaquette.


34

vanwege de relatief eenvoudige aanvoer van de benodigde kolen en grotere afstand tot het relatief dicht bevolkte centrum van Eindhoven, waardoor een schoner klimaat indestadzouwordenverkregen.Deuitvoervandeplannenzounogenigejarenop zich laten wachten. Pas in 1898 werden de plannen voor de nieuw te bouwen gasfabriek goedgekeurd, mede onder druk van grootafnemer Philips NV die dreigde met de bouw van een eigen gasfabriek.

Op28juli1899werddeeerstesteengelegd voor de bouw van de nieuwe gemeentelijkegasfabriek.Indeoorkonde die werd opgesteld naar aanleiding van deze eerste steen-legging, staan als bouwmeesters de heren Louis Payens en Louis Kooken vermeld. Eerstgenoemde was directeur van de gasfabriek te Helmond, de tweede was Eindhovens gemeentearchitect, opvolger van de pas daarvoor opgestapte J.A.vanDijck.Op3januari1900vonddeofficiëleopeningvandefabriek plaats. Al spoedig na de voltooiing moesten er gebouwen worden hersteld of zelfs vernieuwd. Reden was onder meer de slechte bedrijfsvoeringdieertoehadgeleiddat er, op last van de directeur van de fabriek, de heer B. Flander, te hard was gestookt.

Indebeginjarenvandefabriekwarener circa twintig mensen werkzaam. Het betrof de directeur, een admini-strateur, een klerk, een baas, zes stokers,driesjouwers,tweefitters,twee geldophalers en drie lantaarn-opstekers.Inkortetijdgroeidehetaantal werknemers echter van 20 naar 33 personen. In 1905 werden diverse gebouwen gerealiseerd waaronder een cokes-breker, een stokerij,eenregeneratiegebouw,eencondenskamer en een schaft- annex

badlokaal. De groei van de fabriek was onder meer te danken aan het groeiende aantal toepassingen van het gas. De levering van gas aan buurgemeenten Stratum, Strijp,Tongelre,GestelenWoenselbleekeveneenseenlucratieveaangelegenheid.Ook liftte de gasfabriek mee op de snelle groei die de Philips NV doormaakte. Dit bedrijfwasindebeginperiodeverantwoordelijkvoordeafnamevanongeveer8tot10procent van de totale gasproductie die in 1906 rond de 3.500.000 m3 lag. In 1920 zou ditzelfs40procentzijn!

De gasfabriek was vanaf de bouw voortdurend aan veranderingen onderhevig. De groeiende vraag naar gas en de veranderingen in het productieproces noopten de

Afb. 42 Eenoorkondenaaraanleidingvandeeerstesteenleggingvandenieuwtebouwengemeentelijkegasfabriek.


35

directieomnaverloopvaneenaantaljarenopnieuwbijdegemeenteaantedringenop een investering in de fabriek. In 1910 worden een nieuwe gashouder en een nieuwestokerijgebouwd.Gelijktijdigwerdeneenbestaandegasmeesterswoningen een kantoorgebouw gesloopt (de directeurswoning was in 1921 eenzelfde lot beschoren). De investering van de gemeente is veelzeggend: de vergunning voor de bouw van een elektriciteitscentrale aan de Dommelhoefstraat was immers reeds verstrekt.Degemeentehadblijkbaardeovertuigingdatdegasfabriekondanksdeconcurrentiemetdecentralewinstzoublijvengenereren.

Indevroegejarentwintigverrezenwederomnieuwegebouwenophetterrein.Zowerd in 1922 de nieuwe machinekamer in gebruik genomen en werd in 1923/1924 het nieuwe kantoor gebouwd naar een plan van gemeentearchitect Kooken (het oude kantoor uit 1912 werd gesloopt).

De gasproductie ging in 1924 weer een nieuwe fase in. Er werd een water-gasfabriek gebouwdmeteenzuiverhuisdaarbij.Dewatergasfabriekhadeenproductievan20.000m3perdag.Enkelejarenlaterdeedzicheennieuweontwikkelingindewereld van de gasproductie voor. Het in Duitsland ontwik-kelde ‘afstand-gas’-procédé (waarbijgasovereenlangeafstandnaardestedenwordtgetransporteerd)spraktotdeverbeeldingvanir.Willekens,woonachtiginEindhoven.HijonderzochtdemogelijkheidomhetgasdatsindsenigetijdwerdgeproduceerdindeZuid-LimburgseStaatsmijnenvialeidingennaarEindhoventehalen.InoverlegmetdeMauritsmijnteGeleen,eenmijndieop80kilometervanEindhovenlag,werdhetplanverderuitgewerkt.

Devoordelenvan‘import’vangasuitdeStaatsmijnenwasdatditgasgoedkoper,van betere kwaliteit, constanter van samenstelling en droger was. Deze gang van zakenzouheteindebetekenenvanvelegasfabrieken.Degemeentelijkegasfabriekmaaktedaaromtijdigdeoverstapvanproducerendenaardistribuerendepartij.Deinvesteringskosten-meerdaneenmiljoengulden-werdenterugverdienddoormiddelvan langdurende contracten met Philips NV en gemeenten in de omtrek.

Deomslagvanproductienaardistributiekendezijnweerslagindebebouwing.Oudestokerijenenanderegebouwenverlorenhunfunctienadathetproductieproces

Afb. 43 Hetpersoneelvandegasfabriekinheteerstekwartvandetwintigsteeeuw.


36

wasstopgezet;eenaantalgebouwenwerdgesloopt.Deslechtsenkelejarenoudewatergasfabriek met het zuiverhuis werden op last - en op kosten - van Philips NV behoudenenonderhouden.Tienjarenlaterbleekditeengoudengreep,nadat,nahetbombardementopdeStaatsmijnen,deaanvoervangasstokte.De omschakeling naar distributie bracht een vraag naar nieuwe gebouwen te weeg. Er werd een gasontvangststation gerealiseerd (gebouw 10, uitgevoerd door aannemer VanTuijn,ondertoezichtvanGemeentewerken)waardeleidingvanafdeStaatsmijnbinnenkwam.

In1930werd-nauitvoerigberaad-eenmagazijnmettoonzaalgebouwd.Dereali-satie van dit gebouw, een ontwerp van de Geldropse architect Kranenburg, was omstreden omdat de installateurs, die tot dan toe het gas aan de man brachten, zich danig buiten spel gezet voelden. Het doel van de toonzaal was: ‘het geven van voorlichtingopgebiedvangasenelektriciteitwatbetreftdemogelijkhedentothetplaatsenvanhuishoudelijketoestellen,waarvanmerkplusvoor-ennadelenonderde loep werden genomen.’ De verkoop bleef in handen van de installateurs, een poging om zodoende de realisatie van het gebouw veilig te stellen. De toonzaal zou in combinatie met een opgerichte dienst leiden tot de afdeling voorlichting en propaganda. Gedurendedeoorlogsjarenraakteeenaantalvandegebouwenophetterreinbe-schadigd. De nieuwe gashouder aan het Eindhovensch kanaal ging al vroeg in de oorlogverlorentijdenseenEngelsbombardement,eenvroegtwintigste-eeuwsbedrijfsgebouwliepeendusdanigeschadeopdatbeslotenwerdtotsloop.Opdeplaats waar dit gebouw stond, werd een nieuw pand gerealiseerd dat de technische dienst(hethuidigegebouw7)zouhuisvesten.In1960werdaandezuidzijdevanhetterrein een grote centrale werkplaats (gebouw 3) gebouwd. In 1964 werd gebouw 9 omgebouwdtotmagazijn,deoorspronkelijkefunctievanzuiverhuiswaskomentevervallen nadat de productie van watergas was beëindigd. De nieuwe piekinstallatie werdinhetzelfdejaaringebruikgenomen.Dezewerddoordeinvoervanaardgasinhetbeginvandejarenzestigechterspoedigoverbodig.

Afb. 44 Debebouwingdieomstreeks1925verreesaandeNachtegaallaan.


37

De gebouwen op het terrein van de voormalige gasfabriek hadden in oorsprong een grote diversiteit aan specialistische functies. Door de ontwikke-lingen op het gebied van de productie en distributie van gas verloren nagenoeg al deze gebouwen hun oorspronkelijkefunctie.

2.3.6 De elektriciteit centrale (1909)35

DeMaatschappijPeelcentrale,metondermeerPieterFentenervanVlissingen(Helmonds fabrikant) en G.A.W. van Lanschot (Bossche bankier) als deelnemers, werd in Den Haag opgericht om elektriciteitcentrales te exploiteren in Noord-Brabant enLimburg.BeideprovinciesliepennationaalenigszinsachterbijderestvanNederland, waar het de exploitatie van elektriciteit betrof. Veel gemeenten verzetten zich tegen de komst van een elektriciteitscentrale omdat deze zou concurreren met de gasfabriek, die veelal door de gemeente zelf werd geëxploiteerd. Het is dan ook nietverwonderlijkdatdeeersteBrabantseelektriciteitscentralein1899verreesineenplaats waar de gasfabriek in particuliere handen was: Boxtel. De enige elektriciteitsvoorziening in het Eindhoven van de late negentiende eeuw, wasdecentralevanPhilips.AlsreclamezorgdeditbedrijfbijdekroningvanWilhelminavooreengeheelelektrischverlichteVrijstraat,waarmeedeEindhovenarenvoor het eerst kennismaakten met openbare verlichting middels elektriciteit. De gemeente Eindhoven ging in 1909, op aandringen van grote industriëlen, in zee metdeMaatschappijPeelcentrale.Eerdereconcessieaanvragenvanondermeer

35 Voornaamste bron: Bläsing 1992

Afb. 45 Ophetterreinresterentegenwoordignogmaardriecomplexenuitdetijddatergaswerdgeproduceerd.


38

deBelgisch-NederlandseIntercommunaleElectriciteitsmaatschappij(1900)endeMaatschappijvoorElectrischeCentraalstations(1905)warenafgewezen.UiteindelijkwerderdoordeMaatschappijPeelcentraleaandeDommelhoefstraateenkolencentrale gebouwd van waaruit in 1912 elektriciteit kon worden geleverd. De locatieisenerzijdsbevreemdend,praktischindeachtertuinvandegroteconcurrent:degasfabriek,anderzijdslogischgeziendenabijheidvaneengrootaantalfabrieken,potentiëleafnemersvanelektriciteiténdenabijheidvanhetEindhovenschkanaal.DeMaatschappijPeelcentralewasechtergeenlanglevenbeschoren.Alin1915moesthetfaillissementwordenaangevraagd.GelukkigwerddirecteenGemeentelijkElectriciteitsBedrijf(GEB)opgericht.Zijverzorgdededistributievandeelektriciteitdie werd opgewekt en aangeleverd door de in ’s-Hertogenbosch gevestigde ProvincialeNoord-BrabantseElectriciteitsMaatschappij(PNEM)diejuisteenjaareerder was opgericht. De levering van elektriciteit aan de Eindhovense industrie werd eigenhandig door de PNEM opgepakt. Met de oprichting van de PNEM kwam het eindeaanlokaleenregionalebelangendiedeoprichtingvanplaatselijkecentralesveelalhinderden.MogelijkheeftdeoprichtingvandePNEMbijgedragenaanhetfaillissement van de Peelcentrale. De Peelcentrale raakte ook in de problemen omdatzijeenveeltelaagtariefvoerde,vermoedelijkomconcessiesaftedwingenbijgemeenten.DaarnaastbleekdePeelcentralenietovertoerijkendereservecapaciteitte beschikken, vanwege snel verouderde opwekinstallaties. In Eindhoven was sprake

Afb. 46 Opdezeluchtfotouitdejarendertigzijnviergashouderstezien.Degrootstegashouderopdevoor-grondstondaanhetEindhovenschkanaal.Hetmagazijnendetoonzaalzijnalshetwarenomdegashouderlinksgebouwd.

Afb. 47 DegrotegashouderaanhetEindhovenschkanaaldomineerdehetbeeld.

Afb. 48 OokdegashouderaandeNachtegaallaandomineerdehetstraatbeeld.


39

van minderwaardige ketels en machinerie die niet uit te breiden was. Een tekort aanelektriciteitinditindustriëlecentrumdreigde,enmoestdoordegemeentetijdigafgewend worden. Na de overname door de G.E.B. werd de centrale in Eindhoven grondig gerenoveerd. Er werd zelfs, als eerste in Nederland, een koppeling tussen twee centrales gerea-liseerd: tussen Eindhoven en Helmond.

2.3.7 Overige industriële bebouwingIn het gebied rond het havenhoofd heeft nog een groot aantal andere fabrieken gestaanwaaronderbierbrouwerij“DeHaas”,sigarenfabriek“DeKroon”(hethuidigeApollohuis), de stoomstroohulzenfabriek van Van Berckel (1885), de sigarenfabriek van J. Lurmans (1919), de timmerfabriek Hardenbroek & Langenbuysen (op een terreingehuurdvanPicus),deKoninklijkeweverij“VanDijk”,linnenfabriekVanDisselen de sigarenfabriek van Boelarts & zoon.

Afb. 49 Deelectriciteitscentraleopeenluchtfotouit1923,geïsoleerdgelegentussendehoogbouwvanPicus,degashoudersendearbeiderswoningenaandePatrijsstraatendeDommelhoefstraat.HetterreinkentgeenmuuraandeDommelhoefstraat,zoalsnuhetgeval.


