EHEIMRCHIEF

GEHEIM

ARCHIEF

R. BLIJSTRA

g EHEIMARCHIEF

C.V. UITGEVERIJ V.H.

C. DE BOER JR • AMSTERDAM

1945

INHOUD

Verraad in Valencia Pagina 7

De ondergang van de „Frisia" Pagina 37

Conspiratie Pagina 63

De ramp van de „Phoenix" Pagina 119

Het ongeluk Pagina 141

De vuurproef Pagina 164

VERRAAD IN VALENCIA

„Het is dezelfde zon", zei Juan. „Dezelfde zon, die ergisteren was, toen we nog in vrede leefden, en ermorgen zal zijn als we verloren hebben. Jarenlangheeft hij &ix nooit kunnen komen, vermoed ik".Hij wees voorbij een scherp afgeteekenden gekartel-den rand van een muur, die nog steeds niet om-gevallen was, hoewel het huis er achter maanden ge-leden getroffen was. Het zag er bijna vreedzaam uit :een perceel in afbraak en de werklieden aan hetschaften.„Dat huis stond er nog niet lang", troostte ik hem.„Pas toen ze het station verlegd hebben, is het ge-bouwd. Een jaar of vijftien geleden, meen ik. Maarhet was een aardig huis van binnen. Ik ben er eensop visite geweest". Ik keek naar het stuk leege ruimte,waar eens de divan had gestaan, gehangen, gezweefd ?die we verschoven hadden om den optocht beter tokunnen gadeslaan. In mijn gedachten stond het huiser nog. „Ik heb daar gezeten". Ik wees glimlachendnaar boven. „Dat was toch werkelijkheid, realiteit,zooals men dat noemt. Het is alsof ik nu eveneens ge-vallen ben. Een deel van me ligt onder het puin. Eenonkwetsbaar deel, natuurlijk, maar ik kan het er tochniet onderuit halen".„Ik had dat gevoel in Madrid", bekende Juan. „Elkoogenblik, dat ze een deel van de stad raakten, trot-

7

fen ze mij. De wonden van de huizen maakten meerindruk op me dan de wonden van de menschen. Eenman struikelt, krimpt even in elkaar en zakt ineen;een muur slaat neer. Het is geen doode muur meer,die valt : hij is er nooit geweest. Ik had medelijdenmet de muren".„Misschien komt het ook, doordat het beeld van jevaderstad meer een deel van jezelf is dan de be-woners", opperde ik, tamelijk onverschillig, want watdeed het er toe als er niets aan te doen was ? „Wepraten er nu wel over..." Ik keek road in de nacht-merrie van steen. „Nog verwonderlijk, hoeveel erblijft staan. Voordat zoo'n heel blok werkelijk platligt... achttien dooden, tweeEnzeventig gewonden denlaatsten keer, op bijna een half millioen menschen".„Zoolang je zelf niet bij die achttien of tweeen-zeventig hoort, is het weinig", gaf Juan toe. „Maar deslachtoffers zelf vinden het waarschijnlijk ruim vol-doende. Als ze nog wat te vinden hebben".„We philosopheeren", verweet ik hem.Juan haalde zijn schouders op. „Wat kunnen weanders? Zoolang je meedoet is het niet erg, of je wintof verliest, verdedigt of aanvalt, maar hier machtelooste zitten afwachten, tot een of andere vreemdeling jeuitmoordt".Hij stond op en ging licht kreunend weer zitten.„Je hebt je portie gehad", constateerde ik. „Het eenigewat wij nog kunnen doen is zoo'n beetje den moed erin te houden".„Dat is juist zoo moeilijk", bekende hij. „Ik ben sol-daat. Ik doe graag wat me gezegd wordt. Ik houd erniet van zelfstandig te handelen en nog minder houdik er van om zelfstandig niets te doen. 0, Godver-

8

domme", hij schudde zijn vuist. „Waarom doe ikniets? Omdat het toch niet helpt".„Hebben ze er weer een geraakt?" vroeg ik zonderveel belangstelling te toonen.„Twee".„Twee depots ?" Zijn mededeeling verbaasde me. Ikhad gedacht, dat het er maar een zou zijn.„Waar ?"„Colon 43 en Ciscar 12. Vooral dat laatste zit medwars, want daar had ik een week geleden pas watnaar toe laten brengen. Ik geloof, dat ik er zelfs metjou niet over gesproken heb". Hij keek me aan.„Je vergist je", sprak ik zonder aarzelen. „Je hebt mijhet nummer en de straat gezegd". Het had geen zin:hij zou het zich toch herinneren. Maar hoe waren zeaan Colon 43 gekomen?„Dan was jij een van de weinigen", zei hij beleefd. Deeenige, bedoelde hij natuurlijk.„Geen prettig gevoel voor me", lachte ik.„Ik zou dit niet te licht opvatten. Als ze er achterkomen, dat je op de hoogte was . . . Nu ja, van mijhooren ze het niet". Zijn toon was onzeker, doch ge-ruststellend.We hadden elkaar in Madrid leeren kennen, min ofmeer oppervlakkig, doch we kwamen naast elkaar teliggen in het hospitaal. Juan met een schot in zijn dij,ik een in mijn scheenbeen. Het komt weinig voor, datmen vriendschap sluit boven zijn dertigste jaar enkameraadschap in het veld is vol beteekenis, hooger,hechter zelfs, dan jarenlang wederzijdsch uitwisselenvan gedachten en gevoelens, maar zij geldt ook slechtsdaar waar zij ontstond. In het ziekenhuis, waar wijeen kamertje apart hadden, ontstond waarschijnlijk

9

door de voorafgegane spanning in den strijd een merk-waardige band, die niet alleen gebaseerd was opappreciatie van elkaars mentaliteit en ontwikkeling,maar ook „vleeschelijk" was, een vertraagd tot standgekomen mannelijke saamhoorigheid. Wij debatteer-den tot diep in den nacht als schooljongens en zwegenuren naast elkaar liggend en naar den zolder kijkend,alsof die de horizon was, waar het gevaar elk oogen-blik op kon duiken, de een behalve op zijn eigen ookop de waakzaamheid van den ander vertrouwend. Wehadden tevens vaag het gevoel onzen plicht gedaan tehebben en er achteraf beschouwd dragelijk of gekomente zijn. We waren, nu ja, helden, zooals men datnoemt, of zooal geen helden, dan toch mannen, diezich niet ontzien hadden en de gezamenlijke voldoe-ning wend weliswaar nook uitgesproken, maar wasniettemin schier tastbaar aanwezig. Na het gespannenman-zijn, een hooding, die ons geen van beiden eigen-lijk lag, maar die wij aanvaard hadden, zooals demensch alle groote zorgen en bekommernissen deslevens zonder aarzelen aanvaardt en alleen terneer-geslagen wordt door een opeenvolging van verwarren-de kleinigheden, was het voor ons een genot onzemeeningen uitvoerig te analyseeren. Na het gewond-zijn zou in elk geval het man-zijn niet weer terug-komen, wij waren van de verantwoordelijkheid of (wehadden er ons niet afgemaakt) en hoezeer wij over-tuigd waren, dat we ons ook in de toekomst niet aanonze taak zouden onttrekken, er was een hoof dstukafgesloten en dat hoof dstuk mocht alvast besprokenworden.Verrassend was voor ons beiden de ontdekking, datwij niet als partijgangers den kant van de regeering

10

hadden gekozen. De bekentenis kwam van beide zijdenvoorzichtig en aarzelend, want het was gevaarlijk alte openhartig te zijn en vooral intellectueelen peildenelkaar vol wantrouwen. Wij waren geen van beiden„links" of „rechts", onze reactie was spontaan geweesten wij konden haar zelfs nu nog niet „redelijkerwijze"verdedigen. Bij Juan was de haat tegen de vreemde-lingen grooter dan bij mij, de Italianen woonden dich-ter bij dan de Russen en daarom kon hij zijn wroktegen de partij, die de inmenging van buitenlandershet meest had aangemoedigd (of er het best in ge-slaagd was er van te profiteeren) in overeenstemmingbrengen met zijn reeds aangenomen houding. („Eenzuiver geografische kwestie dus", bracht ik hemlachend onder het oog, maar hij bleef ernstig : „Zooalsvaderlandsliefde voortkomt uit een geografische toe-valligheid", repliceerde hij. „Deze grond", en hij sloegmet veelbeteekenend gezicht op de witgelakte ijzerenstang van het bed, dat de vloer dreunde. „Dezegrond." Ik had soldaten hetzelfde hooren zeggen, als

ze hun handen diep in de aarde begroeven, de rood-bruine aarde, die aan hun vingers kleefde. Hier in hethospitaal klonk het bijna luguber, als een meer danabnormaal geworden obsessie). De plotselinge over-gang van kosmopolieten in vaderlanders, van neutraleburgers tot partijgenooten, van contemplatief gestem-de jongelieden tot krachtdadige mannen maakte, datwij, nu alles heel even voorbij, heel even weggenomenwas, dichter bij elkaar kwamen dan in normale om-standigheden mogelijk is. Samen niet-zoo-erg-ziek-zijnscheen evenzeer de toenadering te bevorderen als ge-zamenlijk „lief en Teed deelen" of het „gevaar tetrotseeren". Maar er kwam „leed" bij.

11

Weldra hoorde ik van niet-officieele zijde, dat mijnvader was terechtgesteld. Het nuttelooze van dit von-nis, het verspillen van een levee buiten het gevechts-veld om maakte mij misschien nog wanhopiger dan hetfelt, dat ik mijn vader als een rechtschapen man kende,die van het begin of met meer overtuiging nog dan ikde zaak waarvoor wij streden had willen dienen en dienu om partijgeschillen, om niet te spreken van partij-intrigues (dock ik wil achteraf niet onrechtvaardigzijn: zooiets komt voor in dergelijke omstandighedenals „noodlottige vergissing") uitgeschakeld werd. Inden toestand van verbijstering maakte ik de wildsteplannen om wraak te nemen op mijn vijanden, ik wil-de mij onmiddellijk naar Valencia begeven om demoordenaars van mijn vader rekenschap te vragen,maar ik wist, dat ik niets doen kon dan wachten totmijn been genezen was. Wij hadden lange gesprekken,ik moest er steeds weer met hem over praten en hijdiende dan steeds weer hetzelfde te zeggen.„Kon ik maar begrijpen, waarom ze het gedaan heb-ben", begon ik telkens opnieuw.„Intrigues", troostte Juan dan prompt en het merk-waardige was, dat het werkelijk als een troost klonk.„Maar zooiets komt wellicht in nog heviger mate inhet andere kamp voor".„Daar heb ik niets aan".„Je moet het je voorstellen als een ongeluk, eenspoorwegongeluk of een bliksemslag. De oncontroleer-bare natuurkrachten kunnen zich ook door middel vanmenschen uiten, vooral in tijden als deze. Evenonrechtvaardig en onverwacht. Een ziekte, een kogel-wonde is immers hetzelfde. Of denk je, dat de man,die mij bier geraakt heeft of jou &air, werkelijk op die

12

-plaats mikte? Het is zuiver toeval, dat je hart nietgetroffen werd of je hoof d of heelemaal niets. *lemoet aan het idee wennen, dat menschen even onrede-lijk in hun schijnbare redelijkheid handelen als elkander natuurverschijnsel". Hij herhaalde deze rede-neering verschillende malen per dag. Hij werd nietongeduldig en zijn stem kionk steeds weer warm endonker en overtuigend.In het begin eindigde of leidde ik het gesprek in meteen vraag: „Als jij in dezen toestand zooiets hoorde,zou je dan niet op wraak zinnen?"Hij antwoordde aanvankelijk altijd bevestigend.„Natuurlijk, zeker". Later werd het: „Ja, dat kan ikme best voorstellen", maar eens nadat we al een tijd-lang gezwegen hadden, kwam hij er op terug: „Jemoet daar niet zoo over tobben. Op die manier matje je of zonder kans op ontspanning. Als je zoo door-gaat maak je het je steeds moeilijker om aanstondseerlijk te blijven".„Wat bedoel je ?"„Als je gezond geweest was op het oogenblik, dat jevader . . . stierf, had je reactie daarop spontaan -kunnenzijn. Je had naar het andere kamp kunnen overloopenof een aanslag kunnen plegen op dengene, die verant-woordelijk was voor zijn dood. Je had ook gewooninlichtingen kunnen inwinnen en in overeenstemmingdaarmee je houding kunnen bepalen. Je had in elkgeval iets gedan. Nu kon je niets doen en je hebttevens te veel tijd, zoodat je er, begrijp me goed, voorjezelf te veel aandacht aan besteedt. In zoo'n gevalbestaat het gevaar, dat je reactie", hij aarzelde, „oneer-lijk wordt. Oneerlijk voor jezelf en voor anderen.Oneerlijk in het algemeen". Hij keerde zich moeizaam

13

om en keek mij am. „Luister, Enric", zei hij, „als ereen is, die begrijpt, dat je na alles wat gebeurd is: jijzelf gewond voor de goede zaak, je vader verradendoor diezelfde goede zaak; ieder normaal mensch, ikbedoel, een mensch, die zich laat leiden door de om-standigheden, wiens daden door datgene wat er methem en rondom hem gebeurt, geleid worden, die nietsmeer is dan de registratie van zijn lot, zal als hemzooiets overkomt graag in rechtvaardigen toorn ont-branden en de gelegenheid aangrijpen om zijn diepste,zijn donkerste instincten uit te vieren. Je zult het gekvinden, dat ik juist hierop doorga, maar dat is een vande dingen waar ik in elk menschelijk conflict zoo bangvoor ben: den rechtvaardigen toorn. Omdat ze zooonaanvechtbaar is en tevens zoo onmenschelijk. Steedsligt de mensch bij zichzelf op de loer om bij de eersteaanleiding zijn driften te ontspannen, zijn eigenlevensangst te verdooven, zijn levensteleurstellingen tewreken en dan eerlijk en verontwaardigd, niet zooge-naamd eerlijk en verontwaardigd, konden we dit maarzeggen, eerlijk en verontwaardigd, terwij1 hij gelijkbeef t, blindelings toe te slaan. In den rechtvaardigenmorn ligt de wraak voor een mislukt leven. En wiebeschouwt zijn leven niet als mislukt? Wij zijn immersallemaal onverzadigbaar? We hebben ons er toch alle-maal meer van voorgesteld? De echtgenoot, die dedeur met kracht achter zich dichtslaat omdat de soep isaangebrand en de man, die onrecht met geweld straft,hebben de zaak waarom het ging uit het oog verloren.Die zoeken alleen zelfbevrediging. Wraak en vergel-ding zijn organismen in een onvruchtbaren schoot".„Jij hebt gemakkelijk praten", verweet ik hem.„Dat weet ik. Het is alleen maar een waarschuwing.

14

En ik sla hier ook aan het denken, net als jij. Hoe kanhet anders als je dagen lang bewegenloos op je rugligt. Zoodra we er uit zijn, worden we weer normalemenschen".Het klonk als een verontschuldiging, maar ik lietvoortaan mijn vraag weg en ik durfde bijna niet meeraan wraakplannen te borduren in deze kamer, die zoonauw was, dat men elkaars gedachten wel moestraden.

Drie weken, nadat mijn vader gestorven was, werdenwij op denzelfden dag uit het hospitaal ontslagen. Deregeering was reeds eenige maanden geleden naarValencia verplaatst en aangezien wij ongeschikt warenvoor den actieven dienst, stelden wij ons in mijn ge-boorteplaats ter beschikking. Juan kreeg een deel dermunitiedepOts onder zijn beheer en ik werd belast metde censuur der voor Frankrijk bestemde brieven. Hetverwonderde mij, dat ik niet volledig uitgeschakeldwerd, nu men alle reden had om mij en mijn familiete wantrouwen, maar het scheen, dat de partij-veete,waarvan mijn vader het slachtoffer was geworden,onmiddellijk na zijn dood was bijgelegd en in de vol-gende drie weken was er zooveel gebeurd, dat mennauwelijks meer aan hem dacht. Bovendien was iknooit partijman geweest, ik had steeds in „intellec-tueele" gemoedsrust mijn advocatenpraktijk uitge-oefend en had mij onmiddellijk bij het uitbreken vanden opstand aangemeld. „Een betreurenswaardig inci-dent, dat met uw vader", zei een vooraanstaand lid vande nu in de regeering zetelende oppositiepartij, waar-toe mijn vader behoord had. „Maar zijn dood was nietvergeefs. Het heeft hun en ook ons de oogen ge-

15

opend". Ili was te verstandig om hier ironisch com-mentaar op te geven.Intusschen was Juan niet geheel tevreden met zijnnieuwe functie, welke men, naar hij meende, aaniemand had moeten opdragen, die goed met de plaat-selijke toestanden op de hoogte was en hij was mijdankbaar, dat ik hem verschillende aanwijzingen gaf,waardoor hij zijn taak gemakkelijker en beter konvervullen. Mijn kennis van de ligging van verschillen-de pakhuizen en opslagplaatsen, zoowel in Valenciazelf als in Grao, mijn relaties met zakenlieden, die,hoe neutraal ook in politiek opzicht, de linksche regee-ring toch niet zoo welgezind waren, dat ze niet voorzoover ze durfden, lijdelijk verzet pleegden en die mentoch beter te vriend kon houden dan ze in de gevan-genis zetten met het risico, dat een of andere haven-arbeider, vol goeden wil maar zonder ervaring in dezehachelijke tijden de toch al stroef loopende organisatiegeheel zou doen vastloopen door al te ingrijpendeveranderingen, mijn milieu, dat liberaal en republi-keinsch, evenmin als het zijne ronduit proletarischgenoemd kon worden, dit alles werkte er toe mee, datwij hier, -waar Juan vrijwel niemand kende, steedsvriendschappelijker met elkaar omgingen. Daarbijkwam nog, dat door mijn houding mijn naaste familiedusdanig van mij vervreemdde, dat ik er de voorkeuraan gaf, niet in het ouderlijk huis te wonen en samenmet Juan mijn vroeger kantoor zoo goed en zookwaad als het ging tot woonruimte inrichtte.Het deed mij goed mijn oude, leelijke geboortestad namaanden, waarin ik mij met het idee vertrouwd ge.maakt had ergens in de barre bergen van Castilie testerven, terug te zien en de pijnlijke herinnering aan

16

mijn vader's dood werd verzacht door de overweging,dat hij tenminste „thuis" gestorven was met een blikop het grijs bestoven groen van de vruchtbarevlakte. Na het harde leven in de bergen voor Madridwas Valencia een verademing. Er heerschte eengrootere drukte aan de haven, maar van het koorts-achtige dat een levendigheid, die door oorlog ver-oorzaakt wordt, kenmerkt, was in de stad niet veelte bespeuren. Tallooze vrachtauto's, soms met le-vensmiddelen, soms met geheimzinnig staal, hier endaar een mond van een kanon, het zag er krijgs-haftig en geruststellend uit.Kort daarop begonnen de bombardementen. Behal-ye een groot aantal particuliere gebouwen werd bijken der eerste ook een munitiedepOt geraakt. Ditkon natuurlijk toeval zijn, doch het viel iedereenop, dat van de 40 bommen van 50 kg zes in denabijheid van dit depot waren gevallen, verder eengroot deel in de buurt van de haven en de rest wasals „intimidatie-materiaal" goedgunstig over de ge-heele stad verspreid. Juan kreeg opdracht de gangenvan zijn ondergeschikten te laten nagaan en waar-schijnlijk lette men eveneens op hem.Men had mij Been instructies gegeven, doch daarmijn werk tamelijk eentonig werd, nadat ik mijnnieuwsgierigheid bevredigd had door in het beginalle particuliere correspondentie van a tot z doorte lezen en tot de conclusie gekomen was, dat deintimiteiten der menschen, meestal niet veel belang-wekkender zijn dan hun openbaar optreden (menwist trouwens, dat er een censuur ingesteld was endan is men dikwijls voorzichtiger nog dan noodigis) begon ik spelenderwijze naar geheime codes, be-

17G. A.2

dekte toespelingen, naar spionnage-symptomen tezoeken. Het leek mij een onschuldige, hoewel vol-komen onvruchtbare bezigheid, want welke spionzou zijn mededeelingen per brief via Frankrijk door-geven. Op zijn vlugst kon het bericht dan in driedagen op de plaats van bestemming zijn en een be-richt dat drie dagen oud was had niet veel waarde.Aan den anderen kant, redeneerde ik, mocht ik ditsoort spionnage niet vergelijken met verkenningaan het front. Munitie kan men niet van dag totdag naar een andere plaats sleepen. Drie dagen ge-leden kon het pakhuis vol zijn en nu was het mis-schien leeg, maar toch bestond de kans dat er nogeen flinke hoeveelheid lag. Als de havenwerkentoch ook gebombardeerd werden en de opslag-plaatsen in de nabijheid dan kon het zijn nut heb-ben Os men wist waar althans eenige dagen geledeneen depot va'n munitie geweest was. En een mede-deeling per brief was, juist doordat iedereen op heteerste gezicht zulk een methode te omslachtig engevaarlijk zou achten, misschien nog het veiligst. Devermoeidheid van den censor, die dagelijks de on-benulligste epistels had te doorworstelen was in ditverband een gunstige factor.1k nam dus steekproeven met de afzenders (elkebrief zonder of tender werd in de prullenmand ge-gooid of met extra-zorg door onzen contra-spion-nagedienst besteld) maar vond geen brieven die on-der fictieve namen werden verzonden, althans nietuit Valencia en omstreken en daar moest de spiontoch verblijf houden. Vooral brieven met ondui-delijke handteekeningen hadden mijn belangstelling,maar ook een selectie daarvan bracht mij niet veel

18

verder. Tamelijk regelmatig voorkomende corres-pondentie evenmin. Mijn speurlust werd me echterde baas en ik bracht de avonden nu geregeld door opmijn kantoor. Juan maakte zich ongerust, maar ikantwoordde met een verstrooid gezicht en hij lietme daarna met rust.Na eenige weken vergeefs gezocht te hebben (ikliet stapels brieven fotografeeren en vergeleek hand-schriften met adressen om te zien of dezelfde schrij-ver wel steeds onder hetzelfde adres schreef) be-sloot ik de particuliere correspondentie een weekachter te houden. Het resultaat was nihil. Daarnade zakelijke correspondentie. Hierop kwam eenstroom klachten zonder dat ik succes had. Maar ikonthield de namen van de klagers, in volgordewaarin ze geprotesteerd hadden. In die week (debombardementen vonden nu dagelijks, zelfs ver-schillende malen per dag plaats) werd een leeg pak-huis getrof f en.„Wat was daar vroeger in?" informeerde ik bij Juan.Het antwoord ontlokte me een grijns: „Munitie".Het zei natuurlijk niets, bij nader inzien en ik zettemeteen een peinzend en teleurgesteld gezicht.„Ben je ergens mec bezig?" vroeg Juan belangstel-lend.„Een fictie", weerde ik af. „En als het geen fictie is,dan kom ik er toch nooit uit".Onderzoek op onzichtbare inkt en soortgelijke ro-mantische . communicatiemiddelen vond geregeldplaats, maar leverde nooit wat op.Op zekeren dag begon ik briefhoofden te bestu-deeren. Sommige firma's (het papier werd schaarschen de drukkerijen waren vol bezet met het afleveren

19

van pamfletten en communique's voor de regeering)hadden al armoedig zakenpapier, dat gemakkelijkna te bootsen was. Opletten of verschillende onder-nemingen zoo nu en dan naar hetzelfde adres schre-ven. Of neen, het adres in het buitenland veran-derde natuurlijk ook steeds. Ik had nu lange lijstenvan bijzonderheden waar ik op letten moest en mijnadministratie werd zoo uitgebreid, dat het bijhou-den daarvan al een massa tijd kostte. Ik keek na,of de post voor een firma wel zoo ongeveer bijelkaar binnenkwam en bestudeerde vooral het brief-hoof d van een later ingekomen stuk. Ik liet bijdrukkers navragen of iemand brief papier had latendrukken, dat ergens anders dan bij de firma, diehet besteld had, bezorgd moest worden. Welke fir-ma's nieuw papier hadden laten aanmaken, welkefirma pas opgericht, pas van naam veranderd was.Het was hopeloos. Intusschen trof men een , kleindepot.Plotseling viel het mij op, dat een firma twee soor-ten papier had, het oude, dat nog in reliefdrukpraalde en nieuw, tamelijk smoezelig. Waarom iker op lette, weet ik niet, want het was nauwelijkseen aanwijzing, die steek kon houden bij nader on-derzoek. De firmant gebruikte het goede papier voorzijn particuliere brieven, de zakenbrieven werden ophet nieuwe papier getikt. Een niet ongewone metho-de om de hierarchie te handhaven. Ik zou het, alsik zakenman geweest was, andersom doen, maargoed, onze sinaasappelexporteurs zijn alien pseudo-aristocraten. Om de twee of drie dagen gingen eenzakenbrief en een particuliere brief naar hetzelfdeadres in Bordeaux. Soms ook alleen maar een van

20

beide. Niet in dezelfde enveloppe, de een in een mooie,de ander in een leelijke. Niets met prive of zooiets,alleen de firmanaam. Op dezelfde machine getikt,maar niet door denzelfden typist. Zelfde handtee-kening. Het merkwaardige was, dat in den zaken-brief, die kennelijk door den directeur der firma ge-dicteerd was ook particuliere zaken werden behan-deld. Een heel vriendschappelijke relatie dus, maarwaarom dan twee brieven ? Want in dien persoon-lijken brief stond niets wat niet in den zakenbriefhad mogen staan. Ze kwamen nooit precies tegelijk :meestal de zakenbrief 's middags ('s morgens ge-dicteerd), de particuliere brief 's avonds of 's mor-gens. Maar op beide stond in den hoek steeds CliLlh, terwijl de typiste niet dezelfde was, al leek deindeeling op elkaar. Voor de grap hield ik den par-ticulieren brief achter, terwijl ik den zakenbrief's middags door had gestuurd.Toen ik den brief vijf dagen had achtergehouden,kreeg ik een klacht van Lluch Ltd. Ik had de in-gaande correspondentie laten controleeren en er wasgeen brief binnengekomen van de firma uit Bor-deaux. Ik ging navraag doen in het telegraafkan-toor ; er was een telegram uit Bordeaux aangekomeri:„Geen offerte ontvangen". En ik had juist de of-ferte door laten gaan. Er was maar een directeur :Palmerin Lluch.

De verrader heeft altijd ongelijk. 1k zeg dat vooruit,omdat ik mij niet wil verdedigen, omdat ik alleenmijn houding (die in laatste instantie niet to ver-dedigen valt) wil verklaren. juist in den tijd, toen

21

ik tot de ontdekking kwam, dat Palmerin Lluch,een goed, zij het dan ook geen intiem vriend vanmijn vader, vermoedelijk in verbinding stond metde rechtschen, was er weer een hevig conflict in deregeering ontstaan. Het ging ditmaal niet tusschengematigde republikeinen en linksche republikeinen,doch tusschen de uiterst linksche groepen onderlinganarchosyndicalisten, communisten (rechtzinnig endissident) en wat dies meer zij, in Barcelona brakzelfs een opstand uit, in den rug van het leger nogwel, juist nu alien eensgezind dienden te zijn. Hetmaakte op mij, te meer waar het me nog op pijn-lijke wijze aan mijn vader's dood herinnerde eenwanhopigen indruk. Had het nu werkelijk wel zinom een man, die evenzeer volgens zijn gewetenhandelde als de arbeiders in Barcelona, aan zijnrechters over te leveren, aan rechters, die mijn va-der zonder vorm van proces hadden vermoord om-dat hij het met hen oneens had durven zijn, dochdie nu de grootste clementie betrachtten bij de be-oordeeling van het verraad hunner klassegenooten?De onderlinge twisten, het meten met twee maten,de overtuiging (die mij meer verdriet deed dan ikzelf wel wilde toegeven), dat de arbeiders niet rijpwaren om hun eigen lot in handen te nemen, brach-ten mij er toe mijn ontdekking geheim te houden.Doch neen, deze in laatste instantie zwakke rede-neering is niet voldoende: diep in mij kwam ik tothet besef, dat ik slechts de gelegenheid had afge-wacht om wraak te nemen. Sedert mijn ontslag uithet ziekenhuis was mijn heele houding er op geba-seerd vertrouwen in te boezemen tot niemand meerachterdocht zou koesteren en dan ten slotte toe te

22

slaan. Speurzin of geluk, toeval, hadden mij op hetspoor gebracht, dat naar de wraak leidde. Ik hadeerlijk met enthousiasme gezocht, maar nu ik eenigresultaat had bereikt, wist ik, dat ik gezocht hadom iets anders te vinden.Toch was er van eenigen tweestrijd sprake, die opzonderlinge wijze tot uiting kwam in mijn gesprek-ken met Juan. Want ik trachtte mijn verraad te ver-dedigen (of te straffen?) door de linkschen van.slapheid (behalve dan tegenover mijn vader) te be-schuldigen.„Terwijl de vijand open steden bombardeert, zittenze hier met elkaar ruzie te maken. En dat praatintusschen maar van solidariteit". We zaten op eenbank aan de Turia, die als een vuilgele ader doorhet breede bed kronkelde, een mismaakte, dorrearm tusschen de hooge kademuren.„Dus jij begint ook al aan onze „stalen eeuw" tegelooven", constateerde Juan. „Weg met de vrou-welijke deugden als rechtvaardigheid en medelijden,zachtmoedigheid en eerlijkheid, waar wij zookrampachtig voor vechten. Heeft het eenigen zinonze vijanden te bestrijden als we hun methodengaan toepassen?"„Maar op die manier zul je nooit overwinnen". Ikhad me nu al zoo ver van hen verwijderd, dat mijnlot in gedachten al niet meer met het hunne ver-bonden was. „Hard of zacht zijn, held of marte-laar, er is geen andere keus. En de martelaren zieik niet". Ik keek om mij heen. „Waren ze inDuitschland? In Italie? In Oostenrijk? In Rusland?Twee of drie amateurs, liner rechtschapen dan vu-rig, eerder voorzichtig dan bond. Een troep in ver-

23

warring gebrachte ratten die behalve elkaar zoo nuen dan ook de jagers bijten".„Je laat je misleiden door de gebeurtenissen van delaatste dagen", meende Juan. „Hard of zacht, roodof zwart, blank of bruin". Hij spreidde zijn handenuit over de armelijke rivier aan zijn voeten, waarinop de droge gronden een kudde schapen graasde.„Dit is nu ons land, onze aarde, een ondeelbaaroogenblik het eigendom van ons geslacht. Wat heb-ben we gedaan, als we dit hier verlaten? En al iser dan niemand die ons ter verantwoording zalroepen, verdwijnt dan met dat ongeloof elk verant-woordelijkheidsgevoel ? Zacht ja, maar met eenstaalharde kern, dat was Christus".Hij was opgestaan en zijn lichaam vormde even metuitgebreide armen een donker kruis. Onmiddellijkdaarop ging hij zitten. „Heb je nog iets gevonden?"informeerde hij.„Wat?"„Ik dacht dat je iets op het spoor was, de laatsteweken of maanden".„O, neen ...... " Ik huiverde. „Laten we weggaan",stelde ik voor. „Het wordt hier kil".Hij keek me even aan, maar ik ontweek zijn blikniet, met opzet, om hem niet te verontrusten.

Toch koesterde hij geen achterdocht na dit gesprek.Hij kwam er zelfs nog met een enkel woord opterug. „Als ooit dit zoo dikwijls misbruikte begrip„cultuur", geestelijke waardigheid, . menschelijkewaardigheid verdedigd is, dan doen wij dit nu en ikvoor mij zal niet aarzelen er voor te sterven".Hoewel ik daar verder niet op inging, toonde hij

24

mij zijn vertrouwen door me een enkele maal advieste vragen voor het inrichten van een nieuw depot.Ik gaf hem met tegenzin raad, niet alleen omdat ikmij toch al schuldig voelde en ondanks dat vast-besloten was mijn houding niet te wijzigen, maarook, omdat deze munitiebergplaatsen in de nabij-heid van dichtbevolkte stadsdeelen lagen, waardoorik niet alleen verrader (zij het ook met goede be-doelingen) maar ook moordenaar werd. Ik wildehet liever niet weken en ik wist te veel: ik wist datLluch zich niet zou laten afschrikken als tengevolgevan zijn mededeelingen een aantal burgers als slacht-offers zouden vallen. Maar ik had de geheime codein de briefwisseling van Lluch met Bordeaux nu. vrijwel ontcijferd en ik besloot onze stad het ergsteleed te besparen door een selectie toe te passen ende voor de bevolking gevaarlijkste depots in de be-richten te schrappen.Eenige weken, nadat de beweging der anarcho-syn-dicalisten in Barcelona van regeeringswege onder-drukt was, kreeg ik een uitnoodiging van PalmerinLluch om hem 's avonds een bezoek te komen bren-gen. Hoewel wij elkaar kenden en ik hem zelfs namijn ontdekking een paar maal in groot gezelschapontmoet had, was deze speciale uitnoodiging op zijnminst genomen ongewoon, maar ik zag niet in,waarom ik er geen gevolg aan zou geven. Wildehij me spreken, dan zou ik hem moeilijk kunnenvermijden.Nauwelijks had ik mij aan laten dienen of Lluchkwam mij met uitgestoken handen tegemoet. Hijwas een tamelijk gezette en in zijn gebaren jovialeman. „Kom binnen, kom binnen. 1k ben blij, dat je

25

gekomen bent". Eenigszins beduusd door deze on-verwacht hartelijke begroeting volgde ik hem naarzijn werkkamer, waar reeds sigaretten en wijn eneen paar diepe fauteuils gereed stonden om eenklaarblijkelijk gezienen gast te ontvangen. Lluchwas zakenman en had geen lange inleiding noodig.„Ik heb de opdracht gekregen je er van te overtui-gen, dat je onze zijde moet kiezen, Vercher", begonhij zoodra we tegenover elkaar zaten. „been, neen,zet nu geen verwonderd gezicht. Je weet best waarhet om gaat, je hebt je al verraden". Hij haaldeuit zijn zak een van de laatste brieven, waarin ikeen depot had laten doorgaan, maar een ander heelzorgvuldig had geschrapt, omdat het dicht bij eenvolksbuurt lag. „Je had dien geheelen brief thoeteninhouden of ongewijzigd door moeten sturen, danwaren we gewaarschuwd of gerustgesteld of wehadden nog steeds in twijfel verkeerd. Zooals in hetbegin", vervolgde hij op vaderlijken toon. „Maar numoet je kiezen of deelen". Hij wachtte even. „Jekent dus onze code ?"„Welke code?"„Kom, kom, jongen. Je doet nu als een giftmenger,die zijn erftante vermoord heeft en denkt, dat hijvrijgesproken moet worden omdat niemand gezienheeft, dat hij iets in haar wijn heeft gedaan. Eenglaasje wijn?" Hij schonk me in zonder mijn ant-woord of te wachten. „Dude manzanilla", verklaar-de hij voldaan. Hij liet zich behaaglijk in zijn stoelzakken. „Zoo, nu kunnen we rustig conspireeren".„U speelt een gevaarlijk spel", zei ik. „Op de uit-latingen, die u daareven deed, kan ik u laten arres-teeren".

26

„Ik heb mijn leven lang gegokt”, bekende Lluchtrotsch, ,,en altijd gewonnen. Maar ditmaal heb ikniet veel geriskeerd. We zijn immers met zijntweeen en als je me niet begrepen had...... maar jehebt me immers begrepen? Dat blijkt nu wel. Hetlag ook voor de hand. Eenmaal kan zooiets toe-vallig gebeuren, maar je hebt het nu al driemaal ge-daan. Een onnoozel zinnetje knippen uit een brief,die vol onnoozeiheden staat ! Foei, foei, wat heb jeje in de kaart laten kijken".„Ik meen anders ...... " begon ik.„Zeker, zeker, wij ook. Alle eer", hij boog met eenironisch gezicht zoover als zijn buik het hem ver-oorloofde en dat was niet ver. „Maar nu ter zake.Kijk eens", hij vouwde zijn handen plechtig samenover zijn vest, „dit gaat zoo niet langer. Op diemanier komen we er niet. Ik heb gehoord, dat hetsyndicato de exportaciOn frutera in verband met deoverwinning der rechtzinnige communisten eerst-daags gereorganiseerd wordt, zoodat wij, fruithan-delaars, zelfs die welke zoo verstandig geweest zijnzich snel bij het nieuwe regime aan te passen, vrij-wel uitgeschakeld worden. Ik heb kans op een on-dergeschikte post in dit bedrijf, maar dat is dan ookales. Ik zal dus niet meer zooveel praatjes kunnenmaken als een brief, vooral een particuliere brief,een dag of veertien achtergehouden wordt, alverzend ik hem per luchtpost, zooals ik tot nutoe steeds gedaan heb. Ik zal veel voorzichtiger tewerk moeten gaan en over de ligging van de mu-nitiedepOts zal ik niets meer rechtstreeks vernemen,kortom ik zal er niet beter voorstaan dan iemanddie bier volslagen onbekend is en overal buiten

27

staat. Daarentegen zal jij, zelfs als de regeering naarBarcelona verplaatst words, ik kan je wel zeggen,dat dit binnenkort gebeurt, waarschijnlijk bij decensuur blijven. En bovendien ben je een goedvriend van Juan Vilella, die het toezicht houdt overalle depots".Hij leunde behaaglijk achterover en keek mij oplet-tend aan. „je ziet, dat we je noodig hebben", be-sloot hij. Ik stond verontwaardigd op.„Daar leen ik me niet toe", beet ik hem toe. „Mijnvrienden bespionneer ik niet".„Ga zitten, ga zitten. 1k zie dat je me begrepenhebt", constateerde hij voldaan. „Kijk eens", ver-volgde hij. „Je begrijpt de situatie blijkbaar niet.Het is geen verzoek, het is een bevel".„Zoo, zoo", lachte ik, „een bevel van een koning,die reeds onttroond is. Wat ...... " ik had het gevoeldat ik met een zwaai van mijn hand hem in al zijndikte, zijn fauteuil, zijn huis, zijn familie in de on-eindigheid kon schuiven. „Een woord van mij ...... ".„Waarom heb je dat dan niet gedaan?"„Dat gaat u niets aan. Maar ik kan het nog altijddoen".„Heb je bewijzen?" Hij nam den door mij doorge-laten brief uit zijn portefeuille en hield dien tegenhet licht alsof hij het door mij geknipte gat naderwilde bekijken. „Alle bewijzen liggen bier of daarin Frankrijk. Deze brief, die door een goeden kennisvoor me meegebracht is, beschuldigt ook mij, maardaar gaat hij dan". Hij nam een lucifer en stak hetpapiei aan. Toen het laatste wit kronkelend in denin den aschbak verkoold was, stak ik een van zijnsigaretten op.

28

„We staan gelijk”, merkte ik op.„Schijnbaar, mijn jongen. Want jij hebt een vader,die terechtgesteld werd, op je debet. Dat telt meeals het gaat spannen. Je weet niet, hoe zwaar dattelt. Je moeder, je zuster, die hier nog wonen, ter-wijI mijn familie al lang in Frankrijk zit, aan deRiviera ...... "Ik zweeg.„Je bent onverstandig. Je staat blijkbaar aan onzenkant, maar je hebt een of andere rare kronkel, waar-door je niet voluit instaat voor je gevoelens. Denkeens om de toekomst: de rechtschen zullen op denduur winnen en hoe speller dat gebeurt, hoe beterhet is voor het Spaansche yolk. Maar wie betaaltaanstonds de rekening? Niet de arbeiders, want diebetalen altijd, niet de kooplieden, want die zijn nude onderdrukten; het zijn de menschen in de vrijeberoepen: de doktoren, de advocaten, de kunste-naars, tenzij ze op tijd de goede zijde hebben wetente kiezen. Juristen zullen er te weinig zijn, de recht-spraak wordt gereorganiseerd ...... Maar ik zie, voorzulke motieven ben je ongevoelig, die zijn je te op-portunistisch. Maar je leven en het lot van je fa-milie, je eigen wankele overtuiging, het onrecht,dat men je vader deed. Kijk eens hier: overmorgenverwacht ik den doorslag van een door jou geschre-ven brief, je kent de code immers, waarin een nieuwdepot vermeld staat. Ik kan nu natuurlijk niet zelfmeer schrijven. Dat is te gevaarlijk, want dan zou jeme met de bewijzen in je hand kunnen overgeven.Maar je kunt het zelf doen en over een week hoorik dan wel langs een anderen weg, of je dien briefwerkelijk verstuurd hebt. Ik zal je 'n ander adres ge-

29

yen, luister goed, want ik bevestig het niet schrif-telijk : A. Peyrard, 14 rue Malaret, Toulouse. Jekunt den doorslag ook gewoon in de bus gooien,`eel bezoeken, dat deden we vroeger ook niet".Hij stond op en gaf me de hand. „Viva Franco, zegtmen in zoo'n geval, geloof ik. Maar daar kan ikzelfs nog niet aan wennen. Goeden nacht".