40

2.4 Bebouwingsontwikkeling overige

2.4.1 Van der Schuyt en Koopvaart N.V. VanderSchuytenKoopvaartN.V.warentweerederijendiemensenenproductenvervoerden.ErwarenlijndienstennaarRotterdamenAmsterdamdieookeenaantaltussenliggende steden aandeden.

In 1845 werd in door Johannes en Abraham VanderSchuyteenfirmaopgerichtdiezouuitgroeientoteengroterederij.Zijprofiteerdenvandegroeiindebeurtvaartenverwierveneenbelangrijkepositieinhetwatervervoeromdatzijalsneloverschakeldenop stoomboten en daardoor de zeilende en trekkende collega’s uit de markt werkten. Hetbedrijfbelanddevia’s-HertogenboschinRotterdam.In1917bezatderederij78stoomboten en 33 sleepschepen. Naast het

Rotterdamse hoofdkantoor waren er 19 regio-nale kantoren, verspreid over het land. Vanaf1920mengdehetbedrijfzichookinhet vervoer over land, door busdiensten en vrachtvervoer per auto te exploiteren. In 1948 gingVanderSchuytmetderederijenvanVanden Boom en Stanfries samen tot S.B.S.Van der Schuyt vervoerde personen, maar vooral industriële producten, van Eindhoven naar het westen, met name Rotterdam en Amsterdam,vanwaarzijinzeeschependewereld over gingen. Van der Schuyt was op de kop van het havenhoofd gevestigd. Daar stond tot de sloop rond 1980 een bevrachtingkantoor, een relatief klein, éénlaags gebouw met aan de haven een symmetrische topgevel.

Afb. 51Hetbevrachtingkantoorvandestoomboot-rederijA&JvanderSchuyt.

Afb. 50 Affiche van de stoombootrederij A&JvanderSchuytmetdaaropdedienst-regeling.


41

Koopvaart N.V.36 kwam voort uit een Veghelse onderneming, de Veghelsche SchroefstoombootMaatschappij(VSM),in1861doorbeurtschippersBaasenDeGraauw opgericht. De Graauw voer met de Zuid-Willemsvaart I (118 brutoregisterton), Baas met de Zuid-Willemsvaart II (117 brutoregisterton), beide stoomschepen. In de beginjarenwerdentussenVeghelen’s-Hertogenboschnogpersonenvervoerd,totdeaanlegvanspoorvoortreinenlatertram.Inhetzelfdejaar1919,naovernamevanenkelekleinerederijen,maaktedevoorzittervandeRaadvanCommissarissenbekenddatdeVeghelscheSchroefstoombootMaatschappijvoortaandoorhetlevenzougaanalsdeN.V.Koopvaart.Vanaf1920hielddeVSMdusoptebestaan.Tegelijkmet deze reorganisatie verhuisde het hoofdkantoor van Veghel naar Rotterdam. NadeeconomischestilstandvandeTweedeWereldoorlog,kreegderederijindenaoorlogsejarentemakenmetconcurrentievananderevrachtvervoerderszoalsVanGend&Loosendespoorwegen.UiteindelijkbetekendedatheteindevandeN.V. Koopvaart in 1962, een eeuw na de oprichting van de eerste en enige Veghelse rederij,dieopzijnhoogtepuntwel75schepenindevaarthad.DeEindhovensegebouwenvanKoopvaartN.V.stondenaandenoordzijdevanhetkanaal.Hetlanggerekte,éénlaagsgebouwwasgedektondereenflauwhellendzadeldak.

2.4.2 Woning HavenmeesterAan het havenhoofd, met huisnummer 1, stond tot de sloop rond 1980 de woning van de Havenmeester, op basis van de bouwvergunning in 1930 gebouwd in opdracht van de gemeente Eindhoven. Naar verluidt hebben naast deze woning nog enkele kleinere woningen gestaan voor overig havenpersoneel.

2.4.3 Café’s: “Havenzicht”, “Havenhoofd” en “Veerhuis”Nietverwonderlijkdaterindeomgevingvanhethavenhoofdendeconcentratievan industrie enkele cafés in het onderzoeksgebied hebben bestaan. Aan het havenhoofd, met huisnummer 5, stond tot de sloop rond 1980, het café met de toepasselijkenaam“Havenhoofd”.Ditéénlaagspandonderzadeldakhadaandehavenzijdeeenveranda.Hetcaféverloorhaarbestaansrechtmethetverdwijnenvanenkele fabrieken en het sluiten van het Eindhovensch kanaal voor de beroepsvaart, eveneens rond 1980.

36 voornaamste bron http://www.bhic.nl/index.php?id=4545

Afb. 52 Hetgebouwvandefirma Koopvaart N.V aan de noordzijdevanhetKanaal.Opdeachtergrondéénvandegashoudersvandegas-fabriek.Afbeeldinguit1925.


42

HetgebouwopdehoekvandeTongelresestraatendeKanaaldijknoord,bijdeHefbrug, is als bierhuis gebouwd door kroegbaas en sleepbootvaarder F. Klaassen. Naarverluidtbevondenzichoorspronkelijkonderhetéénlaagsgebouw,stallenvoorde paarden van de trekschuiten. Al vroeg in de twintigste eeuw is het pand met een bouwlaag opgehoogd. Het café stond bekend onder de namen “de Valk”, “Havenzicht” enlater“deHefbrug”.Hetgebouwheeftzijnfunctiealscaféinmiddelsverloren.

Aan de Kanaalstraat heeft tot de bouw het Augustinianum, een café gestaan dat ook wel het “Veerhuis” werd genoemd.

2.4.4 Villapark37

In 1894 stelde de gemeente Eindhoven aan de gemeente Tongelre voor om samen een verbinding van de Dommel naar de provinciale verbindingsweg aan te leggen. Hetplanwasomhiervervolgensfabriekenengrotehuizentelatenverrijzen.Het initiatief werd echter door Tongelre afgewezen. De ontwikkeling tussen het Eindhovenschkanaalendespoorlijnkwamineenstroomversnellingdoorparticuliereinitiatieven: de bouw van drie grote villa’s in opdracht van grootindustriëlen in Eindhoven. Anton Philips was de eerste die er een villa (‘De Laak’) liet bouwen,

37 Voornaamste bron: 3T-magazine, nr.1 2007, waaruit ook is geciteerd.

Afb. 53 Huisvandehavenmeestervoordeslooprond1980.

Afb. 54 Caféhet“Havenhoofd”.

Afb. 55 OudeansichtkaartvandeKanaalstraatmetlinkshetcafé“Veerhuis”.


43

weldra gevolgd door houtfabrikant J. Brüning, (‘Huize Elsheim’), Glaudemans en later doorMignot,Elias,VanDijk,Schellensenanderen.Defabrikantenwoondendusnietmeerbijhunfabrieken,maarineenvillawijkinTongelre,aanderandvanEindhoven.In1907werddevennootschap‘BouwgrondmaatschappijStratum-Tongelre’opgerichtdie als doel had (landbouw)gronden op te kopen en tot woonstraten te transformeren. Dergelijkeinitiatievenwerdenindetweedehelftvandenegentiende-enhetbegin van de twintigste eeuw ook elders tot ontplooiing gebracht. In 1909 bood de BouwgrondmaatschappijaanTongelrede“hoofdwegdoorhetvillapark’aan,plustweeduizend gulden onder voorwaarde dat de gemeente de weg zou verharden. Tevenszoudemaatschappijachtherenhuizenbouwenmeteenhuurwaardetussen300 en 600 gulden. Hiermee was het startsein gegeven voor de ontwikkeling van het gebied Villapark.

Afb. 56 Briefhoofdvande firma Glaudemans & VanGestel,MachinaleSteenfabriek“DeVlijt”.

Afb. 57 HuizenaandeNachtegaallaanin1908.

Afb. 58 Deontwikkelinginhetgebiedwerdgestimuleerddoordatgrotefabrikantenerwoonhuizenbouwden.


44


45

3 Ruimtelijkeontwikkelingkerngebied

3.1 GefaseerderuimtelijkeontwikkelingkerngebiedOmeenoverzichtelijkbeeldteschetsenvandeontwikkelingvanhetkerngebied,wordt,ondanksdeuitvoerigebeschrijvingenhiervoor,puntsgewijsdegefaseerdeontwikkeling van de ruimte uiteengezet.

- fase 1: 1846In 1846 wordt het Eindhovensch kanaal geopend waardoor Eindhoven via de Zuid-Willemsvaart bereikbaar is voor scheepvaart. Het kanaal is oost-west georiënteerd. HetEindhovenschkanaalvormtdezuidelijkebegrenzingvanhetkerngebied,dat,totde annexeringen rond 1900, buiten Eindhovens grondgebied, in de aangrenzende gemeente Stratum lag. De havenkom van het kanaal, dat van grote betekenis is voor deindustriëleontwikkelingen,vooralaandeoostzijdevanEindhoven,ligtnetbinnenhet kerngebied. De Eindhovense industrie was in 1846 nog vooral geconcentreerd langsdeDommel,aandestadszijde.

Afb. 59 HetEindhovenschkanaalin1931metindelinkerbovenhoekhetkanaalhoofd.

Afb. 60 HetlaatstedeelvanhetEindhovenschkanaalin1965meteengoedoverzichtvandePicusfabriekendevoormaligegasfabriek.


46

- fase 2: Derde kwart negentiende eeuwAanhethavenhoofdverrijstenigebebouwing,waarondergebouwenvanrederijenJ&AvanderSchuytendeVeghelseSchroefstoombootMaatschappij(laterKoopvaartN.V.).Vermoedelijkwordenookwoningengebouwdvoordehavenmeesterenenighavenpersoneel. - Fase 3: Omstreeks 1870Rondhetjaar1870werddeprovincialewegvanStratumnaarLieshoutaangelegd.Dezeweg,delatereTongelresestraat,vormtdeoostelijkebegrenzingvanhetkerngebied.

- Fase 4: 1883In 1883 vestigt de eerste industrieel zich in het kerngebied; J. Brüning, die er een fabriek voor de productie van sigarenkisten stichtte. De fabriek werd gebouwd aan de weg van Stratum naar Lieshout; de Tongelresestraat. De fabriek zou uitgroeien tot Picus,gedeeltelijkookaandeoostzijdevandeTongelresestraat.

- Fase 5: 1885In 1885 richt de Stratumse rentenier Hendricus Franciscus Coolen aan de Tongelresestraatstoombierbrouwerij‘DeValk’op,nettenzuidenvandepasdaarvoorgebouwde sigarenkistenfabriek van J. Brüning.

- Fase 6: 1887AanhetEindhovenschkanaalwordtin1887doorThomasvanDijckeenhoutzagerijgestart, eerst aangedreven door een oude zaag- en korenmolen, weldra door een stoommachine. De gebouwen stonden op een wigvormig perceel aan het Kanaal, hethoofdgebouwheeftmogelijkopdepuntvanhetperceelgestaan,gerichtopdeTongelresestraat.DezagerijzoubekendrakenonderdenaamRietvink.Tennoordenvan het terrein werd de latere Rietvinkstraat gelegd (naamgeving 1910).

- Fase 7: 1899 In1899werdbegonnenmetdebouwvaneennieuwegemeentelijkegasfabrieknabijhetHavenhoofd.Ontsluitingvandezefabriekgingvermoedelijkviaeenstraatjetussen de Rietvink en de fabriek van Brüning naar de Tongelresestraat. De kolen, waarmee de fabriek gestookt werd, konden op de terreinen tussen de fabriek en het kanaal worden gelost en opgeslagen. Ontsluiting vond plaats middels een verlenging van de latere Rietvinkstraat (naamgeving 1910).

- Fase 8: omstreeks 1907 Rond 1907 wordt de Nachtegaallaan aangelegd, als onderdeel van het villaplan, geïnitieerd door de grootindustriëlen Philips, Brüning en Glaudemans. De snelle groei van de gasfabriek zorgde al snel voor een ontsluiting van het fabrieksterrein op de Nachtegaallaan.

- Fase 9: 1909In 1909 wordt begonnen met de bouw van een elektriciteitscentrale aan de Dommelhoefstraat,vermoedelijkeenoudelandweg.

- Fase 10: 1928HuubvanDoornebegintachterBrouwerijdeValkeenmachinefabriekdielateraanhet Burghplein zou uitgroeien tot het DAF concern.

- Fase 11: 1956De Rietvink houdt op te bestaan. De gebouwen worden gesloopt.


47

- Fase 12: omstreeks 1980Het Eindhovensch kanaal wordt afgesloten voor beroepsvaart. Het gebied rond het havenhoofd wordt heringericht.

- Fase 13: 1989AanhetvoormaligehavenhoofdverrijstdenieuwbouwvanhetNRE

- Fase 14: 1992RestauratievoormaligebierbrouwerijdeValk.

- Fase 15: 1993Picus houdt op te bestaan. De bebouwing wordt gesloopt, de directeurswoning uitgezonderd.

- Fase 16: 2008Anno2008wordtdrukgewerktaaneengrootschaligwoningbouwprojectophetvoormalige Picusterrein.