Zooals Lluch voorspeld had, werd de regeering kort

daarop naar Barcelona verplaatst, de fruithandelwerd gereorganiseerd en ik moest met mijn taak be-ginnen.Juan was nu wel geheel ingewerkt, maar ouderge-woonte bracht hij me toch op de hoogte van hetgeenhij deed en van hetgeen hij van plan was. En deinlichtingen, die hij me in zijn onwetendheid ver-strekte, gingen door naar Lluch en naar den heerPeyrard (als hij tenminste zoo heette) in Toulouse.In het begin kostte het me weinig moeite de inlich-tingen, die ik gekregen had, ook werkelijk te ver-sturen, het was ten slotte niet erg actief : Juan ver-tel de me iets, ik schreef het later op (daarbij be-hoefde ik me niet eens voor te stellen, dat ik ver-raad pleegde; de code-woorden klonken zoo on-schuldig en al noteerde ik het bericht, ik had hetnog niet verzonden) en als de enveloppe eenmaaldichtgeplakt was, zat de informatie er niet meer in.Maar eens werd ik overvallen door een bombarde-ment, dat er reeds was voordat de sirenes ons deschuilplaatsen ingegild hadden en ik strompelde indoodsangst de lage schuur in het midden van destraat binnen, die naar de kelders leidde, terwiil

30

achter me het dof doorklinkende geluid van de bow-men door mijn hersenen zinderde als een stroevezaag, die elk oogenblik den nek door kon snijden.De nadreun was bijna even duidelijk als het ge-snerp van de waarschuwingsseinen en ik herinnerdemij nu plotseling, dat ik zonder er bij na te denkenin de buurt van een der depots gekomen was, waar-van ik zelf de ligging een week te voren had door-gegeven.De doodsangst schudde mijn geweten wakker en iknam mij voor geen verraad meer te plegen als ik:hier heelhuids afkwam. Natuurlijk was ik deze gelof-te al lang vergeten, toen ik weer op straat stond,maar -de paniek schijnt in mij doorgewerkt te heb-ben, want ik deed Juan dien avond heftige verwijten,dat hij zijn depots in de nabijheid van volkrijkebuurten inrichtte. Hij keek me verbaasd aan: „Waarmoet ik mijn materiaal dan opslaan? De heele vlak-te is dichtbevolkt".„je geeft op die manier den vijand een verontschul-diging voor het bombardement van open steden inde hand", meende ik.Hij haalde zijn schouders op. „Ze zitten heusch nietom een verontschuldiging verlegen. Estranjeros !"Hij spuugde kalm en nadrukkelijk op den grond.De dagen daarop verbeeldde ik me, dat hij mindermededeelzaam was dan vroeger en ik trachtte hemuit te hooren, maar hij antwoordde nauwelijks. Eenpaar weken was hij spaarzaam met zijn berichten enik vreesde reeds, dat Lluch ongeduldig zou warden,toen hij mij ineens uit eigen beweging weer uit-voerige informaties gaf. Een adres, Ciscar 12, her-haalde hij enkele malen achter elkaar, een modern

31

ingericht vruchtenpakhuis, dicht bij het station ge-legen, het station, dat nu toch geen dienst meetdeed als vervoercentrum van sinaasappels. Ciscar 12,herhaalde hij nog eens op het einde van ons ge-sprek. Ik prentte me die plaats goed in en een weeklater werd het getroffen. Een week later meendeJuan zich te herinneren, dat hij er zelfs met mij nietover gesproken had, terwijl ik wist, dat zijn geheu-gen hem slechts zelden in den steek liet.Het was nauwelijks een dilemma : weigerde ik Lluchverder mee te werken, dan zou mijn familie medehet slachtoffer worden, bekende ik Juan alles, danzou hij mij misschien nog helpen, zoo niet, dan ble-ven mijn bloedverwanten toch in elk geval ge-spaard. Aarzelde ik, dan kon ik zoowel voor deneenen als voor den anderen kant een plotselingenslag verwachten, die definitief zou zijn, zonder eeni-ge hoop op redding.Ik ging naar hem toe en vertelde hem alles.Wij zaten met afgeschermd licht in mijn vroegerekantoor, een vertrek, waar ik vroeger mijn bock-houder en loopjongen wel eens de les had gelezen,kaal en hol, nu mijn bureau op zij geschoven wasen aan een zijde een ijzeren bed voor Juan was neer-.gezet. Er stonden meer meubelen, maar de kamerwas minder vol, minder bewoond dan eertijds. Juanluisterde naar me met onbewogen, strak gelaat, datvolley leek in het gele licht van de petroleumlamp,terwijl het valer, bleeker had moeten zijn, mijn , stem-ming in aanmerking genomen. Nu was het weer-zinwekkend gezond en zelfvoldaan, maar strak. Hijzat zelfs met zijn knieen wijd uit elkaar, terwijl hijanders altijd zijn eene been over het andere sloeg.

32

Op het einde, bij de verdediging van mijn gedrag,de verklaring althans, raakte ik in de war in wacht-te. Hij zweeg, en ik kuchte om mijn stem niet schorte doen klinken: „Je moet wat zeggen, Juan", drongik aan.„Hm", hij kuchte eveneens. „Het eenige wat ik kanzeggen is, dat ik een gelegenheidsdief erger vinddan een beroepsdief en een gelegenheidsspion ergerdan een spion uit overtuiging of een die het voorgeld doet". Hij draaide zijn hoofd even weg, pre-cies zooals ik het verwacht had, draaide het meteen ruk terug en snauwde: „Waarom heb je me ditverteld, ezel?"„Je wist het immers? Ciscar 12. Eergisteren liet jeme duidelijk blijken, dat je me gevangen had. Ai-leen aan mij had je gezegd, dat daar een depot was".„En denk jij, dat ik daar rustig al mijn kostbaremateriaal had laten liggen, als ik vermoed had, datjij bezig was ons te verraden?" Hij sloeg eenige ma-len met zijn vuist tegen zijn voorhoofd.„Misschien had ik dan toch inwendig spijt van mijndaad en wilde ik bekennen", opperde ik hoopvol.„Het was de laatste weken ondragelijk", voegde iker bij.„Misschien dacht je, dat dit de eenige manier was, omer heelhuids of te komen", meende hij zakelijk.„Dat dacht ik eerst ook", beaamde ik.Hij stond op en begon de kamer door te loopen. Hijscheen niet van plan me als een bond neer teschieten.„Ik begrijp niet, hoe ze aan Colon 43 kwamen",overwoog ik.„Dat zal ik ze ook wel opgegeven hebben", veron-

33G. A. 3

derstelde, hij sarcastisch. „Door bemiddeling vaneen van mijn vertrouwensmannen".„Ik zou niet weten wie".„Ik evenmin". Hij liep naar de lamp en keek op zijnhorloge. „Het is te laat", constateerde hij.„Waarvoor ?"„Om het laatste depot wat ik je aangewezen heb teontruimen. Dat bij de Alameda. Ik krijg op heta ogenblik niemand. Niet voor morgenochtend.Wanneer heb je dat doorgegeven?"„Nu precies een week geleden".Hij vloekte en op dat oogenblik loeiden de sirenen.Met een sprong was Juan bij de lamp en blies dieuit. Nog geen seconde later voelde ik zijn revolverop mijn borst. Het is bijna onmogelijk maar mis-schien droeg hij een browning los in zijn zak.„Als dat depot er aan gaat, ben je er geweest. Zegop: wie zijn je medeplichtigen?" Hij doorzocht snelmijn zakken. „je familie natuurlijk". Ik telde delicht knetterende schoten van een afweerkanon, datin de buurt opgesteld was. Het ging snel, bijna nietbij te houden. Het geronk van de motoren kwamniet en na een tijdje zweeg het geschut. „Loosalarm, waarschijnlijk", zei ik.„Ik geloof het ook. Steek het licht aan. Maak geenzenuwachtige bewegingen, want dan denk ik dat jemij moet hebben. En dan schiet ik misschien. Gazitten".„Als er nu bommen gevallen waren, hoe had je dankunnen weten, dat het depot getroffen was ?" vroegik nuchter. „Of had je me bij de eerste zware ont-ploffing doodgeschoten ?"„Neem me niet kwalijk, ik was even in de war".

34

Juan streek zich over zijn voorhoofd. „Wie zijn jemedeplichtigen? Zeg niet, dat je ze niet kent, wantdan neem ik eenvoudig aan, dat het je familie is".„Als ik je mijn medeplichtigen verraad, zou je medan helpen?"Hij knikte en zijn revolver knikte mee. Het was in-derdaad een kleine browning.„Dan ben je net zoo erg als ik. je wilt me dwingendubbel verraad to plegen", zei ik voldaan, misschienook omdat ik dat van die browning goed geradenhad.„Schei uit met dat gemoraliseer", zei hij. „Het gaater heelemaal niet om wat jij of ik doen. Het gaater om of dat depot de lucht in vliegt, ja of neen.En of andere depots nog de lucht ingaan. En of weachteruit gedrongen worden omdat we geen wapenshebben".„Als het daarom gaat, doe dan ook niet of je mijnrechter bent". Ik was nu volkomen kaim, bijna alsofik zeker wist, dat ik geen gevaar meer liep. Juanging naar de telefoon en belde.„Ik moet twintig man en vijf trucks hebben bij deAlameda. Het kan me niet schelen hoe je ze vindt.Onmiddellijk. Zoo gauw mogelijk". Hij legde denhaak neer en keek me aan. „Denk er vannacht nogmaar eens over na. Zelfmoord, vlucht: je weet degevolgen. Als ik dit depot red, haal ik je er door,zoodra je je medeplichtigen genoemd hebt".„Mag ik je helpen?" vroeg ik nederig.„Neen". Hij draaide de deur achter zich op slot.

„Hij heeft me in het ziekenhuis zelf op het ideegebracht", bedacht ik bitter, toen hij de kamer ver-

35

liet en ik heb spijt van die gedachte, want hoewelik dien nacht in paniek naar het gebrom der vlieg-tuigen luisterde in de wetenschap, dat ik gevangenzat, zijn 'lichaam was te slap, te onherkenbaar, omhet te kunnen hater'. De mannen die hem binnen-brachten, keken even verwonderd, toen ze bemerk-ten, dat ik opgesloten zat, maar ik verklaarde hende haast van Juan, waardoor hij vergeten had, dat ikin de aangrenzende kamer sliep. Ze knikten en ge-loofden. „Hij was erg nerveus en wilde ons latendoorwerken tijdens den aanval. Hij bleef in zijn een-tje op den wagen zitten en reed van den hoogenmuur de rivier in".„Is het depot dan niet geraakt?"„Niet dat ...... " De man knipte met zijn vingers.„Erg...... erg zenuwachtig".

Uren lang bleef ik naast het laken zitten, dat ik overhem heen bad gelegd en ik zwoer bij zijn lijk, dat ikLluch als vergelding voor zijn dood zou verraden.Maar, helaas, ik weet niet, of ik dat zal durven doen.Een slachtoffer is genoeg na de honderden, wierdood ik veroorzaakte en bovendien: Lluch zal zichbeter weten te verdedigen dan mijn vriend Juan.Een zakenman tegen een wilskrachtigen droomer,een hoogepriester van het leven tegen Christus enJudas samen.

36

DE ONDERGANG VAN DE „FRISIA"

's Morgens half twee.

Zooals ik reeds eenige uren geleden draadloos be-richtte, signaleerde de uitkijk in den loop van denavond ijsbergen, die echter op vrij grooten afstandvan het schip voorbijdreven. Doch het schijnt, datenkele uren geleden hun aantal grooter is gewor-den en het is mogelijk, dat de oceaanstoomer meteen ervan in botsing gekomen is of dat althans dekapitein het raadzaam acht alle mogelijke voorzorgs-maatregelen te treffen, de machines zijn ten minstestopgezet en de vierde stuurman kwam ongeveer vijfminuten geleden in den salon om de vrouwen tewaarschuwen, en te zeggen, dat zij zich naar debooten moesten begeven. Uw verslaggever, in demeening, dat, indien werkelijk iets ernstigs gebeurdmocht zijn, dit de lezers van uw blad wel zou inte-resseeren heeft zijn bloc-note te voorschijn gehaalden zich gereed gemaakt om u nauwkeurig verslag uitte brengen van hetgeen geschiedt. Voor het geval hetslechts loos alarm mocht zijn zend ik dit relaas mor-gen verkort door, u kunt er dan allicht wat van ge-bruiken, daar het immers geschreven is op eenoogenblik, dat ik mij op alles, zelfs het ergste hebvoorbereid, terwijl later misschien zal blijken, dat ikmij geheel onnoodig bezorgd heb gemaakt. Een on-verdiende sensatie, dus. Mocht daarentegen werke-

37

lijk een ernstig ongeval hebben plaatsgehad dan zalde redactie zeer zeker prijs stellen op het verslagvan een ooggetuige.Het blijkt intusschen, dat mijn berichten niet meerdoorgeseind kunnen worden (laten wij hopen, datdit een tijdelijke maatregel is) want ik krijg van densteward de korte aankondiging: „Alarm op de Fri-sia, Vrouwen en kinderen naar de booten gebracht,schip wellicht op een ijsberg gestooten", terug, daarde radio uitsluitend voor dienst- (in dit geval waar-schijnlijk nood-)seinen ter beschikking gehoudenwordt. Deze tijding heeft voldoenden indruk op mijgemaakt om beslag te gaan leggen op een leegeflesch, voorzien van een waterdichte schroefsluitingten einde het bericht in zee te kunnen werpen, voorhet geval dit noodig mocht blijken. 1k stenografeerdit verslag en schrijf zoo duidelijk als ander de ge-geven omstandigheden maar mogelijk is, ten eindeu eventueel in staat te stellen het later terug te lezen.Op het oogenblik, dat de vierde stuurman, de heerVechting, de dames waarschuwde am zich naar dereddingsbooten te begeven, waren er negen men-schen in den salon aanwezig, n.l. Mevrouw MariseGuthrie, een alleenreizende dame, Mevrouw Ver-duyn, een jonge vrouw op weg naar haar man, Me-vrouw de baronesse van Richteren Bentford, echtge-noote van den jongen baron van Richteren Bent-fort, Mevrouw Jade Jumilla, danseres, Dr. Arriens,arts, de beer Tengbergen, een rijke jongeman diesamen met Mevrouw Jumilla de reis heeft onderno-men, de oude en jonge baron van Richteren Bent-fort en ondergeteekende, uw verslaggever Kruyt-hoff. Nadere bijzonderheden omtrent deze personen

38

zal ik u als mij de tijd hiertoe niet ontbreekt inden loop van het verslag mededeelen.Op dit oogenblik heeft Mevrouw Verduyn, die haarman in jaren niet gezien heeft, begrijpelijkerwijzereeds gevolg gegeven aan het bevel van den officieren is ander geleide van Dr. Arriens naar de bootengegaan. De dokter komt juist terug met de mede-deeling, dat zij in een der eerste vaartuigen die ge-streken werden, heeft plaats genomen en dat er geenpaniek heerscht op het dek, aangezien de officierende verzekering hebben gegeven, dat er voor de vrou;wen en kinderen ruimschoots plaats is en dat zelfseen deel van de mannen gered kan worden als menzich kalm houdt. In het ergste geval (er schijnt wer-kelijk een lek te zijn want de tweede officier ver-telde aan Dr. Arriens, dat de waterdichte schottenin het ruim gesloten zijn) zal het schip zeker noglang genoeg blijven drijven om alle reddingsbootente water kunnen laten. De zee is zeer kalm. Er isreeds contact gezocht met enkele andere booten en

de verbinding is tot stand gebracht, doch deze zijnniet in staat snel ter plaatse te verschijnen, omdatook zij op moeten passen voor drijvende ijsbergen.Dr. Arriens doet groote moeite Mevrouw Guthrie ertoe te bewegen naar de booten te gaan, doch zijmaakt een afwerend gebaar. De beer Tengbergentracht Mevrouw Jumilla over te halen, de oude ende jonge baron doen pogingen de barones er vante overtuigen, dat zij het schip moet verlaten, ookzij weigert. De oude baron komt naar mij toe.„Kunt u mijn schoondochter er niet toe brengen,mijnheer Kruythoff om zich klaar te maken? Eenvreemde heeft op zulke oogenblikken dikwijls meer

39

invloed dan de naaste familieleden. Het is nu een-maal gewoonte, dat de vrouwen het eerst van boordgebracht worden als een gevaar dreigt. Dat is eentraditie, waar men niet mee mag breken, zij berustop de verhouding van man en vrouw zooals dezevroeger was en ook nu nog behoorde te zijn; in dentegenwoordigen tijd schijnt men dat alles te willenveranderen". De laatste woorden zijn gericht tot denjongen baron en zijn vrouw, die nu naderbij zijngekomen.De jonge baron is een bleeke, slanke jongeman, eenuitstekend danseur, naar men zegt; hij spreekt ta-melijk langzaam. „Het is ook onrechtvaardig", zegtde barones, „dat de vrouwen van hun mannen ge-schei'den worden. Waarom spreekt men dan van hu-welijken die in den hemel gesloten worden ?" „Maarmevrouw", zeg ik, „het is in het geheel niet zeker,dat uw man niet gered wordt. Het is zelfs niet ze-ker, dat het schip niet blijft drijven en dat u overeenige uren niet weer aan boord komt".„Dat zijn allemaal uitvluchten om ons er toe te bren-gen weg te gaan", zegt ze vrij bitter.„neve kind", zegt de jonge baron, „je schijnt tevergeten, dat wij heusch niet voor ons plezier blij-yen. Als iedereen naar zijn eigen gevoelens handel-de zouden de eerste booten zinken en de laatsteleeg ronddrijven. Die zoogenaamd mannelijke hou-ding, die wij bij een catastrophe demonstreeren endie elke man aanneemt met een zekerheid en eensnelheid, alsof er een schakelaar in hem werd om-gedraaid, is in wezen niets anders dan een soort ata-visme uit den tijd, dat we onze vrouwen en kinderendaadwerkelijk moesten verdedigen".

40

„Maar Anton”, zegt de oude baron, „zooiets mag jeniet denken, gedraag je als een man. Ik weet wel,dat er geen enkele reden bestaat zich er op voor telaten staan, dat men stamt uit een oud geslacht, maarhet zou wellicht nog als een stimulans kunnen die-nen om zich in tijden van nood onder alle omstan-digheden waardig te gedragen".„Dus jij bent het met me eens?" vraagt de barones,zonder op de woorden van den ouden baron achtte slaan. „En u, mijnheer Kruythoff ?"„Ik kom op geheel andere gronden dan jij tot de-zelfde conclusie", herneemt de jonge baron. „Het ishier niet een kwestie van verdedigen doch van op-offeren, hetgeen altijd minder aanlokkelijk is; bo-vendien offer ik me niet voor jou op, maar voor eenandere, mij volmaakt onbekende vrouw, wellicht uitde tweede of derde klasse. Ik weet van te voren, datniemand het met me eens kan zijn, omdat het nueenmaal niet zoo hoort, doch het is de vraag nog ofmen wel even kalm blijft, naarmate het tijdstip vanden dood meer en meer nadert; dan is het te laat,dan zijn de booten weg. Maar kom, het heeft weinigzin hier den tijd te verpraten. Ik zal je wegbrengen".„Ik zou eerst nog even naar mijn hut willen gaanom me te verkleeden, is daar nog tijd voor?" vraagtde barones.„O, zeker. Je zult maar een paar booten missen; deeen komt immers niet eerder aan dan de ander?"„Zal ik meegaan?" vraagt de oude baron.„Nee, vader, laten wij liever afscheid nemen, ik wilnog even met Anton alleen zijn". zegt de barones.„Geef jij je vader ook de hand".„Dat is niet noodig, denk ik, wij zullen elkaar nog

41

eenigen tijd gezelschap moeten houden, zeer tegen on-zen zin weliswaar", zegt de jonge van RichterenBentfort.„Maar als er nu al meteen plaats voor de mannenis, voor de getrouwde mannen, zij hebben immers de-zelfde rechten als de ongetrouwde vrouwen? Goed,ik zal gaan, maar je kunt een ongeluk krijgen. Jekunt van boord vallen en opgepikt worden dooreen sloep !"„De zee is kalm en het schip ligt stil", zegt de oudebaron.„Als die mogelijkheid bestaan heel t, dan bestaat zijnu in elk geval niet meer", glimlacht de jonge man.„Ik wil toch, dat je afscheid neemt van je vader",houdt de barons aan.„Ik zal het doen terwille van jou, maar ik vrees,dat ik hem nog zal moeten troosten".„Zoodra alle vrouwen van boord zijn, zal Anton eenvan de eersten zijn, die gered wordt", belooft deoude baron. „Buiten hoor ik gekraak".Tengbergen, die naar buiten gegaan was, komt weerbinnen. „Twee of drie sloepen onklaar", zegt hij,„het schip ligt al lets lager dan gewoonlijk. De da-mes zullen nu aanstalten moeten maken to vertrek-ken".„Dat beteekent dus minder plaats voor de mannen",zegt de jonge baron, terwijl hij de deur opent voorzijn vrouw. „Wil je nog naar je hut?"Ik geloof, dat zij knikte; zeker weet ik het niet. Deoude baron biedt mij een sigaar aan. „Het is zonderuw hulp gegaan", merkt hij op. Zijn toon is eenigs-zins ongerust.Jade", roept Tengbergen, „je bent nog steeds in

42

avondtoilet. Vooruit, maak voort, ik heb al wat voorje gehaald. Verkleed je even achter dien stoel, alsje ten minste je preutschheid in dit gedeeltelijk tendoode opgeschreven gezelschap", hij buigt voor Me-vrouw Guthrie, die het niet merkt, daar ze in ge-sprek is met Dr. Arriens, „wilt botvieren. Ik heb hetaltijd als een speciale charme van alle danseressenbeschouwd, dat zij zich in gezelschap zoo kuisch ge-dragen en geen van de bekoorlijkheden toonen, diezij op het tooneel zoo uitbundig laten bewonderen.Het is trouwens wellicht een kwestie van, laten wezeggen, economische tactiek. Is dat een gangbareterm in dit verband, Kruythoff ?"„Neen", zeg ik, „in een verslag zou men een nadereverklaring moeten geven".„Wat zit je daar to schrijven? Waarachtig, ik geloofdat hij ons en zichzelf eenvoudig als copie be-schouwt".„Inderdaad, het is voor de krant".„Prachtig, Jade. Ik dicteer: Mevrouw Jumilla ver-kleedt zich juist; ik zie slechts haar bovenlichaam,dat blank afsteekt tegen het roodzijden behang. Haargezicht is een droevig maskertje ...... het getuigt vankarakter, dat je je door mijn ironische opmerkingenniet laat beinvloeden en toch achter dien stoel kruipt.ja, je ziet er lief uit, heusch", hij komt op haar toeen neemt haar in zijn armen. zij komt tot zijnschouder. „Zoo'n kleine vrouw is veel prettiger in...nu ja, dan een groote", beweert hij „vindt u ook niet,baron?"„Ik kan er niet over oordeelen", antwoordt dezeneutraal.„Korn even met me mee, naar Kruythoff", Teng-

43

bergen trekt haar mee naar mijn tafeltje. De baronkeert zich onopvallend om, Mevrouw Jumilla neemthaar complet en haar bontmantel over haar arm.„Ik wil je nog even zoo zien", vervolgt Tengbergen,„en de anderen moeten weten, dat ik trotsch op jeben. Het is niet voor niets, dat ik altijd op danse-ressen verliefd ben geworden. Luister eens, Jade, wezien elkaar wellicht nooit meer terug, maar ik wilje niet zoo zonder afscheidscadeau laten gaan. Al dieneven en nichten, die trouwens nog jong zijn, be-hoeven niet mijn geheele vermogen te erven. Ik zalje een legaat nalaten van vijftigduizend gulden, datlijkt me wel voldoende, nietwaar? Kruythoff, geefme even een stukje papier van je bloc-note". Ik geefhet. Mevrouw • Jumilla maakt aanstalten zich tekleeden. Ze heeft een roomkleurige chemise-enve-loppe aan, haar beenen zijn stank en lijken buiten-gewoon lang voor zulk een kleine vrouw. Ze heefthaar witte hoedje al opgezet.„Nog niet", zegt Tengbergen en neemt haar japonover. „Ik wil je niet verlaten", zegt Mevrouw Ju-milla zwakjes. „Ik heb toch geen kinderen".„Maar je hebt je kunst", beweert Tengbergenschrijvend. „Daar geef jij immers toch niets om",zucht Mevrouw Jumilla, „en ik weet wel, dat hetniet zooveel om het lijf heeft".„Des te beter, dat je dan wat geld overhoudt, zelfsjij zult eens oud worden".„En jij niet", zegt ze weemoedig.„Kom, niet huilen, dan lost de rimmel van je wim-pers op en je weet hoe je oogen dan pijn gaan doen.Neem even over Kruythoff, voor alle zekerheid:„Hierbij vermaak ik, ondergeteekende, J. H. Teng-

44

bergen, aan Mevrouw D. L. Wegerif-Maden (JadeJumilla) de somma van vijftigduizend gulden alslegaat. Gedaan aan boord van de „Frisia", 20 Mei1932, mede onderteekend door de getuigen Dr. B.Arriens, H. S. Baron van Richteren Bentfort, K. N.Kruythoff." Zet het in je verslag voor het gevalmijn erfgenamen verzet zouden aanteekenen en voorhet geval Jade, als ze over haar eerste verdriet . heenis, aanspraak op een grootere som zou willenwaken".„Maar, liefste", zegt Mevrouw Jumilla verwijtend.„Kleed je nu maar aan, dokter wilt u eventeekenen?"„Ik kom", antwoordt deze.„En u, baron? Er zijn eigenlijk maar twee getuigennoodig, maar ik wil geen van mijn lotgenootenpasseeren". De baron en ik teekenen. Ook Dr. Arrienskomt.„Bewaar dit papiertje nu goed en - laat je nietswijsmaken, zorg, dat ze je niet overhalen afstand tedoen door op je gemoed te werken met praatjesomtrent pieteit voor den geliefden doode enz. Ik bendan toch dood. Zet een advertentie in de krant, alleendoor jou geteekend, dat ik gestorven ben. Zooietsvind ik aardig. En tracht je te troosten met eenander. Geef alien een handje, geef mijnheer Kruyt-hoff een zoen, omdat hij ons zoo goed geholpenheeft. Die zoen is voor het geval je dit papierverliest misschien vijftigduizend gulden waard, dusdoe je best". Mevrouw Jumilla gehoorzaamt, de zoenvalt echter wat verstrooid uit. Zij wendt zich totTengbergen: „Maar ik wil ook wel bij je blijven".„Dat weet ik, dat weet ik, als ik dat niet wist, zou

45

ik moeite gedaan hebben je hier te houden ofmisschien ook niet, kom nu maar mee, dan zal ik jenog ondcr vier oogen zeggen, hoe lief ik je wel vind.Kom nu maar", zij gaan samen naar de deur, Teng-bergen keert zich nog even om. „Mevrouw Guthrie",zegt hij, „het wordt langzamerhand tijd".„Ja", antwoordt deze onverschillig, „de laatstevrouw is nog lang niet van boord".Mevrouw Jade Jumilla en Tengbergen vertrekken.De oude baron loopt zenuwachtig heen en weer.„Ik ga even kijken, waar mijn zoon bligt", zegt hijen verlaat den salon. Ik luister naar het gesprektusschen Mevrouw Guthrie en Dr. Arriens. Het iseen publiek geheim, dat de dokter herhaalde malenmoeite gedaan heeft Mevrouw Guthrie, die onge-twijfeld zeer mooi is, te veroveren. Hoewel zij hemblijkbaar niet ongenegen is, schijnt hij tot nu toeniet tot een bepaald resultaat te zijn gekomen. Zijspreken echter op het oogenblik over een onderwerpvan meer algemeenen aard. Ik hoor MevrouwGuthrie zegen :„Het is werkelijk een merkwaardig gebruik, datvrouwen en kinderen bij het zinken van een schiphet eerst van boord moeten gaan".„Je moet niet vergeten", ik hoor, dat de dokterhaar tutoyeert, „dat dit gebruik, oogenschijnlijkvoortgekomen uit een gevoel van ridderlijkheid tenopzichte van de zwakken, in wezen ontstaan is uit deoverweging, dat de kinderen het komende geslachtvertegenwoordigen en dat de vrouwen moeders zijnof althans kunnen worden, met andere woorden, datzij voor de vorming van het komende geslachtonontbeerlijk zijn".

46

„En de vaders dan?” vraagt Mevrouw Guthrie.„Het vaderschap is een zeer accidenteele functie",antwoordt de dokter, „ik zou bijna zoo ver willengaan, dat ik het vaderschap als zeer ondergeschiktzou willen beschouwen, zelfs van den kant van denman".„Je zegt : zelfs van den kant van den man, dus watde vrouw betreft zeer zeker? Haar kan het dusvolgens jou niet schelen, wie de vader van haarkind is?"„Het is er de vrouw alleen om te doen moeder teworden, vandaar dat wellicht de vrouw in principeontrouwer van aard is. De trouw van de vrouw isin den loop der eeuwen een noodzakelijk kwaadgeworden, als ik het zoo noemen mag, ten gevolgevan de ontwikkeling der maatschappelijke toe-standen, waardoor de vader opgetreden is als degene,die voor de instandhouding van het gezin moetzorgen. Zooals je zelf eens tegen me gezegd hebt,merkt een normale vrouw een man eerst op, zoodrahij werk van haar gaat maken. Voor dien tijd is hijten hoogste sympathiek of antipathiek, maar tocheen vrij onopvallend individu. Je vertelde me, datje de mannen van te voren verdeelt in degenen, waarje eventueel van zou kunnen houden en in degenenwaarin je in geen geval van zou kunnen houden. Naeenigen tijd, niet te lang, laat je je veroveren en„meestal valt het wel mee", dat waren je eigenwoorden. In dit verband verwart men het begrippassiviteit maar al te vaak met dat van trouw".„Al is het vaderschap dan accidenteel, het moeder-schap is in ieder geval bij een groot aantal vrouwenzeer onzeker", zegt Mevrouw Guthrie ontwijkend.

47

„Ik heb geen kinderen en mijn polyandrie is duseigenlijk misplaatst. De opmerking van de jongebarones van Richteren, dat getrouwde mannen even.-veel recht hebben om gered te worden als de onge-trouwde vrouwen en het verweer van MevrouwJumilla, dat ze geen kinderen had en daarom konblijven, zijn dus juist”.„Denk er aan, dat de vrouw nog altijd kinderen kankrijgen, als ze dat wil en dat een man voldoendeis voor verscheidene vrouwen. Oude gebruiken, die inden loop der tijden ontstaan zijn en waarvanbewezen is, dat ze met recht gehandhaafd bleven,zijn niet door een gesprek, dat letterlijk op denvaireep plaats vindt, omver te werpen", antwoordtde dokter lachend.„Maar verlangt een man er dan niet naar kinderente krijgen? Ook voor hem of juist voor hem moethet vaderschap de eenige troost zijn bij de gedachte,dat hij eens zal moeten sterven. Het is de eenigemanier, waarop hij voort kan leven na zijn dood,als hij ten minste niet religieus van aanleg is".„Het zou volgens mijn gevoel niet geheel en al inden haak zijn, als men alleen om die redenen zoutrachten een kind te verwekken, Marise", zegt Dr.Arriens, „het klinkt wel een weinig te speculatief indit verband, vind je ook niet ?"„En toch zie ik geen enkele reden, waarom een mandan wel kinderen zou willen hebben als het niet wasom zijn geslacht in stand te houden".„Men zou het kunnen opvatten als een verplichtingaan zijn vader en grootvader, aan zijn vooroudersin het algemeen", herneemt de dokter peinzend,„maar als men het alleen als de egoistische over-

48

weging van een enkel man beschouwt, lijkt het mijeen bijna ongezonde en zeker weinig moedige uitweg.Het is merkwaardig, dat zoo'n gedachte in een vrouwopkomt".„Het gezegde : „ik leef in mijn kinderen voort",wordt anders zonder schaamte door iedereen, diekinderen heeft, uitgesproken. En een vrouw komt ervanzelf toe hieraan te denken als zij zich voorstelt,dat zij den man, waar zij van houdt, zou kunnenverliezen. Haar kind blijft dan nog de eenige schakeltusschen hen beiden, de eenige werkelijke herinne-ring, die waarde heeft. Ik geloof, dat voor het gevalik getrouwd was en mijn man een gevaarlijke reisging maken, dat ik dan zou trachten hem er toe tebewegen ...... Of wellicht alleen ook maar om eenkind te hebben van een moedigen vader. Om betlater te kunnen vertellen, dat zijn vader op zee ofergens anders omgekomen is en zich dapper gedra-gen heeft..." Mevrouw Guthrie slaat haar armen omden hals van den dokter.„Weer je wel zeker, dat dit gebaar niet voortkomtuit zucht tot sensatie ? Is het niet het gevolg van eenoverspannen phantasie, het bekende romantischegevoel van den dans op den vulkaan, Marise ?"vraagt de dokter.„Wat doet het er toe ?" vraagt zij.„Dock daarvoor is het nu , in ieder geval te laat",zegt Dr. Arriens en hij Wendt zich af, „denk er eenvolgenden keer eerder aan, dat iedere man sterfelijkis".Op dit oogenblik komt de steward binnen en roept :„zijn hier nog vrouwen en kinderen achterge-bleven?" De dokter leidt Mevrouw Guthrie weg. zij

49G. A.4

neemt afscheid van Tengbergen en den ouden baron,die juist binnenkomen.„Het water staat ongeveer een meter van het eerstedek", zegt Tengbergen tot mij, „er zal niet veel kansmeer voor ons bestaan om er heelhuids of te komen,want het aantal booten is onrustbarend snel vermin-derd. Zou je er maar niet liever mee uitscheiden?"1k wijs op de flesch, die ik naast me heb staan.„Een staaltje van journalistieke– koelbloedigheid",zegt Tengbergen. „Maar wat ik wilde zeggen, baron,het is heelemaal niet zoo zeker, dat uw zoon vanboord is gegaan. U kunt alles nog niet doorzochthebben. Trouwens al is hij in een van de reddings-booten gestapt, wat dan nog? Het bewijst op zijnhoogst, dat hij wat meer levensvreugde heeft dan wij.De menschen kunnen het wel bijzonder heldhaftigvinden, dat wij ons zoo kalm gehouden hebben, hetkomt allemaal in het verslag van Kruythoff, maarik geloof in de eerste plaats, dat we nog nietbeseffen, wat er met ons gaat gebeuren, voordat hetwater aan onze voeten komt en in de tweede plaatsmoet er mentaal gesproken wel ergens een onregel-matigheid in onze constitutie aanwezig zijn, als webier zoo rustig en gelaten op den dood zitten tewachten. Het leven moet dan toch wel vervloektweinig waarde voor ons hebben. juist de moedigstemannen redden zichzelf en gaan van boord. Zou udan gewild hebben, dat hij gebleven was en flauwviel of ging zingen; ik heb beneden al die beroemde,toepasselijke psalm gehoord. Zooiets vind ikergerlijk, men behoort op oogenblikken als dezerekening te houden met de gevoelens van anderen.Zeg, 'Kruythoff, zou je niet eens beneden gaan kijken

50

in plaats van mij ten voeten uit te stenografeeren?Ik mag waarlijk wel op mijn laatste onsterfelijkewoorden gaan letten. Kun je ze nu alvast nietopschrijven? Jade was lief, het spijt me voor haar..."Tengbergen wordt plotseling somber.„Ik dacht, dat Anton alleen maar zoo sprak om Dineer toe te brengen mee te gaan", zegt de baron, „hetklonk als een soort troost toen hij zei, dat hij hetmet haar eens was".„U mag wel oppassen, dat u uw zwemvest bij uhoudt", zeg ik tot den baron. Hij heeft het al dientijd naast mijn stoel laten liggen. „U kunt het nualvast omdoen. Zal ik u helpen?"„Daar is nog alle tijd voor", antwoordt hij, „hetschip blijft minstens nog een uur drijven".„Ze wilde een van de ringen, die ik haar gegevenheb, aan mijn vinger doen", zegt Tengbergen, „hijpaste nog niet eens om mijn pink. Het was eenaardige vrouw. Ze was erg bezorgd om haar juweelenen het speet haar, dat ze geen van haar costuumsmee kon nemen. Ik heb haar verzekerd, dat allesieraden, die ik haar gaf, echt waren. Ik hoop, dathaar dat getroost heeft".„Ik zal eens bij de officieren gaan informeeren, zezullen het nu wel minder druk hebben", zegt debaron, doch op dit oogenblik komt Dr. Arriensterug. De vierde stuurman vergezelt hem.„Alle booten zijn weg", zegt de laatste, „ons Levenis in Gods hand".„Hoe vaak heb je dat nu gezegd", vraagt Tengbergen.„Ik weet het niet precies meer", antwoordt Vechting.„Geen schepen in zicht?" vraag ik.„Neen, maar als we den ochtend halen is er noghoop".