3.2 RuimtelijkeontwikkelingPicusfabriekDeruimtelijkeontwikkelingvanhetPicusterreinismoeilijknategaanvanwegederelatief beperkte hoeveelheid kaartmateriaal uit het laatste kwart van de negentiende eeuw,incombinatiemethetontbrekenvanbouwtekeningenvanvóór1920endesnellegroeidiedefabriekheeftdoorgemaakt.Dehierbeschrevenruimtelijkeontwikkeling van het latere Picusterrein is gebaseerd op de schattingskaart (ca. 1890), enige historische gegevens en beeldmateriaal, waaronder foto’s en briefhoofden. De in 1883 gestarte houtfabriek van J. Brüning is op de schattingskaart van omstreeks 1890getekendalseenU-vormig,geslotencomplexopeenietsgroter,rechthoekig

Afb. 61 Faseringskaart.


48

terreinaandewestzijdevandestraatvanStratumnaarLieshout;deTongelrese-straat.HetL-vormigeperceeldataanhetfabrieksterreingrenst,isvermoedelijkeenbraakliggend erf, dat al wel in bezit is van Brüning. Wanneer de oudste luchtfoto´s van de latere Picusfabriek worden vergeleken met desituatie weergegeven op de schattingskaart van 1890, dan laat de oudste kern zich, vanwege de grondvorm, eenvoudig onderscheiden. Het complex heeft in hoofdvorm een tweelaags bouwdeel onder zadeldak aan de straat gehad, met daar parallel achter, een éénlaags bouwdeel (eveneens met zadeldak) waarin, gezien de schoor-stenen, de machines waren opgesteld. De functie van het verbindende bouwdeel is op basis van foto’s niet te herleiden. Het hoofd van een brief gedateerd 26 oktober 1910 geeft een situatie weer die ontstaanistussen1900en1910(decijfers19zijngedruktophetpapier).Defabriekisenormuitgebreid,hoofdzakelijkmethallenonderdevoordeindustrierond 1900 zo karakteristieke sheddakconstructies. De fabriek kende een zodanige

Afb. 62 Detailvandeschattingskaartvanomstreeks1890.

Afb. 63 DePicusfabriekvanuithetwesten.

Afb. 64 DePicusfabriekvanuithetoosten.


49

groei, dat niet alleen het L-vormige perceel op de schattingskaart van omstreeks 1890, maar ook het perceel daarachter al voor een deel bebouwd is. In het oog springendishetbijzondervormgegeven,tweelaagsbouwdeel,dataandestraatisverrezen.Degevelheeftrisalietendiemettorentjeszijngeaccentueerd.Indeloopvandetwintigsteeeuwzoudezegevelsterkwordengewijzigd.

Eengrootschaligeverbouwingheeftzeerwaarschijnlijkin1911plaatsgevonden.Naontwerp van architect Arend Beltman (Enschede) verrees achter op het terrein een vierlaags fabrieksgebouw onder een plat dak. Dit gebouw zal vanwege de toepassing vaneenbetonskeletzeermoderngeweestzijnindietijd.Vermoedelijkwashetzelfsde eerste keer in Eindhoven dat er op een zodanige manier met beton werd gebouwd. Defabriekshalmetsheddakenaandeoostzijdevandehoogbouw,stonddaarmeein open verbinding, zoals oude foto’s van het interieur laten zien. Het innovatieve karaktervandebouwpastbijhetproductdaterwerdvervaardigd.Ditwas(eenvan)de eerste triplexfabrieken in Nederland.

Op oude briefhoofden van net na 1911 is naast de betonnen hoogbouw ook een directeurswoning te zien. Deze onlangs gerestaureerde woning bestaat nog steeds. Een oude luchtfoto genomen vanuit het westen, laat zien dat het tropische houtdatwerdaangevoerdviahetEindhovenschkanaal,aandeoverzijdevandeTongelresestraatwerdopgeslagen.OokdezogenaamdePicushuisjes,sameneenéénlaagsbouwmassaonderschilddak,zijnaandeoverzijdevandeTongelresestraatte zien (schuin tegenover de directeurswoning).

Afb. 65 LuchtfotovanhetPicusterreinin1923.Deoudstebebouwingzijndebouwdelenonderzadeldakenmiddenopdefoto.Hetcomplexisdaaruit,tegendewijzersvandeklokin,gegroeid.


50

Deontwikkelingvandefabrieksinds1912isglobaaltevolgenviadebijdegemeenteEindhovenaanwezigebouwdossiers.Tot1980zijnercirca50bouwvergunningenverleend, onder meer voor: het bouwen van een machinegebouw (1912), een wagenloods (1920), een elektrische transportbaan (1924), een garage (1925), loodsenenmagazijnen,eenfabriekvoorspaanderplaten(1951),eenkantinegebouw(1955) en een deurenfabriek (1973).

3.3 RuimtelijkeontwikkelingDeValk

Dein1885doorH.F.Coolengestartebierbrouwerijisopdeschattingskaartvanomstreeks1890getekendalseenU-vormigcomplexmeteenklein,rechthoekigbijgebouw.NetalsdefabriekvanBrüningishetcomplexgelegenopeenietsgroter,rechthoekig perceel. Het L-vormige perceel dat aan het fabrieksterrein grenst, is vermoedelijkeenbraakliggenderf,datinbezitisvanCoolen.HetterreinkomtuiteindelijkinbezitvanBrüningdieereendirecteurswoninglaatbouwen.

Inomvangisdebrouwerijintijdnietveeltoegenomen.Hettweelaagshoofdgebouwonder mansardedak aan de straat hoort tot de eerste opzet, zoals het hoofd van een in 1893 gedateerde brief laat zien. Op de tekening is het echter met een (oorspronkelijk)zadeldakweergegeven.Achterdehoofdbouwsluitenenkeleéénlaagsbijgebouwenaan,waaronderhetketelhuismetschoorsteen.Deexactebouwdatumvan het hoge gebouw haaks op de straat is niet bekend, het is voor het eerst te zien opeenfotouit1910.Ditgeldtookvoordetweelaagsaanbouwaandezuidzijde.Inarchiefstukken worden verbouwingen gemeld in 1889 en 1892. In 1928 wordt in het enige bouwdossier, dat aanwezig is in het archief van de gemeente Eindhoven, melding gemaakt van de bouw van een werkplaats, zeer waarschijnlijktenbehoevevandemachinefabriekvanVanDoorne.

Indeperiode1928-1930en1953-1958zijnintotaal11bouwvergunningenverleend.Uitsluitendvoordeoprichtingvanrelatiefkleinegebouwen(werkplaatsen,garage,tijdelijkeloodsendergelijke).

Afb. 66 Hetfabrieks-interieurmetrechtsdeinbetonuitgevoerdehoogbouwwelkevanwegehetinnovatievekaraktereenbijzondereverschijningisgeweestinEindhoven.


51

3.4 RuimtelijkeontwikkelingDeRietvink

Timmerfabriek De Rietvink, vernoemd naar de zeventiende-eeuwse zaagmolen die hier werd geplaatst, verrees in 1887 aan de Tongelresestraat en het kanaalhoofd, opeenwigvormigperceeljuisttenzuidenvandevlakdaarvoorgebouwdeBrouwerij(De Valk) en Sigarenkistenfabriek (later Picus). De wigvorm is niet te herleiden op de kadastralekaartvan1832enisdusnieteengevolgvaneendoorsnijdingvaneenoudperceel door het Eindhovensch kanaal rond 1826. Tussen de Rietvink en de Valk werd een straat aangelegd, reeds te zien op de schattingskaart van omstreeks 1890. Op dezekaartistevensteziendathetfabrieksterreineendrietalvrijstaandebouwdelenomvatte,waaronderdemolen.VermoedelijkheefthetcomplexeenfrontgevelaandeTongelresestraatgehad,zoalsooktezienopeenuithetbouwjaardaterendbriefhoofdvan de fabriek. Verder laat het briefhoofd goed de zaagmolen aan het kanaal zien, met daarachter tweegekoppelde,tweelaagsbouwdelen.Rechtsvandemolenzijnenkeleéénlaags(waarondereenwoning)enenkeletweelaagsbouwdelen(mogelijkdemagazijnen)weergeven.Delaatstestaanmetdekopgevelhaaksopdekanaaldijk.Datersprakeisvaneenstormachtigeontwikkelingvandefabriek,blijktweluithet

Afb. 67 DeRietvinkinheteerstekwartvandetwintigsteeeuw.

Afb. 68 DelaatsterestantenvandegebouwenvanDeRietvinkaandeTongelresestraat(1965).


52

hoofd van een in 1906 gedateerde brief. Hoewel de weergegeven situatie een iets gekleurdeweergavezalzijn,debriefhoofdenwarenbedoeldomindruktemakenop(potentiële)klanten,isduidelijkteziendatdemolenheeftplaatsgemaaktvooreengroot gebouw voor de houtverwerking met machines die door stoom werden aangedreven (de schoorsteen markeert de plek van de machine). Het kanaalfront zal eenredelijkbetrouwbareweergavezijnvandetoenmaligesituatie,zoalsookblijktuiteen oude ansichtkaart waarop de fabriek is afgebeeld. De lengte van de verschillende twee- en drielaags bouwdelen is in het briefhoofd overdreven. In1938branddehetcomplexvollediguit.Daarnaheefternogbijnatwintigjaareentimmerwinkelophetperceelgestaan.Indejarenzestigzijndelaatstenegentiende-eeuwse restanten van de voormalige fabriek opgeruimd.

3.5 Ruimtelijkeontwikkelinggasfabriek

De oudste situatietekening die werd aangetroffen in de bouwdossiers geeft de situatie weer van omstreeks 1915 (situatietekeningen werden vaak overgenomen van reeds bestaandetekeningenengevenderhalvelangnietaltijddeactuelesituatieweer).Deschetsis,vanwegedeweergegevenRietvinkstraat,onontbeerlijkvooreengoedbegrip van de vroegste ontwikkeling van de gasfabriek, die aan deze straat werd gebouwd op een deel van een groot perceel dat in 1832 nog omschreven stond als bouwland, doch nadien werd opgesplitst. Deschattingskaartvanomstreeks1890geeftdesituatieweereenkleinetienjaarvoor de bouw van de gasfabriek. Op de kaart is De Rietvink al wel te zien. De straat dieaandenoordzijdelangshetkarakteristieke,wigvormigefabrieksterreinloopt,werdvanaf 1910 de Rietvinkstraat genoemd. De straat liep vanaf de Tongelresestraat en deKanaaldijknaarbeneden,naardelagergelegengebiedentennoordenvandekanaaldijk.Terug naar de oudste situatietekening. Daarop is te zien dat er haaks op de voorheen doodlopende Rietvinkstraat een nieuwe straat is gelegd. Dit is gedaan ten behoeve van de ontsluiting van de gasfabriek. Later zou ook het gebouw van de Peelcentrale via deze straat, ook Rietvinkstraat genoemd, worden ontsloten (zoals reeds te zien op de situatietekening). Het min of meer rechthoekige perceel van de gasfabriek grenst aan de Rietvinkstraat en niet aan de vroeg twintigste-eeuwse Nachtegaallaan. Het hoofdgebouw(gebouw2)isoverduidelijkaandeRietvinkstraatgebouwd.Hoederoutingophetterreinpreciesisgeweest,iswatonduidelijk.Ookdeexactefunctievan de verschillende gebouwen is op basis van het historisch onderzoek niet geheel duidelijkgeworden.Eengasfabriekvanomstreeks1900zalzekereenstokerij,eenzuiverhuis,eensmederij,laboratorium,kantoorenmagazijnhebbengehad.Ookeenwoning voor de directeur en de woning voor de gasmeester/werkbaas zullen op het terreinhebbengestaan.Dedirecteurswoningishetmeestoostelijkebouwdeelopdesituatietekening,nogbekendvanoudeluchtfoto’svanhetterrein.Vermoedelijkishetgrote huis aan de Nachtegaallaan gebouwd als een kantoor. De vier gashouders staat alleaandenoordoostelijkeperceelgrens.Dezehouderszulleninfasenzijnverrezen,gelijkopgaandmetdegroeiendevraagnaargas.Hetperceeltenzuidwestenvanhetgebouwenensemble,heeftwaarschijnlijkvanbeginafaanbijdegasfabriekgehoord.Hierzullendeviahetkanaalaangevoerdekolen,waarmeedefabriekwerdgestook,zijnopgeslagen.


53

Afb. 69 Situatieschetsovergenomenvaneenbouwtekening,welkedesituatieweergeeftrond1920.

Afb. 70 Situatieschetsovergenomenvaneenbouwtekeninguit1924.

Afb. 71 Deroutingomstreeks1924. Afb. 72 Situatieschetsovergenomenvaneenbouwtekeninguit1930(toonzaal).


54

Afb. 75 Luchtfotovanhetfabriekscomplex,uit1930ofvlakdaarna.

Afb. 73 Eenvaneenbouwtekeningovergenomensituatieschetsdiedesituatierond1947weergeeft.

Afb. 74 Situatietekeninguit1965.


55

4 Gebiedsbeschrijving4.1 Infrastructuur

Dedriebelangrijkstestructureninhetgebieddietevensdebegrenzingervanvormen,zijnhetKanaalhoofd,deTongelresestraatendeNachtegaallaan.Hetkaraktervandezestructurenisvrijwelvolledigtwintigste-eeuws,vooraldoorderecenteprofielen.Hetprofielvanhetkanaalenhetkanaalhoofdismeerdaneensgemoderniseerd,teneerste vanwege de toename van de grootte en capaciteit van de schepen, later van-wege de toename van het autoverkeer. Dit heeft geresulteerd in een zeer strak kanaalprofielmetstenenkademurenwaarbijeenparkachtigeaanlegaandenoord-zijdetotstandisgekomenomaandebehoeftevanwandelingvoordebewonersvandelangshetkanaalverrezenwoningcomplexentevoldoen.Deervaringvandedijkenals zodanig is hierdoor, en door het aanleggen, verbreden en verbeteren van de verkeersroute aan de zuidkant van het kanaal, volledig teniet gedaan.

InzekeremateheefteensoortgelijkeontwikkelingzichaandeTongelresestraatvoor-gedaan,waarhetstraatprofielisaangepastaandefunctiediedestraatheeftbinnende Eindhovense ceintuurbanen. Waar het kanaal wordt overgestoken, herinnert niets meeraandeoorspronkelijkebedijking.Vaneenverhogingterplaatsevandebrugisnauwelijkssprake.Belangrijkvoordeervaringvandeindustriëlegeschiedenisdiezichaanweerszijdenvandestraatheeftafgespeeld,isdekromminginhettracé,waardoorderesterendebebouwingvandevoormaligeBrouwerijdirectinhetoogspringt. BijdeNachtegaallaanvaltdirectderelatietussenhettracéendeloopvandenetten westen van de laan gelegen Dommel op. Het laanachtige karakter dat de straat oorspronkelijkkenmerkte,komtnogenkeltotuitingindittracé.Depasvoltooideherinrichtingvandestraatheeftertoegeleiddateenstedelijkkarakterisontstaan,mededoordecombinatievaneenrijbaaninéénrichtingeneentweebaansfietspad,vanelkaargescheidendooreenbordermetjongeaanplanttussenparkeerhavens.Watnogweleenbelangrijkcultuurhistorischelementis,ishetdijklichaamdatnogduidelijkwaarneembaaristussendeNachtegaallaanenhetkanaalhoofd.Destratendiehetonderzoeksgebiedaandenoordzijdebegrenzen,hebbenvanwegedeklinkerbestratingeenbeduidendminderstedelijkkarakter.Ditwordtversterktdoorhetrelatiefsmallestraatprofielendeaanwezigheidvanbomenrijen.Aandezestratenstaateenaantalblokkenmetkleinerewoningen,oorspronkelijkbestemdvoor

Afb. 76 HetEindhovenschkanaalin2008metaandenoordzijdeeenparkachtigeaanlegenaandezuidzijde een rijbaan met fietspad en hoogbouw.


56

arbeiders,maarookenigebebouwingmeteenmeeraanzienlijkkarakter,architecto-nischzuiverinstijl.

Afb. 77 Omstreeks1920waseraandezuidzijdenogsprakevaneenkeibestratinglangsdewalkant.

Afb. 78 Hethoogteverschiltussenhetkanaalenhetomliggendeterreinisbijhetkanaalhoofdnoggoedteervarendoorhetstuwlichaam.

Afb. 79 OokvanafdeTongelresewegisgoedteziendathetomliggendeterreinlagerisgelegendanhetkanaal.


57

4.2 Bebouwing in het kerngebied

4.2.1 NRE-terrein

- AlgemeenHet oudste deel van het NRE-terrein, de kavel waarop in 1899 de gasfabriek werd gebouwd, is relatief ver van de bestaande infrastructuur af gelegen, midden op het huidigeterrein.OphetterreintekentzicheenduidelijkegrensafindevormvaneenfabrieksstraatdieenigetijddeoorspronkelijkeRietvinkstraatmetdeNachtegaallaanheeftverbonden.Tenzuidenvandezefabrieksstraatheefteenaanzienlijkeschaal-vergroting plaats gevonden. Tot 1930 werden hier grondstoffen (kolen) opgeslagen. De tegenwoordige bebouwing hier is zonder uitzondering naoorlogs en onderscheidt zichookdaarinvanhetmerendeelvandegebouwentennoordenvandezelijn.Ondanks de eenheid in oriëntatie, historisch bepaald door de verdwenen Rietveld-straat,iservaneenduidelijkeruimtelijkesamenhangophetterreingeensprake.Datkomtookdoordatwezenlijkerelatieszijnverbrokenmetdesloopvangebouwenendebouw van nieuwe, met andere functies. Zo maakt het voormalige waterzuiveringshuis een geïsoleerde indruk vanwege het ontbreken van de watergasfabriek en de bijbehorendegashouder.Vooraldesloopvandezegashoudersheeftgateninderuimtelijkestructuurachtergelaten.Zoisderelatietussendetoonzaal/hetmagazijn,gebouwdómeenbestaandegashouder,indehuidigesituatienietmeerteervaren.

Afb. 80 Kaartjemetgebouwnummers.


58

Afb. 82 Eenkaartjewaaropdeoriëntatievandenogbestaandegebouweninzichtelijkisgemaakt.

Afb. 81 Satellietfotometdaarophetkerngebied.AfbeeldingvanGooglemaps.


59

- Gebouw 1 (1899)38

Tot de oudste bebouwing op het huidige NRE-terrein, hoort een ensemble van architectonischsoortgelijkebouwdelendatin1899ofvlakdaarnaverreesaanwatlaterzouuitgroeientoteenfabrieksstraat.Vanwegerigoureuzewijzigingeninhetin-enexterieur,ismoeilijkvasttestelleninwelkematehetensemblegefaseerdtotstand is gekomen. De bouwdelen vertonen onderling grote samenhang, zowel in grondplanalsinarchitectuur,enzijnzondertwijfelhetwerkvandezelfdearchitect:gemeentearchitect Kooken. Alle in kruisverband gemetselde gevels hebben segmentboogvensters en kennen een geleding met plint, lisenen en (klimmende) friezen.Devormentaalisrobuusttenoemenenpastbijdeindustriëlefunctievandegebouwen.

38 De functie van de oudste gebouwen kon niet worden achterhaald in het RHCe.

Afb. 83 Gebouw1,oostgevel.

Afb. 84 Gebouw1,noord-enoostgevelvanuithetnoorden.


60

Afb. 86 Gebouw1,westgevelopeenverbouwingstekening.

Afb. 85 Gebouw1,doorsnedeopeenverbouwingstekening.


61

- Gebouw 2 (1899-…)Dit uit drie bouwdelen bestaande ensemble hoort, met gebouw 1, grotendeels tot de oudstebebouwingophetterrein.Hetoudstevandedriebouwdelen(zuidwestzijde)isvrijstaandgebouwd,vermoedelijkin1899.Hetbouwdeelheeftéénbouwlaagopeenrechthoekiggrondplanondereenflauwhellenddakwaarvandepannenopeenbepaaldmomentzijnvervangendoorgolfplaten.DedakconstructiewordtgedragendoorvoordebouwtijdkenmerkendePolonceau-spanten,instaaluitgevoerd.Het tweede bouwdeel is hier in het eerste kwart van de twintigste eeuw, geschakeld tegenaan gezet. In opzet is hier eveneens sprake van een éénlaags gebouw op eenrechthoekigegrondslag.Hetflauwhellendezadeldak,gedragendoorstalenPolonceauspanten heeft hier echter nog wel dakpannen. Kenmerkend voor het industriële bouwen rond 1900 is de toepassing van een lichtstraat in de nok. De lichtstraat heeft een met pannen gedekt schilddak en zorgde, naast daglichttoetreding, ookvoordenodigeventilatie.Ongetwijfeldheefthetoudstebouwdeelookeendergelijkelichtstraatgehad,deverhoogdetopvandekortegevelsvormtdaarvooreenduidelijkeaanwijzing.De architectuur van de gevels van deze bouwdelen wordt gekenmerkt door het schoon uitgevoerde metselwerk en de toepassing van in baksteen uitgevoerde lisenen,(klimmende)friezenenlijstwerk.Venstersendeurenzijngrotendeelsoorspronkelijk.Erissprakevaneenduidelijkearchitectonischesamenhangtussenditgebouwengebouw1.BeidezullenzijnontworpendoorgemeentearchitectKooken.Rond 1950 is het ensemble uitgebreid met een klein bouwdeel onder een lessenaar-dak.

Afb. 87 Gebouw2,noord-enwestgevel.


62

Afb. 88 Gebouw3,vanafhetwesten.

Afb. 89 Gebouw3,verbouwingstekeningplattegrond.


63

- Gebouw 3 (1924)Ditgebouwisin1924ontworpenalszuiverhuis.Debijbehorendewatergasfabriekengashouderzijnverdwenen.DebouwtekeningenzijnvandefirmaDeVriesRobbé& Co. Het voormalige zuiverhuis is een relatief klein gebouw op een rechthoekige plattegrond. De geklonken stalen draagconstructie staat op bakstenen en poeren. Hetgebouwheefteenzadeldakmetlichtstraatenisaanweerszijdenvoorzienvaneenoverkappingmetplatdak.Hetbetonnenenflauwhellendezadeldakwordtgedragen door een aantal dubbele Polonceau-spanten en vormt één geheel met het platte dak van de aankappingen. Het dak heeft cassetten. Aan het begin van dejarenzestigraaktedewatergasinstallatieinonbruik.Hetzuiverhuisverloorhierdoorhaaroorspronkelijkefunctieenwerdin1964omgebouwdtotmagazijn.Tijdensdeverbouwingiseennieuwevloeraangebrachtenzijndeoverkappingendichtgemetseld.Devenstersindelichtstraatzijnvernieuwd.Inhetvrijsobereontwerpvaltvooraldeweinigvoorkomendecombinatievaneenstalen draagconstructie, gemetselde gevels en een betonnen dak op.

Afb. 90 Gebouw3,verbouwingstekeningdoorsnede.


64

Afb. 91 Gebouw4,gelegenaandeNachtegaallaan.

Afb. 92 Gebouw4,gevelaandeNachtegaallaan.Kopievandeoorspronkelijkebouwtekening.

Afb. 93 Gebouw4,plattegrondbeganegrond.Kopievandeoorspronkelijkebouwtekening.

Afb. 94 Gebouw4,doorsnede.Kopievandeoorspronkelijkebouwtekening.


65

- Gebouw 4 (1930)Naar aanleiding van het besluit om de gasproductie te staken en over te schakenen opdedistributievanmijngas,ontstondeenvraagnaarnieuwegebouwtypen.Gebouw4,eenin1930ontworpenmagazijnmettoonzaal,iserdaaréénvan.OpvallendinhetontwerpisdeL-vormigeplattegrondendegebogenstraatgevel.Beidezijnhetgevolgvanaanpassingenaaneenbestaandesituatie:derooilijnvandeNachtegaallaanende aanwezigheid van de watergashouder. De grote vensters op de begane grond van het tweelaags bouwdeel aan de Nachte-gaallaanvormeneensterkeverwijzingnaarhetoorspronkelijkegebruikalstoonzaal.Deovergangophethaaksopdetoonzaalgerichtemagazijnwordtgeaccentueerddooreenalstorenelementuitgevoerdeentreepartij,eenelementdatkarakteristiekvoordebouwtijdtenoemenis.Hetmagazijnheeftdriebouwlagenondereenplatdak,waarin een lichtstraat is uitgespaard. Constructief bestaan er tussen de bouwdelen verschillen voortkomend uit de functiesvan de bouwdelen. Het bouwdeel aan de Nachtegaallaan heeft gemetselde gevels,een betonnen verdiepingsvloer en een houten kap, gedragen door stalen Polonceauspanten.Hetmagazijnheefteenbetonskelet,eenbetonnendakengemetseldegevels.Devensterszijnhoofdzakelijkinstaaluitgevoerd.Tegendenoordoostgevelvanhetmagazijnis,vermoedelijkin1972,eenéénlaagsaanbouw tot stand gekomen.

-

Afb. 95 Gebouw4,door-snede.Kopievandeoor-spronkelijkebouwtekening.

Afb. 96 DeNachtegaallaanvoordebouwvanhetmagazijnannexdetoonzaal.Dewatergas-houderwaaromheengebouw4zouverrijzen,isalwelgerealiseerd.Defotoisderhalvegemaakttussen1924en1930.


66

Gebouw 5 (1930)De sober expressionistische architectuur van gebouw 5, is geënt op het strikt functionele karakter van het gebouw, dat in 1930 werd gebouw als ontvangst- en distributiepuntvanhetgasdatvanuitdeLimburgseStaatsmijnenwerdaangevoerd.Het éénlaags gebouw heeft een rechthoekige plattegrond onder een met pannen gedekt schilddak waarvan de bakgoten ver uitsteken. De nok is gesierd met een ventilatiestraat.Hetpand,waarvandegevelsinvrijwelauthentiekestaatverkeren,markeertdebelangrijkeovergangvangasproductienaargasdistributie.

Afb. 97 Degevelvangebouw5,gezienvanafdeDommelhoefstraat.

Afb. 98 Gebouw6,degevelaandeNachtegaallaan.