51

„Hoe laat is het?”„Half drie. Nog twee en een half uur voor zons-opgang, maar voor dien tijd wordt het al vrij licht".„Mogen de mannen nu van boord gaan?" vraagtde dokter.„Ik zou het u niet aanraden, er is te veel zuiging.Over een uur is het beter". Vechting spreekt mat,hij is zichtbaar vermoeid. De baron wil steeds hetwoord nemen, maar waarschijnlijk vindt hij, dat detechnische informaties voorgaan.„Heeft u mijn zoon ook gezien?" vraagt hij nu.„Uw zoon? Ik dacht eigenlijk, dat u al van boordwas", antwoordt Vechting afwezig.„Mevrouw Guthrie is met de laatste boot meege-gaan", hoor ik den dokter zeggen. „Ze was volkomenpassief".„Luister", zegt de baron, „weet u waar mijn zoonis?" Hij legt den nadruk op elk woord.„Neen", antwoordt Vechting aarzelend, „ik geloof,dat hij in veiligheid is. Als dat u ten minste kantroosten".„Zijn er dan nog enkele mannen met de laatste bootenmeegegaan", vroeg de baron hoopvol.„Ja, ja, zeker, een paar dokters, Dr. Arriens wildeniet, ofschoon Mevrouw Guthrie hem vroeg haargezelschap te houden". De dokter kucht hard, dochte laat, ik heb het reeds genoteerd.„Zij is heel mooi, een zeer interessante vrouw, maareen geheel ander type dan Jade", zegt Tengbergen.„Dus mijn zoon was niet in de laatste booten", con-stateert van Richteren Bentfort. „Dan was hij in eenvan de eerste".„Och, als hij maar gered wordt, dacht ik; ten slotte

52

zijn er wel meer door de mazen geglipt, dat is niette vermijden. En het kost te veel tijd als ze al inde boot zijn; een getrouwd man, ik heb zelf eenvrouw en een kind thuis, ik kan het me best voor-stellen".„Maar hoe is het dan gebeurd?"„Nu ja, een eerste-klas passagier en zonder opziente baren. Als een man de afsluiting verbreekt ennaar de booten rent, dan heeft men kans dat hijanderen meesleept en dat er een paniek ontstaat. Danmoet men een voorbeeld stellen. Maar in dit gevalzou het juist misschien verkeerd geweest zijn".„Maar man", zegt de baron, „vertel dan wat ergebeurd is. Ik moet je immers dankbaar zijn, als jehem gered hebt. Zeg me, dat hij van boord gevallenis en opgepikt of dat hij zijn bewustzijn verloren'weft. Laat me niet in twijfer.„Hij had de kleeren van zijn vrouw aangetrokken",zegt Vechting. Hij wil dit gesprek afbreken en kijktweemoedig naar een gemakkelijken stoel. De barondoet een greep naar mijn bloc-note, die ik nog juistkan redden. Hij keert zich echter onmiddellijk daar-na om. „Het heeft geen zin", zegt hij tot mij.„Iedereen zal weten hoe een van Richteren Bentfortzich gedragen heeft".„Uw zoon heeft gelijk", beweer ik, „hij kan het niethelpen dat hij een ander karakter heeft dan u.Tengbergen is het met mij eens, dat hebt u zooevenal gehoord". De baron antwoordt niet en verlaatden salon. Vechting heeft een divan gevonden,waarop hij zich uitstrekt.„Wek me als het water te hoog mocht komen",verzoekt hij mij, „ik zal waarschijnlijk nog voor mijnleven moeten zwemmen ...... "

53

De baron heeft zijn zwemvest vergeten. Ik roepArriens en vertel het hem. „Laat maar", zegt deze,„of hij komt terug of hij doet het niet. In het laatstegeval zal hij het toch weer afdoen, zoodra je jeverwijderd hebt".„Het is wel wat bête, in de kleeren van zijn vrouw",zegt Tengbergen, „maar van zijn standpunt heefthij gelijk, ofschoon het latere huwelijksleven memoeilijk lijkt. Bij een echtelijke ruzie komt dieberoemde verkleedpartij natuurlijk steeds weer ophet tapijt. Merkwaardig, dat de oude heer het zichzoo aantrekt".Ik hoor nu, dat de sirene gilt. „Hoe lang is dat al?"vraag ik den dokter. „Ongeveer anderhalf uur,geloof ik", antwoordt deze. Tengbergen gaat naarbuiten, maar komt onmiddellijk terug, daar hetschip eenigszins slagzij maakt. De stuurman rolt vanden divan en vloekt.„Daar was ik bijna over de verschansing gevallen",lacht Tengbergen. „Het water spoelt over het laagstedek. Ik had wel een arm of een been kunnen breken.Enfin, ik geloof niet, dat het er in de gegevenomstandigheden veel toe doet".„Dat moet u niet zeggen", beweert Vechting. „Deschuit gaat aanstonds wel weer recht liggen, denkik", voegt hij er geruststellend bij.„Zinken we nu sneller ?" vraagt de dokter.„Ik vermoed van niet; ik heb het nog nooit meege-maakt, maar het zwaarste deel ligt al onder wateren alle deuren zijn beneden gesloten. We houdenhet misschien tot zonsopgang". Vechting zoekt ecngemakkelijken fauteuil en zakt er in weg.„Het wachten is het ergste", zegt Tengbergen, „voor

54

mij is er eigenlijk geen hoop meer, ik kan nietgoed zwemmen en iedereen is zichzelf het naast".Wij zwijgen.„Niet dat ik jullie zou vragen mij mee te nemen,maar dat collectieve doodgaan, opgeluisterd dooreen of ander gezang, dat is een pijniging. Liggen wehier het hoogst ?"De stuurman knikt.„Ik heb eens een eigenaardig geval meegemaakt",zegt Dr. Arriens plotseling, „over het voortbestaanna den dood gesproken. Ik denk er misschien aan,omdat het me naar aanleiding van een bezoek vaneen vriend, die Marinus heette overkomen is. Denaam lijkt op die van Mevrouw Guthrie; zij was delaatste vrouw, die in ons gezelschap verkeerde", voegthij er verklarend bij.„Dat is wellicht de reden", zegt Tengbergen.„Marinus kwam op een ochtend om zeven uur, naeen geheelen nacht te hebben gefuifd moe en slaperigbij me. Hij is een merkwaardig mensch, zeer belezenen met een groote talenkennis. Hij studeerde, geloofik, klassieke talen, toen ik hem leerde kennen, maarhij heeft die studie niet voortgezet, daar hij joistin dien tijd kennis maakte met een zekeren W., eenman van groote geestesgaven, naar men zegt, ik hebhem slechts zeer oppervlakkig gekend; deze W. heeftechter op den jeugdigen Marinus van zuiver practischstandpunt bezien een tamelijk funesten invloed uitge-oefend en hij was er de oorzaak van, dat de eerstezijn studie verwaarloosde. Het is natuurlijk in hetgeheel niet zeker, dat Marinus niet voorbestemd was"zulk een man te ontmoeten en dat hij als hij nietmet W. had kennisgemaakt een normaal burgerbe-

55

staan als leeraar geleid zou hebben, maar W. was inieder geval zijn kwade genius, zonder dit waar-schijnlijk zelf te weten of te willen. De psychischegevolgen van dit maatschappelijk deraillement blevenniet uit, we zullen er nu niet verder op ingaan of ikhier wellicht oorzaak en gevolg met elkaar verwissel,een feit is, dat Marinus na den dood van W. zichniet alleen ontroofd zag van elken geestelijken steundoch tevens den weg in de maatschappij niet meerterug kon vinden. Hij probeerde zakenman te zijn,maar was aan den eenen kant te eerlijk en aan denanderen kant te slim, nu eens pakte hij de taken tegrootscheeps dan weer te voorzichtig aan. Hij dronkveel. Ik hoop, dat deze korte inleiding voldoende isen keer weer terug naar dien ochtend, waarop mijnvriend bij me kwam. Hij had dien morgen eenafspraak om elf uur en vroeg of hij eenige uren opmijn divan mocht slapen. Ik stond hem dit toe enwerd slechts eenmaal gestoord, doordat hij hevigkreunde. Ik liep naar het aangrenzende vertrek, waarhij sliep en dekte hem toe. Om half elf wekte ikhem met moeite en hij ging weg, na mij hartelijkte hebben bedankt. ongeveer een uur daarna kreegik slaap, doordat ik dien morgen voor mijn doenzeer vroeg was opgestaan en bovendien reeds eenweek lang buitengewoon hard gewerkt had. Ik gingliggen en droomde het volgende ik zat met Marinusin een cafe en niet ver van ons vandaan zat W.,die naar het scheen dobbelsteenen in een houtenschaal wierp, althans naar het geluid te oordeelen.Marinas werd door dit geluid zeer onrustig en riepden ander een paar maal toe daarmee op te houden.De figuur van W. was zeer vaag, doch wij beiden

56

moisten dat hij het was. Ik vroeg Marinus hoe hetkwam, dat dit geluid hem zoo hinderde, daar hetvrij helder en Zang niet zoo onaangenaam was alsbijvoorbeeld het schuren van een stuk glas over eenstuk bilk of een soortgelijk snerpend geluid. Marinusantwoordde niet en toen ik beter toekeek, zag 1k, datW. voorwerpen, die op halswervels geleken in eenhollen omgekeerden schedel wierp".„En maakte je daaruit op, dat een mensch na dendood nog in een of anderen vorm bligt voortleven?"vroeg Tengbergen.„Neen, maar ik kwam hierdoor tot de gedachte, datiemand pas sterft als de laatste man, die hem gekendheeft, gestorven is", antwoordt Dr. Arriens.„Dat klinkt gelukkig niet zoo mysticistisch als hetzich liet aanzien", zegt Tengbergen. „Maar hoe komje er eigenlijk bij ons dit to vertellen? Of is hetbedoeld als een voorbereiding? Medicijnmannen,priesters, geneesheeren... is dat de evolutie? Inder-daad het vak van dokter heeft altijd nog lets van devroegere wijding behouden. Of zou men onwille-keurig altijd over den dood gaan spreken als menziet, dat hij nadert?"„Ik weet niet, hoe ik er toe kwam", zegt Dr. Arriens,„neem me niet kwalijk. Het was wellicht als troostvoor mezelf bedoeld", voegt hij er bij wijze vanverontschuldiging bij.„Ik vind, dat onze stemming bedenkelijk zakt, naar-mate het water stijgt", zegt Tengbergen. „Kunnenwe niet lets doen?"„Wat?" vraagt de dokter.„Hoe hoog staat het water?" vraag ik.„Ik zal gaan kijken", zegt Tengbergen. Hij komt

57

we/dra terug. „Ongeveer anderhalve meter boven heteerste dek", meldt hij.Moedeloos gaat hij zitten, doch staat meteen weerop. „Luister", vraagt hij ons, „zouden jullie het gekvinden, als iemand onder deze omstandigheden zelf-moord pleegde ?"„Keen", antwoordt Dr. Arriens, „dat hebben ervermoedelijk al tientallen gedaan".„Zoo, al tientallen, zeg je?"„Ja, zij springen van boord".„Dat lijkt me een onaangenamen doodsstrijd".„Och", zegt de dokter, „men beweert van niet".„Ten slotte geef ik er de voorkeur aan het uur vanmijn dood en de wijze waarop die plaats vindt zelfto bepalen, als dat tenminste kan. Heb je medicijnenbij je?"„Ik heb een kleine reisapotheek, na het eerste alarmheb ik die gehaald", zegt Dr. Arriens.„Het is misschien niet erg moedig", zegt Tengbergenpeinzend, „maar ik zie er tegen op. Bovendien zullende overige passagiers en de manschappen hier weldrakomen, nietwaar ?"„De meesten zijn in de groote zaal hiernaast",antwoordt de stuurman, die blijkbaar toch niet heeftkunnen slapen. „Die ligt even hoog, maar als hetschip verder zinkt moeten we natuurlijk aan dek".„Mogen ze hier niet komen?" vraag ik.„Jawel", antwoordt Vechting, „de klassen zijn opge-heven. Bovendien behoort de zaal hiernaast immersook tot de eerste klas".„Maar hier komen ze niet", zegt de dokter. „Merk-waardig dat beide partijen instinctief de scheidinghandhaven, ten minste gedeeltelijk; misschien gaat

58

het hoof dzakelijk van de passagiers der lagereklassen uit".„Er kan elk oogenblik hier iemand binnenstappen endan volgt de rest vanzelf", zegt Tengbergen. „Apropos, dokter, heb je morphine?"„Ja", antwoordt deze.„Ik ben bang, dat ik me buitengewoon onaangenaamzal voelen als het water langzamerhand tot mijnvoeten stijgt. Ik zou het noodlot liever een handjehelpen dan de sensatie mee te maken, dat mijnknian nat worden, daarna mijn buik en eindelijkmijn hals".„Tegen dien tijd moet u allang zwemmen"; zegtVechting.„Ik geloof niet, dat het veel zal helpen en die over-tuiging zal me zoo lang mogelijk op den vasten grondten minste, voor zoover die vast is, houden", zegtTengbergen.„Ik heb geen letale dosis in pillen", zegt de dokter.„Maar met de ampullen mee wel?"

„Misschien, ik zou het moeten nakijken, een combi-natie van opium met morphine, eventueel, maar..."„Maar ?"„Kijk eens, wellicht mag ik je de pillen in deze om-standigheden niet weigeren, hoewel het wettelijkverboden is, maar om je persoonlijk een injectie tegeven, terwijl ik weet dat die doodelijk is, dat is tocheigenlijk moord, nietwaar?" hij vraagt het aan Vech-ting en mij. „Een medicus mag zooiets nu eenmaalniet doen", voegt hij er bij.„Als Tengbergen me zweert, dat hij niet of althansnauwelijks zwemmen kan, wil ik het wel doen", zegik.

59

„Ik zou het niet vragen als ik me niet volmaakthulpeloos gevoelde”, antwoordt Tengbergen. „Kom,het is onzin, dat ik jullie hierom moet smeken, ik hebhet gevoel voor een Jury te staan, terwijI je toch niethet recht hebt te weigeren, Arriens".„Ik weet het niet", zegt deze en hij gaat naar zijnmedicijnkistje, „misschien hebben we beiden gelijk".Tengbergen gaat op den divan liggen. „Moet ik eerstde ,pillen innemen?"„Na de eerste injectie is het nog vroeg genoeg", ant-woord Arriens. Hij haalt een spuitje te voorschijn,Vechting gaat naar het buffet en haalt een glas water.„Maak je benedenarm maar bloot", zegt de dokter.Hij neemt een bruin fleschje en bestrijkt den onder-arm met jodium.„Het behoeft niet zoo precies", zegt Tengbergen,„zeewater conserveert".„Ja", zegt Dr. Arriens, maar hij gaat verder. Hij des-infecteert de naald.„Adieu, Kruythoff", zegt Tengbergen. Hij steekt zijnhand uit...Ik ben even bij hem gaan zitten, maar hij heeft meweer weggestuurd. „Even concentreeren", zegt hij.Dr. Arriens geeft de eerste injectie.Tengbergen richt zich op, neemt een aantal pillen enslikt ze door met water. „Dank je wel", zegt hij.„Vaarwel. Ik hoop, dat jullie het nog halen". Hijgaat rechtuit liggen en steekt zijn rechterarm uit inde richting van den dokter. Deze heeft een fleschjemet een gummikapje genomen, dat hij met etherschoonmaakt. Hieruit vult hij het spuitje en geeftdaarna een injectie, die lang duurt. Vechting kijktgespannen toe. Dr. Arriens voelt Tengbergen de

60

pols, kruist daarna diens armen over zijn borst, bergthet injectiespuitje zorgvuldig op en komt op ons toe.„Honderd milligram opium en honderdtien milligrammorphine", zegt hij, „waarschijnlijk had Tengbergenmij niet begrepen als ik hem gezegd had, dat ik mijnu niet meer mag redden, als er nog een boot inzicht mocht komen".„Ik ben het niet met je eens", zeg ik. „Hij heeft erzelf om gevraagd en je kon het hem nu niet wei-geren".„In dit opzicht zullen de meeningen wel uiteen-loopen", zegt Dr. Arriens. „Zullen we naar de grootezaal gaan?"

Wij zijn met zijn drieen in een afgelegen hoek gaanzitten. Er zijn enkele dames bij het gezelschap, diehun mannen niet hebben willen verlaten. Sommigemannen en vrouwen drinken. „Ik begrijp dat niet",zegt Vechting.„Zij zullen ook niet kunnen zwemmen", zegt dedokter.„Het is nog de vraag of het ons zal helpen..."

De laatste woorden waren van mij. Op het oogenblik,dat ik het verslag afbrak, werd er buiten geroepen:„Een schip, een schip!" Enkelen zijn van boordgesprongen, waaronder ook Dr. Arriens. Het blijktechter, dat men zich heeft vergist. De officierenmanen tot kalmte. In het Oosten wordt het lichter.Vechting en ik zijn weer op onze oude plaats gaanzitten.„De dokter is er anders de man niet naar om onbe-raden to handelen", zegt Vechting, „en voor zoover

61

ik weet heeft hij goede oogen". Wij zwijgen verder.Sommige menschen bidden.„Het is beter niet al te laat van boord te gaan", zegtVechting. „Als we naar boven moeten, kunnen webeter meteen wegzwemmen". Ik knik.„Aan zooiets denkt men alleen als men naar dezeevaartschool gaat door de waarschuwingen vanfamilieleden en zoo ?" vraag ik.„Dat is wel zoo maar in dat opzicht staan wij gelijkmet anderen", zegt Vechting, „we moeten ons levenzoo duur mogelijk verkoopen".Hij voelt blijkbaar niets voor een intervieuw. De zaalwordt langzamerhand leeger. Vechting staat op. „Ikgeloof, dat het onze tijd is. Zet er nog even in,dat we elkaar de hand zullen drukken. Houd dieflesch niet te lang bij je, ze hindert je maar bij hetzwemmen en je zult er niet door blijven drijven. Zitje zwemvest goed ?"

Naschrift van de redactie. Op den ochtendvan den 21en Mei 1918 werd door een sloep van de„Bellonia" een flesch opgevischt in de nabijheid vande plaats waar de „Frisia" vermoedelijk gezonken is.De inhoud werd opgestuurd naar dit blad, volgensde aanwijzing aan het hoofd van de eerste pagina.Wij hebben gemeend dit verslag onverkort te moetenpubliceeren.

62

CONSPIRATIE

„Gisteren las ik, hoe de jagers van Alaska dagenlang reizen om een revuefilm, die in een plaatsjehoog in het Noorden vertoond wordt, bij te kunnenwonen. Ik vertelde het aan een dame, die ik ken, enzij begon te huilen van aandoening. „Denk eens aan,wat ze zouden doen, als er eens een echte vrouwkwam", snikte ze. Ik weet trouwens niet of ze zulkeen pelgrimstocht als algemeene hulde aan haargeslacht beschouwde en daardoor zoo ontroerd wasof dat ze oprecht medelijden had en die mannen welhad willen troosten. In ieder geval, toen ik haartranen droogde en mijn troostbewegingeri langzamer-hand veranderden in lief koozingen, liet ze me dui-delijk merken, dat ik volgens haar meening op grovewijze reageerde op haar zuiver theoretische gevoelens,of wanneer die niet theoretisch waren, ik in elkgeval niet de geschikte man was om van de practischeresultaten in het heden en zelfs waarschijnlijk in detoekomst, eenig voordeel te hebben. Het is een vandie dames, die steeds, en juist toevallig in gezelschapvan een man, die zij voor hun geheele leven slechtsals een vriend wenschen te beschouwen, laten uit-komen, dat zij wat lief de betreft een ruim hart engeweten bezitten en behept zijn met een ware vrij-buitersnatuur op dit punt. Om mij weer eenigszins,zij het dan misschien op onridderlijke wijze te reha-biliteeren en toch nog een bescheiden aanval te

63

wagen, maakte ik de opmerking, dat de bewoners vaneen groote stad het niet veel beter hebben dan pool-reizigers, ten minste als ze geen geld hebben, en alsze geld hebben, dan verlangen ze chronisch naar eenideale vrouw, die met de vrouw, welke ze zooevenbemind hebben, wisselt, en dan staan ze in dezelfdepositie tegenover dit ideaal als de jagers uit hetNoorden tegenover de vrouw, die wel in werkelijk-heid bestaat, maar waarvan zij slechts de afspiegelingkunnen zien op het witte doek, en ook zij, ik bedoel-de de stadsmenschen, vergenoegen zich dan met eenafspiegeling. Hierdoor gaf ik haar het recht kwaadte zijn of in haar meening versterkt te worden, datik nooit de kans zou krijgen haar minnaar te zijn enzij verklaarde dus, terwip ze even goed vol moeder-lijke teederheid op mij toe had kunnen komen omme te troosten, maar welke vrouw zou dat doen? datze geen afspiegeling wenschte te zijn en toen ik haarvroeg waarom ze dan ontroer.de bij de gedachte, datdie mannen tot hun knieen door de sneeuw waaddenom een revuefilm te zien, nam ze afscheid met deovertuiging, dat ik een lomp individu ben, wie weet,misschien ben ik dat ook wel".Toen hij van zijn werk was thuisgekomen, had zijnhospita Peter Brandt ten Have gewaarschuwd, datiemand in zijn kamer op hem zat te wachten en hoe-wel hij zich al lang niet meer voorstelde, dat debetreffende wel eens een notaris zou kunnen zijn, diehem kwam mededeelen, dat een onbekende oomgestorven was die een onmetelijk vermogen had nage-laten, was hij toch nieuwsgierig; een onverwachtbezoek had nog steeds voor hem iets avontuurlijks,het riep enkele, zij het dan ook vage verwachtingen

64

in hem wakker, die reeds weer verdwenen waren, alshij zijn bezoeker voor zich zag, bovendien had hijin de laatste maanden geen echt bezoek ontvangenen was bang verlegen en linksch te worden, wel nietzoodat anderen het merkten, maar dat hij het zelfmerkte.De bezoeker was zijn vroegere vriend en regiments-kameraad Sterneberg; uit de kranten wist Peter, dathij secretaris van den voorzitter der Nationale Partijwas, die herstel van het koningschap beoogde. Hetdoel - van zijn komst was niet duidelijk, daar Sterne-berg zijn eenigszins vragenden blik negeerde en hemmet het gebaar van iemand, die zich door het langewachten bijna beer des huizes in plaats van bezoekerwelt, een stoel had gewezen, tegenover hem bij hetraam. In de jaren van tegenspoed had Peter geleerdzich zelfs tegenover zijn vrienden gereserveerd tebetoonen. Was zijn vriend twee of misschien een jaargeleden zonder eenige reden bij hem gekomen en hadhij hetzelfde voorkomen gehad van den goedge-kleeden man, die geen maatschappelijke moeilijkhedenkende, dan had Peter zeker onmiddellijk een beroepgedaan op zijn klaarblijkelijke belangstelling in hem,op hun vriendschap, „die nog niet gestorven was",om hem te helpen. Maar de ervaring had hem geleerddat dit geen goede tactiek was om iets te bereikenen daarom had hij zich slechts een vragenden blikveroorloofd om direct daarop het bezoek voor testellen als een vanzelfsprekende gebeurtenis ofalthans als een gebeurtenis, waarbij hij een afwach-tende houding had aan te nemen. Hoe vaak was hetimmers niet gebeurd, dat hij van een sollicitatie ofeen gesprek met een „relatie" veel had voorgesteld,

65G A. 5

terwijl hij zich tegelijkertijct voorhield, dat hij erniets van verwachtte, maar toch de stille hoopkoesterde, dat hij een ander man, een beter, wel-varender man zou zijn als het gesprek afgeloopenwas en steeds had hij zich daarna moeten troostenmet de overweging, dat zijn positie weliswaar nietverbeterd, maar ook niet slechter geworden was. Enal bedacht hij na een paar dagen, dat het onher-roepelijk verloren gaan van een kans gelijkstond metachteruitgang, er waren dan weer enkele dagen ver-loopen en hij had den tijd gehad zich te herstellenom zich te troosten met het feit, dat hij toch zichzelfgebleven was.Na de begroeting waren beide mannen tegenoverelkaar gaan zitten in de eenvoudig gemeubelde kamerwaar niets meer herinnerde aan vroegere periodenuit het leven van den bewoner. Voorwerpen vanwaarde had hij in moeilijke tijden verkocht en dewaardelooze voorwerpen had hij in diezelfde tijdenvernietigd, omciat het gezicht er van hem hinderdeen misschien oindat bij elke verhuizing de nieuwehospita met belangstelling de voorwerpen bekeek enbij zichzelf of tegenover haar buurvrouw haar con-clusies trok. De eerbied, die ze dan ten toon spreiddevoor den heer, die vroeger officier was geweest envan goede familie was, verzwakte echter bij gebrekaan nieuwe aanknoopingspunten, waarop zij haarroman verder kon bouwen, reeds na enkele maandenen een van hen had zelfs een bij een financieelgeschil niet zeer consequent maar niettemin hatelijkvan „berooiden officier" en „zwendelaar, die op demarkt zoo'n pakje had gekocht om arme weduw-vrouwen te bedriegen" gesproken. In de kringen

66

waarin hij vroeger verkeerde werd hij alleen door devrouwen nog au serieux genomen om zijn aangenamemanieren, en hoewel men zegt, dat dit een voor-waarde is voor maatschappelijk succes, had hij daar-van in de praktijk niets bemerkt. Langzamerhandhad hij zich dan ook eenigszins teruggetrokken, maarhij kon zich niet verhelen, dat hij zich zoo nu en danvoelde als de eerste de beste kantoorbediende, dieuit hoof de van zijn ongeschiktheid om met zijnsuperieuren om te gaan langzaam maar zeker inaanzien is gedaald. Hij was eigenwijs als hij beschei-den had moeten zijn en bescheiden als hij critiek hadmoeten uitoefenen en in zijn gedragingen zoo bestu-deerd, dat er bepaald te veel moest ontbreken aanzijn intuitie, wat de omgang met mannen betreft,om ooit voor een honderd procent zakenman teworden aangezien. En dat waren toch immers tenslotte al zijn vroegere vrienden geworden? Hij waste trotsch om in gezelschap de afspraak tusschen tweevan zijn kennissen aan te willen hooren om denvolgenden dag met elkaar in de stad te gaan lunchen,teneinde -enkele zaken te bespreken, zonder dat mener aan dacht hem er ook maar voor den vorm in tebetrekken, en zijn gezond verstand zei hem, dat hijniet het recht had hun er een verwijt van te maken.Het gevolg van dit alles was geweest, dat, terwijl hijformeel nog het recht had in alle gezelschappen teverkeeren, waar hij ook vroeger toegelaten werd,(immers hij was van goede familie geweest en hetberoep, dat men uitoefende kwam er in dit demo--cratisch geworden land niet meer op aan, tenminstewanneer men tot de vroegere aristocraten behoorde)hij inderdaad nog maar welkom geheeten werd op

67

de tea's van de vrouwerk van zijn vroegere vrienden.Teneinde Sterneberg tijd te laten de verklaring vande reden van zijn bezoek in den vereischten vorm tekleeden, had hij het gesprek geopend en hij kon niethelpen, dat dit bepaalde onderwerp, het eenige, waar•door hij nog een aanknoopingspunt kon vinden metzijn vrienden, in het algemeen den ander in zijnmeening omtrent hem bevestigde. Evenwel Sterne-berg scheen te zeer in gedachten verdiept om degebruikelijke conclusies te trekken en knikte afwezig,alsof hij zijn toestemming gaf op deze wijze hetgesprek voort te zetten. Hoewel hij tijd genoeg hadzich te prepareeren, had zijn persoonlijke verschijningde gedachten van Sterneberg waarschijnlijk eenandere richting gegeven. Peter voelde een zekerluchtledig in de eenzijdige conversatie, maar de kunstvan samen te zwijgen had hij nooit verstaan en hijvervolgde dus :„Het is hier een eigenaardige straat : als ik het vante voren geweten had, was ik hier misschien niet gaanwonen. Oppervlakkig beschouwd zou men het eenideale woonplaats moeten vinden voor iemand, diehet beroep uitoefent, dat ik nu al eenige jaren, maarlaten we zeggen, voor mezelf Loch altijd nog tijdelijk,waarneem. De troostelooze, eentonige huizenblokkenmet de op de trottoirs spelende kitideren, die doorde heggen van de voortuintjes loopen en het grasvertrappen, zoodat deze suggestie van welstand nietrecht tot ontwikkeling wil komen, is in tegenspraakmet den breeden middenweg, waar allerlei luxe-auto's -'s morgens tegen negen uur en 's avonds omhalf zes de zakenlieden van hun villa's naar hunkantoren heen en terugbrengen. Zooals ik zeg voor

68

een taxi-chauffeur een aardig gezicht, maar helaas,ik kan nog steeds niet aan mijn beroep gewennen".„Voor een romanticus ook heel belangwekkend",antwoordde Sterneberg, „de tegenstelling tusschenarmoede en rijkdom".„Inderdaad", stemde Peter toe. Hij begreep dezeopmerking niet. Sterneberg was niet bijzonder intel-ligent, maar hij had de gave met een gewichtiggezicht gemeenplaatsen te zeggen, alsof het nieuweideeen waren en hieraan had hij, voorzoover Peterna kon gaan, grootendeels zijn succes te danken. Zijhadden elkaar vroeger heel goed gekend, Sternebergwas een van Peter's vrienden geweest, die in eenzekere bewondering tot hem opzagen en dit had nietalleen zijn ijdelheid gestreeld, maar hem tevens vaneen zeker teeder gevoel ten opzichte van hem vervuld.Hij constateerde met genoegen, dat Sterneberg in zijnhart nog in de gedachtensfeer leefde van vele jaren

eden, een gedachtensfeer, die hij aan Peter tedanken of te wijten had, maar waaraan deze reedsontgroeid was op het oogenblik, dat hij er zijnvriend mee deed kennis maken.Was het echter mogelijk, dat Sterneberg nog zulkekinderlijke gedachten koesterde; zakenmenschen zijnop dat gebied vaak onberekenbaar, vooral wanneerze met bijzonder intelligent zijn, of wilde hij alleenmaar zien, of Peter nog steeds op het oude stand-punt was blijven staan? Maar had hij dan niet eenbeter oogenblik en betere woorden kunnen kiezen?Het was een losse opmerking, anders niet. Hoe dik-wijls was het hem nu al niet overkomen, deze laatstejaren, dat hij, met de bedoeling een goeden indrukte maken, bij sollicitaties of in een gesprek met pas

69

verworven kennissen tegenover goed gekleede man-nen met zorgvuldig geschoren gezichten en zekerebewegingen had gezeten, die bij elk van zijn opmer-kingen een welwillend gezicht hadden gezet, daarbijte kennen gevende, dat zijn ideeen hun volkomenkoud lieten.Aanvankelijk had hij zich als het „kind in de maat-schappij" gevoeld, zooals hij dat bij zichzelf noemdeen Nietzsche met zijn „Kind im Manne" had hemook geholpen, zelfs was hij er toe gekomen om metden jongsten ' zoon van zijn toenmalige hospita tegaan spelen, maar Coen deze brutaal werd en hembij zijn voornaam noemde, had hij zich beleedigdgevoeld en den jongen verder genegeerd, hetgeenhij zeer kinderachtig van zichzelf vond. In heel senti-menteele oogenblikken herinnerde hij zich ze1fs eenillustratie uit een tijdschrift, waarop een man stondafgebeeld, die zijn beide handen ophield als om eengave te ontvangen en hij vergeleek zichzelf dan metdien man, behalve dat hij niet om geld bedelde,maar om lief de. Maar dit had ten slotte niets meteen mislukte sollicitatie te maken, en eigenlijk ookniet veel met hemzelf, misschien was het een soonpose, een mechanisch willen verdiepen van zijn eigengevoelens, of misschien niet eens zijn eigen gevoe-lens, maar gevoelens waarvan hij wist, dat ze bijenkele menschen bestonden, en die hij zich dantijdelijk, waarom wist hij niet, eigen maakte.„De kwestie is", zei Sterneberg plotseling, terwijIzijn gezicht ophelderde, „ik beschuldig je van excen-triciteit".Dus toch een gewoon bezoek, dacht Peter, misschien,dat hij zich gisteren na een gesprek met zijn vrouw

70

herinnerde, dat hij mij in den loop van de jarenverwaarloosd heeft en wil hij door dit bezoek zijngeweten weer voor een paar jaren geruststellen. Hijbehoefde geen moeite te doers verder te zoeken naarden diepen zin,' die in de woorden van zijn vriendverborgen lag, want deze vervolgde:„Als oude vrienden behoeven we elkaar niets wijs temaken; je kunt me er niet van overtuigen, dat je ditberoep niet vrijwillig gekozen hebt. Ik zou bijnaveronderstellen, dat je het gedaan hebt bij wijze vanprotest tegen ons alien, die zich in werkelijkheid ofslechts schijnbaar verzoend hebben met den huidigenstand van zaken en zich liever aansloten bij het geld-proletariaat dan bij het werkelijke dito. En je bentte veel op je zelf geconcentreerd om je gedachten inden vorm van een partijprogram te uiten. Is he,.niet zoo?"Peter zweeg. Het was voor hem een geheel nieuwgezichtspunt. Hij kon het zich niet voorstellen, datSterneberg oprecht meende wat hij zei. Natuurlijkwas het een aangenaam gevoel tegenover een jeugd-vriend te zitten en na opmaking van de practischelevensbalans te kunnen constateeren, dat degene,die je in vroeger jaren als je geestelijke meerder6erkend had, het in de veranderde omstandighedenniet zoover gebracht had, maar daarvoor had hij tochniet hier behoeven te komen of wilde hij een erken-ning van deze feiten door hem, Peter ? In ieder gevalmoest hij dan de fijngevoeligheid van zijn vriendwaardeeren, dat deze de werkelijke redenen van zijnterugzetting in het maatschappelijk leven uit zuiverideeele gronden, al waren die dan ook zeer gezochten zelfs lichtelijk belachelijk, wilde verklaren.

71

„Ik wil je wel in vertrouwen mededeelen”, vervolgdeSterneberg, „dat ik er net zoo over denk als jij, hoe-wel de Voorzitter van de Nationale Partij eenbankier is zonder voorouders, maar dien gebruikenwij slechts als middel. De eigenlijke actieve leden vanhet bestuur vormen Dr. Bernstijn, de secretaris vande partij, en ik, de secretaris van den voorzitter".Peter kon niet Langer de oprechtheid van zijn bezoe-ker betwijfelen, hoewel het hem bijna speet.„Ik dacht, dat je hier kwam om me een betrekkingaan te bieden", zei hij gedachteloos.„Een betrekking?" vroeg de ander verwonderd.„Nu, ik ben blij, dat bet geen betrekking is", ver-volgde Peter, daar hij den gedachtengang van denander toch niet begreep, en dus naar zijn eigenzorgen terugkeerde. Hoe wel hij een vaag vermoedenhad, dat hij hierdoor den goeden indruk, dienSterneberg nog altijd van hem scheen overgehoudente hebben, waarschijnlijk zou vernietigen, „ik benzelfs niet geschikt er een te krijgen, laat staanbehoorlijk te vervullen. lk ben er aan gewend geensucces te hebben bij sollicitaties en als ik succes heb,na verloop van eenigen tijd ontslagen te worden,zonder dat de menschen bepaald ontevreden over mijzijn. Het schijnt, dat ik dan plotselink den draadkwijt ben, het overkomt mij trouwens ook bij goedekennissen, ik verlies het contact en dan weet ik, datna eenige dagen het ontslag volgt; het maakt menerveus, maar ik kan er filets aan veranderen. Menvindt op het meest ongelegen oogenblik een reden,die in normale gevallen geen reden zou zijn en iksta weer op straat. Ik voel geen gewetenswroegingen ik ben er ook niet trotsch op. 1k vind het alleen

72

jammer, erg jammer. Langzamerhand ben ik evenbang voor een kans, die weer verloren zal gaan, alsdat ik me er op verheug; bovendien moet je je ersteeds weer op voorbereiden, dat als je slaagt het naverloop van tijd wel weer mis zal loopen. 1k benmaatschappelijk gesproken eenvoudig iets te zwak,dat is alles".„Maar misschien doet je lust tot avonturen je steedsweer veranderen. Je lokt als het ware je ontslag doorje houding uit. 1k heb trouwens nooit begrepen,waarom je niet naar het buitenland bent gegaan".Peter bemerkte duidelijk aan zijn toon, dat zijnvriend liever een martelaar voor de verdwenen aristo-cratie in hem had willen zien, maar eventueel dezereden wilde accepteeren als verontschuldiging, dathij roeping gevoelde voor de betrekking van chauf-feur. Hij begreep van zichzelf niet hoe het kwam,dat hij neiging gevoelde zijn vriend omtrent zijndwaling in te lichten.„O, zeker", zei hij, „ik heb met het plan rondge-loopen om met opgespaard geld naar Monte Carlote gaan, het geld is er trouwens nooit geweest, of omte teekenen voor het Vreemdelingenlegioen, maar ikhad steeds een of andere reden om het weer uit testellen, dus ik wilde blijkbaar niet.Trouwens, ik behoor tot de menschen, die lieverstroohalm voor stroohalm verliezen, dan dat ze inden vreemde de kans moeten loopen van hanger testerven of borden te wasschen. Het is bijna of ik eenonbestemden angst heb voor een vreemd land. Jezult het misschien niet erg in me apprecieeren; ikgeloof, dat het gevoel ook niet in den tegenwoor-digen tijd past, maar ik kom meer en meer tot de

73

overtuiging, dat ik destijds officier geworden benuit lief de voor mijn vaderland, als land, met allemenschen, die er leven, niet ter verdediging van onzespeciale klasse, overigens is het misschien niet eenshet geheele land, maar slechts de stad waar ik woon.Gisteren sprak me een man aan, een marskrametgeloof ik, die blijkbaar nog nooit in deze stadgeweest was. Hij beyond zich in de Heerenstraat envroeg mij of het wel de Heerenstraat was. Ik kniktetoestemmend en daarna bekeek hij met een onder-zoekenden blik de huizen, ze schenen zijn goed-keuring weg te dragen, waarschijnlijk had een collegahem verteld, dat er menschen woonden, die koop-krachtig waren. Daarna vroeg hij waar de straat opuitkwam en ik vertelde hem, dat hij, als hij de straatafliep, op het Breede Plein zou komen. Hij had er

misschien wel eens over gehoord of gelezen, tenminste het scheen een bekende klank voor hem tezijn. Ik had haast en stond hem vrij onvriendelijk tewoord. Die man had nog nooit het Breede Pleingezien en er zich toch een voorstelling van gemaakt.Wat zal het hem tegengevallen zijn, dat het niets isdan een verbreeding van de Heerenstraat. Zoo stel jeje het onbekende steeds grootscher voor dan het is.Maar wij, die hier opgegroeid zijn en hier leven, wijkennen elken steen en daardoor wordt alles weergrooter ; omdat wij weten, dat men twee vlucht-heuvels en vier tramrails moet passeeren om hetBreede Plein over te steken, omdat wij weten, dat ereen schouwburg staat, waar wij wel eens geweest zijnen een restaurant, waar onze kennissen komen, en eengroote modezaak, waar we met een of meerdere vrou-wen voor hebben gestaan en gedeeld hebben in haar

74

bewondering, omdat we er eens ruzie gehad hebbenmet een vriend, en er gezeten hebben op een cafe-terras na een examen, daarom is dat Plein voor onsgroot. Keen, liever van honger sterven in je woon-plaats tusschen neutrale bekenden, dan in den vreemdetusschen vijandige onbekenden. Je ziet, het is allesnogal voorzichtig en burgerlijk, wat ik te zeggen heb.En, wie weet, zeg ik dat alles nog om op pooverewijze mijn houding nog eenigszins te verdedigen enkweek ik daardoor gevoelens, die er niet eens zijn.Die vaderlandsliefde vooral is bij mij nogal twijfel-achtig. Merkwaardig trouwens", vervolgde hij, daarhij bemerkte, dat Sterneberg inderdaad teleurgesteldwas, ten slotte niet waar, hij was de gastheer, „datjij in die jaren in het geheel niet veranderd bent. Toenik je het laatst sprak, na je ontslag als particuliersecretaris bij dien anderen bankier, dacht ik : nu is hijverloren. Dat komt natuurlijk, omdat het woord ont-slag voor mij zoo'n benauwenden klank heel t. Ikstelde me iets vaags voor van honger, ingevallenwangen, holle oogen. En plotseling zie ik je weer(trouwens ik had je naam in de krant gelezen) even-als vroeger, dezelfde stem, dezelfde gebaren, ja zelfsdezelfde gedachten. Het doet eenigszins onwerkelijkaan. Bijna betrap ik me op den wensch, dat ik hetanders had willen zien, meer in overeenstemming metmijn phantasie".Peter voelde zich nu geheel op zijn gemak en keekSterneberg vriendelijk lachend aan. Deze stond op.„Het is jammer", zei hij, „dat je zoo veranderd bent".Zijn toon klonk verstoord. „Ik heb zoo lang gewachtje mijn voorstel te doen, omdat het niet veel is, watik je heb aan te bieden, maar ik dacht, dat je er

75

geschikt voor zou zijn; nu geloof ik, dat ik maarbeter doe, er heelemaa 1 niet over te spreken".Peter werd nieuwsgierig. Hij klopte zijn vriend opden schouder en zei: ,,,Wees niet beleedigd, Axel, jemoet mijn woorden niet zoo ernstig opvatten, ik hebje vroeger eens gewaarschuwd, dat mijn woorden,waar ik in zekeren zin toch achter sta, niet altijd inovereenstemming zijn met mijn daden. Bovendien, ikheb in langen tijd niet met een man, ik bedoel metiemand, die met mij op dezelfde hoogte staat, gespro-ken, je wordt dan een beetje lang van stof en mis-schien wat te breedsprakerig. Bovendien is het nieteerlijk hier te zitten en niets te zeggen en mij in demeening te laten, dat je bezoek geen bijzonderebedoeling heeft en daarna, nadat ik iets gezegd heb,dat je niet bevalt, weg te gaan als een examinator,die de kennis van den examinandus niet voldoendeheeft geacht. Kom, ga zitten en zeg me wat je tevertellen hebt, het is natuurlijk in verband met deNationale Partij en mijn werkelijken of vermeendenzin voor avonturen of zelfs mijn liefde voor mijnaristocratische medebroeders. Over de kwestie, dat ikverwachtte, dat je meer .in overeenstemming met mijnphantasie had moeten zijn, zou ik me niet drukmaken. Ten eerste is dat een zuiver, laten we zeggentheoretische overweging en ten tweede al was het eeneenigszins affectieve uitlating van mij, dan kan jedat alleen voldoening schenken, maar je zult toch welzoo verstandig zijn aan te nemen, dat het maar parmaniere de dire gezegd was ?"Sterneberg gaf aan zijn wensch gehoor, ging zitten enhet leek bijna alsof hij zijn eigen optreden eenigszinskinderachtig vond. Peter had zijn doel bereikt envervolgde :

76

„Kijk eens, wat dat avontuur betreft. Ik blijf in zoo-verre bij mijn uitspraak, dat ik niet de kracht en denlust heb het avontuur te zoeken, maar dat zoekt mengemeenlijk ook niet; werkelijk, we leven niet meerin de middeleeuwen, en trekken er niet meer op uitom heldendaden te verrichten, de Indianen zijn vrij-wel uitgestorven en men moet rijk zijn om in Afrikate kunnen gaan jagen, maar als er een avontuur komt,ik bedoel, wat men dan zooiets noemt, nietwaar, danveronderstel jij toch niet, dat ik op slinksche wijzezou trachten het te ontwijken?”„Neen", gaf Sterneberg toe.„Wel kijk eens aan, en bovendien, je hebt misschiengelijk, dat ik een avonturier ben; als ik in mijn autozit en van het eene eind van de stad naar het andererijd, beleef je honderden avonturen. Geloof me, allechauffeurs zijn vrijbuiters, ik geef toe, dat het beroepvan vliegenier misschien edeler is, maar in ieder geval

-1k ben geen kellner. Behalve voor honger ben ik ookbang voor vernederend werk. Het idee, dat ik eens

op een dag de bestelling van een neger in ontvangstzou moeten nemen, is me onverdragelijk. Het beroepvan taxi-chauffeur is ten minste een bij uitstek • man-nelijk beroep, je werkgeVer is niet je chef, zooals deprocuratiehouder de chef is van den kantoorbediendeof de gerant van den kellner".„En als je nu eens een neger moet rijden? Eventueelmet een blanke vrouw ?" Peter gevoelde, dat hij zichweer op gevaarlijk terrein bewoog; Sterneberg wasmeer op zijn qui vive, nu hij hem zelf had wakkergeschud. Trouwens, dat beeld van kantoorbediendeen procuratiehouder was misschien slecht gekozen.„Wij kennen geen personen, wij beschouwen alles als

77

vracht", antwoordde hij even aarzelend, „als je zemaar correct behandelt, krijgen ze ook geen persoon-lijkheid. Het is misschien niet heelemaal logisch, maarhet beroep van kellner is verachtelijk, dat staat vast".Er was even een pijnlijke stilte. „Luister", vervolgdePeter, „is er een of ander gevaarlijk werkje te ver-richten, dan weer je, dat je op me kunt rekenen,vooral wanneer het jezelf aangaat. Besluit er nu maartoe het te vertellen. Het is belachelijk, dat je hiereen paar uur verspild zou hebben om ten slotte geheelonverrichterzake weg te gaan".„Welnu, Peter", zei Sterneberg, „ik ben er nog steedsvan overtuigd,, dat je werkelijk niet meer de geschiktepersoon bent, maar waarschijnlijk kan ik eenigszinsvertrouwen op je discretie, vergeet niet, dat je bij eeneventueele weigering mij in een onaangename positiebrengt, want ik rekende vast op je en heb met ande-ren al over je gesproken. Ik zal maar niet zeggenwelk gevaar wij beiden zouden loopen, als je na jeweigering nog met een ander er over zou spreken.Dus je vraagt me door te gaan ?"„Maar natuurlijk, mijn beste Axel", zei Peter voldaan,„ga je gang".„Vroeger hebben wij getracht ten koste van grooteoffers onze medestanders te verzamelen, die, na doormiddel van ons een verbetering van positie bereiktte hebben, nu alleen nog maar op de meest plato-nische wijze met ons streven sympathiseeren", ver-volgde Sterneberg, „wij, Bernstijn en ik, hebben nubesloten een kerntroep van actieve menschen te vor-men, die echter officieel niets met onze partij temaken hebben".