67

- Gebouw 6 (1946-1952 en 1989-1992)Het oudste deel van het complex Nachtegaallaan 15 is als kantoorgebouw voltooid tussen 1946 en 1952 naar een ontwerp van de Eindhovense architect C. Geenen.39 Dit bouwdeel heeft drie etages boven een souterrain. Achter de bakstenen gevels schuilt een betonnen draagconstructie. De voorgevel heeft vanwege de toepassing van vensterassen een sterke ritmiek, rechts van het midden onderbroken door een sterkgeaccentueerdeentreepartij(laterdichtgezet).Hetplattedakvandeentreepartijdient tevens als balkon (markering van de voormalige directiekamers) en wordt gedragen door een reeks zuilen. Boven de entree is een sculptuur aangebracht: een bijnavreemdeversieringvaneengeveldieopvaltvanwegedesoberheid.In de periode 1989-1992 vond er een uitbreiding van het kantoorgebouw in de richting van de havenkom plaats. De architectuur is modern, maar in harmonie met de oudste bouw. Een relatie met het Eindhovensch kanaal, waarover tot 1930 de steenkool werd aangeleverd, is gelegd door de kanaalgevel in het water te plaatsen. Verder valt het in koper uitgevoerde dak van de hoofdvleugel op.

39 C. Geenen werkte onder meer aan de restauratie van het Groot Kasteel Deurne (1952) en in Eindhoven aanwoningenindeGerarduslaan,hetOranjehotel,deSchouwburg(1964)endePetrakerk.

Afb. 99 Gebouw6,aansluitingvanhetoudedeelmetdevoormaligeentreeopdeuitbreiding.

Afb. 100 Gebouw6,deuitbreidinggezienvanafdekruisingvandeNachtegaallaanmetdeKanaalstraat.


68

- Gebouw 7 (1950)Op de plaats waar in 1950 dit gebouw tot stand gekomen is, stond tot dat moment een vroeg twintigste-eeuws gebouw waarin zich de blowerkamer bevond. Het nieuwe gebouw, eveneens met blowerkamer, heeft een rechthoekige plattegrond eneendakopgebogenbetonnenspanten.Hetgebouwhadoorspronkelijktweeniveau’s;eensouterraineneenbegane-grondniveau.In1977vondereenvrijingrijpendeverbouwingplaatswaarbijinhetgebouweenbewakingscentrumeneenkantoorruimtewerdengecreëerd.Tijdensdezeverbouwingverdweenhetsouterrainwaardoor de begane grond op maaiveldniveau kwam te liggen. Dit had uiteraard gevolgen voor de gevels: de vensterindeling op het souterrainniveau verdween. Helaasheeftdeoorspronkelijkeenzeerkarakteristiekeentreepartijvanhetgebouwindewestgeveltijdensdezeverbouwingsfaseplaatsgemaaktvooreenmoderneaanbouw onder een plat dak.

Afb. 101 Gebouw7,gezienvanuithetzuidoosten.

Afb. 102 Detailvaneenoudeluchtfotometlinksdedirecteurswoningenrechtsdaarvandevoorgangervanhethuidigegebouw7.Dezevoorgangervertoontinopzetgroteovereenkomstenmetdein1899gerealiseerdegebouwen1en2.


69

- Gebouw 8 (1952)Op de plek van een groot, vroeg twintigste-eeuws zuiverhuis, verrees in 1952 naar plannen van het architectenbureau R.J.C. van Buyten een gebouw met kantine en wasruimte. Het gebouw heeft één laag op een rechthoekige plattegrond onder een flauwhellendzadeldakdatwordtgedragendooreengekniktstalenvakwerkspant.Het karakter van de als topgevel uitgevoerde voorgevel met hoekkettingen en opvallenderuitvormigevenstersaanweerszijdenvandeentree,isverstoorddooreenverandering van de entreepui.

Afb. 103 Devoor-gevelvangebouw8in2004.

Afb. 104 Devoorgevelvangebouw8zoalsopdebouwtekening.

Afb. 105 Doorsnedevangebouw8zoalsopdebouwtekening.


70

- Gebouw 9 (1960)Gebouw 9 is de centrale werkplaats, een gebouw met een rechthoekige plattegrond en een stalen casco onder plat dak, en werd in 1960 gebouwd.

Afb. 106 Vrijrecenteopnamevangebouw9.

Afb. 107 Hetzelfdegebouwindejarenzestig/zeventig.


71

4.2.2 Voormalige elektriciteitscentrale

- Gebouw 10 (1909-1912)Met de bouw van de voormalige elektriciteitscentrale werd begonnen in 1909. Het gebouw bevindt zich aan de Dommelhoefstraat, aan de noordkant van het huidigeNRE-terrein.Deoorspronkelijkebouwmassa,eentweelaagsbouwdeelopeenrechthoekigeplattegrondondereenflauwhellendzadeldakgedragendoorPolonceauspanten, is in de loop van de twintigste eeuw uitgebreid tot een ensemble van vier bouwdelen, samen in grondplan een rechthoek vormend. De architectuur vanhetoudstebouwdeelwijktweinigafvandeoudstegebouwenvandegasfabriek.Tochzalhetontwerpnietvandezelfdearchitectzijn;dePeelcentralewasimmerseenparticuliere onderneming. Er is gewerkt met gemetselde gevels, voorzien van lisenen (verzwaringen die de posities van de Polonceauspanten markeren). De architectuur issobertenoemen;lijstwerkontbreektenpertraveeiseréénvensteropbeideniveau’s. Haaksopditbouwdeel,aandeDommelhoefstraat,bevindtzicheenjongerbouwdeeldatinopzetnagenoeggelijkisaanhethierbovenbeschrevenbouwdeel:tweelagenopeenrechthoekigeplattegrondondereendoorPolonceauspantengedragen,flauwhellend zadeldak. De gevels ontberen lisenen. De architectuur is hierdoor en door de koppelingvanvenstersendetoepassingvaneenversnijdingophetniveauvandeverdiepingsvloer, meer horizontaal en iets minder robuust van aard. In de oksel van beide bouwdelen staan twee bouwdelen, bescheiden in omvang, onder platte daken. Een algemeen kenmerk van het ensemble is dat een groot deel van de oorspronke-lijkevensteropeningenindeloopdertijdisvermaakt.

Afb. 108 Oostgevelvanhetgebouw10gezienvanafdeDommelhoefstraat.

Afb. 109 TekeningvaneenverbouwingvanhetbouwdeelaandeDommelhoefstraat.


72

4.2.3 DAF-museum, voormalige brouwerij de Valk. HetvoormaligeterreinvanbrouwerijdeValkisnadetransformatievandenogbestaande gebouwen aan de Tongelresestraat tot museum, met de bouw van een grotemuseumhal,vrijwelvolledigbebouwdgeraakt.

- Gebouw 11Hethoofdgebouwvanhetvoormaligebrouwerijcomplexheeftboveneensouterraintweebouwlageneneenzolderverdieping,deelsondereen(oorspronkelijk)zadeldak,deels onder een mansardedak. De tien vensterassen brede straatgevel is in baksteen uitgevoerd en kent een sterke horizontale geleding door toepassing van een plint, speklagen en de cementering van de zolderzone. De gevel heeft getoogde vensteropeningen.Dedeuropeningenzijnlateretoevoegingen,deoorspronkelijkepositie van de entree tekent zich door kleurverschil nog af in het metselwerk. De venstersendeurenindegevelzijnvanrecentedatum.

- Gebouw 12Ditvermoedelijknoglaatnegentiende-eeuwsegebouw,dathaaksopdestraatis gericht, heeft een zeer gesloten karakter door het grotendeels ontbreken van gevelopeningen.Indehogetopgevelmettuitzijnspaarveldenaanwezig.Opoudefoto’s is te zien dat tegen de gevel een (pomp)installatie heeft gestaan. In de geveltop bevindenzichtegenwoordigluiken.Dezijgevelsvanhetgebouwzijnblind.

- Gebouw 13Ditalskantoorgebouwdepandistijdensderestauratieindejarennegentigvolledigbepleisterd waardoor de samenhang met de aangrenzende bebouwing enigszins verstoord is. De kleine, tweelaags bouwmassa onder schilddak heeft in de sobere voorgevel een entree met rechts daarvan een groot venster, op de plek waar vroegereendubbelebedrijfsdeurheeftgezeten.Opdeverdiepingbevindenzicheenogenschijnlijkdichtgezettegevelopeningeneengrootvenster,eensituatiedie,afgaandeopeenfotovanomstreeks1910oorspronkelijkzoukunnenzijn.Hetvensteris vernieuwd. Delinkerzijgevelhadoorspronkelijkeensymmetrischeindelingmettweesegmentboogvenstersopdebeganegrondenopdeverdieping,aanweerszijdenvan een klein rondvenster, een zesruits schuifvenster onder een rollaag. De linker vensterasismetdebouwvaneenentreepartijvoorhetDAF-museumverdwenen.

Afb. 110 Gebouwen11,12en13aandeTongelresestraat(vergelijkafb.34).


73

- Gebouw 14Ditgereconstrueerdemachinefabriekje(oorspronkelijkgebouwdin1928),dekiemvan het DAF-concern, heeft één laag onder een plat dak met lichtstraten. Het gebouw kenteenvrijsoberebaksteenarchitectuurendraagconstructie.Devernieuwdestraatgevel(hetgebouwisaandevoorzijdeeentraveediepergeweest)heeftgrotegevelopeningen gevuld met glazen bouwstenen ten behoeve van daglichttoetreding. Dezijgevelheefttweealstrapgevelsvormgegeventopjesmeteenkleinrondvenster.Hierop sluiten de lichtstraten in het dak aan. HetmachinefabriekjemaaktdeeluitvanhetgerestaureerdeDAF-museum.

- Gebouw 15 (loods)Ten behoeve van de functie als museum is achter de oude bebouwing aan de Tongelresestraat een grote loods gebouwd, welke aan de straat een in baksteen uitgevoerd entreegebouw heeft. Beide bouwdelen hebben één laag onder een plat dak.

Afb. 111 Fotovanhetexterieurvangebouw14,datoorspronkelijkdieperisgeweest.


74

4.2.4 Picusterrein

Op het voormalige Picusterrein aan de Tongelresestraat wordt op moment van schrijvendrukgebouwdaancirca120woningen,ondergebrachtinverschillendecomplexen,variërendinvormenhoogte.AandeTongelresestraatverrijsteenlanggerekt, vierlaags blok met circa 50 huurstudio’s en appartementen. Direct hierachterwordtgebouwdaaneensoortgelijkebouwmassadieruimtebiedtaan28seniorenappartementen.DebouwvolumesdaarachterenaandeLakerstraatzijnwat bescheidener in omvang. De drie stroken met eengezinswoningen, waarvan één langsdeLakerstraat,zijnhaaksopdeTongelresestraatgericht.Tenslotteiseneenklein blok met patiowoningen in aanbouw. Deze woningbouw herinnert, behalve in de naamgeving,opgeenenkelewijzeaandegeschiedenisvandelocatie.Erheeftzelfseenomkeringplaatsgevondeninhetprofielvanhetterrein.Dehoogstesubstantiestaat tegenwoordig aan de straat. De enige substantie op het terrein die nog van het Picuscomplex resteert, is de directeurswoning aan de Tongelresestraat (nummer 29). Op het NRE-terrein staat nog eengaragedievermoedelijkinopdrachtvanPicuswerdgebouwd.

- Gebouw 16De onlangs gerestaureerde kantoorvilla op het voormalige Picusterrein heeft een min of meer rechthoekige plattegrond waarop twee bouwlagen onder een met pirons gesierd schilddak. De voorgevel van het in schoonmetselwerk uitgevoerde pand is ophetzuidengerichtenheefteensoberekroonlijsteneenmetpilasters,friesenkroonlijstgesierdeentree,geflankeerddoorT-venstersonderstreksebogen.Opdeverdiepingzijnschuifvensters.Destraatgevel(oost)iseenviervensterassenbredelijstgevelmetinhetdakschildeencentraledakkapelondereendoorsoberepilastersgedragengebogenfronton.ErzijnT-venstersopdebeganegrondenschuifvenstersop de verdieping.

Afb. 112 Gebouw16,deonlangsgerestaureerde,voormaligedirecteurswoningaandeTongelre-sestraat.


75

- Gebouw 17 Vermoedelijkisditeenvoudigegebouwin1925opgetrokkenalsgaragehorendbijdePicusfabriek. Het rechthoekige gebouw, met vreemd genoeg een overhoekse gevel meteenvoordeur,heeftinrodesteenuitgevoerdegevelsdiegeleedzijnmetlisenenenonderdeopklossengedragenoverstekvanhetplattedakeenbakstenensierlijsthebben. Aan de Dommelhoefstraat bevindt zich een driedelige garagedeur onder een stalen latei. Tegenwoordig doet het gebouw dienst als werkplaats van de NRE.

Afb. 113 Devoor-maligefabrieks-garage,gebouw17.


76

4.2.5 Overige bebouwing

- Gebouw 18Ditblokmetwoningenverreesin1951aandezuidzijdevandeDommelhoefstraat,welkeoorspronkelijkuitsluitendaandenoordzijdewoningbouwkende.TypischvoordebouwtijdzijndemetVlaamsegevelsuitgevoerdegevelsvandeietshogeropgetrokkenhoekpandenendetoepassingvanmeteenomlijstinggeaccentueerdevoordeuren.