78

„Jullie wilt dus een soort geheim schrikbewind invoe-ren, als ik het wel heb”, vroeg Peter.„Zoo kun je het noemen".„En welke bijzondere functie zou ik te bekleedenhebben?"„Je zou in het begin nog in je oude beroep moetenblijven, maar later. ...... "„Dat is precies als met die stofzuigers", viel Peterhem teleurgesteld in de rede en hij dacht met eenzekeren weemoed en berusting aan al die positie-verbeteringen, die hem waren voorbij gegaan. Zoodrade menschen „verstandig" werden en meer wildenontvangen dan ze gaven, kwam hij aan de beurt. „Ikherinner mij dien agent van stofzuigmachines. Toenik bij hem kwam, zei hij : „De eerste tijden zal hetniet zoo gemakkelijk gaan, maar na een paar wekenzu* It u er een vermogen mee verdienen". Ik heb erveertien dagen voor gewerkt en ben tot de conclusiegekomen, dat een stofzuiger een gewild artikel is,want iedereen was al voorzien".„je behoeft nu geen beslissing te nemen. In geval jeaccoord gaat, meld je je morgenavond om negen uuraan ons vereenigingsgebouw", zei Sternberg kortaf,terwijl hij opstond.„Ik zal in ieder geval komen", beloofde Peter, terwijlhij de deur opende voor zijn bezoeker en spijt gevoel-de over zijn vroegere kinderachtige nieuwsgierigheid.Niet dat hij bang was, maar de geheele zaak leek hemvooralsnog een beetje dilettantisch opgezet. Een revol-ver in handen van dilettanten treft echter even zekeren gaat misschien zelfs vlugger af, dan die in handenvan vaklieden. Hij had zich nu bijna zedelijk verplichtaan te nemen. Bovendien, wellicht was er eenig gelde-

79

lijk voordeel aan verbonden, waarschijnlijk, ofschoonSterneberg kende hem toch niet als moordenaar, diemen per uur kon huren. Maar waarom zou hij zichniet aansluiten, er zou wel meer gekaart worden dangeschoten. En ten slotte, hij bleef nieuwsgierig.Op weg naar het vereenigingsgebouw van deNationale Partij deed Peter moeite zich niet voor testellen, hoe zijn gevoelens zouden zijn na het bezoekin vergelijking met de vage spanning waarin hij nuverkeerde. Hij was een kwartier voor den vastgestel-den tijd op de plaats van bestemming aangekomen en'n portier verwees hem naar een wachtkamer, waarinkaarten en spoorwegreclames hem althans de gelegen-held gaven te__ constateeren, dat de straat, waar hijwoonde, alsmede het gebouw, waar hij nu was, op dekaart stonden aangegeven, en dat een nu reeds door-getrokken tramlijn op den -plattegrond bij het oudeeindpunt eindigde. Men deelde hem zonder eenigeverplichting zijnerzijds mede, dat enkele streken vanzijn vaderland weliswaar nog niet veel door toeristenbezocht werden, maar dat zij dit alleszins verdienden,hetgeen gedemonstreerd werd door eenige meer ofminder aanlokkelijke aanplakbiljetten. Nadat hij zichhiermede eenigen tijd onledig had gehouden, steldehij vast, dat Sterneberg over vijf minuten moestverschijnen en hij- bracht de rest van den tijd doormet opzettelijk aan nets te willen denken. Omnegen uur was Sterneberg er nog niet en Petermaakte zich het verwijt, dat hij zooveel te vroeggekomen was. Helaas - was dit een niet of te leerengewoonte van hem, hij kwam te vroeg bij een trein,als hij op rein moest, te vroeg voor een afspraak meteen vrouw en te vroeg bij een of andere sollicitatie;

80

hoewel dit geen sollicitatie was, was hij te vroeggekomen; beschouwde hij het in zijn hart dan tochals een sollicitatie? Vooral misschien, nu Sterneberghem gezegd had, dat hij niet de geschikte man was?Maar wat kon het hem schelen; of dacht hij werke-lijk in ernst op deze wijze, die hem bovendien nogvolstrekt niet klaar voor oogen stond, iets te berei-ken en wat dan? Peter kwam tot de conclusie, dathij het niet wist en overwoog bij zichzelf Sternebergaanstonds te ontvangen met een op zakelijken toongesproken: „Stiptheid is de beleefdheid der koningen"of misschien slechts met een even zakelijk of nogzakelijker : „Je bent laat".Om vijf minuten over negen besloot hij nog tienminuten te wachten en om kwart over negen keekhij de stille gang door, maar trok zich haastig terug,toen hij voetstappen hoorde. Hij zou tot half tienwachten om Sterneberg een kans te geven, maar hijhad dit besluit nog niet bij zichzelf uitgesproken ofzijn vriend trad binnen.„Ik ben een beetje laat", zei deze losweg, „maar jezult het me wel niet kwalijk nemen".Zijn toon en houding was anders, zelfstandiger danbij zijn bezoek den vorigen dag, vond Peter, aanden anderen kant meer gehaast, het was of hij wendopgedreven; het zag er naar uit alsof hij onaange-naamheden met een meerdere had gehad en dit in zijntoon nu op hem wilde wreken. Het kon echter ookverbeelding zijn. „Het is niet erg", antwoordde Peterluchtig, „men zegt anders wel eens : beleefdheid isde stiptheid der koningen; dat wil zeggen, ik bedoelandersom", maar Sterneberg had zich reeds omge-draaid en zei: „We zullen nu naar Dr. Bernstijn gaan

81G. A. 6

om nadere details te bespreken, maar stel je er niette veel van voor, voorloopig is het er alleen om Ndoen, dat je wordt ingedeeld, vaste plannen hebbenwe wel, maar nog niet wat jou betreft".Peter was blij dat er nu iets ging gebeuren, al washet niet veel en volgde Sterneberg met vlugge kleinepassen, ten einde de herinnering aan het lokaal,waar hij zoo lang had moeten vertoeven, kwijt teraken. Hij bedacht zich echter plotseling, dat grootepassen een weer zelfverzekerden indruk maken enstapte dus uit de maat met zijn geleider, hetgeen inde holle gang eenigszins spookachtig klonk.Weldra hadden zij een groote deur bereikt, dietoegang gaf tot een lokaal, dat er uitzag als eencafe, aan den kant waren enkele schotten aange-bracht, waardoor twee der wanden in afzonderlijkenissen waren verdeeld. Er waren slechts weinigbezoekers, die nauwelijks opkeken, toen ze voorbij-liepen en Sterneberg zelfs niet groetten, waaruitPeter constatccrde, dat deze er dus al geweest wasen hem noodeloos lang had laten wachten. Hijbemerkte nu tevens, dat hij zijn hoed nog bij zichhad, dien hij aan de deur werktuigelijk in zijn handhad genomen, en het hinderde hem, dat iedereenkon zien, dat hij een onbekende was in deze omgevingen als zooda nig ook door Sterneberg werd geintro-duceerd. Bij een tafeltje in een der hoeken bleef zijnvriend staan en zei tot een heer op middelbarenleeftijd, die opstond, toen zij aankwamen en hen dusklaarblijkelijk verwachtte :„Mag ik je voorstellen, Bernstijn, den heer Brandtten Have, waar ik je reeds over sprak, Ten .Havedit is Dr. Bernstijn".

82

„Gaat u zitten, mijnheer Ten Have”, zei de doctor,en Peter legde zijn hoed naast zich op een stool,daar hij geen kapstok zag. Hij vond het niet noodignaar de garderobe te vragen, als Sterneberg het nietnoodig achtte hem deze te wijzen. Het onderhoudzou dus waarschijnlijk niet lang duren. De voldoe-ning, die het hem gaf dit alles vast te stellen wasniet voldoende om zijn teleurstelling over het vrijonbeleefde optreden van zijn vriend op te heffen.Deze was onmiddellijk verdwenen en de man tegen-over hem opende het gesprek : „Vertelt u eens, mijn-heer Ten Have", begon hij vriendelijk, doch op dentoon van iemand, die gewend is met personeel om tegaan, „waarom bent u op ons voorstel ingegaan?U hebt weliswaar nog niet officieel toegestemd, maaru bent hier gekomen om dat te doen, nietwaar ?"„Ja", antwoordde Peter onwillekeurig op de laatstevraag. „Ik ben hier gekomen, omdat Sterneberg hetmij vroeg", vervolgde hij vrij hulpeloos.„Heeft u er een oogenblik aan gedacht, waarom wiju juist hebben uitgenoodigd ?"„Ik vermoed, dat Sterneberg dat voorgesteld heel t.Vroeger ging-en we veel met elkaar om".„Hebt u zich eens voor een paar jaar niet gewendtot een bureau voor steunverleening aan oud-offi-cieren ?"„Ja", stemde Peter toe, „daar had ik spijt genoegvan, ik heb er nooit iets van gehoord en bovendien,ik probeer liever mijzelf te redden, maar het was ineen tijd, dat ik ten einde raad was".Sterneberg had dus met dit alles zoo goed als nietste maken, hij zat hier als sollicitant voor een veree-niging van samenzweerders, daar kwam alles op

83

neei. Mijne heeren, naar aanleiding van uw adver-tentie, heb ik de eer u mede te deelen, dat ik gaarnevoor genoemde betrekking in aanmerking zou willenkomen. Zouden er zooveel zijn, dat men nog eenzekere selectie 1,-. co uitoefenen?„U schreef daarin zooiets van: door den noodlottigenof loop van den oorlog en de nog noodlottigergevolgen daarvan", vervolgde Bernstijn, zonder opzijn woorden te reageeren, „was u in moeilijkhedengeraakt. Bedoelde u dat noodlottig persoonlijk ofmeer algemeen?"„Beide", antwoordde Peter, de ander scheen eenverdere verklaring te verwachten, en dus vervolgdehij : „Ik zal openhartig spreken, mijnheer Bernstijn,op politiek terrein heb ik geen uitgesproken mee-ning en hoewel ik theoretisch gesproken gaarnezou zien, dat de oude toestand weer hersteld werd,ben ik te zeer overtuigd van den logischen of althansonafwendbaren gang van zaken in het wereldge-beuren, dat ik niet het initiatief zou durven nementot een of andere actie, d. w. z. ik zou waarschijnlijkniet overtuigd genoeg zijn en me afvragen of deandere partij ook niet gelijk kon hebben".„Ik veronderstel dan, dat u het zeer op prijs zoustellen, wanneer uw diensten door middel van eengeldelijke ondersteuning beloond werden?" vroegBernstijn.„Inderdaad", zei Peter, „ik geloof niet, dat ik daariets op tegen zou hebben".„Wij zullen u indeelen onder de gewone leden",verklaarde Bernstijn zakelijk.„Hoe bedoelt u dat?"„Er zijn gewone en eere-leden, de eerste ontvangen

84

ondersteuning, de tweede treden op zuiver idealis-tische gronden toe tot onze organisatie", zei Bern-stijn. „Zij moeten als het ware een kern van toekom-stige regeerders vormen en nemen slechts deel aande actie, wat het minder gevaarlijke deel betreft.Daarentegen is hun positie verantwoordelijker, zoo-dra wij een omwenteling hebben geforceerd".„U maakt dus, om het maar eens ruw uit te druk-ken, een onderscheid tusschen de betaalde moorde-naars en degenen, waarvoor zij werken, maar die devruchten van hun werk zullen plukken, ten minsteals er vruchten zijn", zei Peter, „dat is eigenlijk eenverkeerd principe; hij, die het meeste belang bij dezaak heeft en bovendien uit idealistische gronden,zooals u het uitdrukt, in uwe organisatie wenschtopgenomen te worden, zou ook het gevaarlijkstewerk moeten doen. De eere-leden betalen wellichtcontributie ?"„Ja", zei Bernstijn, „maar zij moeten wel degelijkook actief deelnemen aan de uitvoering van onzeplannen, alleen het gevaarlijkste werk wordt aan degewone leden opgedragen, tenzij een der anderenzich als vrijwilliger aanbiedt; om u gerust te stellenwil ik u wel verzekeren, dat dit heel vaak het gevalis".„Maar het lag niet in mijn bedoeling door u betaaldte worden", zei Peter, „ik kan heel goed leven vanhet geld dat ik als chauffeur verdien en het was mijjuist te doen op deze wijze weer eenige relaties metvroegere kennissen aan te knoopen; hoewel ikmisschien niet om idealistische redenen lid wilworden, waren het zeker geen financieele. Ik begrijpechter, dat het moeilijk is dit weer te veranderen,

85

nu u mij gezegd hebt, dat de gewone leden hetgevaarlijkste werk doen. Het zou den indruk maker,alsof ik bang was".„Inderdaad", Zei Bernstijn droog, „wij kennen ove-rigens geen andere redenen dan financieele en zuiveridealistische".„Dus u kunt niet veronderstellen, dat men tot uwevereeniging toe zou kunnen treden uit lust tot avon-tuur of uit louter nieuwsgierigheid?"„Wij kennen deze redenen niet, omdat het doel teernstig is. Degene, die zich beschikbaar stelt, omandere redenen dan idealistische of financieele, zouzich het recht kunnen voorbehouden, wanneer hetdoel, dat wij ons stellen en de middelen waarmeewij dat trachten te bereiken, hem niet meer bevalt,zich te verzetten en uit de organisatie te treden,afgezien nog van het feit, dat het avontuur, dat inhet begin uit den - aard der zaak slechts vaag om-lijnd is, op den duur wel eens vormen aan kan nemendie den avontuurlijk aangelegden jongeling kunnenafschrikken, waarna hij zich met de verontschuldi-ging, dat hij het zich anders voorgesteld had,terugtrekt. Het is dan echter te laat, daar wij nietkunnen gedoogen, dat iemand buiten het verbandder organisatie staande, iets van ons doel, onzeplannen en de personen, die er aart medewerken,afweet. Indien gij afziet van uwe financieele onder-steuning na verloop van tijd, kunnen wij echter over-wegen, nadat gebleken is, dat u in uwe periode alsgewoon lid de organisatie trouw gediend hebt, utoe te laten als eerelid, hoewel dit niet de gewoonteis en de gewone leden ook in andere kringen wordenaangeworven dan de eereleden. Ik maak u er echter

86

op opmerkzaam, dat reeds het bezoek van Sternebergen uw gesprek met mij voor u bindend is, wij kiezenonze leden uit en het is niet de gewoonte, dat zijweigeren. Ik dank u intusschen voor dit onderhoud".Peter stond op, boog en was reeds op straat, voorhij goed en wel tot bezinning kwam. Sterneberghad zich -niet meer laten zien. Hij had het °naafi.-gename gevoel, dat hij niet in een val geloopen,maar er zelfs in geduwd was.In de eerste dagen bemerkte Peter weinig van zijnnieuwe functie, hoewel het hem voorkwam alsofiedereen het aan hem kon zien, maar nadat de dagenverliepen zonder dat er iets geschiedde, was hij erzich over dag bijna niet meer van bewust, dat hijtegen wil en dank een geheimzinnige persoonlijk-heid was geworden. Alleen 's nachts, als hij eenzaammet zijn wagen op een standplaats stond of als hijpas ontwaakt was en in zijn bed bleef liggen, trachttehij zijn tegenwoordige positie tegenover de maat-schappij te bepalen. Hij stelde zich voor, wat ergebeurd zou zijn als hij Bernstijn conduit gezegd had,dat hij voor de geheele zaak eigenlijk niet veelvoelde ; waarschijnlijk had deze dan niet den moedgehad hem werkelijk eenig nadeel te berokkenen,maar nu hij dat niet gedaan had, was hij welgedwongen mee te doen, tenzij hij bij de eersteopdracht zou weigeren. Maar als die opdracht eerstover eenige maanden zou komen, was men er danniet reeds aan gewend hem als lid, gewoon lid tebeschouwen ? trouwens hij had hun geld reeds aan-genomen, maar goed, laten we zeggen, dat hij konweigeren en dan een kleine kins liep lastig gevallente worden, bijvoorbeeld een pak slaag, grooter kon

87

het tarief, nu hij nog zoo weinig wist, niet zijn, hadhij dan inderdaad lust de zaak op te geven? Na zulkeen redeneering constateerde Peter met voldoening,dat hij dien lust- niet gevoelde en dat hij dus niet-tegenstaande de dreigementen van Bernstijn uit vrijebeweging, zooal niet toegetreden was, er toch inelk geval bij bleef. En zelfs, wanneer de zaak hem,niet zou bevallen, zou hij wel een motief vindenam zich terug te trekken, en indien men zou trach-ten hem te vermoorden, nu ja, niet waar, voor hetgeval, waarschijnlijk zouden ze hem laten gaan, alshij op eerewoord beloofde hen in geen enkel opzichttegen te werken of ook maar iets te verraden, hijstond toch bek end als een eerlijk man, maar goed,voor het geval, dan was dat nog altijd ver weg enzou hij zich jwel redden of misschien inderdaadvermoord worden, hetgeen hem geen prettig voor-uitzicht leek. Het was nog heel iets anders door eenvijand, een tegenstander gedood te worden, danvanuit een hinderlaag, op het oogenblik, dat je erhet minst op verdacht was te worden vermoord. Hijkon echter als „gewoon lid" (kinderachtig overigenszoo'n kwalificatie) voor de keuze gesteld wordenzelf iemand te vermoorden of vermoord te wordenen hij was er niet zeker van, dat hij altijd het eerstezou kiezen. Ten slotte was zulk een organisatie nietonfeilbaar, in den loop der tijden waren de dadersvan politieke moorden minstens net zooveel keerenontdekt als gewone roofmoorden, bedreven door eenindividu, en hij zou zeker den dood verkiezen boveneen lange gevangenschap met alle oniangenaam-heden daaraan verbonden. Maar dit alles was nogzoo ver, dat het als het ware niet bestond; ook in

88

den oorlog was het immers zoo geweest, het waser pas, voor men er werkelijk in was en men kwamer in door officier te worden, dat was oorspronkelijkook heel lets anders. Hij was er nu in gekomqn door„gewoon lid" te worden en misschien bleek alles„gewoner" te zijn dan hij zich voorstelde, immersde oorlog was weliswaar verschrikkelijk, zooals mendat pleegt uit te drukken, geweest, maar toch „ge-woon", dat wil zeggen niets abnormaals, gewoon,gewoon, doodgewoon. Eigenaardige woordconstructie overigens : niets is gewoner dan de dood, dochwie went er aan?Soms was hij verontwaardigd, dat men hem haduitgezocht; als hij evenals de anderen er in geslaagdwas of voldoende gebrek aan zelfrespect had gehadom met de nieuwe rijken op voet van gelijkheidom te gaan, dan had men hem vriendelijk verzochteere-lid te worden, maar deze verontwaardigingverdween weer bij de overweging, dat hij er geenbezwaar tegen gehad zou hebben om op deze wijzezijn positie te verbeteren, hij mocht nu achteraf geenSterneberg-motieven gaan gebruiken en bovendiendit begon te gelijken op de verontwaardiging vanden arbeider bij het zien van den kapitalist in zijnauto en van zulke overwegingen had hij instinctiefeen afkeer.Na verloop van tijd ging Peter echter doorgaansslaperig naar bed en stond uitgerust weer op en wasgeneigd de geheele zaak als een ongepaste grap van.Sterneberg te beschouwen, als die zakelijke mijn-heer Bernstijn er niet geweest was, totdat hij ongeveereen maand na zijn gesprek met genoemden heeriemand op zijn kamer aantrof, die daar zat te wach-

89

ten. Daar dit de gebruikelijke wijze scheen te zijn,waarop de organisatie zich introduceerde, verwachttePeter dat de bezoeker, na hem gevraagd te hebbenof hij de heeren Sterneberg en Bernstijn ook kende,hem nadere inlichtingen zou verstrekken, en wasten zeerste verwonderd, dat de man een politie-penning toonde op de wijze, zooals dat op de Ame-rikaansche films te zien is, en hem vroeg, welkebetrekkingen hij met genoemde heeren onderhield.„Met welk recht doet u die vraag?" vroeg Peter omtijd te vinden tot zichzelf te komen.„Met het recht van den -staatsdienaar, die moet zor-gen voor het welzijn van zijn medeburgers", ant-woordde de ander deftig.„Zoo", zei Peter, „ja, ik ken die beide heeren, maarzeer oppervlakkig".„Dat is anders heel eigenaardig voor iemand, diehet beroep van taxi-chauffeur uitoefent", hernam dedetective.„Ja", zei Peter, „maar ik ken hen van vroeger. Langgeleden was ik officier".„Dat is mij bekend. Wij weten ook, dat u enkeleweken geleden deze heeren gesproken hebt en datde heer Sterneberg bij u op bezoek is geweest". Hijsprak zeer beschaafd, zelfs een weinig geaffecteerd,het was een detective, die klaarblijkelijk veel in goedekringen verkeerde.„Sterneberg was een regimentskameraad, maar ikheb hem een tijdlang uit het oog verloren".„Waarom kwam hij bij u op bezoek?"„Uit belangstelling. Als men met elkaar aan hetfront gestreden beef t, vergeet men zijn vrienden nietlicht". Het was wel niet waar, maar zijn bezoeker

90

leek hem nog zoo jong, dat hij waarschijnlijk nietmeegevochten had, en in ieder geval iedereen zouzoo'n motief moeten accepteeren, het was om zoote zeggen een heilige waarheid, en ten slotte, mis-schien waren er wel van die oorlogsvriendschaps-banden, die het door de jaren heen uithielden,hoewel hijzelf er geen enkel voorbeeld van kende.„U had hem Loch in jaren niet gesproken?" vroegde ander eenigszins twijfelend. Peter constateerde,dat zelfs de heilige waarheid al verdwenen was,weliswaar iets later dan de vriendschap, maar hettijdsverschil leek hem zeer klein.„Hoort u eens", zei hij knorrig om zijn veriegen-heid te verbergen, „ik geloof niet, dat u de bevoegd-heid hebt u met de particuliere zaken van een eer-zaam burger te bemoeien".„Ik zal openhartig met u spreken", zei nu de bezoe-ker en sloeg behagelijk zijn beenen over elkaar. „Ubent chauffeur, niet waar ? Welnu, een chauffeurgaat niet om met menschen uit hooge kringen alsdeze hem niet bepaald noodig hebben. Ik weet wel,dat u een bijzonder chauffeur bent, maar ik weetook, dat u de laatste jaren weinig in contact bentgeweest met uw vroegere collega's. Het is dusduidelijk, dat u deze heeren een dienst bewezen hebtof het zult doen".„Ik ben het met deze gevolgtrekking niet eens",zei Peter, „theoretisch niet en practisch niet".„Het doet er weinig toe, of u het er mee eens bent.U begrijpt nog steeds niet, wat ik bedoel. Uw functievan chauffeur brengt mede, dat u wel eens haasthebt en het lijdt dan ook geen twijfel of u hebtwel eens te hard gereden; bovendien bent u 's avonds

91

heel laat nog bezig, het zou best mogelijk zijn, datu, indien u voor de overheid reeds een verdachtpersoon was, verdacht werd van een der vele dief-stallen die in deze stad elken nacht plaats vinden.Het eerste geval geeft geen aanleiding tot voor-loopige hechtenis, maar waarschijnlijk tot ontslag;chauffeurs mogen wel te hard rijden, maar nietbetrapt worden. Het tweede geval is voor u persoon-lijk nog onaangenamer, hoewel het niet met debedoeling van uw opdrachtgevers zou strooken,wanneer u uw betrekking kwijt raakte, nietwaar?".,Keen", zei Peter onwillekeurig.„Ziet u nu wel", zei de detective op tevreden toon,„dat u opdrachtgevers heeft?"„Waarschijnlijk hebt u deze wijze van ondervraginguit een of ander romannetje opgediept", zei Peterbedaard, „ik bedoelde trouwens mijn opdrachtgevers,de taxi-onderneming, zakenlieden spreken evenalskoningen in de pluralis majestatis, en de onderge-schikten nemen deze meervoudige betiteling in hungedachten als gehoorzame dienaren over. Ik wistoverigens niet dat deze wijze van handelen ook reedsbij de politie in zwang gekomen was, het lijkteenigszins op chantage". Hij verwonderde zich erover, dat hij zich niet heldhaftiger voelde, maar tochconstateerde hij met voldoening, dat hij even natuur-lijk sprak alsof hij in het geheel niets riskeerde.„U hebt gelijk", zei nu de detective, even onverstoor-baar, maar iets vriendelijker, „als ik u was, zou ikme ook niet laten intimideeren. Maar ik heb nu eenbeter voorstel. Wij zouden het ten zeerste op prijsstellen, indien u uw best deed een vooraanstaanden actief lid te worden van deze organisatie, u moet

92

u in zeker opzicht onmisbaar trachten te maken.Maandelijks brengt u dan rapport aan ons uit".„Waarde heer", zei Peter koeltjes, „ik zou bier na-tuurlijk zeer gaarne op ingaan, wanneer ik werkelijkeenige relatie met de door u genoemde heeren onder-hield, maar helaas, u bent verkeerd ingelicht. Hetspijt me, dat ik noch u, noch mezelf in deze zaakkan helpen". Hij hield de deur reeds voor denambtenaar open. Deze gaf tot zijn groote verwon-dering onmiddellijk aan dezen wenk gehoor envertrok na hem de hand gedrukt te hebben, alsofhij een vertrouwd vriend was. Zijn „u zult nog welmeer van mij hooren" klonk echter dreigend eneenigszins spottend.Peter luisterde, hoe hij de voordeur achter zichdichtsloeg en volgde hem, met zijn hoed en jas inde hand. Buiten gekomen zette hij zijn kraag op ensnelde naar een telefoon-kiosk. Weldra hoorde hijde stem van Sterneberg.„Hallo", zei hij gehaast, „ik ben het, ten Have, ikmoet je bepaald spreken. Er is iets bijzonders gebeurd.Ik kan het je niet telefonisch mededeelen. Kan ikbij je komen?" Hij hijgde, al deed dit geen afbreukaan het gewicht van de boodschap, het maakteallicht minder indruk op anderen.„Is het werkelijk noodig?" vroeg Sterneberg kaim.„Ja, zeker", zei Peter.„Nu, kom dan maar", was het weinig bemoedigendeantwoord.Peter holde naar de dichtstbijzijnde taxistandplaats.„Hoek Augustusstraat, Frederiksplantsoen", gaf hijop, hij zei het zoo vriendelijk mogelijk, want hij

93

was altijd vriendelijk tegen zijn collega's, het waseen hard leven, het leven van chauffeur.In de taxi keek hij of niemand hem volgde. Daarnadook hij van het achterraampje weg en drukte zichin een hoek. Hij had het adres van Sterneberg nietopgegeven, dat was veiliger. Bij het huis van Sterne-berg aangekomen nadat hij eerst een paar stratenhad omgeloopen, belde hij luid en lang.Zijn vriend zat in zijn studeerkamer en noodigdehem uit te gaan zitten. Peter bracht haastig enstaande verslag uit. Na het beeindigen van zijnbericht bemerkte hij tot zijn groote teleurstelling,dat hij de zaak niet goed voorgedragen had, wantde stemming in de kamer onderging geen veran-dering. Hij had klaarblijkelijk te snel, te gehaastgesproken. Ten slotte moest men de feiten misschienook kalm onder de oogen zien. Sterneberg had mis-schien zooiets wel eens meer meegemaakt. Zijnopmerkingen waren ten minste alleen van technischenaard.„Je hadt beter gedaan den man te volgen, in plaatsvan direct naar mij toe te gaan", zei Sterneberg, „nuis hij jou wellicht gevolgd. In ieder geval kan hijgezien te hebben, dat je naar die kiosk liep en daarnaeen taxi nam. Dat was voor hem al voldoende".„Het behoeft geen bewijs te zijn", zei Peter zwakjes.„Voor hem wel. Voortaan moet je ontkennen datje mij of Bernstijn den laatsten tijd gesproken hebt",vervolgde de ander zonder op zijn protest te letten.„Maar in ieder geval, ik ben je zeer dankbaar voorje toewijding. Je hebt je niet laten intimideerzn ofomkoopen en dat is ook wat waard". Hij stond op,et; hield de deur op dezelfde wijze voor hem open

94

als hij nog geen half uur geleden voor den detectivegedaan had. Het onderhoud was afgeloopen. Tienminuten, nadat hij had aangebeld stond hij weer opstraat. inderdaad, hij was nog een kind op hetgebicd van avontuur. Sterneberg was hem althans indit opzicht ver vooruit, ofschoon, misschien stondhij cr anders tegenover, meer als een zakenman ? Metborne schreden ging Peter naar huffs.Den volgenden ochtend had hij zich hersteld. Eigen-lijk was het heel natuurlijk, dat Sterneberg hem zookoel ontvangen had, hij zou ongetwijfeld maatrege-len nemen, maar daarom behoefde hij toch geentragisch of gewichtig gezicht to zetten? In iedergeval had Sterneberg zijn aanwijzing op prijs gesteld.Den volgenden keer zou hij zakelijk verslag uit-brengen, inderdaad had hij zich kinderachtig aange-steld. Hij herinnerde zich hoe hij eens een meisje,waar hij niets om gaf, had gezegd, dat hij op devrouw, waar hij toen mee getrouwd was, eenigeaanmerkingen had. Hij had het gezegd, omdat hijhaar het hof Wilde maken en zij had hem toenverteld, dat hij hierdoor zichzelf beleedigde, wat hijook wel wist, en dat hij, als zij nu vriendelijk tegenhem was en er zou een verhouding tusschen henbeiden ontstaan, hij dit ook weer aan de volgendevrouw, die hij het hof zou maken, zou zeggen. Ditgespxek was voor hem een nieuw bewijs, dat hijinderdaad nooit jets voor haar zou voelen, want hijhield niet van bescheiden en preekerig aangelegdevrouwen, maar hij had er toch zooveel spijt van, dathij een gedeelte van zijn zaligheid gegeven zouhebben, als hij de woorden weer ongedaan hadkunnen maken, niet zoozeer omdat ze gezegd waren,

95

maar omdat ze aan deze vrouw gezegd waren, wantzij had moeten weten of voelen, dat hij altijd meteen zekere ridderlijkheid en gevoel van dankbaarheidtegenover ;zijn gelief den stond en ze juist altijdverdedigde, maar dit bijna gedachteloos gezegd had,onder den onmiddellijken indruk van haar schoon-heid. Het had er wel niets mee te maken, maar hijhad zuiver quantitatief evenveel spijt van zijn hou-ding bij het bezoek aan Sterneberg en trachtte eenzeker verband te leggen, wat hem echter niet gelukte.De eenige troost was, dat hij „in zekeren zin" eenman van gewicht was geworden. Een samenzweerder,die gevolgd werd. Als hij in zijn taxi zat, keek hijwel eens naar de ramen van de huizen, die hij pas-seerde, daar kon een geweer op hem gericht zijn ofin ieder geval kon daar een detective staan, die hemgadesloeg. Ten slotte, het was aardig een revolutievoor te bereiden. Hij zou, wanneer de revolutiewerkelijk kwam, uitstekende diensten kunnen bewij-zen, doordat hij de stad zoo goed kende en op iederplein als het ware reeds mechanisch strategischepunten had vastgesteld. Hij liep zelfs een paar dagenmet het idee rond Sterneberg of nog liever Bernstijnvoor te stellen hun invloed aan te wenden glazenruitjes aan beide kanten van de brievenbussen aante laten brengen onder het voorwendsel, dat de post-bodes dan konden zien of er veel of weinig brievenin de bussen waren, maar met het werkelijke doe!bij een revolutie daar scherpschutters te plaatsen,of mitrailleurs, die door de openingen een geheelestraat zouden kunnen bestrijken. Hij gaf dit ideeten slotte op, omdat men van boven geen dekkingzou hebben en het was bij nader inzien volkomen

96

absurd; de oorlog had hem toch geleerd, dat zulkezuiver theoretische vondsten van nul en geenerwaarde waren, trouwens het had niet eens theore-tische waarde, maar misschien zat er iets in, waardooreen ander op een goed idee kwam. Hij zou echterwel oppassen eerst een slecht figuur te slaan omdaarna een ander gelegenheid te geven zich te onder-scheiden. Het was meer voorgekomen, dat men letsgewijzigd van hem had overgenomen, nadat menhem eerst uitgelachen had. Een tijdlang had hij zichserieus er mee bezig gehouden, de strategische puntenin de stad op de kaart aan te teekenen, maar ook dithad geen zin, men zou het reeds lang gedaan hebbenals men werkelijk serieuze plannen koesterde. Aanhet einde van de maand kreeg Peter een cheque meteen bedrag, dat honderd gulden hooger was dan hijmet Sterneberg had afgesproken. De appreciatie vande organisatie voor zijn onomkoopbaarheid, tenminste dat veronderstelde hij. Hij had bijna vergeten,dat hij gewoon lid was. Zonder bepaalde gevoelens,zonder air van teleurgesteld romanticus, maar ookzonder ironie gooide hij zijn aanteekeningen in dekachel. Er waren immers ook menschen, die post-zegels verzamelden. Nu hij meer geld had kon hijruimer leven, zoo nu en dan de bars bezoeken, waarhij vroeger als officier zoo vaak kwam, gewoon alsjonge man, omdat hij het er plezierig en aangenaamvond.In vier maanden had Peter niets van zijn opdracht-gevers gehoord en hij wend alleen aan hun bestaanherinnerd door de cheque, die maandelijks binnen-kwam, waarover hij zich dan een paar dagen ver-wonderde, maar die hij toch incasseerde, hoewel hij

97G. A. 7

zich er van bewust was, dat hij hierdoor voor detoekomst eenige verplichtingen op zich nam. Het wasechter te verleidelijk en een plotseiinge weigeringzou nu bepaald een slechten indruk maken, nietalleen op hen maar ook op hemzelf. Hij haalde bijnaverruimd adem, toen hij op zekeren dag op zijnstandplaats telefonisch bericht kreeg van Sterneberg,dat hij zich den volgenden dag om tien uur metzijn taxi moest begeven naar de Sophialaan, bij denhoek van het Stadspark. Hij moest daar wachten opiemand, die ongeveer kwart over tien of later in zijnauto zou stappen. Peter was al bang geweest, dat hijop zekeren dag een oude dame had moeten vergif-tigen of voor spook had moeten spelen bij een bijge-loovigen boer. Maar gelukkig, het was over dag eneen vrijwel „openbare" opdracht. Hij moest zoo snelmogelijk die eerste zijstraat rechts en daarna devolgende zijstraat links inslaan, waarna hij zoukomen op de Parkallee, een grooten verkeersweg,welken hij moest volgen tot het Allianceplein. Hiermoest hij stoppen. Peter vroeg Sterneberg, wat hijdan vender te doen had. Zijn vriend of superieur,hoe moest hij hem nu eigenlijk noemen ? had evengelachen en zei, dat hij vanzelf wel zou merken,wat hij te doen had. Hij moest zich vooral stipt aanden aangegeven weg houden en in het begin zoohard mogelijk rijden, op de Parkallee zelf moest hijeveneens zijn best doen vlug vooruit te komen, maardaar het verkeer daar erg druk was en hij tevensbij verschillende kruisingen zou moeten wachten,zou hij daar wel opgehouden wOrden.Den geheeleri dag na het ontvangen van deze bood-schap was Peter in een soort Sinterklaasstemming.