- Gebouw 19AandePatrijsstraatstaateenrijvanvijfarbeiderswoningendievermoedelijkdateertuithetvierdekwartvandenegentiendeeeuw.Devoorgevelsvandepandenzijnongeveerhalverwegedetwintigsteeeuwvernieuwd.Rechtsvanderijwoningenbevindtzichnogeenarbeiderswoning.Vandezewoningisdeoorspronkelijkevoorgevelbehouden,degevelisechterwelopgehoogd.Oorspronkelijkbevondzichterrechterzijdeeenidentiekearbeiderswoning.DezeisnadeTweedeWereldoorloggesloopt.

Afb. 114 DewoningenaandePatrijsstraat.


77

5 Waardering

Om aan de voorwaarden te voldoen die de Eindhovense Monumentencommissie aan cultuurhistorische rapportages heeft gesteld, is in deze rapportage afgeweken van de gebruikelijkdoorBAACgehanteerdewaarderingsmethodiek,metalsgevolgdathierookuitsprakenwordengedaantenaanzienvanbelevingswaardeenerafwijkendegradatieswordentoegepast,namelijk:dominant,ondersteunend,indifferentenverstorend.

5.1 Ruimtelijkestructuur

Deruimtelijkestructuurinhetonderzoeksgebiedwordtinhogematebepaalddoordeoudsteelementen:hetriviertjedeDommelenhetin1846ingebruikgenomenEindhovensch kanaal, waarvan de haven op een steenworp afstand van de Dommel gelegen was. Beide vormen, met de rond 1870 aangelegde provinciale weg van Stratum naar Lieshout (Tongelresestraat), de structuurbepalende omgrenzing van het kerngebied.HetkanaalendeTongelresestraatzijninhogematebepalendgeweestvoor een eeuw (industriële) ontwikkeling van het kerngebied. De ligging van het kerngebied, direct grenzend aan het Eindhovens stadscentrum, is bepalend geweest voor de ontwikkeling die sinds circa 1980 is ingezet: het transformeren van een industriegebied in een gebied met een woonfunctie. Alleen het verspreidingspatroon van de veelal in hoogbouw opgetrokken units, kan met enige verbeeldingskracht aan de historische ontwikkeling worden gerelateerd. In feite is dit een gevolg van de gefaseerde afbraak van voormalige fabriekscomplexen in combinatie met een zo efficiëntmogelijkgrondgebruik(eenfacetdatookindustriëlebouweninenigematekenmerkt, doch ook bouwen in het algemeen). De ontwikkeling van de structuur binnen het kerngebied, heeft plaatsgevonden vanaf de Tongelresestraat, hetgeen nog enigszins is af te leiden uit de positionering van de voormaligebrouwerijDeValkendekantoorvillaophetvoormaligePicusterrein.DatookhetterreinvandegasfabriekoorspronkelijkvanafdeTongelresestraatontslotenwas (tussen de percelen van De Rietvink en De Valk), is tegenwoordig niet in één oogopslagduidelijk.DeexplosievegroeivandegasfabriekendeaanlegvandeNachtegaallaan hebben een verschuiving van de oriëntatie teweeg gebracht die, vanwege de daarmee gepaard gaande schaalvergroting en het verplaatsen van detoegangtothetterrein,nietomkeerbaarlijkt.Defabrieksstraatdiegaandewegontstond, en die een verbinding vormde tussen de Tongelresestraat en de Nachtegaallaan, is vanwege de naar buiten gerichte oriëntatie van de gebouwen aan deNachtegaallaan,degroteopenruimtenaanweerszijdenendetegenwoordigebestrating,nauwelijksnoginhetoogspringend.

- DeDommel,hetEindhovenschkanaalinclusiefdijkstraten(voormaligejaagpaden) endeTongelresestraatzijndeprimaireelementenbinnenderuimtelijkestructuur waarlangseenbelangrijkdeelvandeEindhovenseindustriëleontwikkelingheeft plaats gehad. Deze linten en assen worden derhalve als dominant aangemerkt, ondanks de tegenwoordig verborgen samenhang met de weinige industriële objecteninhetonderzoeksgebied.- De Nachtegaallaan, waarvan de vroeg twintigste-eeuwse aanleg een oriëntatie- omkeringteweegheeftgebracht,heefteenruimtelijkondersteunendefunctie annexwaarde,omdatbijdeaanlegvlaklangshetDommellint,hettracévandit riviertje(tevensdevoormaligestadsgracht)isgevolgd,passendbijdeparkachtige aanlegvandevillawijkjuisttennoordenvanhetkerngebiedvanonderzoek.


78

- Aan hetgekniktestratenpatroondatdenoordzijdevanhetkerngebeidbegrenst, wordt grotendeels indifferente waarde toegekend, omdat het waardevolle contrast tussenindustrieendeelsbijbehorendewoningen,vooraldoordesloopvande gebouwenophetPicusterrein,vrijwelvolledigteloorisgegaan.Waarditcontrast nogenigszinsteontwarenis,daarwaarhetvanoorspronghetminstduidelijk was(dePatrijsstraatendeDommelhoefstraat),isnogsprakevanenigebeeld- ondersteuning.

- Het negentiende-eeuwseindustriëlekaraktervanderuimtelijkestructuurinhet onderzoeks- en kerngebied, is tegenwoordig op zeer weinig openbare plekken evidentaanwezig;feitelijkalleenaanhetbeginvandeTongelresestraat,waar nogdevoormaligeBrouwerijstaat.Ditbeeldiswaardevoltenoemenbinnende structuurruimtelijkecontext,ondanksdathetcomplexinmiddelsgeïsoleerdis komen te liggen tussen woonbuurten, openbaar terrein en parkeerplaatsen.

- Op het NRE-terrein is sprake van een waardevol industrieel ensemble, ondanks het tegenwoordig ontbreken van een heldere en planmatige structuur, die echter vanwege de schaalvergroting op het terrein in de tweede helft van de twintigste eeuw,nauwelijksdominantindestedenbouwkundigeruimtegenoemdkanworden. Hieris,vanwegedevormgelijkheid,welduidelijksprakevansamenhang.

5.2 Belevingswaarde De belevingswaarde van het havenhoofd van het Eindhovensch kanaal als een voordeeconomischeenindustriëleontwikkelingvanEindhovenbelangrijketransportader, is in hoge mate aangetast door het sluiten van het kanaal voor de beroepsvaart,deparkachtigeaanlegopbeidekadenénvooralhetverdwijnenvandebelangrijksteindustrieënindedirecteomgevingvanhetkanaal(langsdeDommel,de Tongelresestraat, de Kanaalstraat en de beide kanaalkaden). Van de beide nog resterendefabriekscomplexen,voormaligebrouwerijDeValkendevoormaligegasfabriek,wasdeeerstenietafhankelijkvanhetkanaal,detweedeligtverstoptachter aanplantingen en het dominante kantoorcomplex aan het kanaalhoofd. De verborgenliggingvandevoormaligegasfabriekisoverigenshistorischjuist.Hetenigedatherinneringenoproeptaandescheepvaartvanvoorheen,zijndetrospalendieopeenhistorischonjuisteplekzijnverwerktinhetpleinvoorhethoofdkantoorvandeNRE.Deenigezichtbareherinneringaandegasfabriekzijndeouderwetsestraatlantaarns en het kunstwerk van Hélène de Brouwer, ten minste, voor de mensen dieenigszinsopdehoogtezijnvandeontwikkelingvanhetgebied.Esthetisch is het kanaalhoofd in de twintigste eeuw volledig getransformeerd van een havenplaats tot een stadspark. Cultuurhistorisch is deze transformatie wellicht kenmerkendvoordetijdwaarinzijplaatsvond,dominantofondersteunendishetopbasisvandecultuurhistorie,meteenduidelijknegentiende-eeuwszwaartepunt,zekerniet. Op basis van de esthetische beleving wordt indifferente waarde toegekend. Ondanksdevele,ingrijpendewijzigingeninhetnegentiende-eeuwseensemblevankanaalenindustrie,heefthetkanaaleenruimtelijkbelangomdathetkanaaleenbrede zichtas op het centrum vormt, met als visueel hoogtepunt de onlangs voltooide Vestedatoren.Doordeparkachtigeaanlegmeteenbomenrijaanweerszijdenvanhetwater, wordt deze zichtas sterk benadrukt.Hetkanaaliseendominanteruimtelijkestructuurwaarvandehuidigewerkingwordt ondersteund door de kadebeplanting en de pas verrezen Vestedatoren. Hethistorischebelangvanhetkanaalhoofdwordtopvrijwelgeenenkelewijzetotuitdrukking gebracht.


79

Nog steeds is de Tongelresestraat, aangelegd als provinciale weg tussen Stratum enLieshout,eenrelatiefverkeersrijkeader,hetgeeninsitubeleefdwordt.Debelevingvandeontstaansgeschiedenisvandestraatis,doordeverhoudingsgewijsenorme expansie van Eindhoven, in het onderzoeksgebied slechts fragmentarisch teervaren.Vanvrijwelalleindustriëleactiviteitendievanafhetlaatstekwartvandenegentiendeeeuwlangsdezestraatzijnontplooid,resterenalsherinneringalleen nog enkele, veelal herbestemde gebouwen, verspreid langs de straat. Van een door landbouwgronden gelegde verkeersroute van Stratum naar Lieshout, is de Tongelresestraat veranderd in een intensief gebruikte stadsstraat met aan weerszijdenhoofdzakelijkwoningbouw.

Afb. 115 HetEindhovenschkanaalmetopdeachtergronddeVestedatorenenlinksnogeenoudefabrieksschoorsteen.

Afb. 116 DerecenteaanlegvóórhethoofdgebouwvandeNREmetzichtopdeVestedatoren.


80

DeNachtegaallaanisrecentaaneenherinrichtingonderworpenwaarbijhetverkeernunogmaarinéénrichtingkanrijden.Hethuidigestraatprofiel,metdubbelbaansfietspadeneenéénbaansrijbaan,herinnertmetenigverbeeldingsvermogenaanhetoorspronkelijkeprofielbestaandeuiteenpadmetjongeaanplantaanweerszijdenen daarlangs een relatief brede weg die gezien de ligging (in het Villapark) een parkachtigkarakterhadmoetenkrijgen.Hetbredestraatprofielincombinatiemeteenaantalaanzienlijkehuizen,brengtdeoorspronkelijkeopzetnogenigszinsinherinnering. Ter plaatse van het kerngebied doorbreekt het gapende gat tussen de toonzaal en het hoofdkantoor van de huidige NRE de gevelwand op een zodanige wijze,datditzeertenkostegaatvandebelevingskwaliteit.

Van een historische belevingswaarde van het Picusterrein is met de sloop van de fabrieksgebouwen en de voor de cultuurhistorie van het terrein weinig respectvolle nieuwbouwplannenvrijwelnietsmeerover.Degeïsoleerdepositioneringvandevoormalige directeurswoning wordt versterkt door het in bouwmassa en architectuur sterkdominerendeblokmetappartementen,dathiertennoordenvanverrijst.

Het terrein van de Rietvink is geheel ontdaan van bebouwing. Langs het kanaal is een strook afgescheiden ten behoeve van een stuk openbaar groen, waardoor het wandelpad langs het water een voor recreatie prettiger aanzicht heeft gekregen. Het na afscheiding nog resterende, wigvormige terrein, maakt deel uit van het NRE-gebied. Het is bestraat en kan dienen voor de stalling van auto’s. Van een beleving op cultuurhistorische gronden, is geen sprake. Het braakliggende terrein zou, wanneerhetcultuurhistorischeaccentgelegdwordtopdevoorditgebiedbelangrijkenegentiende-eeuwse ontwikkeling, zelfs als verstorend kunnen worden aangemerkt vanwege het ontbreken van bebouwing op dit hoekperceel.

Van buitenaf is van belevingswaarde van het huidige NRE-terrein alleen sprake vanafdehoekKanaaldijk-zuidenNachtegaallaan.Hierbevindenzichhetinomvangdominantekantoorgebouw,datmetdeuitbreidingin1989eenduidelijkerelatieheeftgekregenmethethavenhoofd(waarbijopgemerktdatdezerelatieslechtsgeduurdheefttotdeomschakelingvanproductie-totdistributiebedrijfin1930)eneentoonzaalannexmagazijn,diedezeomslagmarkeert.Derelatie,endebelevinghiervan,tussenbeide gebouwen is te vinden in de schaal. Stedenbouwkundig is de relatie danig verstoord door de sloop van de huizen en het oude kantoorpand tussen beide. Ten gevolg hiervan is een gapend gat ontstaan dat enigszins verbloemd wordt door een hekwerk ter afsluiting van het terrein. Als gevolg hiervan wordt het straatfront aan

Afb. 117 DeinaanbouwzijndewoningenophetvoormaligePicusterrein(2008).


81

deNachtegaallaanalsgeslotenervarenenlijkterzelfssprakevaneenstringenteafsluitingvanhetterrein,zoalseldersindestadlangetijdhetgevalisgeweestmetPhilipsStrijpS.De beleving van het NRE-terrein van binnenuit is weinig verheffend vanwege de ogenschijnlijkongestructureerdeplaatsingvandeverschillendegebouwen(hoewelalleopgelijkewijzegeoriënteerd),deoverduidelijkgefaseerdemaarnietplanmatigetotstandkoming40vanhethuidigeensemble,destorendewijzigingendieindeloopdertijdinhetexterieurvandegebouwenzijndoorgevoerdéndeinomvangdominantelaagbouwjuisttenzuidenvandevoormaligefabrieksstraat.Dezefabrieksstraatwordtnauwelijksalszodanigervarenomdatervaneeneenduidigerooilijngeensprake meer is en er kaalslag op het terrein heeft plaatsgevonden. Ten aanzien van de oriëntatie kan nog worden opgemerkt dat deze bepaald is door de voormalige fabrieksstraatwelkeminofmeerhaaksopdeTongelresestraatwerdgeprojecteerd.Deze oriëntatie is teherleidenopperceelsgrenzenopdekadastralekaartvan1832,dusvanvóórdeaanleg van het Kanaal en de Tongelresestraat.