98

Het was hem of de weteld een ander aspect hadgekregen en hij verwonderde zich daar zelf overZoo was je leven dor en leeg, plotseling was hetgevuld, soms maar met een feit, een vooruitzicht. Hijherinnerde zich hoe hij als kind nooit had kunneneten als hij een treinreis ging maken en kwam er nuook eerst met groote moeite toe te gaan dineeren.Den geheelen dag bracht hij zooveel mogelijk doorin cafe's, 's avonds werkte hij niet; en hij had toenhij laat thuis kwam geen spijt, dat hij veel geld uit-gegeven had. Eerst 's morgens, toen hij wegreed inden koelen herfstochtend en reeds een half uur vante voren aan de afgesproken plaats kwam, trachttehij zijn gevoelens en gedachten te controleeren.Wellicht zou het gevolg van het goed vervullen vandeze opdracht zijn, dat hij definitief ingewijd zouworden in de geheimen van de vereeniging. Hij wasdan de man met het dubbele leven, waarvan men inde romans leest. Niet dat hij erg onder den indrukkwam van zulk soort mannen, meestal waren echteavonturiers vrij geborneerde menschen, ten minstedat had men hem verzekerd, maar het kon zijn, dathij, het avontuur meemakende en tegelijkertijd erbuitenstaand, — of zou het verlangen naar avontuur,niet het werkelijk meemaken, maar alleen het ver-langen er naar iets anders zijn dan het verbloemenvan de troosteloosheid in het eigen gemoed, eennieuw soort godsdiist of althans surrogaat vangodsdienst? Den vorigen avond had hij in een cafetoevallig in een of ander tijdschrift den volgendenzin gelezen: „En na jaren, millioenen, milliardenwellicht, zal onze aarde uitgestorven zijn als demaan". Zelfs zulk een nuchtere, ja banale zin was

99

in staat hem „bij zijn hart te grijpen" en hij kon hetniet helpen, dat hij dan enkele minuten treurig voorzich uit moest blijven staren, intusschen toch meteenigen trots bedenkende, dat hij een van de weini-gen was, die de draagkracht van deze, door eenonverschillig journalist opgeschreven, woorden ge-heel begreep. En toch, hoe weinig origineel was diegedachte, imrners de oude Romeinen hadden reedsgezegd: „Gedenk te sterven". Zij zeiden behalve„Memento mori" ook „Morituri te salutant". Zijhadden echter in zekeren zin nog aan een voortbe-staan na den dood geloofd. Naarmate de menschheidzich ontworsteld aan de idee van onsterfelijkheid,wordt het leven zelf waardevoller. In geestelijk op-zicht wordt de mensch moediger, als hij zichvertrouwd maakt met de betrekkelijkheid der dingenen van het leven, in werkelijkheid wordt hij laffer.Hij vreest den dood. Maar nu had hij geen enkelereden hier aan te denken, hij stond met zijn wagenaan een breede, aan een kant met villa's bebouwdestraat, aan den anderen kant was het park. Door deboomen kon hij een vijver zien, waarin de afgevallenbladeren als onwezenlijk goud op het water dreven.Het was stil rondom hem, niettegenstaande declaxons der auto's en het bellen van de trams in de

naburige straten. Eigenlijk was het altijd en overalstil, als men de geluiden maar wist uit te schakelen.Waarom zou hij bang zijn voor zijn leven? Hij moestzich in gedachten schrap zetten bij het beantwoor-den van die vraag en denken aan zijn motto, datiedereen op elk oogenblik van den dag bereid moestzijn te sterven. Geergerd keerde Peter zijn hoofdweer naar den vijver, hij moest zich nu niet gaan

100

voorstellen, dat hij bang was, terwip hij in zijn harter zeker van was, dat hij niets vreesde, althans nietvan dit avontuur, en alleen maar op deze wijze fanta-seerde om een werkelijke sensatie aan het geval tegeven. Hij zag plotseling de bladeren op het waterdrijven, zooals hij ze als kind gezien had; toen hadelke steen, elk kuiltje in den grond zijn bijzonderebeteekenis gehad, langs den wallekant van een grachtloopend had hij steeds een vage sensatie gehad ietsmoois of interessants te zien, of liever hij was er zichniet van bewust geweest, maar hij had het gezien,evenzoo op straat, de rangschikking der zandkorrel-tjes, die elken morgen anders was, bij elken boom;waar het trottoir ophield vond men steeds een nieuwewereld, welk groot mensch zag dat nog, was hij wer-kelijk zoo groot geworden, dat hij dat alleen maareens in de zooveel jaren zag, als hij ergens moestwachten?Achter zich hoorde hij een stem zeggen: „Naar hetAllianceplein, chauffeur". Hij had nog net tijd omte kunnen zien, dat de man, die dit gezegd had, eenregenjas droeg met een riem, voor zijn gezicht hieldhij een breede das, alsof hij het koud had, maar hijwilde natuurlijk niet herkend worden, welnu, Peterzou niet zoo onbescheiden zijn hem nog met een blikte- verwaardigen. Snel startte hij den wagen. Het wasalsof hij in de straten achter zich meer geruischhoorde dan even te voren, maar snel trok de wagenden heuvel op en voor hij zich er van bewust was,dat nu het gevaarlijke moment gekomen was, beyondhij zich reeds op de Parkallee. Toen hij hier wasaangekomen, kon hij een gevoel van teleurstellingniet onderdrukken. Naar de wijze, waarop Sterne-

101

berg hem de aanwijzingen gegeven had, was hetergste nu al voorbij. Teleurgesteld door de onvol-doende expansie van zijn gespannen gemoed remdehij met kracht voordat de verkeersagent aan de krui-sing het stopsein gaf. Hij merkte als terloops, dater ongewoon veel menschen in de richting van hetpark liepen. De verkeersagent gaf echter toch betrek-kelijk vlug het sein om door te rijden en gedachte-loos en terneergeslagen kwam Peter, na nog een paarkeer opgehouden te zijn, aan het Allianceplein. Hierstapte hij uit en opende het portier. zijn passagierwas verdwenen. Even vreesde hij zijn opdracht nietgoed te hebben uitgevoerd. Daarna keerde hij enreed terug. Hij stalde zijn auto en ging naar huis,waar hij met een grimmig gezicht op den divan bleefliggen. Eerst tegen twee uur kwam hij weer op straat.Er waren extra-editie's uitgekomen van de kranten.Bekend politicus vermoord. Signalement van denmoordenaar: droeg een lichte regenjas met riem. Dekrant uitte als zijn meening, dat de moordenaar opdit gegeven alleen moeilijk te vinden zou zijn. Peterbegreep den samenhang; hij was medeplichtig aaneen moord. Hij sloeg het blad om en bekeek hetportret van den vermoorde. De man had een intelli-gent en sympathiek gezicht. Hij zag er niet uit alsiemand, die vermoord zou worden, Peter kon geenenkele trek van verslagenheid of ziekelijke weekheidin zijn gelaat ontdekken, die hij anders altijd bijvermoorde menschen meende waar te nemen, waarvande portretten in de krant stonden afgebeeld.De sluipmoordenaar. Het klonk als het begin van eensensatieroman, ma ar het was niet zijn schuld, dat hetwoord steeds in hem opkwam, ten slotte was het geen

102

manic r van doen een man, die rustig in de zon ophet trottoir wandelde en zich verheugde in al hetbezienswaardige op de wereld, zonder pardon, bruuten laf door zijn hoofd te schieten. Men kon dantheoretisch den moord verdedigen, maar dan moestdie toch zeker in een opwelling van drift plaatsbebben en niet zoo geraffineerd voorbereid zijn, dater zelfs een auto voor den moordenaar klaar stondom hem een veilige vlucht te verzekeren. In dewereld bestaan ten slotte maar twee categorieen vanmenschen, moordenaars en niet-moordenaars. Watde laatsten ook misdreven mochten hebben, ze haddennog nooit een mensch gedood of als ze het gedaanhadden was het in een eerlijken strijd geweest. Petergevoelde, dat zijn avontuur te ver ging, dat de wer-kelijkheid kouder en meedoogenloozer, misschiengemeener was dan de phantasie, dit was geen kwestievan survival of the fittest of zucht tot zelfbehoud ofvandaag jij, morgen ik, dit was moord. Hij ging naarSterneberg en zei hem dat hij Bernstijn wilde spre-ken ; moest hij bij de organisatie blijven, dan wilde hijin geen geval kans loopen een directe rol te moetenspelen in het meer vulgaire bedrijf, hij bleef wetevenzeer verantwoordelijk net als de anderen, maargoed hij was oppervlakkig genoeg om niet gehinderdte zijn als hij maar geen bloed behoefde te zien.Sterneberg weigerde zijn bemiddeling en Peterschreef Bernstijn een brief. Enkele dagen later kreeghij antwoord, om tien uur moest hij zich vervoegenaan Villa Louise, bete naam trouwens, Bergerlaan 24.Peter herinnerde zich de wijk, hij kwam er weinig,want de eigenaars van 'de woningen, die hier stondenhadden grootendeels eigen auto's. Toch was hij er

103

wel eens voor zijn plezier doorgereden en had zichvoorgesteld, dat hij in zijn eigen auto zat en voorzijn genoegen zelf stuurde. De huizen lagen betrek-kelijk ver van elkaar en het was er voornaam eneenzaam, zooa Is dit past bij een buurt als deze. Menzag er zoo goed als nooit een politieagent, waarschijn-lijk werd er door de chauffeurs der particulierewagens hard gereden, en ze zouden wel nooit eenbekeuring krijgen, maar goed, hij had daar nets meete maken.Op het afgesproken uur belde hij aan, werd tot zijnverwondering onmiddellijk binnengelaten bij denheer des huizes, die achter een schrijfbureau zat,dat zwaar op den grond rustte. Hij stond op en liepover den parketvloer naar hem toe, met de stappenvan iemand, die gewend is lange afstanden in zijnhuis of te leggen. Hij zag er zoo huiselijk uit, datPeter het zichzelf bijna kwalijk nam hem lastig tevallen met zijn aangelegenheden en geneigd was tezeggen, dat hij alleen eens kwam zien hoe hij hetmaakte, maar op een vragenden blik van zijn „leider"legde hij zijn bezwaren bloot, waarop de kamerverdween en alleen het bureau en de man die erachter zat en die zoo nu en dan zijn voorhoofdfronste overbleef.„U bent er zeker van", zei hij toen Peter uitge-sproken had, „dat u deze bezwaren niet gevormdhebt als een middel om *een beslissing uit te lokkenaangaande den duur van uw gewoon lidmaatschap?Indien dat het geval mocht zijn, mag ik u er welop opmerkzaam maken, dat het initiatief daartoe nietvan u uit moeit_gaan, maar van ons. Trouwens, hetis niet de gewoonte, dat men mij te spreken vraagt,

104

behalve dan in zeer dringende gevallen".Peter schrok weliswaar niet van zijn toon, maarbemerkte toch dat deze niets menschelijks had, hetwas geheel de zakenman of leider die sprak, eenvrijwel mechanisch mensch geheel voortgedrevendoor zijn principe, door hemzelf geschapen. Ook hijzou zoo na jaren alle verhoudingen en aandoeningenuit het oog verloren hebben en er alleen nog maarover praten zooals men ze in een boek las of eerdermisschien in een krant, evenals bij sommige ouderemenschen het woord dood geen enkele beteekenismeer heeft, of de beteekenis. er van zich alleenmaar uit doordat zij er veel over praten.„Ik wilde u alleen maar zeggen, dat ik niet onge-neigd ben u te helpen bij het bereiken van uw doel,dat trouwens voor mij geen belangrijker doel is danieder ander, maar dat ik u op deze wijze niet meervan dienst kan zijn. Ik ben tot deze organisatie toe-getreden uit zucht naar avontuur, maar ...... "„U. gelieve er aan te denken, dat wij het waren, dieu uitnoodigden en dat er voor u geen keuze meetwas, nadat wij onze keuze hadden vastgesteld",antwoordde Bernstijn.„Het is mogelijk, dat dit het geval was, maar ik hebme er mee verzoend door de gedachte, dat het metmijn toestemming gebeurde, maar nu u zoo, ik zoubijna zeggen, plomp, met zoo weinig gevoel vangoeden smaak er den nadruk op legt, dat u mij ertoe gedwongen hebt ...... enfin", zei Peter plotseling,„het heeft geen zin bier te trachten elkaars moed ofkoppigheid, die toch ten slotte zuiver mechanischachter uit den geest te voorschijn komt als de reactieop de woorden, die een ander gesproken heeft, tegen

105

elkaar uit te spelen. Het getuigt niet van zelfbeheer-sching, wat ik daareven zei. Mijn bezwaar blijft echterbestaan, dat cult alles te veel op een wreed spel lijkt".Het scheen, dat Bernstijn door den toon van delaatste woorden eenigszins was tevreden gesteld, hijantwoordde bijna vertrouwelijk : „Waarde heer tenHave, onder de eereleden van onze organisatiehebben wij alleen maar lieden, die zoozeer overtuigdzijn van de rechtvaardigheid van het ideaal dat wijons voorstellen te bereiken, dat zij elk middel goed-keuren. En dit moeten zij ook onvoorwaardelijk doen,daar zij de geestelijke kern vormen; u geeft zelftoe, dat u niet tot hen behoort en dus moet u welalleen al door uw gebrek aan geestdrift voor degoede zaak tot de anderen gerekend worden. In hetbeste geval is trouwens een avonturier alleen actief,wanneer het a.vontuur er is, daarna wordt hij weereen gewoon mensch met gewone scrupules en zouverslappend werken, wanneer hij zijn gemoedstoe-stand op intelligente wijze meedeelde aan zijnmakkers".„Maar, indien het een goede zaak is, dan zal menmij integendeel overtuigen", zei Peter,, aarzelend,„trouwens, ik 2:011 u veel beter van dienst kunnen zijndoor een strategisch plan voor te bereiden, ik heb eral eens aan gedacht u voor te stellen uw invloed aante wenden om de brievenbussen van glazen raam-pjes te voorzien ...... "„Nu", zei Bernstijn plotseling opstaande en hem inde rede vallend en hem bijna met een kinderlijkenglimlach op zijn gelaat aanziende, „ik zal u gerust-stellen en u een inzicht geven in onze methodes.Herinnert u zich het bezoek van dien politiebeambteaan uw huis?"

106

„Ja”, zei Peter verwonderd.„Welnu, dat was een van onze mannen. Onze metho-den zijn Amerikaansch. Wij stellen onze leden heelvaak op de proef. Uw houding was volkomen ver-keerd, behalve dan dat u niet van plan was iets teverraden, de bedoeling was goed om zoo te zeggen.Kijk", vervolgde hij, schoof een lade open en haaldeuit een dunne map een stuk papier, „hier is uw rap-port. „Niet geschikt om een kruisverhoor te onder-gaan, laat zich gemakkelijk afleiden. Geschikt voorniet al te belangrijk werk, waarschijnlijk betrouw-baar".„En u gaat op de getuigenis van dezen enkelen manof om te bepalen voor welk soort werk ik geschiktben ?" vroeg Peter verwonderd en bijna beleedigd.„Het is trouwens een kinderachtige methode", ver-volgde hij.„En hier", vervolgde Bernstijn zonder op zijn woor-den te letten en met het enthousiasme van eenpostzegelverzamelaar, die iemand een zeldzaam stukwil laten zien. „Rapport van Sterneberg, voor u aan-genomen werd. „Bruikbaar voor gevaarlijk werk,waarin gehandeld moet worden, is dan doortastend,handelt naar den impuls van het oogenblik, niet instaat een plan langzaam voor te bereiden. Speculatieop eigenliefde geeft goede resultaten. Aan lager wal :dus gemakkelijk werktuig. En dan", vervolgde hij,Peter's verontwaardiging als met de hand wegwui-vende, „ik zeg u, onze methode is Amerikaansch. Ophet oogenblik van den moord bevonden zich vijf vanonze handlangers gekleed in een lichte regenjas inde buurt van het slachtoffer. Op het oogenblik vanden moord vluchtten zij naar verschillende kanten.

107

Een er van heeft u vervoerd en dat was niet demoordenaar. Ik geloof, dat ik u nu wel bewezen heb,dat u nog niet in aanmerking kunt komen voorpromotie".„Dit is voldoende", zei Peter, „ofschoon het mijeigenlijk niet moth beleedigen, ben ik ijdel genoegom zelfs door het oordeel van een paar, ik zal geensterker term gebruiken, onbevoegden, mij vernederdte gevoelen. U hebt mij zelf door deze openbaringonmogelijk gemaakt. Het heeft geen zin meer metelkaar van gedachten te wisselen".„Wil dat zeggen, dat u verzet pleegt?" vroeg Bern-stijn dreigend.„Geen verzet", zei Peter, „of liever passief verzet.Een verzoek om ontslag".„Dat kunnen wij u niet verleenen, dat weet gij".„Ik weet het en zal de gevolgen dragen. Vermoe-delijk is mijn eerewoord niet voldoende om u vanmijn stilzwijgen op dit punt te verzekeren".„Neen", zei de ander.„Het is jammer", zei Peter. „Ik heb het gevoel inten uitverkoop te duur te hebben gekocht, men kandan de goederen niet meer teruggeven. Goedendag,mijnheer Bernstijn. Er zijn misschien nog mecha-nische reacties, die moeten plaats hebben. Dat althansheb ik hier geleerd".De ander boog vormelijk en Peter vertrok met eenhoog gevoel in zijn schouders, dat hem bijbleef onderhet naar huis gaan en eerst langzamerhand verdween.

Het had Peter altijd verwonderd, dat de menschensoms zelfs kunstenaars in kranten en tijdschriftenschreven, dat ze te laat waren geboren, hiermede te

108

kennen gevende, „dat alles al geweest was", integen-deel hij persoonlijk had gaarne den ondergang derwereld meegemaakt, en het idee, dat er na hem nogmenschen zouden komen, was hem somtijds onver-dragelijk en vooral nu, nu hij weldra niet meer inde gelegenheid zou zijn als een nieuwsgierig kinddoor de wereld te wandelen. Want dat was hij,evenals de kinderen zag hij elken dag iets nieuws enelken dag maakte een nieuwen indruk. Maar weldrazou het afgeloopen zijn, nu hij niets meer van Sterne-berg's organisatie had -sehoord en de brieven die hijzond, ongeopend terugkwamen of onbeantwoordbleven. Overdag maakte hij zich niet erg bezorgd,maar 's avonds achter zijn stuurrad wachtende op eenpassagier, soms in de mist, zoodat van elken kanteen kogel zou kunnen komen, deed hij dit wel. Opzulk een avond had hij eens het gezelschap gezochtvan een collega, die achter hem op de standplaatsstond en na een gesprek over het weer, had hij plot-seling gezegd : „Het meest, wat ik hier op de wereld

bewonder, is dat goddelijk optimisme van iedermensch om iederen dag de elasticiteit te vinden enopnieuw weer een reden te zoeken hun eentonigbestaan met een etmaal te verlengen. De man, diezich voorstelt morgen een paar nieuwe schoenen tekoopen en zich daarover verheugt, terwijI hij weldrazal sterven, is immers een held. Heb jij wel eens,alleen 's avonds in een kamer vertoevend, je beenbekeken en plotseling beseft, dat datzelfde been wel-dra in een kiss zal liggen? Je ziet het dan liggennietwaar, en je bent er zoo hopeloos van overtuigd,dat de bezitter er van niet geweten heeft met welkdoel dat been een been geweest is en geloopen heeft,

109

en je wordt bang en dien angst overwin je pas naeenigen tijd. In dit licht beschouwd zijn alle men-schen, die het besef van den dood met zich mee-dragen, zonder hoop op de toekomst, helden. Demenschheid is heroisch in zijn elasticiteit ten opzichtevan het verdriet en den dood. Je moet in een bepaal-de stemming verkeeren om het to kunnen begrijpen,soms overvalt het je, het gevoel, dat alles nutteloosis en dat je toch voortleeft met een zeker elan. Waarkomt dat elan vandaan? Dat is het heldhaftige inieder mensch'".Zijn collega had lang en aandachtig geknikt en zei,dat hij hetzelfde gevoel gehad had, toen zijn vrouwhem verlaten had en zij praatten met lange mono-logen in den stillen nacht. Zijn lsameraad verteldehem, dat hij lhoopte, dat ze bij zijn begrafenis nietzouden rookert en hij vertelde Peter van een begra-fenis, waarbij hij zich er over had gargerd, dat derijtuigen aan de zijkanten weliswaar gesloten waren,maar dat zich een groot raam achter den koetsierbeyond, zoodat het voile zonlicht naar binnenscheen. Hij was verwonderd (het was zijn eerstebegrafenis geweest) en tegelijkertijd eenigszins ge-roerd, dat de stoet eerst rondom het blok reed endaarna even bleef staan voor het huis van den over-ledene bij wijze van hulde. Eigenlijk had het huisden doode moeten groeten, maar hij was over ditgebaar toch al heel tevreden. Maar met een zwartevlag bijvoorbeeld? Nadat het plechtige momentvoorbij was, had een zwager van den overledenegrappen verteld en ze hadden veel gerookt en ge-lachen. Zijn kameraad had zich afgevraagd, of devoorbligangers de rookwolken niet konden zien ont-

110

snappen en hij had later bij een ontmoeting met eenbegrafenisstoet altijd gekeken of hij ook rook zag.Maar hij lachte en rookte mee, omdat hij het mis-schien niet durfde laten, ofschoon hij het lugubervond, maar misschien vond hij dat ook wel aardig.De anderen schenen het heel gewoon te vinden ofze dachten net zoo, maar wilden het ook niet beken-nen, ofschoon, de geliefde doode was niet erggeliefd, maar het was toch een doode geweest. Ophet kerkhof was het hem opgevallen, dat iedereeneen onverschillig gezicht of liever strak gezichttrachtte te zetten en hij was bang geweest, dat ergesproken zou worden en dat hij misschien iets zoumoeten zeggen, want het was een familielid. Deoverledene was hem geheel onverschillig geweest,maar het oogenblik was plechtig, ofschoon hij metzijn figuur verlegen was. Het was een zomersche dagen hij zag een madeliefje aan den rand van den graf-kuil en hij had gedacht aan de tegenstelling tusschendood en leven. Hij durfde niet over den rand vanden kuil te kijken, omdat hij er misschien in zoukunnen vallen. Hij had evenals de anderen een schepaarde op de kist moeten gooien en het klonk dof,de schop had een langen steel. Hij had er nog nooitzoo een gezien en zich meer den vorm van eenkolenschop voorgesteld, maar het leek eerder op hetinstrument, dat de straatreinigers gebruiken ompapier en ander vuil van eenigen omvang weg teschuiven. Toen de anderen zich reeds verwijderdhadden, was hij nog even teruggeloopen, hetgeeneenigen opzien baarde. Het madeliefje was in dekuil gevallen en hij maakte er zichzelf een verwijtvan dat hij dit had opgemerkt. Nadat hij instapte,

111

waren de rouwkoetsen in vollen draf weggereden.Peter had aandachtig geluisterd en het verhaal vanzijn vriend had hem het gevoel gegeven alsof dezehem had willen troosten, en misschien had hij zijndoel bereikt. Toen hij weggereden was, had de anderhem terloops itoegevoegd: „Ik zou morgen maar eendagje vrij nemen", en dit was het bewijs, dat hij eengoedhartig man was. Later had Peter dit gesprekverteld op een avond bij kennissen, en zij waren erwel zees van onder den indruk, dat hij hen ook onderde helden telde, maar vonden het antwoord van zijnmakker niet erg belangwekkend, doch het was dienavond helder weer, wel donker, maar zonder maanen zonder mist.Eens op een avond kwam het gesprek met zijn kame-raad hem weer in de gedachten en als bij ingevingvoelde hij, dat als hij er dan van overtuigd was, dathet Leven nieits anders was dan een misplaatstecynische grap (van wien?), hij zich langzamerhandop den dood moest voorbereiden. Hij zou de organi-satie van Sterneberg dan als zijn noodlot beschouwenen het eenige wat hem dan nog overbleef was alseen man to sterven. Hij schreef gedachteloos een I(van Leven) op de beslagen ruit, maar wischte hemgauw weer of en zag door het op deze wijze ontstanegat een man naderen met den hoed diep in zijn oogengedrukt en een koffertje in zijn hand. Hij kwamrecht op hem toe en zei met afgewend gelaat:Bergerlaan 26 (2 X 13), waarop hij in de autostapte. Peter herinnerde zich, dat dit een villa moestzijn naast die van Bernstijn gelegen. Was het oogen-blik nu eindelijk gekomen, zonder dat hij zichbehoorlijk had kunnen voorbereiden? Hij kon weige-

112

ren, maar moest hij dan voortaan niet alle passagiersweigeren ? en bovendien het beteekende zijn ontslagen wat meer zegt voor zichzelf het verlies van zijneer, een chauffeurseer weliswaar, maar toch de zijne.Hij zette zijn motor aan en dacht tijdens het rijdenaan nets anders dan aan het behoorlijk signaalgevenen het goed nemen der bochten, en even dat deuitspraak survival of the fittest hem als een persoon-lijke beleediging aan hemzelf voorkwam. Intusschenvoelde hij wanhopige starheid in zijn geheele lichaamdie hij het best kon uitdrukken met de woorden: „ikzal er niet meer bij zijn". Hij wachtte zich wel dithardop uit te spreken, maar kon toch niet helpen,dat hij ze voortdurend uitsprak zonder tong of lippente bewegen, doch op de wijze zooals men leest. Aanhet opgegeven adres aangekomen, stapte zijn passa-gier uit en vroeg hem te volgen om zijn koffertje tedragen, hetgeen Peter zeer verdacht toescheen, maarhij volgde als in een droom. Zonder twijfel zou menhem eerst het koffertje naar het huffs laten dragen,dacht hij bitter, maar als men nu eens op zulk eengedachte bij hem gerekend had? Hij keek wantrou-wend de vestibule rond, toen hij daar aangekomenwas; deze zag er gewoon uit, zonder dubbele deurenof een helsche machine. Zijn passagier gaf hem eennormale fooi, en Peter bereikte zijdelings met zijnlichaam schuivend, den uitgang, zoodat hij den man,die nog steeds zijn gezicht niet behoorlijk vertoondhad, en de deur in het oog hield. In de portiek aan-gekomen, sloot hij de deur stevig en staarde naarbuiten. Hij kon zich niet voorstellen hoe de menschenwilden beweren, dat men alleen keek doordat hetlicht inwerkte op de oogzenuw, want hij wist, dat

113G. A. 8

zijn oogen nu de duisternis letterlijk doorboorden.Plotseling herinnerde hij zich, dat het vorige - slacht-offer door het achterhoofd geschoten was en hijkeerde zich om naar de deur. Hij tastte met zijnvingers er langs, maar voelde niets verdachts. Hemrestte alleen nog als een man te sterven, maar hoestierf men als een man? Door zijn spieren op tezetten, te spannen, zoodat de kogel een scherp rondgat maakte en niet door het weeke vleesch scheurdeals door een kwal. Met strakke ledematen deed hijeen paar passen en voelde zich als een gespannenballon, waarin aanstonds een gaatje geprikt zouworden. Hij bleef echter met gebalde vuisten door-loopen en keerde slechts eenmaal plotseling om, hijzag niets, maar zou ook niets gezien hebben, al waser jets geweest, Toch doorboorden zijn blikken deduisternis. Bij zijn wagen aangekomen, opende hijmet stijve armen het portier om te zien of er intus-schen iemand was ingestapt. Met een sprong zat hijdaarna achter het stuur. Bestonden er eigenlijk zwartetulpen ? Hij had er wellicht lets over gelezen of ervan gehoord in een film. Onmiddellijk daarna zathij weer rechtop en reed met zijn rug tegen de leu-ning van de bank gedrukt de stad tegemoet. Elkenboom, dien hij passeerde, was een mijlpaal naar hetLeven.

In het licht aangekomen reed hij met bestudeerdeonverschilligheid eenige straten verder, daarna stoptehij zijn wagen voor een onaanzienlijk cafe, inderdaad,als hij zoo doorging, zou hij weldra een dagje vrijmoeten nemen. En bovendien, als hij nu nog bangwas, verdiende hij zoo gauw mogelijk te sterven,

114

want dan was hij een lafaard, nu de organisatie zookennelijk bewezen had hem niet te kunnen treffen,of wanneer dit geen mislukte aanslag was geweest,dan toch moest hij niet trachten te sterven, maar televen als een man. In het cafe bestelde hij eencognac voor de toonbank.Na het glas met een forsch gebaar geledigd tehebben, herinnerde hij zich hoe een zijner vriendenhem in de loopgraven eens gezegd had, „dat hij nuden strijd tusschen hem en de tegenpartij tot eeneinde zou brengen" en daarop pogingen deed om denwal te bestijgen. Slechts met de grootste moeite hadmen hem kunnen weerhouden. Den volgenden dagwas hij met verlof naar huis gezonden, waarschijnlijkdoor den invloed van hooggeplaatste vrienden. Hetdenkbeeld op zichzelf was natuurlijk volkomendwaasheid, want hierdoor triompheerde de vijand, zijhet ook slechts schijnbaar, maar toch, de eenige wijzeom als een man te sterven, was die, waarbij men hetoogenblik zelf bepaalde. Het was niet voldoende zichnaar de omstandigheden, die door de tegenpartijwaren geschapen, zoo flink mogelijk te gedragen.Peter weigerde het aanbod van den man achter detoonbank om een nieuw glas in te schenken; in geval-len als dit was het niet goed ook maar op eenigerleiwijze beinvloed te zijn door een verdoovingsmiddel.Vastbesloten keerde hij zich om, zette den wagenaan en reed langzaam maar met een zekere onverzet-telijkheid in zijn geest in de richting van een derNoordelijke voorsteden.

Den volgenden morgen las men onderstaand kran-tenbericht in de groote bladen:

115

„Werklieden, ' die in den vroegen morgen naar hunfabrieken gingen, zagen terzijde van een der land-wegen ten Noorden der stad een taxi staan metbrandende lantaarns. De wagen was blijkbaar leeg.Zij stapten er op of en het bleek, dat achter het stuur-rad een doode chauffeur zat. Het lijk was reeds ver-stijfd, maar nog hield een hand krampachtig hetstuur en drukte een voet de rem. Een dunne bloed-straal, die achter uit de pet kwam, duidde er op, datde man een woad in het hoofd had en een op detreeplank van den wagen liggende revolver deedvermoeden, dat er geschoten was. Enkele minutenlater was de politie aanwezig en stelde het eersteonderzoek in.Het bleek nu, dat de chauffeur door kogels in hethoofd was getroffen. De schoten waren blijkbaargelost door een passagier van de huurauto, door eenman, die midden in den nacht den wagen had ge-huurd, order had gegeven naar een der noordelijkevootsteden te rijden, tijdens den rit de ruit achter denchauffeur terzijde had geschoven en hem op eeneenzaam punt van den weg een kogel in het hoofdhad gejaagd. Instinctmatig had de stervende geremden zijn wagen terzijde van den weg gestuurd. Demoordenaar verdween langs den eenzamen nachte-lijken weg. Zoowel uit de hooge cijfers, die de taxi-meter aanwees, als uit het feit, dat het lijk reedsgeheel verstijfd was, moest men aannemen, dat demoord kort na middernacht moest zijn gepleegd.De eerste indruk was dus, dat men te doen had meteen gewonen moord, gepleegd op een man, die doornachtelijk werk in zijn levensonderhoud voorzag. Demisdaad was des te weerzinwekkender, daar de

116

chauffeur door de politieverordening verplicht was,iederen passagier, die hem requireerde, te rijden,waarvan de moordenaar gebruik had gemaakt om zijnslachtoffer te brengen naar de plaats, waar hij hemvan kant wilde maken. Informaties, bij de garage,waar de huurwagen thuis hoorde, ingewonnen, toon-den aan, dat de chauffeur een oppassend man was,die bij voorkeur des nachts reed om zijn verdienstenzoo groot mogelijk te doen zijn.

Wie was nu die nachtchauffeur ? Zijn naam luidde :Peter Brand ten Have en hij behoorde dus eens toteen der eerste families. Hij was een oud-officier vanhet leger, maakte den geheelen oorlog mee en ver-wierf de hoogste onderscheidingen. Zijn bijzondereomstandigheden verhoogden nog de tragiek van hetgeval, daar zij van den vermoorde een armen riddermaakten, die niet tegen een der zwaarste beroepenopzag om in zijn levensonderhoud te voorzien.Toch staat de politie sceptisch tegenover de vraag, ofmen bier wel een met een gewonen moord heeft tedoen. Het verdere onderzoek toonde namelijk aan,dat het slachtoffer zich allerminst den bescheidenarbeider voelde, dien hij scheen te zijn, toen menhem vermoord achter het stuurrad vond. Als hij desnachts gereden had en des morgens uitgeslapen was,begaf hij zich des middags naar de fijnste hotels endansgelegenheden. Om zich een paar uur deze luxete kunnen veroorloven, werkte hij iederen nacht. Daarhij beleefd was, goede manieren had, bracht hij het totvrij hooge nachtelijke verdienste, waarmee hij zijn-uitgaven gemakkelijk kon bestrijden. In de namid-daguren was hij een Don Juan en zijn avonturen met

117

schoone vrouwen waren ontelbaar. Zijn vriendenmeenden, dat hij door een rijk huwelijk zijn finan-cier in orde wilde brengen, wat misschien in zijnbedoeling heeft gelegen. De politie staat voorloopigop het standpunt, dat men hier to doen heeft met eendrama uit jaloezie, en zoekt den moordenaar onderde vrienden der vrouwen, aan wie ten Have het hofmaakte".

118

DE RAMP VAN DE „PHOENIX"

Armand vond het een onheilspellenden naam enbecritiseerde den publiciteits-manager of den direc-teur of iemand anders, die op het idee was gekomenom een vliegtuig zoo te noemen. En ik vond „Zwa-luw" of „Ooievaar" of „Zeemeeuw" nu ook nietzoo toepasselijk, als je later in de krant zou lezen, dathet tegen den grond gesmakt was en toen bedachtenwe namen: „Eendvogel" en „Knorhaan" („Korhaan"verbeterde ik hem, maar hij hield vol : „Knorhaan")en „Sluierstaart" en „Aardvarken" en „Modderkrui-per" en zoo kwam het dat we over visschen gingenpraten en daarna over zwemmen en ten slotte over hetEngelsche meisje, dat met een officier van de wacht

een verhouding was begonnen om pikante bijzonder-heden uit het paleis te weten te komen en Georgehad hetzelfde geprobeerd met een kamermeisje, maarvoor een man schijnen die dingen niet zoo gemak-kelijk te zijn als voor een vrouw, want het kind hadzich niet eens aan de afspraak gehouden, terwijl dieHelen Watson van de „Daily News" of „DailyHerald" of „Daily Express" of „Daily Mail" (overden naam konden we het niet eens worden) een dra-matische scene had veroorzaakt, doordat de chef vanden Araneeschen persdienst ook nog verliefd op haargeworden was en de beide rivalen op een gegevenoogenblik in de hall van het hotel, waar de journa-

119

listen logeerden, over elkaar lagen te rollebollen.En de officier was overgeplaatst, blijkbaar, wantniemand had hem meer gezien en de chef ' liep meteen blauw oog rond, maar Helen had zich van al dieherrie niets aarigetrokken en was kalm met een vanhaar Engelsche collega's naar bed gegaan. „Dieblonde, sproetige", lichtte Armand toe en er hadeenige spijt in zijn stem geklonken. „Sie sasz beimSekt and lachte", voegde hij er zuchtend bij. „Ik be-grijp niet wat ze aan hem vindt".„Op die manier kom je er altijd", zei ik. „Daaromben ik zoo tegen vrouwen in ons yak. Ze gaan evenmet opgestroopte rok op het puntje van het bureauvan den chef buitenland zitten en wat doet die stom-merd ? Hij stuurt haar weg in de hoop, dat hij laterzijn belooning krijgt. En zoo gaat ze door: rokje op,rokje neer. Het verpest de heele journalistiek en heterge is, dat wij het nog aardig vinden. Fataal, char-mant, bioscoperig, ik wou je wijzer hebben".„loch is het knap". Armand keek peinzend voor zichuit en ik zag nu, dat Helen een paar rijen voor onszat.„Noem jij het maar knap om op je rug te gaanliggen", smaalde ik. „Dat kan elke vrouw".„Maar niet elke vrouw doet het op dezelfde manieren maar enkelen zijn in staat om van te voren haar,hoe noem je dat? overgave zoo begeerlijk te maken,dat de man haar alles vertelt, wat ze wil weten.Vrouwelijke spionnen en zoo. Kerel, ik ben er gekop".„Nu goed dan". Helen keek om en groette vrien-delijk. Armand bloosde. „Verdorie", zei ik, „je moestje schamen daar zoo van onder den indruk te raken.

120

Alleen omdat ze 'n paar Araneesche provincialen hethoof d op hol gebracht heeft".„Je moet die lippen zien. Bijgewerkt, goed, maar dantoch zoo geraffineerd, dat het lijkt, alsof er al eenzoen uitvalt, terwij1 ze haar mond nog dicht houdt".„Dat doet ze zoo". Ik stak mijn tong breed tusschenmijn tanden zonder te bijten en met slappe wangen,terwip ik mijn mond dichthield. „Probeer het zelfmaar eens. Nieuwe Amerikaansche methode. Diecroon-juffrouwen kunnen het allemaal. Zingen ookmet dubbelslaande tong. Een beetje achterlijk doen,dat is alles".„Een beetje sensueel. Je had een meisje moeten wor-den. Je zou succes gehad hebben, net als zij. Maarze gaat gelukkig mee naar Brona. Waarschijnlijk ookvoor de ontvangst van den president. Als ze dienkerel nu maar niet meteen om zijn hals valt, dan kanik haar helpen. Ik heb daar een paar relaties, dieme meer kunnen vertellen dan een van ons te wetenkan komen".„Je bent geen journalist", meende ik en ik voeldemijn neus optrekken van verachting. „je nieuws teverkoopen voor een liefdesavontuurtje. Ik zie jullieal zitten: zij lui en naakt breeduit in bed en jij op4biechtend als een schooljongen". Ik zweeg: hethinderde me, dat de scene mij aanlokkelijk voor-kwam. Toch moest ik nog even wat zeggen: „Nogmet een rood hoofdje van de emotie en zij koel alseen, nu ja, weet ik veel, met een notitieboekje".Armand schudde meewarig zijn hoof d. „Je had tochgeen meisje moeten worden. Niet nu, maar voor de,hoe zeg je dat ook weer netjes? bekentenis, bekend-heid, bekenning, bekennerij komt het notitieboekje.

121

Daarna zegt de man nooit wat". Hij tikte op zijnhoof d. „Dat begrijp je niet. Dat het knap is van zoo'nmeisje om te suggereeren, dat het anders als anderszal zijn. Van dat bout worden alle groote vrouwengesneden, groote actrices, groote courtisanes..."„Houd op met je kantoor- en keukenrothantiek, alsje-blieft. Ik moet er al genoeg in schrijven".„Je zult er nooit goed in kunnen schrijven, als je erniet een beetje in gelooft".„Dat is niet waar: je moet er juist zoo buiten staan,dat je het erger kan maken dan de lezer zelf zoukunnen bedenken. Wij helpen hem gek te worden,maar ik tracht er ten minste nuchter bij te ,blijven enbij mij zou dat kind aan het verkeerde adres zijn.Hoe aardig ik haar ook vind, ik zou niets loslatenvoor ik wist hoe het geweest was".„Daarom komt er ook nooit iets van je terecht",voorspelde hij. „De kost gaat voor de baat uit. Jemist de ware intuitie. Kruidenierstactiek".„Liever kruidenier dan gymnasiast. Ik ben te oud omnog op school of op schoot te zitten".We keken uit., dat wil zeggen, hij keek tegen denrug van Helen aan en ik keek zoo nu en dan naarhaar linkerbeen, naar de schoenen met dunne hoogehakken, de ragfijne kousen en ik volgde gedachten-loos den naafi naar boven tot waar deze achter dezitting verdween.TerwijI ik dit schrijf tracht ik mij te herinneren,welke gedachten ik had tijdens het begin van onzereis. Of ik ook eenige voorgevoelens had van denaderende catastrophe, maar ik vrees, dat ik zonderveel gewetenswroeging aan de charme van Helen zatte denken en Armand ronduit benijdde, dat hij kans

122

zou hebben nader met haar kennis te maken. II( hebdat meer: als mijn werk gedaan is (en we haddendrukke dagen in Aranie gehad), dan eerst kan ikmet plezier aan het gezelschap van een vrouw den-ken; nauwelijks ben ik weer bezig of de wildste ver-liefdheid vervaagt en zoo geloof ik dan ook niet,dat ik werkelijk jaloersch was. Het was eerderArmand's geestdrift, die mij prikkelde, die hij op mijoverdroeg, dan werkelijk begeerte en waarachtig: noggeen regel nieuws had ik voor haar • over gehad.Desnoods geld, zooveel als ik kon betalen, maar meerniet.De aarde was reeds lang geleden onder ons wegge-vallen en de nek van een dikken diplomaat zakte inplooien, die als weekdiermonden (of wat anders, ikzou het even na moeten kijken) langzaam opendenen sloten en verder weet ik mij zoo goed als netste herinneren. Natuurlijk : boven de wolken gledenwe als over een sneeuwveld en zoo nu en dan schootik door een gat in het dek in de blauwe zee en achterons lag de kust in een grillige scherpe lijn met groen-grijze blokjes er voor, de eilanden. Maar het verbodom te rooken bederft altijd de helft van het plezierin een vliegtuig en ik stapte in Isini met vochtigelippen uit en met een smack in mijn mond, alsofik uren lang lauw water had moeten drinken. Armandgaf me gauw een sigaret en we zeiden iets over hetweer, dat mistig geworden was. Hij liep even naarHelen om haar ook een sigaret aan te bieden, maarze had er al een opgestoken en toen bleef hij watom haar been draaien, evenals de anderen en daarnahielp hij haar instappen. En ik zag een goed deel vanhaar beenen, toen ze op de eerste hooge treden klom,

123

maar daar was ze in het hotel ook nooit schuw mee.Armand stapte het laatst in, omdat hij vlak bij dedeur zat en de steward kwam nog even kijken of diewel goed gesloten was.,,Ze heeft een ring met een groote parel aan denringvinger van haar linkerhand. Gebruiken ze dievoor een verloving in Engeland, denk je?" vroegArmand.Ik lachte hem uit. „Ik zou maar geen scrupules heb-ben", raadde ik hem aan. „Zij heeft ze blijkbaar ookniet".„Ik vraag me af, of ze werkelijk met dien officier ofmet dien chef naar bed is geweest. Misschien trachtze eerst het een en ander te weten te komen en dandoet ze haar slaapkamerdeur op slot". Hij zat ken-nelijk te rekenen. „Die sproetige zit naast haar. Maarze doen altijd erg neutraal tegen elkaar in gezel-schap".„Allicht". Ik haalde mijn schouders op bij het ver-toon van zooveel naiveteit. „Als die jongen zich nietkalm hield, ging de truc immers nooit op ?"„Nu ja, je weet het niet zeker”.We zaten weer boven en de dikke man, iemand vanhet Araneesche gezantschap uit Brona, zat nu heele-maal vooraan. Ik begreep het niet precies, maar ge-zantschapsmannen mogen altijd meer dan een ander.De plaats voor me was nu leeg en ik telde bij wijzevan tijdverdrijf : drie vrouwen en acht mannen. Helenen een Grieksche collega en een dame, die ik nietkende en drie Araneezen en vijf journalisten. Metde bemanning mee zestien stuks. En toen ging meeven door mijn hoofd wat er zou gebeuren als die„Phoenix" te pletter zou vallen en een andere „Phoe-

124

nix" (uit zijn asch, of niet uit zijn asch, in de fabriekwel te verstaan) zou verrijzen. Maar dat heb ik ookals ik in een trein of in een auto zit, dus dat is nietsbijzonders. En verder weet 1k waarlijk niet wat ikgedacht heb, ik weet me alleen duidelijk te herinne-ren, dat ik de dikke diplomaat plotseling zag opstaanen het was alsof ik een schot hoorde. Op hetzelfdeoogenblik hoorde ik Armand roepen: „Daar gaanwe". Maar toen viel ik al door een nauwe, gladdeschacht, die draaide, zooiets als bij een droom, waarinje met een schok wakker wordt (een valdroom, eensexueele droom, dood en sexualiteit naast elkaarzullen we maar zeggen). Niet eens onplezierig, hoe-wel ik het besef had, dat dit het einde moest zijn.

1k werd wakker met het gevoel, alsof ik in een Alaswater lag waar mijn neus net boven uitstak en iksloeg met mijn armen om mij heen om boven tekomen. Mijn eene hand werd echter tegengehoudenen Armand (ik wist meteen, dat het Armand was)riep : „Walter". En toen deed ik mijn oogen openen het water was bloed, ten minste dat moest hetzijn. 1k greep naar mijn hoofd en dat was vochtig.ik was bezig klood te bloeden en mijn handen warenplotseling klam. 1k ging rechtop zitten, knipperdeeven tegen de zon, die rood en donker door de bergenscheen, maar er was heelemaal geen zon, het waswintersch donker, wolkenslierten hingen tegen dekale wanden en slijmden door het dal. Armand vroeghoe het met mijn hoof d stond.„Het staat nog." 1k schudde het even heen en weeren het was of mijn hersenen in mijn schedel rammel-den. Een schedel met dobbelsteenen: ik meen, dat

125

onze voorvaderen daar een zwak voor hadden. „Datbloed is water," vervolgde ik. „Het mist als de hel."„Heb je nergens pijn?"„Ik heb overal pijn, alsof ik een zesdaagsche ge-tennist heb".„Steek je beenen eens ult."„Gebroken", constateerde ik nuchter. „Alles gebrokenwaarschijnlijk. Waar is mijn hoed?" 1k had het koud.Armand knielde naast me en zat aan mijn rechterbeente trekken. „Pijn?" informeerde hij.„Sedert wanneer ben jij dokter? Schei uit. Ik zal hetwel zien als het zoo ver is. Ik ga slapen. Waar komtdie bank vandaan?" vroeg ik, nu ineens verwonderd.„Wat is dit v oor een hutje?"„Van herders waarschijnlijk," antwoorde hij vriende-lijk. „Ik heb die bank buiten gezet, want ik vond hetdaar binnen te bedompt voor je. We zijn gevallen."„Zoo . . ." Ik stond op en ging weer zitten met eenkreet van pijn. „Wat zeg je?" schreeuwde ik. Ik zatdaar en schreeuwde machteloos en hij stond vlak bijmij. „Waar zijn de anderen?"„Dood."Dood. Het maaakte geen indruk op me. „Ik wou, datik ook dood was. Liever dan levenslang invalide."„Ga nu rustig liggen." Hij pakte me vast en legde meweer plat. „Ik ga nog even kijken."„Ik oog u na," beloofde ik in een poging om poetischen grappig en moedig te zijn. Hij verdween meteenachter een rotspunt en ik kon mijn belofte dus niethouden. „Hoe laat is het ?" riep ik hem nog na, maarhij kwam niet terug en ik sloot mijn oogen.Na een paar minuten had ik het gevoel, dat ik daarin de koude op een longontsteking lag te wachten en

126

ik ging weer zitten. Daarna ging ik staan. Klein-zeerig ben ik, altijd geweest. Zoo sprak ik me moedin en voorzichtig deed ik een paar passen. Een pasvooruit, een pas terug. Aarzelend betastte ik mijnbeenen en besefte wen eerst, dat ik niet had kunnenstaan als ik iets gebroken had. Een diepe schramschrijnde als ik me bewoog en voor alle zekerheidbond ik een zakdoek om de wond, meer om na al diesensatie werkelijk gewond te zijn dan omdat hetnoodig was, want het bloed was al gestold (teekenvan jeugd als het snel gaat, stelde ik met eenige vol-doening vast, dat wil zeggen, als een wond snel heelt,het stollen zegt misschien niet zooveel). 1k oefendeijverig en na een uur of een half uur of een kwartier,het schijnt altijd langer dan het is, vertrouwde II( minlichaam weer en liep in de richting, die Armand ge-gaan was.

We kennen dat wel van de photo's, zoo'n verbrandvliegtuigwrak, maar photo's zeggen niet veel. Hetwas een raar gezicht, dit te pletter geslagen voor-wereldlijk insect. Maar ik had niet veel tijd om onderden indruk te geraken, want de houding van Armandtrok mijn aandacht. Hij stond niet ver van denmotor op een verhevenheid, bijna als een ingenieur,die een pas door hem geconstrueerde brug in oogen-schouw neemt of in elk geval als iemand, die pas letsgedaan heelt en het effect er van op een of stand wilnagaan. Het zag er gek uit en ik bleef even staanzonder op de onnatuurlijke combinatie, machine inberglandschap, surrealistisch bijna, te letten.Zoodra hij mij opmerkte kwam hij op me toe met eenijzeren kistje onder zijn arm.

127

„floor eens,” meende hij joviaal. „Dat was niet deafspraak. Ik ben blij, dat je er zoo afgekomen bent,maar je moet eerst rust nemen. Trouwens, er is nietsmeer te zien. Het is nu langzamerhand te donker.morgen zull en we wel verder kijken. We gaan naar dehut terug. Heb je een revolver in je zak?"„Een revolver ?" 1k keek hem verbaasd aan. „Natuur-lijk niet. Hoe zoo ?"„Vroeger droeg ik er altijd een. Nu niet meer. Maarik heb een zaklantaarn. En sigaretten." Hij duwde mebedrijvig voort.„Wil je daar dan den heelen nacht blijven? Terwijlhet land naar ons afgezocht wordt ?"„Wat kunnen wij anders doen? Weet jij sours denweg?"Ik moest hem gelijk geven. We konden niets doendan den ochtend afwachten. Hoe hoog we in debergen zaten kon ik niet schatten, maar de streek waseenzaam en vooral in den nevel was het onbegonnenwerk een poging te doen om contact met menschen tekrijgen. Ik liet me dus leiden, we schoven de hutsamen binnen, deden de- deur dicht en trachtten onsmet sigarettenrook te verwarmen.Armand wrong zijn lantaarn in een spleet van denmuur; het licht scheen fel in mijn gezicht en liet hetzijne in de schaduw, maar ik vond dit wel prettig,want zoo kon ik den rook van mijn sigaret in hetlicht blazen en me verbeelden, dat ik een kachel wasen het warm had. Met een geheimzinnig gebaar zetteArmand het ijzeren kistje op tafel en keek mij aan.„Raad eens wat daar inzit".„Juweelen natuurlijk. Of valsche bankbiljetten of detrouwacte van den koning van Aranie of het hoof dvan Jut".

128

„Je hebt goed geraden. Het zijn de juweelen”.De juweelen. Wij moisten beiden, dat de koning vanAraniE uit Parijs en Weenen een zending goud,diamanten, platina, parels, robijnen had laten komenom een keuze te doen voor een huwelijksgeschenkaan zijn bruid. Waarde twee millioen gulden. Verze-kerd tegen alles en nog wat.„Last eens kijken. Is het open?"„Ja. Dat heeft mij ook verwonderd. Het was open,nu ja, niet open, maar in elk geval alleen maar metknippen gesloten, toen ik het vond. Kijk". Hijschroefde de knippen los. „Waarde twee millioen.Kijk, er is een inventarislijst bij, geteekend door denkoning zelf. Het rare is, dat er bij staat : door mijpersoonlijk verzegeld en ik heb geen zegel gezien".„Je hebt het blijkbaar al goed nagekeken. Klopt deinhoud?" vroeg ik ironisch.„Zoo op het oog wel. Ik heb alleen de groote stukkenkunnen controleeren natuurlijk".„Het is jammer, dat we geen vindersloon kunneneischen", overwoog ik. „Had ons zeker een paarduizend gulden opgebracht, als we dat ding ergensop straat hadden gevonden".Armand klapte het kistje zoo snel dicht, dat mijnhand, die doelloos in de kostbaarheden graaide, bijnatusschen het deksel en de doos knelde.„Het kan ons weer opbrengen", sprak hij bijna plech-tig.„Samenzweerder", schold ik. „Je leest te veel detec-tiveromans. Met die ...... " Helen had ik willen zeggenen ik beet bijna mijn tong af, maar hij had het albegrepen.„Helen, ja", hij zuchtte even. „Ook dood. Onher-

129G. A.9

kenbaar verminkt". Hij liet het kistje even los en ikdraaide het weer open. Ik heb wat verstand vanedelsteenen en wilde me niet de gelegenheid latenontglippen om deze prachtige collectie te bewonderenBovenop lag een tiara van diamanten.„Laten ze me nooit meer zeggen, dat diamanten niettegen vuur kunnen. Koolstof", ik snoof verachtelijk.„Dat leeren we op school. Het zal wel waar zijn, maardan geeft zoo'n brandend vliegtuig toch weinighitte. Zeker isoleerend materiaal in den wand van datkistje, glaswol of zooiets. Mooi ding". Ik hield detiara in het licht en liet de diamanten fonkelen. „Kijk,ik wees met mijn hand, waar de stralen nu opgereflecteerd werden.„Luister, Walter". Ik keek op, want Armand scheeniets op zijn hart te hebben. „Besef jij wel in wat vooreen positie wij verkeeren?"„Robinson Crusoe in de bergen", raadde ik.„Neen, neen. Wees even ernstig. Het is een grap,maar zij is romantisch". Hij lachte even. „Ga na.Vliegtuig verbrand. Lijken onherkenbaar verkoold.Voorin kan je zelfs niet zeggen hoeveel er precieszijn. Er is een groep van drie, maar het kunnen erook vier zijn. En dan nog een van twee, dat kunnener drie 'zijn. Ik weet het wel precies, omdat ik kanoptellen en aftrekken. Er waren elf passagiers en vijfvan de bemanning. Samen zestien. Dus die groepenzijn van drie en twee personen, omdat ik weet, datwij leven en ik tel ons er dus niet bij. Maar als jehier komt en je ziet dat hoopje verkoold ijzer envleesch, dan ga je de passagierslijst na en dan tel jedie twee onherkenbare groepen voor drie en vier,anders komt je lijst niet uit. Dat wil dus zeggen, dat

130

wij kunnen verdwijnen zonder dat iemand op hetidee komt, dat we niet dood zijn. We kunnenvoortaan incognito leven als we dat willen".„Ik zie niet in wat daar voor leuks aan is. Maar jeweet, ik ben dol op theoretische vraagstukken. Evennagaan. Je bedoelt, dat we dood zijn en leven of datwe leven en dood zijn?"„Precies".„Kan je daar geld mee verdienen op de kermis?"„Je kunt er twee millioen mee verdienen. Of", hijwees op het kistje, „Hever gezegd wat dat waard is,als je de steenen uit de netting neemt en het edelmetaal opsmelt".„Ik begrijp je wel", bromde ik. „Ik ben niet achter-lijk. Dat zei je zooeven al. Toen je beweerde, dat dezejuweelen ons weer dan een paar duizend guldenkonden opbrengen. Maar het voorstel komt Loch nogonverwacht. En eerlijk gezegd lokt het me niet aan".„Waarom niet?" Hij boog zich voorover en keek mijfel aan.„Er zit geen nieuws in. Ik ben journalist en geengoudsmid". Ik zei het lachend, maar ik zag wel in,dat ik hem hiermee niet van het onderwerp afbracht.Ik nam een snoer parels uit het kistje en liet deglinsterende knikkers door mijn vingers glijden.„Toen ik dat kistje vond heb ik even aan de moge-lijkheid gedacht, dat je niet mee zou willen doen",zei Armand. „Maar ik hoop, dat ik je kan over-tuigen".Ik ging recht voor de tafel zitten en stak een sigaretop. „Laat hooren. Als je gelijk hebt, heb je gelijk".„Ik dacht, dat dit hier nog wel een millioen op zoubrengen als je er verstand van hebt en den boel zelfkan bewerken".

131

„Als je den tijd hebt en niet alles tegelijk moet ver-koopen”, stelde ik als voorwaarde.„Maar ik heb er geen verstand van".„Nou, dan krijg je toch allicht een ton".Armand stond op en kwam op me toe. zijn handrustte zwaar op mijn schouder. „Ik heb je noodigWalter. Een ton is niet genoeg om voor goed teverdwijnen. Maar elk een half millioen gaat, zou ikzoo zeggen".„Ga tegenover me zitten", verzocht ik hem. „Zoodicht bij elkaar praten maakt me nerveus". Ik hieldde parels tegen het licht om me een houding te geven.„Hoeveel is dat parelsnoer waard?"„Als het echt is zal het bijna een ton zijn".„En gemakkelijk te verkoopen, lijkt me. Want jehoeft het snoer maar te breken en de parels los aanden man te brengen bij verschillende juweliers. Danhebben we meteen dus genoeg geld voor den eerstentijd. De rest gaat dan vanzelf".„ja", gaf ik toe. „Als het echt is".Armand lachte. „Je wilt toch niet zeggen, dat zevalsche parels op zicht hebben gestuurd naar eenkoning?"„Het is raadselachtig", zei ik. „Maar ze zijn niet echt.En de rest is heel moeilijk aan den man te brengen".„De rest is ook valsch", stelde Armand vast en bijzijn toon keek ik hem aan en zag, dat hij me nietgeloof de.„Ik zit je niet te bedriegen", zei 1k kalm. „Die parelszijn niet echt. En de rest ...... "„Is ook valsch".Ik haalde mijn schouders op. „Als je me niet - vet-trouwt ...... "

132

„Je wilt je er uitdraaien, Walter. Misschien met debeste bedoelingen, om mijn ziel te redden of zoo,maar ik zweer je: ik heb er genoeg van. Ik heb ergenoeg van een arbeiderssalaris te verdienen. Ik wilgeld hebben en ik benadeel niemand als ik nu van degelegenheid gebruik maak. Die verzekeringsmaat-schappijen kunnen betalen, die betalen altijd te veeldividend uit of hebben te groote reserves. Als ik ditspul meeneem pleeg ik geen diefstal. Dat noem ikgeen diefstal”.„Ik ook niet". Zijn toon was zoo heftig, dat ik opmijn woorden ging letters. „Maar je bent geen jour-nalist, want een journalist heeft geen arbeiderssalarisen als hij het heeft is hij toch nog liever journalist.En bovendien", ik wachtte, want ik moest hem nuovertuigen, „denk eens aan, als wij de primeur vandeze sensatie zouden hebben! Valsch parelsnoer inretourzending aan de juweliers gevonden! Koningpleegt diefstal terwille van zijn bruid! Ongeluk metvoorbedachten rade? Gezant schiet piloot dood omeer van koning te redden! Heusch, ik meende, dat ikeen schot hoorde, vlak voor de kist viel. Wat benjij voor een ,kerel? Hier zijn de bewijzen". Ik gooidehet snoer met een dramatisch gebaar op tafel. „Dereportage van je leven. Meer waard dan een paarcenten. Een paar centen", ik stak waarschuwend mijnvinger op, „die je je kop kunnen kosten en die nogniet eens gemakkelijk te verdienen zijn. Kijk eensaan". Ik pakte de inventarislijst op; „door den koningis dat doosje gezegeld. Waar is het zegel? Hebbenwe stukjes gesmolten lak gevonden? Neen immers.En nog, als een ander het gedaan zou hebben: desensatie van het jaar. Hitler, Mussolini, de minder-

133

heden van Tsjecho-Slowakije, elken dag hetzelfde.Een goed verhaal. Daar smult je publiek van. Desensatie van het jaar, zeg ik je. 16 menschen tegentwee millioen, tegen een parelsnoer, tegen de eer vaneen koning".„Je slaat door", meende Armand. „Stel, dat het waaris wat je zegt en dat die parels valsch zijn, dan heeftde koning ze er niet in gedaan of wel in gedaan.Heeft hij ze er in gedaan dan waren ze valsch endan is de diefstal voor dien tijd gepleegd. Een koninghoeft ten slotte geen verstand van parels te hebben,dat is zijn yak niet. Diefstal van te voren. Sensatio-neel, dat Beef ik toe, maar zoo erg als jij het voorsteltis het niet".„De romantische omstandigheden tel je voor hetgemak maar niet mee. Koning biedt zijn toekomstigevrouw zonder het te weten valsche parels aan! Noujij". Ik glimlachte voldaan. „En hij kan ze gestolenhebben en een duplicaat er in gedaan hebben in dehoop, dat de juweliers niets zouden durven zeggen.Koningsprestige tegen burgerlijke eerlijkheid". 1ksloeg hem de zevenkolomskoppen in het gezicht.„Ik dacht, dat ik de romanticus was en jij de nuch-tere reporter". Armand lachte zuur. „Je vergeet, datze daarna ook nog gestolen kunnen zijn", vervolgdehij. „Neen, begin niet opnieuw. Ambassadeur gaptparels, geeft ze aan zijn liefje, legt een valsch snoerer voor in de plaats, krijgt spijt in het vliegtuig,schiet piloot overhoop en laat zestien, pardon, veer-den menschen verongelukken om twee journalisteneerste-klas copy te leveren". Hij blies door zijngesloten lippen. „Laten we nu verstandig praten".Op dat oogenblik keek ik als bij ingeving nog eens

134

in het kistje. „Ik zie daar een ring met een grooteparel", zei ik en het was alsof ik het in trance zei.„Hoorde die ook bij de collectie ?" Ik keek niet op.Laat hij me vermoorden, dacht ik, het kan me nietschelen. „Of is dat de ring van Helen?" Het bleefgriezelig stil en ik hoorde nu eerst den wind ruischen.Niet hard, maar toch hoorbaar en kil. „Als haarvingers verkoold waren heb je dien ring er of moetenbreken", vervolgde ik. „Hield je zooveel van haar,dat je er niet tegen opzag haar vingers te breken omeen aandenken te hebben?" Ik bleef in de juweelen-kist staren. „Maar ik zie daar ook heerenringen.Zouden dat verlovingsringen van de toekomstigekoningin voor den bruidegom zijn? Zal ik het evennakijken op de lijst?" Ik lette nu onder mijn wenk-brauwen door op de beweging van zijn handen, diekrampachtig zijn knie omsloten. „Of heb je meteende andere heeren onderzocht en een paar vingertjesgebroken?" Ik keek hem aan. „je hebt de goudenhorloges en de sigarettenkokers en de gouden vul-potlooden en de gouden pennen en het goud van detanden vergeten. En de manchetknoopen en de gespenvan de sokophouders en de jarretelles".„Dat was gesmolten". De grap klonk schor. Hijleunde achterover op het wrakke stoeltje tegen denwand. „Ik had het je meteen moeten zeggen. Nu zulje niet gelooven, dat dat van Helen geen hebzuchtwas. Daar ben ik mee begonnen. Ik heb het haargevraagd. Ik huilde, toen ik het deed. Even daarnavond ik het kistje en toen ben ik razend gewordenen heb al hun vingers gebroken, allemaal, om ze teberooven. Te berooven. Ik vond het heerlijk om ze teberooven". Hij haalde de o lang uit. „Ik was razend,

135

omdat ik haar ring al genomen had". Hij stond op.„Geloof je me?"„O, jawel". Het was tenslotte goed gevonden.„Je gelooft me niet".„Ga zitten", zei ik. Ik moest even het visioen van diegebroken, verkoolde vingers wegslikken. „Als ze hetvliegtuig vinden, zien ze natuurlijk wat er gebeurd isen hoe kunnen wij dan verdwenen zijn?"„Ik heb voor alle zekerheid een paar nog rechtop-staande schotten over de lijken heengeduwd. Metkracht. Ze vielen uit elkaar".„Helen ook?"„Godverdomme", raasde hij. „Wat wil je?"„Ik bewonder je tegenwoordigheid van geest, gecom-bineerd met een romantisch hart". 1k was kwaad. Ditging te ver. „Dat laatste had je ze kunnen besparen",meende ik. „Als je op tijd weggegaan was hadden ze-later een herder kunnen beschuldigen".„Dat Wilde ik je zooeven al zeggen. Maar ik was teeerlijk. Ik bedacht het pas later net als jij. Toen washet te laat. Bovendien kon ik niet meteen weggaanwant jij was er limners nog?"„Een mensch is ook nooit systemaiisch", zei ik be-rustend. „Ik was heelemaal vergeten, dat ik er nogwas. Waarom vroeg je, of ik een revolver had?"„Om waarschuwingsschoten te lossen. Misschien, datergens iemand in de buurt was", antwoordde hij vlot.„Terwij1 je al met dat kistje en die gebroken......die ringen onder je arm liep?" Armand stond weerop. „Ga alsjeblieft zitten, Armand", verzocht ik hem.„De zaak wordt nu te ernstig".„Walter", hij kan soms zoo'n warme stem hebben.„je gelooft toch niet, dat ik je in koelen bloede heb

136

willen vermoorden? Ik had je immers niet weghoeven trekken? Ik was toevallig ongedeerd, doordatde romp aan mijn kant brak en de deur opensloeg.Ik had nog net den tijd om jouw te redden. Deanderen konden niet bij de deur komen en meteenstond het heele ding in lichtelaaie. Ik heb noggekeken of ik iets kon doen. Ik had je immers niethoeven redden?"„Toen wist je nog niets van het kistje". Wie garan-deerde mij, dat hij me gered had had. Hij moest mijnwantrouwen sussen, dat was duidelijk.„Maar ik vroeg naar een revolver, omdat ik meonveilig voelde. Zoo maar om een zeker houvast tehebben. Om niet gek te worden. Jij bent er niet bijgeweest: jij hebt den brand niet gezien. Jij hebt nieteen paar verwarde kreten gehoord, die gesmoordwerden in het loeien van het vuur, terwijl je er mach-teloos bijstond. Jij hebt niet in waanzin een paarvingers gebroken ...... "„Laten we kalm blijven, Armand", zei ik en ik sneedmijn woorden. „Een mensch is niet systematisch enik neem alles aan. Ik neem aan, dat het onderbewustwas. Dat je je met een revolver veiliger voelde,omdat je den dood naast je had zien zitten en je vanden weeromstuit zou kunnen dooden, als je gewildhad. Maar dat is alweer eenigen tijd geleden en jijnoch ik kunnen nagaan wat er toen precies in jeomging. Maar nu". Ik kreeg een gedachte. „Misschienheb je me zelfs gered, omdat je dacht, dat je menoodig had. Wij hebben zooveel , van spoorwegonge-lukken, auto-ongelukken enzoovoort gelezen of dezezeif beschreven, dat we automatisch denken: waarblijven de lijkenschenders? Je was het misschien al

137

half van plan". Neen, dat ging op zijpaden. Ik wildehem niet dankbaar zijn en wuifde het denkbeeld meteen handgebaar weg. „Neem me niet kwalijk, dat wasverkeerd. Noodeloos beleedigend".„Wil je me in een goede stemming houden?" infor-meerde hij bitter. Zoo zie je, ook weer fout.„Neen. Vergeet dat nu. Maar zie de zaak nuchter in.We weten dit nu van elkaar. Leg dien rommel weerop zijn plaats. Dat is de eenige oplossing".„Dat kan nu niet meer". Het kwam er uit als eenlangzaam aandraaiende hydraulische pers, een loggestoomwals, hij dacht er niets bij, daar was ik zeker van.„Waarom niet ?"Hij schudde zijn hoof d. „Dat kan niet meer".Ik zuchtte. „Daarmee wil je me dwingen mee tedoen". Armand zweeg. „En als ik niet meedoe zaIje trachten me te vermoorden. Want ik kan je nu welbeloven, dat ik zal zwijgen, maar jij denkt natuurlijk,dat bij mij de journalistiek boven de vriendschapgaat. Boven de solidariteit bedoel ik", verbeterde ikmezelf. „Boven...... nu ja, dat je niet praat in zoo'ngeval. Maar al zou ik willen zwijgen, ik zou het nietkunnen. Ik heb dan geen middelen en ik moet mevroeg of laat vertoonen. En zoodra ik me vertoonzullen ze me ondervragen. Begrijp je me ?" Hij zatversuft voor zich uit te staren. „Het is niet andersdan een daad van zelfverdediging als je me ver-moordt. Zeg nu wat".„Ik kan niet meer denken. Laten we probeeren teslapen. Desnoods kunnen we er morgen eerlijk omvechten".Ik haalde verruimd adem. Hij had me dus begrepen.„Je zult me niet kwalijk nemen als in in deze om-

138

standigheden buiten slaap", zei ik kortaf en stond alop. Maar in mijn vreugde was 1k te ver gegaan.„Neen, Walter, dat gaat niet. Dan loop je immersweg? Laten we nu slapen. Morgen komen we weltot overeenstemming. Dan begrijp je dat misschien,van die vingers en dat ik nu niet meer terug kan".Hij hielp me de bank tegen den muur schuiven enging zelf op den grond liggen, naast de deur, nieter voor, waarschijnlijk om me niet al te duidelijk tewantrouwen.1k wachtte tot hij ingeslapen was en trok oneindigvoorzichtig, millimeter voor millimeter mijn beenverschuivend, mijn schoenen uit. Het duurde urenvoor ik mij van de bank had laten zakken en ik zagin het donker alsof het klaarlichte dag was. Op mijnknieen kroop ik naar hem toe, hij lag half op zijnbulk met gebogen hoof d en zijn rug kwetsbaar. Ikmoest mij de zwarte, gebroken vingers voorstellenom de kracht te krijgen met de hak van mijn schoenmet een slag den halswervelkolom te breken. Daar-na sleepte ik hem naar buiten en gaf hem nog eenslag in het duistere licht van den nacht. Met mijnschoen in mijn hand bleef ik bij hem zitten zonderme te durven bewegen, zonder zelfs een sigaret aante steken, bang, dat hij bij het felle licht van eenlucifer zou ontwaken. 1k had hem over den drempelgesleept, maar ik geloofde nog steeds niet aan zijndood. Eerst tegen den ochtend begon hij te verstijven.Toen eerst kreeg ik spijt, dat ik hem om den tuingeleid had, dat hij eerlijker geweest was dan ik, datik hem het denkbeeld had opgedrongen, dat hij memoest vermoorden, een denkbeeld, dat eerst tegenden ochtend bij hem zou zijn opgekomen en dat hij

139

dan ongetwijfeld onmiddellijk ten uitvoer gebrachthad. Met medelijden in zijn hart ongetwijfeld. Maarnu had ik zijn waakzaamheid verslapt door mij al-vast als den vermoorde voor te stellen en een gewaar-schuwde vermoorde is een moordenaar, doch daarkwam hij niet op.Het was nog niet licht, toen ik hem langs de bellingnaar het toestel sleepte en in de schemering zat ikreeds met het kistje juweelen en de ringen apart ernaast te wachten. Ik strooide de laatste in het half-licht tusschen de verkoolde, gedeeltelijk zelfs verpul-verde lichamen en gooide mijn eigen zegelring er bijen mijn sigarettenkoker met mijn initialen (zondersigaretten. Armand's lichaam legde ik voor deverwrongen deur. Daarna veegde ik het kistje en dejuweelen zorgvuldig schoon voor de vingerafdrukken,bestreek het met roet en berookte het met een prophooi. Ik schijn het goed gedaan te hebben, want dekranten berichtten later, dat het weliswaar merk-waardig was, dat Armand's lichaam niet mee ver-brand was, doch zij konden niet anders doen danveronderstellen, dat hij bij een poging om zijn levente redden zijn nek gebroken had. Men denkt in zoo'ngeval ook niet aan een moord.Ik wachtte tot de zon opkwam om het geheel goed tekunnen overzien en ik heb blijkbaar geen foutengemaakt. Daarop vluchtte ik de bergen in en staptezonder dat men mij opmerkte in Verdena op dentrein naar Brona. Ik heb daar geld moeten innen omte kunnen leven en me eenige maanden schuil te hou-den. Vrienden hebben me geholpen. Ik dank hen alien.

140

HET ONGELUK

Men had hem aangeraden niet naar haar te gaankijken. Haar hoofd was vreeselijk verminkt, evenalseen groot deel van haar bovenlichaam. Martijn hadwilloos toegegeven, maar op het oogenblik, dat deaarde dof op het hout van de kist sloeg, had hijspijt. Hij had de neiging zich in de kuil te latenzakken, voorzichtig, om haar niet aan het schrikkente maken, het deksel of te schroeven en te vragen ofhet geen pijn deed, haar vergiffenis te vragen voorde ruwe behandeling. Even keek hij de aanwezigenwantrouwend aan: niet, dat hij aan een samenzwe-ring geloofde, een geraffineerd complot om Inez en

hem te scheiden, maar zij moisten het toch wel zeker ?Hij zag geen twijfel op de gezichten der omstanders,Oswald zag er ernstig uit, haar moeder huilde, deanderen hadden plichtmatig strakke trekken. Maarwaarom hadden zij hem aangeraden niet naar haarte gaan kijken en waarom had hij toegegeven? Nuwas hij een buitenstaander, hij, die de meeste rechtenop haar had. Deze gedachte hield hem nog bezig,toen hij met Oswald terugreed.„Zij is uit mijn leven verdwenen, alsof ze er nookgeweest is", zei hij, bijna teleurgesteld als een kind,„ze had er met een ander vandoor kunnen gaan. Zoozonder waarschuwing, zonder afscheid. Bijna, alsof

141

ze genoeg van me had. Nu zullen we nooit in het-zelfde bed sterven".Oswald had hem niet aangekeken. „Als ik ooitiemand moet verliezen, waar ik veel van houd, hoopik, dat het op deze wijze gebeurt", zei hij.Martijn haalde zijn schouders op, zelfs zijn bestevriend kon hem niet begrijpen. Inez en hij haddenhet zoo dikwijls samen besproken: in groote smart,in een hevige crisis stond je alleen, alleen met zijntweeen vroeger en nu heelemaal alleen. Ze kon hemniet troosten in zijn verdriet om haar dood. Evenrilde hij.„Zal ik met je meegaan naar huis?" stelde Oswaldvoor.„Neen, dank je. Ik ben liever alleen".„Ik zal den chauffeur Loch maar niet waarschuwen.Dan behoeft hij niet tweemaal achter elkaar to stop-pen. Dat heeft geen zin".Martijn knikte. Waarom gaat hij niet weg? Allebelangstelling in het leed van een ander is theore-tisch. Dat kan immers niet anders. Als ik pijn voelkan hij het niet voelen.Voor het hek van zijn huis namen ze afscheid. „Alsje me noodig hebt, stuur dan even iemand. Ik -blijfden geheelen middag thuis", zei Oswald. „Als goedebuur en als goede vriend".„Ja, ja". Martijn wachtte tot de ander besluitelooszijn eigen twin doorwandelde. Even links van hem,tusschen de beide villa's in, lagen de garages. Beideleeg nu, want Oswald had geen wagen. Hoe was zeer uit gereden, die laatste keer ? Had ze de garage-deuren achter zich gesloten? Hoe dikwijls had hijhaar gezegd, dat ze het niet moest vergeten. Mis-

..n

142

schien had ze zich kort voor de aanrijding herinnerd,dat ze de deur weer open had laten staan en dat hijzou brommen als hij het merkte. Misschien had zedaardoor niet goed opgelet ? Maar dan had de tuin-man het immers wel gedaan. Martijn keerde zich omen zag, dat de chauffeur hem gadesloeg. De chauf-feur van de rouwauto. Zonder op te letten of de anderteruggroette nam hij zijn hoed af en stapte zijn tuinbinnen. Hij moest zich beheerschen een bloem dieop een langen stengel over het pad hing niet tevertrappen. Dat had hij al een paar dagen langwillen doen. Het slot klikte vertrouwelijk achter hemdicht. Nog even, tot zijn werkkamer, tot boven, haarboudoir, hun slaapkamer.„Ik ben voor niemand te spreken. Niet boven komenvoor ik bel".„Ja, mijnheer". Neen, mijnheer, had ze moetenzeggen.