- Debelevingswaardevanhetkanaalhoofdisdominantalsruimtelijkeas,gerichtop het centrum van Eindhoven

- De belevingswaarde van het kanaalhoofd als economische ader is indifferent vanwegedevrijwelcompleetverdwenenruimtelijkecontext,alsmiddelpuntin eenuitgebreidindustrieelwebdatinhogemateverantwoordelijkwasvoorde relatief snelle groei die Eindhoven sinds het midden van de negentiende eeuw heeft mogen doormaken.

- De beleving van het kanaalhoofd als cultuurhistorisch element op basis van esthetica wordt indifferent gewaardeerd.

- De belevingswaarde van de Tongelresestraat is ondersteunend, vooral vanwege het nog resterende, verspreid geraakte industriële erfgoed en als onderdeel van de binnenceintuur: als historisch bepaalde, voorname verkeersroute.

- De belevingswaarde van het voormalige Picusterrein is, afgaande op de schetsen van de nieuwbouwplannen, storend te noemen, in die zin dat binnen het gehele plan geen enkele rekening gehouden is met de interessante cultuurgeschiedenis van het terrein en de gesloopte fabrieksgebouwen. De aanwezigheid van de voormaligekantoorvillaisindezebijnaridicuultenoemen.- De belevingswaarde van het NRE-terrein als voortvloeisel uit de voormalige gasfabriek is gering te noemen vanwege de verscholen ligging van de oudste bebouwing,dienogherinnertaandetijdvanfabricage.Degroteopenruimten,veelal ingericht als opslag- en parkeerplaatsen, zorgen er in combinatie met de ogen- schijnlijkwillekeurigepositioneringenoriëntatievandehuidigegebouwen(de Rietvinkstraat wordt node gemist) en de naar buiten gerichte voorgevels van de dominante bebouwing aan de Nachtegaallaan voor een weinig positieve beleving van het terrein. De beleving wordt indifferent gewaardeerd.

- De belevingswaarde van de Nachtegaallaan is indifferent vanwege het recente profielendegapenderuimtetussendetoonzaalenhethoofdkantoordiederuimte domineren.

- Wie niet op de hoogte is van de geschiedenis van het kerngebied en de ontwikkeling van De Rietvink en de Rietvinkstraat, beleeft het terrein van deze voormalige fabriek als een braakliggende restruimte zonder enig historisch belang.

40 Technologische ontwikkelingen zorgden voor een dynamische ontwikkeling die een planmatige groei onmogelijkmaakte.


82

- Vanwege dekleinschaligheid,deeenzijdigheidenhettypebebouwing(inderug van de villabebouwing aan de Nachtegaallaan), bestaat aan een deel van de Fazantlaan nog het kenmerkend beeld van een reeks woningen voor fabrieks- arbeiders.

5.3 Architectuur(vooreencultuurhistorischewaarderingopobjectniveauwordtverwezennaareerdererapportages)

5.3.1 Voormalige gasfabriek/NRE - Gebouwen 1 en 2 (1899-…)Aandeoudstebebouwingophetterreinwordt,waarhetdehoofdzakelijknoginauthentieke staat verkerende bouwdelen betreft, dominante monumentale waarde aan de architectuur toegekend vanwege de robuuste baksteenarchitectuur en de stalenkapconstructiesdiekarakteristiekzijnvoorhetindustriëlebouwenomstreeks1900.Eenmeerwaardeisdeduidelijke,architectonischeenbouwkundigesamenhangtussen gebouwen 1 en 2.Ingrijpendofzelfsonherkenbaargewijzigdebouwdelenhebbenindifferentewaarde.

- Gebouw 3 (1924)Dit voormalige zuiverhuis wordt ondanks het sobere exterieur dominant gewaardeerd opbasisvandekarakteristiekebouwvormenvoordebouwtijdinteressanteontwerp waarin een stalen draagconstructie met dubbele Polonceauspanten wordt gecombineerd met een in beton uitgevoerd cassettenplafond en bakstenen gevelvulling.Dewijzigingendiein1964zijnaangebrachthebbeneenstorendewerking op de opzet van het gebouw.

Afb. 118 Waarderingskaartopbasisvanbeleving.


83

- Gebouw 4 (1930)Aanditmagazijngebouwmettoonzaalwordtopbasisvandearchitectuurdominantemonumentalewaardetoegekendvanwegedewijzewaaropdetypologieindevormentaal tot uiting is gebracht, vanwege de authenticiteit, vanwege het voor de bouwtijdkarakteristiekeentree-elementenvanwegedekrommingvandevoorgeveldienietalleendeNachtegaallaan,maarookdehistorischbelangrijkeDommelvolgt.Dewaardegeldtookdedraagconstructies,diekarakteristiekzijnvoordebouwtijdenwaarvandevormenmateriaalkeuzeeenduidelijkerelatiehebbenmetdefunctievanhet gebouw.

- Gebouw 5 (1930)41

De architectuur van gebouw 5 wordt ondanks de soberheid van de expressionistische architectuurdominantgewaardeerdomdatdezearchitectuureenduidelijkerelatie heeft met het strikt functionele karakter van het gebouw als ontvangst- en distributiepuntvanhetgasdatvanaf1930aangevoerdwerdvanuitdeStaatsmijnen.

- Gebouw 6 (1946-1952 en 1989-1992)42

Aan dit complex van bouwdelen kan dominante monumentale waarde worden toegekendopbasisvandevoordebouwtijdkarakteristiekevormentaalenderelatiefhoge mate van authenticiteit van het oudste bouwdeel. Daarnaast vanwege de eigentijdse,dochduidelijkophetoudstebouwdeelgeëntearchitectuur,vandetussen1989en1992verrezenuitbreiding,dieeenduidelijkemeerwaardeheeftvanwegederelatie die is gelegd tussen de bebouwing en het Kanaalhoofd.

- Gebouw 7 (1950)Architectonisch kenmerkend gebouw voor de periode van Wederopbouw met evenzo kenmerkende, betonnen draagconstructie en derhalve ondersteunende monumentale waarde, de recentere aanbouw onder plat dak uitgezonderd. Inwendig dermate verbouwd dat hier een indifferente waarde geldt.

- Gebouw 8 (1952)Architectonisch kenmerkend gebouw voor de periode van Wederopbouw met evenzo kenmerkende, stalen draagconstructie en derhalve ondersteunende monumentale waarde, mede vanwege de toepassing van hoekkettingen; typerend voor het robuuste,industriëlebouweneninbeeldtaalaansluitendbijdeoudstenogbestaandebebouwing op het terrein.

- Gebouw 9 (1960)Kenmerkende, doch weinig verheffende architectuur of constructie, derhalve indifferent gewaardeerd.

5.3.2 Voormalige elektriciteitscentrale

- Gebouw 10 (1909-1912)Vanwege de hoge mate van aantasting van de invulling van de gevels, wordt ondanks de authenticiteit van de bouwmassa, de toepassing van Polonceauspanten en de (verstoorde) vormovereenkomsten met de oudste bebouwing van de gasfabriek, ondersteunende waarde toegekend.

41 Waardering uitsluitend op basis van het exterieur.42 Waardering uitsluitend op basis van het exterieur.


84

5.3.3 DAF-museum, voormalige brouwerij de Valk.

- Gebouw 11Ondanksdeinstijluitgevoerdeendaardoorweiniginhetoogspringendewijzigingenendenieuwevensters(nietconformdeoorspronkelijk)indevoorgevelwordtaandearchitectuur van dit gebouw dominante waarde toegekend als karakteristiek voorbeeld van laat negentiende-eeuws, industrieel bouwen en vanwege de relatief hoge mate van authenticiteit.

- Gebouw 12Vanwege de industriële expressie van de architectuur van gebouw 12, wordt hieraan eendominantemonumentalewaardetoegekend,ondanksdaterwijzigingenhebbenplaats gevonden die dit karakter hebben aangetast.

- Gebouw 13Dearchitectuurvanditgebouwwordt,vanwegedegewijzigdeindelingvande voorgevel en de bepleistering als gevolg daarvan, indifferent gewaardeerd ondanks het feit dat de architectuur nog enigszins kenmerkend te noemen is voor deoorspronkelijkefunctievanhetbouwdeel,versterktdoorhetensemblevanbouwdelen.

- Gebouw 14Vanwegehetfunctionele,architectonischeontwerpwaarbijopkarakteristiekewijzedelichtstratenaanhetoogzijnonttrokken,endeduidelijkewijzenwaaropdefunctievan het gebouw tot expressie wordt gebracht (o.a. grote lichtopeningen), wordt aan de architectuur van deze werkplaats/machinefabriek dominante waarde toegekend.

- Gebouw 15 (loods)Aandeloods,dieoprelatiefsubtielewijzeachterdehistorischebebouwingisgeplaatst, wordt, inclusief de entree, indifferente waarde toegekend vanwege de weinig duidende architectuur.

5.3.4 Voormalige Picus

- Gebouw 16Ondanks de volledige verstoring van de historische en architectonische context, wordt aan de architectuur van de voormalige directeurswoning ondersteunende waarde toegekend,hoofdzakelijkvanwegedekarakteristieke,haaksopdestraatgerichtevoorgevel,dieeenduidelijkeverwijzingvormtnaardeoorspronkelijkefunctievanhetgebouw.

- Gebouw 17 Vanwegederelatieverijkebeeld-envormentaalvandezevoormaligegarage,kanaan het geïsoleerd liggende gebouw op architectonische gronden ondersteunende monumentale waarde worden toegekend, ondanks dat de functie van het gebouw in cultuurhistorischecontextvrijonbeduidendis.


85

5.3.5 Overige bebouwing

- Gebouw 18HetenigeblokjewoningenaandezezijdevandeDommelhoefstraatisoparchitectuurhistorische gronden ondersteunend te waarderen vanwege de voor de bouwtijdkarakteristiekevormentaal.

- Gebouw 19Dearchitectuurvandezearbeiderswoningenisinoorspronkelijkeopzetvermoedelijkgekenmerkt door een deur en één of misschien twee vensters per woning. De vernieuwingvandehelevoorgevel,vooraldeverbredingvandeoorspronkelijkevensteropeningen,vormtechtereendermateaantastingvanhetoorspronkelijkeontwerp, dat op basis van de architectonische kenmerken indifferente waarde aan het geheel wordt toegekend. Bouwhistorisch is er sprake van een interessante, en opvallend vroege transformatie van een huizenblok van omstreeks 1900.

5.4 Zeldzaamheid

Gasfabriekenstaanallangetijdondereconomischedruk.Deeerstegasfabriekendie in Nederland werden gebouwd, globaal vanaf het midden van de negentiende eeuw, verrezen veelal aan de rand van de toen meestal nog omwalde steden. Door uitdijingvandezestedenindetweedehelftvandenegentiendeeeuw,kwamendevervuilendefabriekenalsnelbinnendestedelijkebebouwingteliggen.Alsgevolgvan de onverwacht snel groeiende vraag naar gas en de ontwikkelingen die zich voordeden op het gebied van de productietechniek verouderden deze complexen snel.Daarbijontbrakhetvaakaanmogelijkhedenomuittebreiden.Veelvandeeerste generatie fabrieken werd derhalve rond 1900 gesloopt en elders opnieuw opgetrokken. Dit was het geval in onder meer Zutphen, Ede en ook Eindhoven.

Afb. 119 Waarderingopbasisvandearchitectuur.


86

Tegenwoordig komen ook deze terreinen meer en meer onder druk te staan, veelal door voorgenomen ontwikkeling van woningbouwplannen die gepaard gaan met grote(grond)saneringen.TijdenseeninventarisatieblekenerinNederlandnog148vervuilde gasfabriek locaties te bestaan. Het terrein in Eindhoven is er hier één van en dus relatief zeldzaam. Het merendeel van deze terreinen zal naar verwachting in de komendetienjaarwordengesaneerd.Inveelplaatsenisaandeoudstnogbestaandebebouwingvandeplaatselijkegasfabriekdestatusvangemeentelijkmonumenttoegekend.Op lokaal niveau heeft met name de oudste bebouwing zeldzaamheidswaarde als een van de weinige laat negentiende-eeuwse industriële relicten in het onderzoeksgebied. De zeldzaamheid betreft vooral de oudste gebouwen vanwege de typologie en de duidelijkerelatiemetdeproductieofdistributievangas.VoordevoormaligeBrouwerijgeldtinfeiteinhoofdlijnenhetzelfdealsvoordegasfabriek.DezebrouwerijiséénvandelaatstenogbestaandeexemplareninEindhoven, op een cultuurhistorisch interessante plek. Ten aanzien van de voormalige kantoorvilla van Picus kan worden opgemerkt dat dezeinEindhovenlogischerwijs(hergebruikiseenvoudiger)eenlangerlevenbeschorenisdandegebouwendieditgebouwoorspronkelijkomringden.ZoresterenbijvoorbeeldvanPicusenSchellens&Martoalleendezewoningennog.Derelatievezeldzaamheid is derhalve iets minder groot, doch nog steeds hoog te noemen. Devoormaligeelektriciteitscentraleiseenzeerzeldzaamrelictuitdetijdwaarinelektriciteitindezuidelijkeprovincieswerdgeïntroduceerd.Soortgelijkecentralesinderegio,bijvoorbeeldinHelmond,zijnvrijwelalleverdwenen.Van zeldzaamheid is, wat de beschreven woningen aan de Dommelhoefstraat en de Patrijsstraatbetreft,oparchitectuurhistorischegrondengeensprake.