Boven gekomen ging hij op het bed liggen in haarslaapkamer. De zijde van den deken schuurde kra-kend tegen zijn wang, hij legde de beide kussens opelkaar om beter weg te zinken. Onwillekeurig vouwdehij zijn handen over zijn borst, terwijl hij bijnakataleptisch verstard langs de breede plooien van dentroonhemel staarde, die hen zoo aangenaam van dewereld placht af te sluiten. Na eenige minuten deeddeze houding hem echter te veel aan een imitatie vanden dood denken en hij keerde zich op zijn rechter-zijde, wezenloos naar de leege plek naast hem starend.Zoo had hij hier ook gelegen na zijn bezoek aan hetziekenhuis, waar Oswald hem op zijn verlies hadvoorbereid in dezelfde kamer, waar zij zoo dikwijls

143

gezellig hadden zitten praten als Martijn hem kwamhalen om samen naar huis te gaan. Toevallig, dat hijer juist was, toen zij binnen gebracht werd. Hoeveelkeer had hij wel niet in welgekozen bewoordingeneen man of een vrouw op het ergste moeten voorbe-reiden ? Het was bijna zijn dagelijksch werk. Geenwonder, dat hij het tegenover een vriend, tegenoverzijn besten vriend, nauwelijks anders had kunnendoen. Het was ook niet anders te doen natuurlijk.Vriend of vijand of vreemde, alien zijn gelijk alszooiets gebeurd is.Het was zoo eigenaardig, dat hij nu nog niet aan dereden van haar niet-zijn kon wennen. Hier leefde zenog, overal waar hij geweest was, leefde zij, leefdenze samen. In het ziekenhuis niet, maar dat had geenindruk op hem gemaakt, hij kon zich haar niet in eenziekenhuis voorstellen, haar lichaam ingedrukt op eenwitgelakt bed met een lucht van chloroform of ont-smettende middelen door de vertrekken waaiend,neen, alleen op den weg, op het punt waar ze metdie vrachtauto in botsing gekomen was, daar lag debreuk, maar de scherpe kanten waren al lang ver-brokkeld, men had hem zelfs niet eens precies deplek aan kunnen wijzen waar het gebeurd was. Ergenstusschen die telefoonpaal en de volgende. De cata-strophe, hun catastrophe was eenige seconden nadatze geschied was al weggevaagd.In de behoefte de leegte die zoo plotseling tusschenhen ontstaan was te overbruggen opende hij haarkleerenkast en liet een voor een de japonnen doorzijn handen glijden. Hij spoof de vage geur op vanhaar parfum, tastte aarzelend naar een sousbras enstreek over de plaats waar haar borst de stof aespan-

144

nen had. Op een rij stonden haar schoentjes, in dehak even verkleurd, iets donkerder dan daar waarde holte van haar voet het leer slechts even geraakthad. Hij nam er een op : Frobin, Paris. De naam zeihem niets.Hij wist, dat zij niet elk oogenblik hier binnen zoukunnen komen en om de bedriegelijke schijn vanleven op te heffen, begon hij op haar toilettafel deverschillende vroolijk gekleurde potjes en fleschjesop te ruimen en in de kast te zetten. Met een zwarteflacon parfum bleef hij even in zijn handen zittenen leegde een deel van de inhoud in haar bed, zorg-vuldig oppassend, dat hij niet te veel tegelijk op eenplaats stortte. Nadat hij het gedaan had, vroeg hijzich af, of hij hierdoor een al te radicale verbrekingvan de sfeer had willen tegengaan en of het nietbeter was alles precies zoo te laten als het was.Maar deze bezigheden, hoe treurig ook, hersteldentoch een zeker contact en verwijderden hen tegelijker-tijd langzaam van elkaar, zooals het behoorde. Eenportret van hem, dat op haar schrijftafeltje in haarboudoir stond, bracht hij haastig naar zijn werk-kamer, waar hij het diep in een kast opborg ondereen stapel papieren, met het hoofd naar beneden. Opzijn eigen schrijftafel stond haar portret en hij over-woog even of het niet goed was ook dat te verwij-deren, maar daar kon hij niet toe komen en hijspreidde de papieren zoo over de lijst van zijn eigenbeeld, dat hij er niets van kon zien, als ware hetbegraven. Hij had bijna een gevoel van voldoening,toen de sleutel krakend omdraaide.Na eenigen tijd werden zijn bewegingen gedecideer-der en het bedachtzaam verplaatsen der herinnering

145G. A. 10

scheen hem nu een taak, waarmee hij zoo snel moge-lijk klaar diende te zijn. In haar schrijfbureau lageneen aantal rekeningen, die hij met een resoluut gebaarin den prullemand gooide, doch zich bezinnend,haalde hij ze er weer uit en rangschikte ze op naam.Hij schrok er van, dat zijn werkzaamheid die ontstaanwas uit de behoefte om alleen handelingen te ver-richten, die ook zij wellicht had kunnen doen, wel-haast in opruimingswoede ontaard was. Hij beslootgeen ingrijpende veranderingen meer aan te brengen,haar kamers zagen er, verbeeldde hij zich, al bijnavreemd uit, maar alleen zijn aandacht tot haarschrijfbureau (de toilettafel was al geheel onttakeld)te bepalen.In een lade vond hij een aantal brieven, los op elkaargelegd zonder het welbekende roze lint, brieven uitden tijd dat ze in Zwitserland was, 's winters, of aande Riviera, de Costa Brava, Deauville, 's zomers.Zelfs een pa ar telegrammen naar Scheveningen enNoordwijk, dat hij het volgende week-end niet zoukunnen komen, het verjaardagstelegram, waar ze zooverontwaardigd om geweest was. Hij had moetenschrijven ! Martijn las zijn eigen brieven nog eensdoor en haalde de hare uit het bureau uit zijn werk-kamer om ze daarna allemaal, brief op antwoord enantwoord op brief in volgorde te leggen. De geschie.denis van hun huwelijk, dat te kort geweest was.Geboeid bladerde hij in een in bruin leer gebondenboekje, dat echter maar voor de helft volgeschrevenwas. Hij wist niet, dat ze er een dagboek op na hadgehouden en van een dagboek kon men hier eigenlijkniet spreken, zoo oppervlakkig gezien. Het begin, metdata van voor hun huwelijk, was uitvoerig, maar aan

146

de laatste jaren had zij slechts een tiental bladzijdengewijd. Hij herinnerde zich nu, dat ze hem eens ge-zegd had, nadat hij over een vrouw gesproken had,die een dagboek had bijgehouden : „Ik houd niet vandat soort dames, het zijn meestal leelijke oude vrij-sters. Als je heel jong bent, dan is het wat anders".Ze had het zoo parmantig gezegd, als een vrouw vande wereld, die leven en wereld achter zich heeft ennu zou ze geen acht en twintig meer kunnen worden...Martijn las haar ontboezemingen uit haar studenten-tijd, haar openhartige verklaring, „modern" met veelbravoure, dat ze liever een man had in plaats vanrechten te studeeren. „Desnoods een, die zich voorniets anders interresseert dan zijn werk en mij". Zehad hem soms geplaagd als hij had zitten suffentijdens een theatervoorstelling of een concert en hijhad nooit geweten of hij misschien niet wat meerbelangstelling had moeten toonen. Overigens kwamhij er niet slecht of : zoodra zijn naam genoemdwerd, was hij niet een van de velen, die haar het hofmaakten, maar meteen de uitverkorene. Bijna Om-lachend om haar grappige en soms rake opmerkingenomti cnt zijn gewoonten en ook gerotrd door haartoon, de toot) van een liefhebbende en allerminstongelukkige vrouw; trotsch ook, dat hij haar hadkunnen geven waar ze naar verlangd had, voelde hijzich op vreemde wijze gelukkig. Hoe mooi was hetgeweest, te mooi om stand te kunnen houden. Toenhij aan de eerste jaren van hun huwelijk gekomenwas, telde hij vluchtig de bladzijden, die nog over-bleven. Negen, aan een kant beschreven pagina's, hetwas te weinig. Even overwoog hij dat laatste stukvoor den middag of den avond te bewaren. Hij had

147

nu honger, hoe merkwaardig het ook klonk. Maarjuist toen hij vol moed een bijna vroolijk gezichtzette (zij was dus toch bij hem, zij had de kloofvernauwd, zij troostte hem zelfs nu nog) overviel hemweer een gevoel van hopelooze eenzaamheid en zaghij in, dat hij niet alleen aan tafel zou kunnen zittenzonder in huilen uit te barsten. Neen, hij gaf er devoorkeur aan hier te blijven, op hun persoonlijkdomein, haar boudoir, haar slaapkamer, zijn werk-vertrek, zijn slaapkamer.Het lezen gaf hem daarna minder bevrediging, ookal omdat zij in de volgende uitlatingen een pijnlijkonderwerp aanroerde. Haar verlangen naar een kinden zijn verzet. Ze had niet begrepen, dat hij zoo ja-loersch was, dat hij haar lief de zelfs niet met zijneigen kind had kunnen deelen, ze veronderstelde,dat hij bang was haar na haar zwangerschap nietmeer mooi te vinden. Hiertoe had hij geenerlei aan-leiding gegeven en als dit wel het geval geweestwas ? Slechts een bewijs voor zijn groote aanhanke-lijkheid, waarvan hij vurig verlangde niets te zulleninboeten. Doch de laatste bladzijden waren weer inovereenstemming met het begin, kleine oneenigheden,waarbij zij altijd den strijd had gewonnen, werdenrailleerend behandeld, alsof ze deze zelf niet au se-rieux genomen had, vol vertrouwen, dat hij tenslottezou toegeven. Ze gaf duidelijk aan hoe, en ook hoegemakkelijk zij haar wil doordreef en sprak er metgoedmoedigen spot over. Naar zijn smaak waren dezeaanteekeningen echter veel te kort, hij herinnerdezich enkele incidenten en in zichzelf grinnikend, ter-wij1 zijn gezicht strak bleef, stelde hij vast, dat zeaan dat en dat voorval toch te weinig aandacht had

148

besteed, want dat hij wel degelijk geweten had, waarze op aanstuurde.Eerst de laatste bladzijde bracht een wreede ontgoo-cheling; de datum, nu ongeveer een jaar geleden:„Ik vraag me wel eens af, of ik toch niet beter gedaanhad met een man als Oswald te trouwen. Morgen gaik naar Cannes". En een maand later : „Twee dagenthuis. Ik heb er nog eens over nagedacht, maar ikkon geen besluit nemen. Of het me bijzonder veelmoeite zou kosten?"Martijn school het boek van zich af. Zoo groot waszijn ijver geweest om met haar contact te zoeken, dater niet aan gedacht had, dat hij dit eigenlijk heele-maal niet had mogen lezen.

Zijn eerste opwelling was op te staan en haar reken-schap te vragen. Of Oswald. Of beiden. Maar zij hadzich aan hem onttrokken. Op slinksche wijze kon hijnauwelijks zeggen, hoezeer hij geneigd was haar dentoestand waarin zij hem achterliet te verwijten. Slor-dig had zij hem achtergelaten als een stuk afgedanktspeelgoed. Een woord op haar sterfbed: „Verbrandmijn dagboek zonder het te lezen", en de illussie wasongestoord gebleven. Een woord ter aanvulling: „ikhoud toch meer van Martin", en hij had zich getroost.Zooiets mag je niet laten staan. Een jaar lang nietdenken aan wat je aan de eeuwigheid toefluistert :het was ondenkbaar. Ze kon het natuurlijk niet hel-pen, dat zij zoo onverwachts stierf, maar ze hadmoeten weten wat ze gedaan had.Martin keek de vorige bladzijden nog eens door; hieren daar waren gapingen, van drie, zelfs van vijfmaanden, doch nergens van een jaar. WM werden

149

de periodes van stilzwijgen naar het einde grooter.Hij trachtte na te gaan, of ze soms enkele pagina'suit het boek gehaald had, pagina's die uitvoerigerover Oswald, over dit... dilemma handelden. Tweeaanteekeningen liepen door op het volgende blad. Bijandere was er -een tusschenpoos van veertien dagen,een maand, drie maanden, vijf dagen. Er was nietsvan te zeggen, ook in vijf dagen kan veel gebeuren.„Ik vraag je..." zei hij hardop en hij schrok van zijnschorre stem. Ze had die episode met Oswald dus nietwillen verbergen. Of gedeeltelijk ? Juist zoo wenigen zooveel, dat ze hem tot wanhoop kon brengen?Een wraakoefening? Maar waarvoor ?Hij las de laatste tien bladzijden nog eens over enhaar licht spottende toon bij hun conflicten was nubijtend sarcastisch. Ms van iemand die zich bewustis een mesalliance te hebben aangegaan. Of niet? Hijtrachtte zich den datum te herinneren. 7 Januari endaarna 12 Februari. 7 Januari, 12 Februari. Zijn ge-heugen zweeg.Met een snelle beweging stood hij op en liep allekamers door, alsof hij haar wilde zoeken. Wat hadzij bedoeld ? Hij eischte : ik eisch een verklaring, maarhet bleef in zijn hersenen besloten en kwam alleentot uiting in een paar gebaren, die wild haddenkunnen zijn, als hij zich niet even wild beheerschthad. Hij haatte haar omdat ze zoo van hem wegge-gaan was, zoo zonder afscheid. Uitgeput ging hij opzijn eigen bed liggen om even later op te staan entastend het hare te zoeken. Ze was er niet meer, datwas nog veel erger.

Zonder dat hij er iets tegen kon doen verdrong in

150

de volgende dagen het gevoel van machteloosheidbij de gedachte dat hij haar niet kon „achterhalen"zijn verdriet. Verschillende malen stond hij op hetpunt Oswald te ondervragen, maar hij schrok terug bijhet denkbeeld, hoe zeker van zichzelf, hoe „glimla-chend" diens houding zou zijn, zoodra hij zijn hartzou uitstorten. De minnaar als biechtvader van denechtgenoot... het was onnatuurlijk, zelfs in deze om-standigheden. Onwillekeurig trok het graf Martijnaan, de laatste plaats waar hij haar gezien had, waarzij nog in contact met hem geweest was, zijn vrouw,die hij door een ongelukkig toeval, een wreede spe-ling van het lot verloren had, maar die nog bij hemwoonde. Uit zijn leven gescheurd, niet gevlucht. Dedood scheidt nauwelijks als je van elkaar houdt, degaping wordt gevuld met herinneringen, verlangens,den magnetischen stroom tusschen twee polen, maarzij had zich onttrokken aan hun twee-eenheid en hetwas hem of hij den laatsten tijd vruchteloos was leeg-gestroomd. De steen op haar graf gaf hem welhaasteenige voldoening, een verontschuldiging voor hundefinitieve scheiding. Hij staarde op de letters vanhaar naam en trok het jaartal van haar dood en datvan haar geboorte af. Acht en twintig; ze had hetdit jaar moeten worden.Na drie bezoeken aan het kerkhof had hij echter geenbehoefte meer om er heen te gaan, de laatste keenhad hij er zich op betrapt aan een zakelijk gesprekte denken, dat hij dien morgen had gevoerd, zoodatmeende hij nu de band wel voorgoed verbrokenmoest zijn.zijn avonden waren eenzaam, hij bleef laat werken ofsloot zich op in zijn studeervertrêk, waar hij wezen-

151

loos in het vuur bleef staren zonder bepaalde gedach-ten. Oswald had hem een paar maal willen spreken,maar hij kon hem niet ontvangen: hij krabbelde eenkort briefje, waarin hij zich verontschuldigde. Hijoverwoog of hij hem zijn gedrag niet zou willen ver-wijten, doch dit denkbeeld liet hij varen. Oswald waseen vijand nu en een vijand verwijt men niets.Het was wellicht eerder zijn begrip voor orde, zijnafkeer om iets wat onafgemaakt in zijn. geest bestondte dulden, de noodzaak om een onklaren toestand teverhelderen of te beEindigen, dat Martijn zich metzijn verhouding tot Oswald begon bezig te houden.Eerst had hij hem alleen maar nooit meer willen zien,doch het denkbeeld, dat hij nu zijn geheele leven eenvijand zou hebben die de reden van zijn vijandigegevoelens niet mocht kennen, zijn onbegrensde haat,die onbekommerde, beleedigende weerloosheid, hin-derde hem. Het hinderde hem, dat hij zijn wraakzuchtniet kon toonen, wilde hij zich niet in eigen oogenv-ernederen. Het hinderde hem, dat hij niets mochtdoen, omdat de ander, ten einde te kunnen bewijzen,dat er nimmer sprake was geweest van eenigen bandtusschen hem en Inez, dat de woorden die zij in hetdagboek had geschreven van weinig belang warengeweest, een ingeving van het oogenblik, meer niet,in de eerste pl aats ingelicht moest worden. En al hadhij zijn eigen belachelijke rol kunnen vergeten (endie was eerst werkelijk belachelijk, onverschillig water gebeurd was, nadat hij had laten blijken wat hijwist) : hij zou op deze wijze de nagedachtenis vanInez beleedigen. zij had verkozen te zwijgen enmisschien had zij ook tegenover Oswald gezwegen.Mocht ze het niet gedaan hebben, dan was hij nog te

152

trotsch om een ander te laten blijken, dat hij nietveer aan haar dacht zooals een man aan zijn te vroeggestorven gelief de.Martijn verwonderde zich nauwelijks toen hij alsresultaat van zijn overpeinzingen tot de slotsomkwam, dat hij Oswald eigenlijk moest vermoorden. 'tWas te logisch om er van onder den indruk te komen:hij kon hem niet in de gelegenheid stellen zich teverdedigen en hij mocht hem niet zoo laten door-leven. Hij haalde zijn schouders even op, toen degedachte zich bewust in hem formuleerde. Watandets ? Het lot wees te rechtstreeks een bepaaldekant uit.Het middel drong zich werktuigelijk bij hem op. Zijnnieuwe wagen. Hij moest Oswald overrijden. Aan-vankelijk leek deze wijze van handelen hem laf. Testraffeloos. Maar hij kon toch niet met hem gaanduelleeren ? Oswald zou op geen enkele beleedigingvan zijn kant ingaan, hoogstens de verandering vanzijn houding toeschrijven aan een tijdelijke zinsver-bijstering, voortgekomen uit zijn verdriet. Slechts alshij de ware reden zou meedeelen ... Zoo liep dusalles op hetzelfde uit: openlijke moord? Men zouonmiddellijk een oorzaak trachten te vinden. En waarkan de oorzaak tusschen twee vrienden als zij liggen?Zij haden geen gemeenschappelijke of tegengesteldebelangen: zij raakten elkaars leven nergens dan inden huiselijken kring.Een oogenblik vond hij, dat de moord niet zoo lafwas als hij aannam. Tenslotte: als hij in razende vaartOswald zou aanrijden was het niet zoo zeker, dat hijer zelf heelhuids zou afkomen, het zou eerder als eengodsoordeel beschouwd kunnen worden; mocht hij 't

153

stuur kwijt raken, dan was hij ongetwijfeld zelf ver-loren, terwijl de aangeredene misschien ernstig, maarniet doodelijk gewond kon zijn. Maar hij verwierpdeze verdediging: het was een moord, een laffemoord, omdat het geen terechtstelling was. WantMartijn was zich wel degelijk bewust, dat hij niet konoptreden in naam der gerechtigheid : nu niet, doch dithad hij evenmin kunnen doen als hij Oswald en Inezop heeterdaad betrapt had. De bedrogene neemtslechts zijn eigenwaarde terug, die hem op het oogen-blik van de ontdekking van het bedrog ontnomenwerd. Met rechtvaardigheid of recht had dit nets temaken. Zoo hij aarzelde 'n vast besluit te nemen, washet omdat een technische vinding, wier doel wel-omschreven was, hem verleidde misbruik van haar temaken. Hij wenschte geen slachtoffer (al was hij danook in schijn actief) van een machine te zijn. Opdeze wijze voortgaande moest de menschheid falen,want zijn voorbeeld zou in de toekomst anderenbeinvloeden, daar was hij van overtuigd. Te vaak washet spel der menschen minder straffeloos gebleken,dan het scheen.Maar auto na auto, oog om oog . . . het leek tochjuist.Martijn wachtte niet tot Oswald zich nog eens zoulaten aandienen, maar belde hem op en zei, dat hijhem 's avonds zou komen bezoeken. Hij moest hemnog eenmaal spreken.

Zijn vriend kwam hem reeds begroeten voor hijgelegenheid had zijn jas in de hall te hangen. Zijnbewegingen waren behoedzaam als van een dokter,die een patient op zijn gemak wil stellen en ruw

154

tegelijk als van een vriend, die niet wil laten merken,dat hij den ander gadeslaat.„Het is goed, dat je gekomen bent", sprak hijzoodra ze alleen waren. „Niets is gevaarlijker danje op te sluiten met je verdriet. Eens moet ook ditslijten. De menschelijke geest is soepel; als hij datniet was, dan zou ons leven nog korter zijn dan hetal is".„Maar ik wil niet, dat het slijt", meende Martin. Hijvoelde zich even veilig in de groote clubfauteuil metbreede leuningen en trachtte na te gaan of de woor-den van Oswald hem troostten. Dat deden zijinderdaad, doch zijn vriend had ook „Pap-pap-pap"kunnen zeggen op denzelfden gedragen toon. „Alshet slijt ben ik haar heelemaal kwijt".Oswald zweeg. „Dan ben ik haar heelemaal kwijt",herhaalde Martijn. „Ik zou bijna willen, dat ik kongelooven", vervolgde hij. „Het moet een goede ge-dachte zijn, de overtuiging elkaar weer te zien, eengoede gedachte. Ofschoon misschien in dit gevalniet". Hij dwaalde af. „Ze heeft jou niets meergezegd, is het wet ? Ze was niet meer bij kennis. Maarze leefde nog?"Zijn vriend knikte. „Heeft ze je herkend, denk je ?"vroeg Martijn. „Heel even zonder dat ze iets konzeggen ?"„Ik weet het niet, misschien wel". Oswald schoofonrustig op zijn stoel, terwijl de ander hem aan-staarde. Nu stond hij op en kwam op hem toe: „Kom,Martijn". Zijn hand lag licht op diens schouder.„Ga zitten", beval Martijn. In een verhoor zit debeklaagde tegenover den rechter al mag hij nietweten wair hij van beschuldigd wordt.

155

„Ik wil nog iets hooren. Een paar details”.„je weet alles. Ik 'heb je alles verteld".„Ik wil het nog eens hooren", hield Martijn aan. „Ofneen. Laat maar. Vertel liever wat je je nog van haarherinnert, toen ze nog leefde. Haar beeld is voor mijzoo onvolledig. Je begrijpt", hij trachtte een harte-lijken toon te vinden. „Ik zou met iedereen, die haargekend beef t, over haar willen praten".„Natuurlijk, natuurlijk". Oswald keek hem bijnagelukkig aan en sloot even zijn oogen, bijna glim-lachend in herinnering. „Ze was mooi, zoo jong, zoovitaal. Levendig. Weet je nog, hoe ze ons eens denmantel heeft uitgeveegd, toen we zoo laat thuiskwamen. Ik zou nog even met je meegaan om eenkop koffie te drinken. Jij gooide dien stoel om en zesloeg mij mijn bril van het gezicht en trapte deglazen stuk. Als een klassieke wraakgodin..."„Daar was ilk bij", viel Martijn hem in de rede. „Jepersooiilijke herinneringen. Als ik er niet bij was".Hij had den stoel omgegooid en ze was kwaad opOswald geweest. En Oswald vond dat iets om metgenoegen aan te denken. In een goede verhouding isde echtgenoot verantwoordelijk : „Een jaar geledenbijvoorbeeld. Neen, toen was ze op reis, naar Cannes,een jaar en drie maanden geleden was ze op reis,nietwaar ?"Oswald haalde zijn schouders op. „Ik weet het heuschniet precies". Zijn houding was zoo ongekunsteld,dat zij Martijn verdacht toescheen. Hij had zich mis-schien op dit onderhoud voorbereid.„Het geeft niet", sprak hij om zijn vriend gerust testellen. „Het was tenslotte niet jouw vrouw. Je hebtniet zoo op haar gelet als ik. Ze was een vreemde

156

voor je". Hij sprak de laatste woorden uitdagend enwachtte op een tegenspraak, maar Oswald kniktezwijgend, gedwongen naar het hem leek. „Nu ja, geenvreemde", vervolgde Martijn verwijtend. „Ze wasvoor jou toch een vriendin, zooals ik je vriend ben".„Zeker, zeker. Ik had geen geheimen voor haar. Ikbesprak mijn moeilijkheden, mijn eenzaam vrijgezel-lenbestaan, ik heb haar verschillende malen verzekerd,dat ik met haar had willen trouwen als jij er nietgeweest was. Ze vroeg me eens, waarom ik geenvrouw nam en toen heb ik bekend, dat ik om nictbij jou achter te staan een vrouw moest vinden dievan hetzelfde gehalte en net zoo mooi was als zij.1k was het trouwens niet alleen aan jou verplichtmaar ook aan haar, want het zou haar vriendinmoeten worden. Ze lachte en beweerde, dat ze nietvan vriendinnen hield, alleen van mannen als gezel-schap. Ik ben mijn eigen vriendin, zei ze. Eenskijken ...... " Oswald trachtte kennelijk zich nog jetste herinneren, of iets te verzinnen, Martijn kon datzoo niet nagaan. Plotseling zag hij in, dat het geenzin had zich hier te komen overtuigen van Oswald'sschuld. Inez had reeds voor hem gesproken. Zelfs alser niets gebeurd was, zelfs als hij geheel onbewustwas van haar genegenheid, hij had iets van haar afge-nomen, wat hem toebehoorde, hem, Martijn, denechtgenoot. Haar beeld, haar schim slechts en tochniets voor hem overlatend dan haar schaduw, haarontzielde vorm.„Ze was haar eigen vriendin, zei ze dus". Martijnkeek op en lachte onbevangen. „Dat leek op eenliefdesverklaring. Als je vrouw haar vriendin moestzijn ...... " Hij schrok even. Als Oswald meer moist dan

157

hij Wilde zeggen, had hij zich nu bijna verraden. Hijkeek zijn vriend onderzoekend aan. Doch die lachteeveneens. De......Martijn stond plotseling op. „De stemming waartnik de laatste dagen verkeer", begon hij bijna docee-rend, „begint me zelf te verontrusten. Het is alsof ikde wereld verantwoordelijk stel voor mijn verlies, ikheb het gevoel, dat ik me moest wreken, dat ik eenmoord zou w illen doen om me te bevrijden".„Dat is heelemaal niet zoo onrustbarend, die stem-ming", meende Oswald geruststellend. „Eigenlijk ishet heel natuurlijk, nietwaar ? Kijk eens, een man..."Doch Martijn viel hem in de rede. „Ik zou willen,dat er oorlog kwam, dat ik dan naar hartelust zoukunnen dooden". Hij wachtte even.„Of gedood worden", meende Oswald. „Dat zou ookje bedoeling kunnen zijn. Al dat verlangen naaroorlog van tegenwoordig, de aanbidding van hetheldendom is een uiting van teleurgestelden, die eenuitweg zoeken nu ze geen God meer hebben om opte N ertrouw en in tijden van nood. Ik ben zelf nitreligieus, maar wat je zooevcn zei is juist: het verliesvan het geloof veroorzaakt een leegte, die niet gemak-kelijk aangevuld kan worden. Aileen de heelsterken..." Hij keek Martijn aan en merkte dat zijnwourden niet waren doorgedrongen, of althans slechtsten cleele.„Je begrijpt me niet", constateerde Martijn. „Dat isallemaal volgens jullie psychologie gemakkelijk teverklaren. Het is inderdaad niet zoo angstwekkendals de toestand zoo is. Maar ik voel iets anders. Ikvoel", hij fluisterde nu bijna, „dat ik altijd graag hebwillen dooden, a is een roof Bier in de wildernis, uit

158

instinct, om 't genot lets te vernietigen, leven te doensterven, dood te geven, zooals de dood ons neemt.Gelijkwaardig te zijn aan de dood door zelf te doo-den. Maar in ons dagelijksch leven worden we afge-leid en we worden tegengehouden door zekerescrupules,. vooroordeelen zonder twijfel, doch sterkgenoeg om ons in toom te houden. Maar als jeeenmaal een reden hebt gevonden en je houdt vastaan die reden, een geldige verontschuldiging om jegeweten uit te schakelen dan ontwaakt je werkelijkezelf. Dan vermoord je de eerste de beste die je inden weg komt. Vermoorden, begrijp je, onverhoeds,zonder duidelijke waarschuwing en zoo, dat je zelfgeen gevaar loopt in een maatschappij als deze waarde fundamenteele uitingen van het leven willens enwetens genegeerd worden. 1k zei oorlog, omdat jedaar wettig verlof hebt gekregen om te dooden, nietomdat ik er prijs op zou stellen zelf ook eenigerisico te loopen. Dat heb ik niet noodig om volkomenvoldoening te vinden in een moord. Maar je hebt meniet begrepen". Hij stak zijn hand uit. „We zienelkaar nu weer geregeld", voorspelde hij zonderaarzelen. „Het doet me goed met je over mezelf tepraten al glijden onze gedachten langs elkaar af".

Den volgenden morgen, terwip hij in zijn wagen zatte wachten, steelsgewijze -door de achterruit kijkendof Oswald reeds het huis uit was gekomen om naarbet station te gaan, overdacht Martijn nog eens hetgesprek van den vorigen dag. Hij geloofde niet, dathij te veel had laten blijken. Dit bewees wel Oswald'skalme houding bij het afscheid. zijn woorden haddenvrijwel geen indruk op zijn vriend gemaakt. Des te

159

beter en des te erger, voor den een en voor denander. Hij keek op zijn horloge : over een paarminuten moest Oswald nu zijn huis uitstappen; tothet station was het twee kilometer langs den straat-weg. Als hij na Oswald's vertrek nog een minuut oftien, twaalf wachtte had zijn vriend de helft van denweg afgelegd en kon hij hem op het laatste stuk noginhalen. Het moest niet te dicht bij huis gebeuren,dat leek niet normaal. Overigens kon er geen sprakezijn van eenige complicatie. Het voetpad lag gelijkmet den weg: een ongecontroleerde stuurbeweging ende voetganger was er geweest. Het was verwonderlijkgenoeg, dat dit niet dagelijks voorkwam. Langen tijdhad hij Oswald voorgesteld samen met hem naar destad te rijden, maar deze had standvastig geweigerd,in de eerste plaats omdat zijn kantoor ver van hetziekenhuis waar Oswald werkte gelegen was en hijdus hem ter wille een heel eind om zou moetenrijden en in de tweede plaats zoo beweerde zijnvriend, was zoo'n wandeling van 2 X 2 kilometerbepaald noodzakelijk voor iemand als hij om in goedeconditie te blijven.Martijn keek op de klok van 't dashboard, tegelijker-tijd even duikend, want Oswald had zijn huis verlatenTien minuten. Hij stak een sigaret op en hield deklok in het oog. Hij trachtte niet te denken, zichniets te herinneren. Geen voldoening als een dier datzijn prooi bespringt, noch wraakgevoelens. Hij wasnu bezig. Hij fixeerde den wijzer, dien hij langzaamkon zien bewegen. De ronde platen van den snel-heidsmeter, den amperemeter, de klok, den oliedruk-meter, de benzinetank groeven zich vast in zijnhersenen als even zoovele zonnen waar men te lang

160

in staart. De ruitenwisscher, even probeeren, floep,floep. Het was een droog geluid dat in de nauwegarage weerklonk. Het regende buiten niet, met regenkon men zooiets niet probeeren, te gevaarlijk. Eenvaart van zeventig moest voldoende zijn en dan hadhij den wagen net nog goed in bedwang. Hij konde handrem al vast los zetten. Nog een minuut.Martin zette den motor aan en reed langzaam achter-uit. Het licht buiten verblindde hem even na hethalfduister in de garage. Hij keerde, eerste, tweede,derde, het ging werktuigelijk. De motor snordebehaaglijk als een kat, een wilde kat, die nog spintvlak voor hij bliksemsnel van stemming veranderendeen sprong neemt. Even voelde Martijn weer hetbezwaar, dat hij een werktuig, een mechanisch roof-dier tot bondgenoot had genomen. Het kon niet goedzijn, dat wil zeggen, hij moest nu oppassen, gas, hijbehoefde niet op den snelheidsmeter te kijken omte weten, dat hij nu zoowat vijftig haalde. In de 17' erteonderscheidde hij reeds een eenzaam figuurtje. Jetsnaar rechts aanhouden, zoodat hij niet een te grootedraai behoefde te nemen om hem, nu ja, in te halen,in te halen.Hij vestigde zijn oogen strak op het kleine, nauwmerkbaar grooter wordende silhouet. Het was zoogemakkelijk, het was niet eens een mensch. De wagenlag rustig. Martijn drukte het gaspedaal langzaamverder in om beter te springen. Hij maakte geen ge-bruik meer van het mechanisch samenstel, hij was hethet mechanisme zelf. Hij gleed plijsnel vooruit op desilhouet af. Niet te veel vaart, hij lag nu wel op tach-tig. Rechts aanhouden, rechts raken en dan naar linksen remmen. Het was Oswald, hij zag het nu duidelijk

161G. A. 11

aan zijn gang. Hij zwaaide met zijn wandelstok. Msdie nu maar niet door de voorruit schoot. Scherp alseen mes sneed hij door de straat op de ruggefiguuraf. Van achteren, wervelkolom gebroken, zeventighad hij nu. Richten, er precies op af. Een twee......Op hetzelfde oogenblik keerde de man zich om.Martijn zag een in stomme angst verwrongen gelaat.Instinctmatig gooide hij het stuur om ten einde denvoetganger te ontweken en voelde bijna tegelijkertijdeen schok, die hem door merg en been ging. Had hijtoch geraakt ? Hij die er altijd trotsch op was ge-weest scherp te rijden zonder een ongeluk te krijgen?Was hij ...... een scherpe pijn schoot als een vonkdoor zijn hoofd ...... Een snel opdoemend besef, dathij, de auto, hij-in-de-auto, niet hij den moordontweken was......

Het duurde eenigen tijd voor men het lichaam bevrijdhad. Terwijl de chauffeur van de vrachtauto tegeneen agent stond te betoogen, dat de bestuurder vanden wagen een onverwachte manoeuvre gemaakt had,waarschijnlijk omdat hij te veel naar rechts reed ente laat zag, dat hij op het punt stond een voetgangeraan te rijden, constateerde Oswald, dat het levengeweken was. Inez was op dezelfde wijze, metdenzelfden hoek waarschijnlijk zelfs met een vracht-wagen in botsing gekomen, herinnerde -hij zich nu.Martijn had gisteravond ook zoo vreemd gepraat ennu, die snelle vaart, dat angstig signaal, waardoor hijzich omgekeerd had en juist had kunnen zien hoekrampachtig Martijn gepoogd had het leven van zijnvriend te redden ten koste van het zijne. Ze hieldente veel van elkaar om lang gescheiden te kunnen

162

blijven, besloot hij zijn overpeinzing, het lichaamzorgzaam met een laken toedekkend.Op precies dezelfde wijze, auto na auto...... En ikdie eenzaam achterblijf ......

163

DE VUURPROEF

„Er zijn drie redenen, waarom ik mij liever nooitbuitenshuis laat scheren", zei Frederik, „ten eerstewegens dat welbekende verhaal, waarin een kapperkrankzinnig wordt en zijn patient de keel afsnijdt,ten tweede wegens het zachte geaai over mijn gezichtvan die te veel gewasschen handen en ten derdeomdat het me te lang duurt en ik in dien tusschentijddus nets doen kan. Dat is geen overdreven ijver,maar het maakt me nerveus als gedachteloos slacht-offer op een scheerstoel te moeten zitten en genood-zaakt te zijn me te concentreeren op de zeepvlokkendie ze altijd te hoog op je gezicht stapelen, zoodatje scheel gaat kijken en de tranen in je oogen komen.Bovendien hebben sommigen de gewoonte je neusdicht te knijpen. En nu denken jullie misschien, datik afdwaal, maar om dezelfde redenen houd ik nietvan den oorlog. Je bent steeds aan het noodlot over-geleverd, je komt te veel en te intiem met anderemannen in aanraking en je moet altijd wachten. Alsde kapper me een keer geschoren heeft en zichbehaaglijk klaarmaakt om me nog eens in te zeepenen extra goed te behandelen, dan heb ik altijd neigingweg te loopen en ze hebben me verteld, dat je ookin de loopgraven aanvechting krijgt om op tespringen en naar voren of naar achteren te rennenom in Godsnaam maar iets te doen. In het eerste

164

geval noemt men je moedig en in het tweede gevallaf. Denk eens aan, alien op dezelfde latrine, jeuitkleeden bij menschen waar je au fond niets meete maken hebt en waar je toch een zekeren kameraad-schappelijken toon tegen moet aanslaan. Ik heb gele-zen, dat je daaraan went, nu misschien zijn alien, dieer aan wennen overgebleven en zijn zij die nietkonden wennen gesneuveld, bewust of onbewust, metopzet of eenvoudig omdat ze niet die dierlijke intuitietot zelfbehoud hadden; wat doet het er toe. Het zijnzeker niet . de slechtste geweest. Een epidemie haaltde zwaksten er uit, maar een oorlog de cultuurdra-gers, ook zwak, goed, maar toch de cultuurdragers,weet je, die alien zwak staan in dit luguber spel,waarin de domme kracht, of het dierlijk instinctoverwint.Het eigenaardige is, dat als ik me goed bedenk, ikniettegenstaande mijn mooie redeneering er toch nogwel zin in zou hebben, als het niet zoo gevaarlijk was.Wellicht heb ik dit betoog tegen jullie gehouden omte toonen, dat ik even goed als jullie de bezwarenken. 1k geef toe, dat ik eigenlijk nieuwsgierig ben:als ik in een gegarandeerd bomvrije tank rond mochtrijden om het vuurwerk van de kanonnen en machine-geweren gade te slaan en te zien hoe zoo'n heeletroep soldaten, die eerst 'n aaneengesloten zich lang-zaam bewegend blok vormde, plotseling oplost of hoeze als afzonderlijke figuurtjes beschouwd als kegelsomvailen, dan zou ik lust hebben te gaan kijken. Julliekennen toch die ouderwetsche prentjes, waaropvendels piekendragers staan afgebeeld, waarbij dewapens evenwijdig blijven, als ze in rust rechtstandiggedragen worden ? Dat ziet er zoo compact uit en ik

165

sloeg als jongen altijd de plaatjes over waarbij zoo'nafdeeling aan den strijd deelnam, daar de orde danverstoord was en de pieken niet meer evenwijdigwaren. Zooiets maar dan op een andere wijze hoopik ook in een modernen oorlog te zien. Het dyna-mische element, noem ik het bij mezelf, maar dat ismisschien wel niet juist. 1k bedoel niet de charmevan de machine, begrijp me goed, dat laden en af-schieten van een kanon kennen we nu al van de film,ofschoon een oud veteraan daar misschien om zoulachen, of wie weet, hij ziet het wellicht misschienmooier op de film, dan hij het oQit in werkelijkheidgezien heeft. Het klinkt alles een beetje onmenschelijkwat ik hier zeg, ik heb echter van een Duitschscherpschutrer gehoord, dat hij tijdens den oorlogmet wellust een nieuw streepje in zijn zakboekjezette, wanneer hij er weer een geraakt had en vooral,wanneer hij er vier had en met het vijfde streepjeeen „turfje" kon maken, bijna tot God bad om hemalsjeblieft een Franschman te zenden, omdat hij, wieweet, in staat geweest zou zijn een landgenoot neerte schieten, als die zich in zijn gezichtsveld vertoondhad. Je hebt geen idee meer, dat het menschenzijn. Maar ik geloof, dat jullie zelfs niet in een hom-vrije tank een bezoek aan het slagveld zoudenbrengen, is het wel ? Ten slotte geloof ik nog, dat ikmeegesleept zou worden door het enthousiasme derduizenden en zelf zou gaan gelooven aan den oorlogen me gaan verbeelden, dat de anderen meegesleeptwerden en dat ik naar den geest althans een derleidende figuren van het leger zou zijn die door zijn,laten we zeggen fluidum, alle overigen meetrok. Enwaarom zou men in een anderen toestand niet heele-

166

maal veranderen ? Het zou kunnen, dat ik een heldwerd; niet zoo'n held, die zich aanmeldt voor eengevaarlijke opdracht omdat zijn meisje hem afschreefof zijn vrouw hem ontrouw is geworden, maar eendie weet welke gevaren hem boven het hoofd hangenen het juist daarom doet, of liever voor de helftdaarom en voor de andere helft omdat hij er tenslotte eenig nut in ziet. Een nut, dat jullie nietwillen zien, maar dat er wel degelijk kan zijn, alsje er nu eenmaal inzit en de omstandigheden zichdus gewijzigd hebben".De drie vrienden, Armand, Frederik en Maurits zatenop een zomeravond te praten in een kleine, lagekamer, met de geluiden van de groote stad weliswaarom hen been, maar ver genoeg om hun gesprek niette storen. In het avondblad stond het bericht, dat ereen geheim document ontdekt was, en iedereen wasvoorbereid op den oorlog, die komen zou. Evenalsalle anderen beschouwden ze den stand van zaken meternstige gezicht, maar inwendig met een zekere lucht-hartigheid, daar ze er van overtuigd waren, dat hetwel los zou loopen. En een oogenblik daarna bedach•ten ze dan, dat het inderdaad mogelijk kon zijn, datze binnen een paar dagen opgeroepen zouden wordenen dan verzetten ze zich tegen die gedachte, omdatdie te onaangenaam was. Er kwam dus Been oorlog,nietwaar, maar daarom kon men er toch wel overpraten? En bovendien het leven was immers moeilijk?Zij hadden zich alle drie wel eens de gedachte aanzelfmoord bezig gehouden en als men bedenkt, datin 9000 jaar de zon een graad of een minuut of eenseconde kleiner wordt en de meest geniale gedaehten

* ten slotte verouderen en het begrip schoonheid en

167

zelfs waarheid met de jaren wisselt, en het boven-dien zeer moeilijk is aan een vrouw te komen dieovereenkomt met je idealen, dan zou wellicht eennieuwe sensatie een nieuw licht brengen. Op dezeuitlatingen van Frederik antwoordde Armand, datdergelijke grove sensaties nooit een nieuw lichtbrachten, evenmin als een politieke omwenteling ofeen aardbeving of elk ander ding, waarbij het woord„massa" te pas kwam. Tijdens de Fransche revolutieof den Wereldoorlog was er geen verstandig woordgezegd. Dat kwam hoogstens daarna en dan nog nieteens in direct verband er mede. Armand's repliek hadeenigszins hatelijk geklonken, vond Frederik, alsofhij hem lets verweet.Indien Frederik voor zichzelf een karakteristiek vanzijn verhouding met Armand had moeten geven, zouhij zich den avond herinnerd hebben, dat zij met hundrieen en Armand's vrouw, Melusa, in een caféhadden gezeten. Frederik was zeer uitgelaten en ner-veus geweest. Het is mogelijk, dat hij zich voorge-nomen had in een romantische stemming te komenen dat hem dit te goed gelukt was. Hij had op eengegeven moment een bankbiljet van tien gulden uitzijn portefeuille gehaald naar aanleiding van eengesprek, dat ze hadden over een rijk bankier, die zijngasten een goedgeslaagd feest had aangeboden, datslechts weinig geld gekost had. De gasten haddenhier later een aanmerking op gemaakt en daarop hadde bankier hen nog eens uitgenoodigd en voor hunoogen een bundel bankbiljetten verbrand, waarna hetfeest gaindigd was. Melusa had de opmerkinggemaakt, dat hij dat geld beter had kunnen besteden.Frederik had het bankbiljet uitgespreid en gezegd,

168

dat zij het niet moest wagen te betwijfelen, dat hijterwille van haar dat stukje papier zou durvenverbranden. Melusa was hevig geschrokken en hadhem bezworen, dat zij geen oogenblik veronderstelde,dat hij het niet zou doen. Maar ze zou het ookjammer vinden van het geld. Hierop had Frederikbijna hatelijk gezegd, dat hij niet geloofde, datMelusa ooit een „fatale vrouw" voor hem zou kunnenzijn. Deze uitlating had echter niet het gewenschtesucces, want Melusa bleef volhouden, dat ze netsvoor dergelijke grapjes voelde. Misschien voeldeFrederik zich wel verlicht, want hij stak het biljet meteen voldaan gezicht in zijn zak. Hierop had Armandmet een effen stem gezegd, dat een voorwerp niet zoopositief was of er althans niet zoo positief uitzag, eenvulpenhouder b.v. zou ook kunnen branden. Frederikwas er bij zichzelf van overtuigd, dat zijn vulpen-houder dat niet deed en daar hij bovendien zich nietwilde laten overbluffen haalde hij zijn vulpenhouderuit zijn zak en stelde Melusa voor er een luciferonder te houden. Tot zijn groote spijt vatte hetinstrument vlam en Maurits alleen had de tegenwoor-digheid van geest de situatie gedeeltelijk te reddendoor het snel in een glas bier te doopen, dat voorhem op het tafeltje stond. Met het verminkte voor-werp in zijn zak was Frederik in een neerslachtigestemming naar huffs gewandeld, terwijl de andereneen gepast stilzwijgen bewaarden. Frederik had hetgevoel, daar hij immers met de pen zijn broodverdiende, dat hij zich nooit meer veilig zou gevoelen.Hij had zelfs wel eens aan Armand bekend, dat hijop dat punt nooit geheel zeker stond, dat hij eenigemalen ontslagen was en nu wel is waar een goede