Afb. 120 Waarderingopbasisvanzeldzaamheid.


87

5.5 Historischmaatschappelijkebetekenis

Elementendieopbasisvanhistorischeenmaatschappelijkbelangdominantgewaardeerdzijn,zijndieelementenenobjectendievanwezenlijkbelanggeweestzijnvoordeontwikkelingvanhetgebied.UiteraardishetEindhovenschkanaalmethetkanaalhoofdéénvandezeelementen.Denoordelijkewalkantisindifferent gewaardeerd vanwege het sterk twintigste-eeuws karakter, bepaald met de verbreding van het kanaal. De Tongelresestraat is een richtinggevend element bepalendvoorderuimtelijkeontwikkelingvandefabriekspercelendiehieropgerichtzijn.DekarakteristiekedriehoekigevormvanhetvoormaligeRietvinkterreinishistorischbepaaldenopvallendtenoemen.Dezuidelijkeperceelsgrensisverlegd,waardoor deze indifferent is gewaardeerd.DerooilijnvandeNachtegaallaanishistorischondersteunend,vanwegedegebogenlijn,eengevolgvanhetDommellintaandewestzijde.Dehuidigefabrieksstraatophet NRE-terrein heeft in de huidige situatie op historische gronden ondersteunende waarden omdat deze een grens markeert tussen de relatief kleinschalige bebouwing aandenoordzijdeervanendegrootschaligebebouwingaandezuidkant.Ookdeze bebouwing wordt, op historische gronden, als vroege ontwikkeling van arbeiderswoningennabijdeinhetkerngebiedgelegenfabrieken,ondersteunendgewaardeerd.Gebouwenmeteendominantehistorischeen/ofmaatschappelijkebetekenis,zijndiepandenwaarindehistorischeontwikkelingvanhethuidigeNREterreinenbedrijfhetbestezijnaftelezen(gebouwen1,2,3,4,5en6),hetgebouwvandevoormaligePeelcentrale (gebouw 10), de meest herkenbare gebouwen van de voormalige Brouwerij(gebouwen11,12en14)éndevoormaligevillavandedirecteurvandelatere Picusfabriek (gebouw 16).

Afb. 121 Waarderingopbasisvanhistorischmaatschappelijkebetekenis.


88


89

6 Aanbevelingen

- Te behouden gebouwen sterk verankeren in de nieuwbouw, eventueel, indien noodzakelijkgeacht,dooringrepentedoenindetebehoudenobjectenomopzo’nmanier de bestaande bebouwing uit het huidige isolement te halen en nieuw leven in te blazen.

-Eenzozuivermogelijkeafwegingmakentussendeverschillendevastgesteldewaardenwaarbijmethetoogopeengeslaagdeontwikkelingdemeestwaardevollezakenzoveelmogelijkbehoudendienenteblijven.

-Inhetstedenbouwkundigeontwikkelplandient,waarmogelijk,gepoogdteworden om (de weinige nog) bestaande relaties tussen gebouwen te versterken, bijvoorbeeldingevalvanbehoudvangebouwen1en2ofdoorhetplaatsenvaneencilindervormiglichaamindeokselvangebouw4.Eendergelijkeversterkingvandestedenbouwkundigeruimtezaltenkostekunnengaanvanbijvoorbeeldopbasisvanhun architectuur ondersteunend gewaardeerde bouwdelen.

- Overwegen om de oude Rietvinkstraat terug te brengen en nieuwe ontwikkelingen vanuit deze straat plaats te laten hebben.

- In overweging nemen om de voor de geschiedenis van de plek zeer karakter-bepalendegashoudersinvormenofmassaterugtebrengen,bijvoorkeuraanhet kanaal of daar waar de relatie met bestaande bebouwing het meest evident is. Meerwaarde kan worden gezocht in een sterk contrast tussen hoog- en laagbouw, waarbijmetbetrekkingtotdehistorischeontwikkelingeninhetgebied,totdriebouwlagen onder zadeldaken als een voortzetting van de cultuurhistorische ontwik-keling kan worden aangemerkt.

- In de architectuur overwegen om in vormgeving en/of materiaalgebruik te refereren aandeindustriëleontwikkelingdiehierheeftplaatsgevonden.Hierbijkunnenoudefoto’s, tekeningen of bestaande bebouwing in het onderzoeksgebied als grondslag dienen,maarookkanopeeneigentijdsewijzeinvullingwordengegevenaanderelatief sobere en veelal robuuste vormkenmerken van fabrieken.

-StrevennaareenindustriëlerelatietussenhetkanaalhoofdennieuwteverrijzenbebouwingaandenoordzijdeomopdiewijzeietsvandeoorspronkelijkefunctievanhetvoordeontwikkelingvanEindhovenbelangrijkekanaaltotuitingtebrengen.

- Aanbevolen wordt in overweging te nemen de gebouwen 1 en 2, of één van deze beide, als voorbeeld van laat negentiende-eeuwse industriële architectuur, van de handvandegemeentearchitect,aantewijzenalsgemeentelijkmonument,waarbijoverwogen kan worden om sterk verstoorde of later toegevoegde elementen buiten debeschermingtehouden.Beidegebouwenhebbenarchitectonischeenduidelijkeonderlinge relatie.

-Aanbevolenwordtinoverwegingtenemenaangebouw4destatusvangemeentelijkmonument toe te kennen vanwege de typologie, het pragmatische ontwerp en de relatie met de Nachtegaallaan én derhalve de Dommel.


90

- Aanbevolen wordt in overweging te nemen aan (de oudste delen van) gebouw 10 de statusvangemeentelijkmonumenttoetekennenvanwegedetypologie,alseenvoorNoord-Brabant zeer vroeg voorbeeld van een elektriciteitscentrale én vanwege de belangrijkerelatiediedestadEindhovenheeftmetelektriciteit.

- Aanbevolen wordt in overweging te nemen gebouw 5 te behouden omdat dit gebouw uitinggeeftaaneenbelangrijke,bedrijfsmatigeontwikkeling;deoverschakelingvan productie naar distributie. Er kan zelfs overwogen worden om het gebouw als industrieelmonumentopdegemeentelijkemonumentenlijstteplaatsen.


91

7 Literatuur, (internet)bronnen en archivalia

- Literatuur

N.N. DePicus:naamlozevennootschapHoutindustrie“Picus”,voorheenJ.Bruning&Zoon,Eindhoven,Holland.UitgeverijW.L.&J.Busse.1924.

N.N. 75JarenGemeentelijkGasbedrijf(vanaf1892), Eindhoven 1967.

A.J.V.M. Adang en J.M.P. van Oorschot, Nuttig&aangenaam, Eindhoven 1999.

N. Arts, SporenonderdeKempischestad.Archeologie,ecologieenvroegstegeschiedenisvanEindhoven,1225-1500. Eindhoven, 1994.

P. Beekman, Eindhoven.Stadsontwikkeling1900-1960, Mierlo 1982.

G. Beex, 1975: Waar werd de “Eindhovense” speerpunt gevonden, Brabantsheem, 27, 158-160.

H.J.A. Berendsen, VormingvanhetLand,Assen 1998.

H.J.A. Berendsen, LandschappelijkNederland, Assen 2000.

J.F.E. Bläsing, Mensen&Spanningen, Leiden 1992.

C. de Bont, “…Alhetmerkwaardigeinbonteafwisseling….”,Eenhistorischegeografie van Midden- en Oost Brabant. Stichting Brabants Heem, Waalre 1993.

C. de Bont, Eenkwestievantijd.CultuurhistorischeelementenenstructureninhetgebiedrondEindhoven,geïnventariseerd,beschrevenengewaardeerdtenbehoevevandedeelstudieNatuurenLandschapvandeTrajectnotaMERTangentenEindhoven. Rapport 520, Stiboka, Wageningen 1997.

F. M. Dielemans, EenanalysevanspreidingspatronenvanvestigingenenvanwerkgelegenheidsgebiedeninTilburgenEindhoven.Eenmethodisch-technischestudie.Meppel, 1978 (academisch proefschrift).

D. F. Foole, Allicht.EeneeuwondernemerschapinderegioEindhoven, Eindhoven 1999.

C. Kolman e.a.,MonumenteninNederland.Noord-Brabant,Zwolle/Zeist 1997.

E.F.J. Mulder e.a., DeondergrondvanNederland, Houten 2003.

R. Mulder, Eindhovenvan1900totnu, z.p. 1995.

N.V.EindhovenseTrijpfabriekenSchellens&MartoEindhoven.HetontstaanendeontwikkelingvandeeersteTrijpfabriekinNederlandherdachtbijhaarzestigjarigbestaan,1887-1947, z.p. 1947.

A. van Oirschot, e.a. (red), Encyclopedie van Noord-Brabant in 4 delen, Baarn 1985.


92

M. van Oirschot, VergrotingvandeinternearbeidsmobiliteitbijNVNutsbedrijfRegioEinhoven;Nutvoorwerkgeverenwerknemer, Eindhoven 1995 (doctoraalscriptie).

J.M.P. van Oorschot, Eindhoven,eensamenlevinginverandering, Eindhoven 1982.

RijksGeologischeDienst, ToelichtingenbijdegeologischekaartvanNederland1:50.000,Eindhoven-West(51W), Haarlem 1985.

J.M. Sanders, Annexatie-vraagstukkenenGroot-Eindhoven, Eindhoven 1919.

H. Schippers, Eindhovensbestaanenbedrijvigheid,Eindhoven 1982.

H. Willems en A.G. Oldenmenger, Eindhoven,HetNRE-terrein, ’s-Hertogenbosch 2004.

- Archivalia

Aantekeningen,uittrekselsenkopieënbetreffendebrouwerijenteEindhoven.Verzamelwerk van G. Verwoord. Regionaal Historisch Centrum Eindhoven, inv. nr. A0484.

- Websites

www.wikipedia.nl

www.picushistorie.dse.nl

www.theoldhometown.com/eindhoven

www.eindhovenfotos.nl/haven_hoofd.htm

www.eindhoven-toen-en-nu.nl

www.bestwoodenboxes.com/index.php/about/history/

www.ed.nl/specials/canonvaneindhoven/3096724/Eindhoven-en-haar-waterwegen.ece

Members.home.nl/m.v.boven/denbosch.htm

http://archis2.archis.nl/archisii/htm/index.html.Geraadpleegdjuni2008

http://www.watwaswaar.nl

http://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&nummer=2532


93

Bijlage1:G.C.Peeters(in75jarenGemeentelijkGasbedrijf)


94


95

Bijlage2:Monumentencommissie waardering NRE terrein

Het laatste rapport van BAAC bevat voldoende informatie om de waardering te toetsen aan de omstandigheden te Eindhoven. Het rapport voldoet dan ook aan de door de commissie gestelde eisen. De waardering die door BAAC aan de gebouwen gekoppeld werd, is niet geheel door de commissie overgenomen.Met namen gebouw 12 is sterk ondergewaardeerd. Het is de voormalige garage (wordt in het rapport als werkplaats aangeduid). Deze voormalige garage heeft eenverhogingophetplatdakwatwaarschijnlijkeenmogelijkheidgebodenheeftvoorventilatieen/ofdaglicht.Ziebijgevoegdefoto.Depilastersgecombineerdmetdegevelvlakkenwaseenbouwtechnischecombinatiediemogelijkwerddoordetoepassing van cement als bindmiddel. Het vertrouwen in het nieuwe materiaal (cement)wasechteronvoldoende.Daardoorzijndedragendedelenvanhetmetselwerkuitgevoerdzijninkruisverbandendenietdragendegevelvlakkeninhalfsteens metselverband. Tevens laat het metselwerk zien dat het veel eenvoudiger wasgewordenomsierlijkmetselwerktemaken.Dewaarderingvoordearchitectuur,die zowel het traditionele als het nieuwe laat zien en tevens ook de technische inzichtenvoordegroteschuifpoorten,makenherwaarderingnoodzakelijk.Decommissie volgde in deze het voorstel om deze voormalige garage een hoge waardering toe te kennen.Ook het gebouw 1 en 3 werden door de commissie ondanks de recente aanpassingen van hoge monumentale waarde geacht (deze gebouwen waren niet bijhetonderzoekbetrokken).

W. Beelen

18 oktober 2008.

Gebouw12.

EINDHOVEN - The Old Home Town · werd in 1583 de omwalling afgebroken wat het einde betekende van...

Documents

Transcript of EINDHOVEN - The Old Home Town · werd in 1583 de omwalling afgebroken wat het einde betekende van...