169

betrekking had, maar zich niet zou verwonderen, alshij op den een of anderen dag weer op straat gezetzou worden. „En daarom neem ik nu zoo'n zaken-manshouding aan", zoo eindigde hij als verontschul-diging op de zijdelingsche beschuldiging van zijnvriend, dat hij eigenlijk een zakenman was en geenboheme. Hij wilde weliswaar geen boheme zijn, maarstelde het op prijs wanneer anderen van meeningwaren, dat hij een boheme zou kunnen zijn, indienhij dit wilde. Zoo had hij andere kennissen, waarbij114 er een eer in stelde voor een man door te gaan,die ook een goed zakenman zou kunnen zijn, indienhij daar zin in zou hebben. Hij was er echter nietzeker van of hij bij beide categorieen wel hetgewenschte succes had en noemde zichzelf dan eenmislukkeling. Bij zijn betoog tegen Armand was hijdoor het verhaal van zijn onm.aatschappelijkheid enongeschiktheid op het punt van geldverdienen zoogeschrokken, dat hij zich eenige dagen lang ernstigafvroeg, of hij de feiten niet juist verteld had, zooalsze in werkelijkheid waren, terwij1 hij had willenoverdrijven. Voor zichzelf had hij ze natuurlijk onbe-wust zooveel mogelijk in zijn voordeel veranderd ennu hij ze weer in zijn nadeel veranderde had hij zedus tot de ware proporties gebracht. Gelukkig wisthij zich een gebeurtenis te herinneren, die hij werke-lijk ietwat te onvoordeelig voor hem had voorgesteldof althans op een te tragischen Loon had verteld endit stelde hem weer gerust.Hoewel hij het verbranden van den vulpenhouderachteraf als een „offer" aan zijn verliefdheid voorMelusa beschouwd had, belde Frederik den volgendendag de firma op waar hij tegen brand verzekerd was

170

en kreeg meer vergoed dan de reparatiekosten vanden vulpenhouder bedroegen, voorgevende dat hijhem per ongeluk te dicht bij een brandende sigarethad gelegd. Over deze transactie was hij aanavankelijkzeer beschaamd, maar vond ten slotte dat zij eenbewijs gaf van kunde als zakenman en sprak er mettrots over tegen Melusa en Armand. Het viel hemtegen, dat Melusa niet verontwaardigd was, te meer,daar hij haar dien avond toegefluisterd had, dat hijeen offer aan haar had gebracht. Armand verteldehem, dat hij wel van te voren had geweten, dat devulpenhouder vlam zou vatten en Frederik was ophet punt geweest kwaad te worden, maar hield reke-ning met Melusa, die volgens haar zeggen meer vanArmand hield dan van hem, ofschoon Frederik steedsgeweigerd had dit te gelooven. Twist met Armandbeteekende dus een scheiding van Melusa. Armandhad zijn houding glimlachend en met een bleekgezicht verklaard : „Ik houd van het demonische",had hij gezegd. „Ik heb met opzet dien vulpenhouderer bij gehaald omdat het er onschuldiger uitzag. Datzei ik trouwens eerlijk". Hoewel Frederik alle moge-lijke moeite deed het te voorkomen, alsof hij uit eigenbeweging gehandeld had gelukte het hem niet eenbevredigende overwinning te behalen. Hij voelde zichbeetgenomen. „Als het demonische uit dergelijketrucjes bestaat", dit was zijn laatste troef, „dandoe ik er liever niet aan mee". Hij was er trouwensniet geheel zeker van of Armand niet bescheidenwraak had willen nemen over zijn uitlating, dat hijMelusa niet als een fatale vrouw beschouwde, waar-door hij zich (tenslotte had hij toch deze vrouw enBeen andere de eer waardig gekeurd om met hem te

171

trouwen) beleedigd had gevoeld.Eens waren Armand en Frederik op een bal in eentwistgesprek geraakt met een man, die als boefwas verkleed en wiens vermomming ook zonderkunstmiddelen uitstekend geslaagd was. Zij haddenals overmoedige kwajongens den ander tot hetuiterste gebracht en Armand was gaindigd mette zeggen, dat hij zich boord en das moest aanschaf-fen. Om zijn vriend in moed te overtroeven hadFrederik toen gezegd, dat de man zijn gezicht moestlaten nakijken en bij die woorden met een onver-schillig gezicht een sigaret opgestoken. Het slacht-offer, dat een conflict tot het laatst toe had uitge-steld, omdat hij zich aangaande de kracht van zijntegenstander niet zeker gevoelde, en liever eenbeleediging slikte dan een pak slaag opliep, hadzich er toe bepaald Frederik's sigaret met een knipvan zijn vingers te verwijderen. Aangezien Frederikin het bijzijn van Armand deze uitdagende gesteniet mocht verdragen en daar zijn vriend hembovendien vol verwachting aankeek, gaf hij denander een klap op zijn wang met de gedachte, dater veel menschen in de zaal waren en dat ze weldragescheiden zouden worden. Armand kreeg per onge-luk de eerste slagen, waarvoor de man hem later zijnexcuses aanbood. Nadat het schijngevecht verhinderdwas had de beleedigde Frederik doen weten, dat hijhet ten zeerste op prijs zou stellen met hem op eeneenzaam plekje de zaak uit te vechten, hiertoegedreven door een aantal belangstellende vrienden,die veronderstelden dat Frederik sterker was en dusop de uitdaging in zou gaan. Frederik had met eenminachtend glimlachje geweigerd; de ander had nu

172

uit zijn wijze van vechten kunnen constateeren, dathij niet erg sterk was en de beleedigde had metluider stem ,verkondigd, dat hij Frederik als eenlafaard beschouwde. Frederik had het gevoel, datArmand hem tot de daad had aangespoord, dieeindigde met zulk een smadelijke nederlaag. Armandzelf had zich na de verontschuldigingen van Frede-rik's tegenstander aangenomen te hebben, met dezenverzoend. Melusa had het tooneel op een of standgadegeslagen. Nadat de zaal weer rustig gewordenwas en niemand meer op hen lette (Frederik con-stateerde dat zijn vijand even de zaal verlaten had;hij vond zichzelf zeer achterdochtig maar kon nietnalaten het op te merken) kwam Armand op hemtoe en maakte de opmerking, dat hij een vuistge-vecht zeer ordinair vond. „Ik zou bovendien nietdurven, ik ben geen held en probeer altijd conflictenals deze te vermijden", zei hij. Waarop Frederikantwoordde : „Ik vind het niet zoo vernederend ineen duel door een kogel te vallen dan in een worste-ling het onderspit te moeten delven en misschieneenige dagen met een blauw oog als teeken vanvernedering rond te moeten loopen. Ik geloof zelf s,dat als ik te kiezen had, ik het verlies van een vingerof een schot in mijn arm zou prefereeren boven deherinnering aan het feit, dat ik eens op mijn rugliggend een aantal slagen van een physiek sterkerein ontvangst had te nemen". Frederik had hetgevoel, dat hij te veel gezegd had en Armand verwij-derde zich onopvallend toen Frederik's tegenstanderweer terugkwam (het was echter ook mogelijk, dathij reeds eenigen tijd geleden teruggekomen was,Frederik moist het niet met zekerheid te zeggen).

173

Melusa was den geheelen avond buitengewoonvriendelijk tegen hem geweest, maar dit had hemniet kunnen troosten.

II.

„Er zijn twee categorieen van menschen, die scherptegenover elkaar staan", zei Maurits, „de eene soortis overtuigd van den zin van het leven, wegens hethiernamaals of omdat ze aan een zekere evolutiegelooven, de schraalste en bedrieglijkste soort diesedert eeuwen is uitgevonden. Het Boeddhisme enhet Christendom hadden althans eenige distinctie,maar het beroemde historisch materialisme is zooplomp, dat alleen de door de eeuwen heen afge-stompte lagere klassen daarin een bedriegelijk licht-punt kunnen ontdekken. De andere categorie, waar-over ik spreek, is zich diep bewust van het feit, dathet leven geen zin heeft of althans niet in den vormen onder de omstandigheden waarmee wij te makenhebben. De band, die ons samen houdt, is gebaseerdop onze zienswijze, -dat het niet goed is, zooals het is.Frederik tracht met beide partijen goede vriendente blijven door onder het mom van zucht naarsensatie aan de bestaande orde der dingen te gehoor-zamen. Ik ben misschien meer revolutionnair, nietdaadwerkelijk en uit principe, maar wel wanneermen iets van mij eischt, dat volgens mij eenvoudigniet opeischbaar is, n.l. mijn leven, dat ik zou moe-ten geven voor mijn vaderland. Dan kan ik nietanders doen dan mij verzetten. Tot nu toe stoort dewanverhouding der dingen mij nog niet persoonlijk,maar zoodra daaruit een voor mij persoonlijk onaan-

174

gename toestand voortvloeit, weet ik wat ik tedoen heb. II( ben echter te zeer van het nutteloozevan politieke acties doordrongen om een politiekagitator te willen zijn. „Der kluge Mann baut vor"zegt men wel eens, maar dergelijke voorzichtigemanipulaties stuiten mij tegen de borst. Ik zou boven-dien geen rustig leven meer hebben".„Ik sta in de praktijk dichter bij Frederik", zeiArmand. „Als er werkelijk oorlog komt, weet ikdat ik erg nerveus zal zijn en 's nachts niet zalkunnen slapen. Maar de geheime charmes van denoorlog kunnen me niets schelen. Ik vind zooietseenvoudig grenzenloos bete. Het interesseert meeenvoudig niet". Frederik vond, dat zijn vriend dezewoorden uitsprak, alsof zijn standpunt geheel nieuwwas en mijlen ver verheven boven het zijne. Het wasmisschien de toon, die dezen indruk te weeg bracht.Armand sprak bijna verveeld met een zekere onver-schilligheid, die Frederik tevergeefs getracht had we!eens na te bootsen. Het was een aristocratische onver-schilligheid, die de fouten van den spreker bijna totdeugden omtooverde, wanneer hij ze schaamteloosbekende. Het geleek zelfs bijna op een zekere coquet-terie vond Frederik. Geen superioriteit van geestmaar van ras.„Daarbij komt nog", vervolgde Armand, steeds opdenzelfden toon, „dat ik geen held ben en er ookgeen aspiratie toe heb. Als ik opgeroepen word, zalik komen met knikkende knieen en een bleek gezicht,ik zal meegaan en het koude tweet zal me aan allekanten uitbreken, ik zal bij elk geluid opschrikkenals een vervolgd dier, ik zal me voelen alsof ik opeen vulkaan wandel, ik zal probeeren me zoo weinig

175

mogelijk in gevaar te begeven. Ik zat schieten metmijn oogen dicht, mijn handen zullen klam zijn".„Het gevolg daarvan is, dat je natuurlijk het eerstvan alien sneuvelt", zei Frederik. „En je zal nog welofficier moeten worden".„Ik zal niet durven weigeren", vervolgde Armandzonder op de laatste woorden te letten, „en daaromhoop ik vurig dat er geen oorlog komt".„Ook jij loopt dus over naar den vijand", consta-teerde Maurits. „Als is 't dan ook noodgedwongen".„Ik ben het toch niet met je voorstelling van defeiten eens", antwoordde Frederik. „Ik wil nietbeweren, dat ik een held ben. Maar in het land derblinden is eenoog koning. Armand geeft toe, dat hijbang is en Maurits is volgens zijn zeggen alleen totpassief verzet in staat. Waar zou dat dan uit bestaan?En ten slotte is de oorlog het onbekende. Alsiemand je nu eens zei: Beste jongen, je hebt eensympathiek gezicht, ik zal de kosten dragen, jij gaatb.v. naar Rio de Janeiro, waar zulke mooie vrouwenzijn. Enfin, laten we die laatste er eerst even of laten,dat compliceert de zaak. Rio de Janeiro ken ik niet.Ik wil er even graag naar toe als naar Tokio of naarKaapstad. Nu doet zich het onaangename geval voor,dat er in den Oceaan een oorlogsschip huist, dat allebooten in den grond boort, die het tegenkomt. Vanelke tien booten ontsnappen er negen. Daardoor laatik me niet weerhouden: ik ga liever naar Rio deJaneiro met de kans te verdrinken, dan dat ik thuisblijf. Maar nu zijn het er plotseling maar vijf vande tien, die ontsnappen. Als je nu eens bedenkt, dater in Rio de Janeiro een vrouw op je wacht, die jehet paradijs op aarde zal geven ? Dan zeg je waar-

176

schijnlijk : ik waag het. Intusschen ontsnappen nunog maar twee van de tien. Maar nu heb je perongeluk ook een moord op je geweten. Dan waagje het weer, liever dan de kans te loopen in degevangenis te komen. In den oorlog moet je je voor-stellen dat je naar Rio de Janeiro gaat met eenmoord op je geweten en de kans dat je aan hetoorlogsschip ontsnapt".„Dergelijke vergelijkingen vertroebelen de situatie,het eenige wat je er mee bereikt, is dat je daarnaalleen nog maar een paar algemeenheden kuntzeggen. In den oorlog vind je overigens niet zoo'nsnelle beslissing en heb je ook niet de kans eenmaaleen oorlogsschip te ontmoeten, waaraan je ontkomtof niet, integendeel elken dag loop je de kans veleoorlogsschepen tegen te komen en er wachten jezeker geen mooie vrouwen. En ter zake, oorlog iser nog niet, je komt zeker onbeschadigd over en tochga je niet. Waar blijft je zucht tot avonturen?" vroegArmand.„Ik ben bang. Neen, niet zooals jtillie bedoelen. Ikben bang daar honger te moeten . lijden of ziek teworden. Ik zou geen droog brood kunnen eten ofborden kunnen wasschen om in leven te kunnenblijven. Ik ben niet bang voor den dood, eerder vooreen onaangenaam leven".„Dat is ook een soort lafheid", zei Armand, „en dieniet zooveel verschilt van de mijne".„Pardon, mijn waarde; we zouden geen van drieenhier blijven als we er zeker van waren, dat we ergensanders aangenamer zouden leven. We weten zelfsbijna zeker, dat we overal elders betere kansenhebben. En we gaan niet !"

177G. A. 12

„Laten we dan afspreken dat jij moediger bent danik”, zei Armand, „ik heb het trouwens nooit willenontkennen".„Wat Maurits betreft", vervolgde Frederik, „hij ver-ret zich tegen de bestaande orde der dingen. Heteenige wat hij dus kan doen is dienstweigeren".„Inderdaad", gaf Maurits toe.„Maar dan wordt je zonder pardon gefusilleerd".„Dat lijkt me zeer waarschijnlijk", zei Maurits meteen gevleid gezicht.„Dan durf jij dus heelemaal niets te riskeeren. Wijloopen de kans zonder arm of been uit den strijdte komen. Maar jij bent bang voor verminking. Datis alles".„Dat is geen eerlijke dialectiek", meende Armand.„Nu goed", zei Frederik en had het gevoel bij hetuitspreken der volgende woorden op wolken teloopen, waar hij elk oogenblik doorheen zou kunnenzakken, „dan zal ik hem, als hij het werkelijk doetde hand drukken, in het bijzijn van anderen".„Ik heb het genoteerd", zei Armand en Frederikvoelde zich maar half voldaan. De anderen schenenniet veel waarde aan zijn woorden te hechten, mis-schien geloofden ze wel aan zijn oprechtheid, maarapprecieerden die geste niet, zooals ze dat haddenmoeten doen. Frederik had er spijt van, dat hij zeuitgesproken had.„En nu gaan we naar een cafe", zei Armand gapend.„Zulke zoogenaamd diepzinnige gesprekken vervelenme en ik wordt er moe van. Het heeft ten slotte veelvan de Russen, waarvan ze zeggen, dat ze bij eenontelbaar aantal glazen thee den geheelen nachtdoorpraten en ten slotte eindigen met niets te weten

178

of te doen". , Frederik wilde hem tegenspreken enzeggen, dat het hem in het minst niet vermoeide,maar hij zag Melusa en Maurits' vrouw Erna binnen-komen.„Erna", vroeg hij- plotseling, „als je man, opgeroepenvoor den oorlog, dienst weigerde en zonder pardonneergeschoten werd, zou je hem dan moedigvinden?"„Hoe kom je daarbij ?" vroeg Erna, „dat zou hijimmers niet doen? Is het wel, Maurits ?"„Natuurlijk niet", antwoordde Maurits eenigszinswrevelig. „Er komt geen oorlog".

Als lange grijze rupsen kropen de legertreinen fangsde plotseling veel te nauwe wegen voort om zoospoedig mogelijk de onzichtbare schutting te berei-ken, die hen tegen zou houden: het front. Vrouwenen kinderen, die de verandering in den gemoeds-toestand der mannen slechts half schenen te begrij-pen, telden het aantal kanonnen, dat hun huizenvoorbijreed en voelden zich gerustgesteld. Zij kekenmet ontzag naar de hoogere officieren, die andersbijna geheel vergeten en soms veracht, nu het landregeerden omdat ze het zouden redden. Vooral in dekleine steden, die een dubbele bevolking gingenherbergen, groeide het vertrouwen in de macht vanhet leger. De democratische kranten zwegen of warengedwongen te constateeren, dat deze bepaalde oorlogniet onmenschelijk maar rechtvaardig was om hunneabonne's niet te verliezen. Na de eerste bestormingder winkels en het gedrang naar de treinen om de

179

eigen woonplaatsen to bereiken, die ineens zoo dier-baar waren geworden, was de rust hersteld. Men hadimmers machtige bondgenoo-ten en gebrek aan ver-trouwen stond gelijk met een nederlaag, dat voeldeeen ieder als bij intuitie. Het geheele land richtteden blik naar het Zuiden, naar den vijand, voorheeneen naburige staat met steden, rivieren, menschen,thans het onbekende. De oorlog had zich zoo snelgerealiseerd, dat de drie vrienden elkaar niet weerhadden kunnen spreken.„Oorlog is niet hetzelfde als vrede", dacht Frederik,toen hij eindelijk na eenige dagen van vermoeiendemarschen tot rust kwam op de kamer, die hem wastoegewezen. Voor zoo'n banale uitspraak haalde jeje schouders op als je twintig, misschien zelfs als jeouder was, maar dan alleen in vredestijd. Het is zooeenvoudig, natuurlijk, dat oorlog niet hetzelfde is alsvrede, iedereen begrijpt je onmiddellijk en de helftvan je kennissen zou er toch vroeger om geglimlachthebben, wanneer je zooiets in vollen ernst bij eenkopje thee verkondigde. Maar nu, nu kon je hetzeggen tegen menschen, waar je tegen op zag, ofliever die je als je gelijken beschouwde, maar wiercritiek of sarcasme je vreesde of niet graag hoorde,ciiidat het onaangenaam was en goedkoop en omdatze zich op deze wijze een air van superioriteit gavenen omdat ze gelijk hadden, wanneer je zooiets zei alsdc kapper, wanneer hij vertelde, dat het niet zooerg mooi weer was vandaag. Frederik herinnerde zichhoe hij eens in een cafe terechtgekomen was en daareen ouden schoolvriend had aangetroffen, die lang-zamerhand afgezakt was tot kantoorbediende en zichnergens om bekommerde. Frederik had zich bij hem

180

verveeld, totdat zijn metgezel de opmerking maakte,dat er eigenlijk heel weinig temperamentvolle ofwellustige vrouwen in Holland waren. „We zijn ineen klein land, zelf klein, ooze vrouwen klein; ikbedoel niet de romantiek, de Carmen of de fatalevrouw. Maar de vrouwen hebben hier zoo zeldenallure, ze zijn hier verder nooit eens een dier, hetaangename, soepele of voor mijn part eenvoudigedier en ook nooit een pop, een mooi aangekleede ofzich goed bewegende pop. Ze zijn hier steeds eenmensch met een „ziel". Over mijn idealen praat ikdan nog niet eens. Voor ons rest alleen de drank".Hierbij had hij een grooten slok genomen. Frederikhad hem verwonderd aangekeken, hij begreep nietdat zoo'n man dezelfde gedachten kon hebben als hij,hoewel hij nog steeds hoopte het zonder drank tokunnen doen, hetgeen hem tot nu toe goed geluktwas, aangezien hij geen drank lustte.Met de uitspraak : „oorlog is niet hetzelfde als vrede"achter je, kon je met iedereen een gesprek gaanvoeren, evenals vroeger over de vrouwen. Alle recht-opgezette dominosteenen, die vroeger wezenloosdoor elkaar schoven zonder eenig contact, zonderrichting, zonder dat er vonken oversprongen, warenplotseling met de witte zijden naar een kant gekeerd.De primitieve natuurstaat kwam terug; een gemeen-schap : het leger, een wil: de overwinning. Je kunter om lachen of niet. Drie dagen had het geduurdvoor Frederik zich er op betrapte, dat hij steeds deoverwinning van zijn land wilde en zich een voeldemet de anderen. Daarna was hij pas weer menschgeworden, een geresigneerd mensch weliswaar, diezou handelen omdat het nu eenmaal zoo moest maar

181

die voorloopig van het zinlooze zijner handelingenovertuigd was. Maurits en Armand hadden gelijkgehad. Zij waren verdwenen, opgenomen, wegge-dreven met al hun individualiteit, evenals hij. Oorlogis niet hetzelfde als vrede. Toch eigenaardig, dat hi)dit zoo plastisch voor zich zag, dat hij het uit moestspreken. Evenals die spreekwoorden, hij gebruiktevaak bij zichzelf oude afgezaagde spreekwoorden alseindconclusie voor zijn diepste gedachten, in hetgeheim, niemand mocht weten, dat hij zulke banalezegswijzen gebruikte. Melusa zei vaak: „Alle SchuldrUcht sich auf Erden". In een overmoedige bui hadhij haar bespot om die aanhalingen. „Dat is lang-zamerhand even gewoontjes als „Boontje komt omzijn loontje"," had hij gezegd en hij voelde zich ofhij Goethe verslagen had. De banale waarheid waswaar, al klonk het zonderling. Waar een wil is, iseen weg; die het groote niet eert is het kleine nietweerd; wie hoog klimt, zal laag vallen. Alles zoowaar, dat men het niet tegen kan spreken, alleenmaar zoo afgesleten, dat men zich schaamt het uit tospreken. Zoo afgesleten, dat men er geen beeld meerin zag. Maar de oorlog, die niet gelijk is aan denvrede, bleef een grijpbaar verschijnsel, als men hetzoo ten minste uit mocht drukken.Frederik keek de kamer road; het was een van dierustige vertrekken, die men aantreft in de huizen vangegoede burgers op het platteland. Voor een stads-mensch was het bijna ongelooflijk, dat zooiets nogbestond. Hij persoonlijk kende zulke sofa's van roodepluche en die étagères met porselein alleen in denversleten of stoffigen toestand van huurkamers in destad. Hier was alles netjes onderhouden, in een thee-

182

tafel met gebogen glas en pooten, die met houtenklauwen het vloerkleed schenen te grijpen stondenzelfs echt Chineesche kopjes. De familieportrettenhingen in ovale zwarte lijsten aan den wand. Envanuit de kamer zag hij een gracht, waarvan hij hetgevoel had er over heen te kunnen springen evenalstien jaar geleden toen hij als H.B.S.er in zijngeboortestad was gekomen na een afwezigheid vanvijf jaren. Hoe lang was dat niet, van je twaalfde totje zeventiende ! Hij had zijn oude schoolkameradenopgezocht en degenen, die hij vroeger bewonderd hadom hun goede uitspraak hadden nu een accent dat hijniet meer kon nabootsen al deed hij er ook moeitevoor, teneinde een gemoedelijken toon te kunnentreffen. Zij gingen alien naar cafe's en dronken bieronder het biljarten, een spel waarvoor Frederik des-tijds een groote minachting koesterde.In een boekhandel had hij de brochure van eenbekend psycholoog tegen uitverkoopsprijs zien liggenen hij was naar binnen gegaan om er een paar tekoopen. De man had hem met een blik van verstand-houding aangekeken en gezegd, dat het heel aardigelectuur was. Daarna was hij naar achteren gegaan enhad Frederik een paar pornografische boekengetoond, waarvan deze drie bladzijden gelezen haden die hij daarna met een hoogrood gezicht vanschaamte had neergelegd. Later had hij hieromgelachen, maar hij was toen immers pas zeventien.Hij vroeg den boekhandelaar naar den prijs, diebuitengewoon hoog was en toen hij zijn verwonde-ring er over te kennen gaf, dat dergelijke lectuur indit rustige plattelandsstadje gekocht werd en dat mendaar zooveel geld voor over had, zei de ander :

183

„Wat wilt U, mijnheer, de menschen hebben hierniets anders om zich mee te verstrooien”. Hij hadzijn vrienden de volgens hem zoo philosophischeopmerking met enthousiasme verteld, maar zijschenen er weinig belang in te stellen. Frederik zelfwas op dat oogenblik blij in een groote stad tewonen en hij gevoelde iets van de minachting vanden stedeling, waarvan hij op dat moment een ty-pische vertegenwoordiger was, voor het platteland.Op lateren leeftijd begreep hij, dat de hoofdstad vanhet land slechts een klein trapje hooger stond danhet kleine provinciestadje, het essentieel verschilverminderde tot een gradueel verschil. Velen van zijnvrienden begonnen op hun drie en twintigsten jaar(dus zes jaar later dan de plattelandsbewoners) omhem been te veranderen en bekenden, dat ze verdoo-ving moesten zoeken, zoo nu en dan in den drank.Ten slotte was hij theoretisch tot de conclusie geko-men, dat ze gelijk moesten hebben, hoewel hijzelfmet een zekeren trots volhield, dat hij het nog nietnoodig had.Als hij hier uit het raam keek, zag hij ook dezelfdegele steentjes van zijn geboorteplaats en ook bierwas voor de huizen geschrobd, zoodat daar de kleurveel lichter was dan op andere plekken. Men zegt,dat in toestanden van nood de menschen aan hunjeugd terugdenken en nagaan of ze in de loop vanhun Leven genoeg gezondigd hebben om den doodte verdienen. Een sentimenteele revue van gebeurte-nissen trekt hun voorbij. Als jongen had hij eensgestolen, geld, uit den vestzak van zijn vader, die's morgens wel eens lang sliep. Hij verbeeldde zichnu, dat hij het gedaan had uit wraak, want hij had

184

datgene, wat hij er voor kocht wel eens in het watergegooid. En eens had hij op een logeerpartij bij zijnoom naar zijn moeder verlangd, die op reis was. Toenmen hem belette te vertrekken had hij stilletjes meteen scherpen steen de deuren en ramen bekrast, maarkon hij deze jeugdige uitspattingen wel tot dezonden rekenen? Hij had 'n tijdlang gemeend, dat erzeker niets van hem terecht zou komen, omdat zijnouders hem dit suggereerden. „Het is eigenaardig",dacht hij, „dat zelfs een mensch als ik niet ontsnaptaan de conventie van het oogenblik". Met Oudejaardenkt men aan de vroegere, die wij beleefd hebbenen berekenen we of we voor- of achteruitgegaan zijn.We maken dan de fout, dat we de verloren illusiesniet van het eindcijfer aftrekken. In verre landendenkt men aan zijn geboortestad of de stad waar meneen groot gedeelte van zijn jeugd heeft doorgebracht,op oogenblikken als deze denkt men aan vrouw enkind of aan moeder, maar hij dacht liever niet aanzijn ouders en herinnerde zich zijn troosteloozejeugd. Het leven van vroeger greep dus nog steedsvooruit, hij beyond zich nog bij alles wat achter hemlag, terwip hij toch zeker geen reden had het onbe-kende te vreezen, dat aan den anderen kant van destad op hem lag te wachten ? Hij steldOich voor, datzich daar een uitgestrekte woestijn be yond en dat hijdaar zou vechten in de loopgraven. Tusschen enachter die loopgraven bevonden zich ronde ijzerengaten, die dood en verderf uitbraakten. Dat brakenvan dood en verderf moest toch wel romantisch zijn,hoewel hij persoonlijk bij het afschieten van kanonof geweer een meer exact gevoel had en eerder eenvage bewondering had voor het menschelijk vernuft

185

dat een voorwerp kon construeeren, waarbij men pierslechts een stuk ijzer behoefde aan te raken om opeen grooten afstand een kegeltje te doen vallen.Voor den vijand was hij natuurlijk een kegeltje. Bijhet bestudeeren van de kaart, had hij gezien datachter dit stadje geen woestijn kwam, maar gewoonweideland en later bosch. In een bosch zou hij zekerbang zijn, achter elken boom stond natuurlijk eenvijand, een bosch was zeker het verraderlijkste water bestond in een oorlog. Hij hoopte, dat men hemdaar niet naar toe zou sturen.

IV.

Tot op het oogenblik, dat Armand in eenzelldeuniform als hij de kamer was binnengekomen, wasFrederik zich er nog niet van bewust geweest hoezulk een kleeding de menschen kon veranderen. Hijbeschouwde den ander bijna als een vreemde enwilde hem eerst aanspreken met zijn titel als luite-nant. Een eigenaardig verschijnsel, dat militarisme,dacht Frederik. Eenige dagen geleden was hij aan eenoverste voorgesteld en had de houding aangenomen.Zoo'n houding is als bij een onderlinge afspraak eenvertrouwelijk teheim. Men kijkt elkaar recht in deoogen en daarin staat te lezen „Voor het Vaderland"of zooiets dergelijks of althans men behoort dat erin te lezen. Het is niet vernederend de houding aante nemen tegenover een hooger officier. Erger washet geweest als hij als soldaat had moeten dienen.Maar nu een correcte groet, een onbewogen, maartoch vastbesloten gezicht, de ander doet hetzelfde,salueert correct terug, daarna verdwijnt de onderge-

186

schikte correct. De ander kijkt hem correct na. Onder-geschikte is eigenlijk niet het goed woord, het lijktmeer op de verhouding van vader en zoon. De vaderheeft veelbelovende en minderwaardige zonen. Deveelbelovende zijn de officieren en de minderwaar-dige de soldaten. Dit geheime oogenspel had ietsgrootsch, iets fascineerends, vond Frederik. Hij stondop en voelde zijn houding stram worden. Daaropbeheerschte hij zich en gaf den ander gewild-normaalde hand. Hij voelde zich op dat oogenblik een meng-sel van mensch en officier. Hij verwonderde zichnog even over het feit, dat hij zich niet over Armand'splotselinge tegenwoordigheid verbaasde. zij voeldenzich geen van tweeèn buitengewoon hartelijk ge-stemd en toen Frederik begon met naar Melusa teinformeeren, nam Armand zelfs een vijandigen toontegen hem aan, ofschoon hij alleen zeide : „Ze zalgezonder zijn dan ik wellicht over enkele dageti".Frederik vond deze uitlating vrij duister en keek denander vragend aan. Armand vervolgde : „Ik kan hetgevoel niet van mij afzetten, dat de vrouwen onsindirect den oorlog aandoen en de overtuiging inzekeren zin een willoos werktuig van haar te zijnergert mij meer dan mijn vrees voor den dood mijangst inboezemt".„Ik heb mij eens bij een ongelukkige lief de willentroosten", begon Frederik, „dat zij over tien jaar eenoude vrouw zou zijn en ik een man in de kracht vanmijn leven. Maar die redeneering gaat niet op. Devrouwen verjongen zich in het volgende geslacht. Deman is een individu, de vrouw een verschijnsel. Hetmeisje, waarvoor ik als jongen van drie en twintigjaar op de knieen lag en dat me niet wilde hebben of

187

bedroog doet me hetzelfde leed weer aan als ik metvijftig .jaar aan de vrouwen om mij heen zie, dat ik oudgeworden ben. De vrouw is als verschijnsel de natuur-lijke vijand van den man. Dat kon je weten zonderin den oorlog te gaan. Nu heeft het geen zin meerhaar verwijten te doen. Zooiets doet mij denken aande verontschuldiging, dat je slecht werk maakt omdatje slecht betaald wordt. Als men je daarna verwijt,dat je arbeid niet deugt, mag je je niet verschuilenachter de slechte betaling. Maar hoe kom je totdergelijke zwaarmoedige overpeinzingen?"„Erna heeft Maurits verraden", sprak Armand, „enmen heeft hem gevangen genomen".„Heeft ze hem aan de politie overgeleverd?" vroegFrederik.„Dat nu juist niet, ze wist zijn schuilplaats en heefthem een brief geschreven met het gevolg dat tegelijkmet den brief de politie kwam. Hij is hier gevangengenomen en ik ben met de executie belast".„Ha zoo", sprak Frederik, „vandaar de opwinding".Hij voelde zich verlicht, hoewel hij geen oogenblikaan de mogelijkheid had gedacht, dat hijzelfMaurits had moeten doodschieten. Hoe gek toch, datje je verlicht kunt voelen over iets, dat niet gebeurdis.„En wat doe je ?" vervolgde hij.„Wat zou jij doen?" vroeg Armand.,,Gehoorzamen", zei Frederik, „het is dienst en voorjou komt een ander. Bovendien weigeren staat gelijkaan zelfmoord".„En wat doe jij ?" vroeg Armand. „Ik persoonlijkzou je aanraden eenvoudig mijn bericht te negeeren".Frederik glimlachte. Het kwam meer voor bij men-

188

schen, die hun eigen houding niet wisten te verdedi-gen, dat zij moeite deden een ander in hun zorgente laten deelen. Toch had hij bewondering voor zijnvriend. „Ik zal bij de executie tegenwoordig zijn enMaurits in zijn laatste oogenblikken bijstaan. Houdje zooveel van Melusa, beste kerel?"„Dat heeft met deze kwestie niets te maken", zei deander ontwijkend. „Ik achtte het mijn plicht je tewaarschuwen nu ik daartoe in staat was. Maar ik hader op gerekend, dat je mijn raad op zou volgen. Nuzal ik Maurits van te voren inlichten, dat zal hemgoed doen".„Doe dat liever niet", zei Frederik voorzichtig. „AlsArmand werkelijk als vriend had willen handelen",dacht hij, „dan had hij mij dit alles kunnen besparen,of moest hij voor Melusa mijn sanctie hebben, dat hijMaurits heeft vermoord?"„Ik kom pas op het laatste oogenblik", zei hij, „vlakvoor het einde. Wanneer is de executie ?"„Vanmiddag om half drie op het exercitieveld achterde kazerne".„Het is een strijd om de vrouw zonder dat wij elkvan ons iets om haar geven, het is dus een strijdtusschen ons, maar waarom?" dacht Frederik, toenArmand vertrokken was. „Was het zoozeer noodigzichzelf te rehabiliteeren? Tegenover wie? TegenoverMaurits, die sterven gaat? Dat gelukt hem niet, wan-neer ik mijn woord houd". Frederik herinnerde zich,hoe hij Maurits eens, hoe lang was het geleden?beloofd had hem de hand te zullen drukken als hijdienst weigerde. Was dit een paedagogische aanwij-zing van Armand? Maar dat was toch dwaasheid indeze omstandigheden of was dit de oorlogspsychose?

189

Maar het was immers doodeenvoudig, dat Armandhem waarschuwde. Was hij dan abnormaal? Was hijbang? Hij betastte zijn ledematen. Wat deed hij nu?Hij moest oppassen. „Ik doe het niet meer", hoordehij zichzelf zeggen. Had hij iets geks tegen Armand.gezegd? Ha, ha, Armand zou hem niet in een val-strik lokken. Hij zou natuurlijk niet gaan. ArmandWilde zijn ondergang. Hij ging niet naar Maurits.Half drie zou de executie plaats vinden en wanneerhij dus vijf minuten over half drie het exercitieveldbetrad, zou hij kunnen doen alsof hij net te laatgekomen was. Armand zou hem niets kunnen verwij-ten en zijn vermoedens zelfs niet durven uitspreken.Maar was vijf minuten over half drie niet te laat? Indit geval zou een fout van een seconde in zijnberekening zijn geheele plan in duigen doen vallen.Hij kon er immers niet aan denken Maurits' gedragopenlijk goed te keuren door hem in zijn laatsteoogenblikken een bewijs van vriendschap te geven.Zijn houding was alleen voor de levenden. EnMaurits was er immers zoo van overtuigd, dat hetleven geen zin had. Hij was minder moedig dandegene, die in ieder geval nog het verlies van eenarm of been durfde riskeeren. Had hij hem dat nieteerlijk gezegd? Verminkt uit den oorlog terug tekomen was zeker erger dan een snelle dood. En danrekende hij nog niet , eens de pijnen, die men moestdootstaan voor zoo'n verbrijzeld lichaamsdeel goeden wel of genet was!Frederik bemerkte, dat hij eenige minuten lang verge-ten had, dat het oorlog was, niettegenstaande hij etaan gedacht had. Eerst moest Maurits dood 7ijn;clan kon hij weer vriiuit ademhalen. Maurits dood.

190

Dood. Aan dat woord zijn we immers gewend. Allemenschen moeten stem en. Eerst als je werkelijk eendoode ziet, word je bang. Lang geleden had hij eensin het lijkenhuisje van een hospitaal een doodegezien en was daarna met een bleek gezicht wegge-loopen. Het gelaat van den doode had hij wekenlang voor zich gezien. Het was opgezwollen en overhet voorhoofd liep een roode streep. Toen men hetlaken had willen optillen om ook de rest te kunnenbekijken was hij gevlucht. In hetzelfde hospitaal hadhij met een zware longontsteking in een zaal gelegenvan waaruit hij het lijkenhuisje had gezien. Toen hijeen heel hooge temperatuur had, had hi) steeds totzichzelf gezegd : „Daar wil ik niet naar toe. Ik bennog zoo jong. 0, lieve Heer, laat mij er niet naartoe gaan". Hij geloofde niet aan God en in zijngebed, terwijl het zweet op zijn voorhoofd kwam,had hij gevoel gehad alsof hij bedrog pleegde. Hijhad wel eens gehoord hoe de ergste godloochenaarsin hun laatste uren of bij een gevaarlijke ziekte plot-seling bekeerd waren, maar hij wist, dat hij nietzou gelooven en ook nu niet geloofde en toch badhij. Het was een beleediging aan het begrip God,die des te zwaarder woog, omdat zij in ernstige om-standigheden met een ernstig gezicht was uitgespro-ken. Een dag te voren had hij een dominee aan zijnbed geroepen, die de andere patienten bezocht; hijhad hem duidelijk laten merken, dat hij niet aan zijnleerstellingen geloofde. Hij Wilde hem toonen, dathij sterker was dan het geloof, zelfs als hij ziek was.Later dacht hij er aan, dat zijn houding leek op dievan Iwan Feodorowitsch of zelfs die van den oudenKaramazow. Maar die hadden met Katholieke pries-

191

-tens te maken gehad en hij had gehoord dat die zoosterk stonden in hun dialectiek en alleen maar wijsglimlachten bij een heftige discussie, waarbij men hetgevoel had of zij nog iets verborgen hielden, ietsgeheimzinnigs, waarop zij steunden en dat niet tebreken of te veroveren was. Hij dacht, dat het mis-schien de traditie kon zijn. Dat God na tweeduizendjaar gedacht te zijn inderdaad gekomen was. Maarwat was tweeduizend jaar in den loop der eeuwen?Toch had hij den priester niet aan zijn bed durvenroepen. En hij had er spijt van dat hij den predikantonvriendelijk behandeld had.Later was hij nog eens in aanraking gekomen metden dood, toen zijn oud-tante gestorven was. zij hadde laatste drie weken geen medicijnen of voedselwillen nemen en blijkbaar was ze vast van plangeweest nu te gaan sterven. Frederik had tot zijnverbazing geen bewondering voor haar gevoeld. Bijde bespreking met den begrafenisondernemer had deoudste zoon, zijn oom, gezegd: „Ik geloof, dat wein den geest van moeder handelen, indien we haarzoo eenvondig mogelijk laten begraven". Frederikhad neiging gehad te zeggen: „Maar natuurlijk, eris immers geen geld voor een dure begrafenis", maarhij begreep bijtijds dat er in zoo'n geval voorge-schreven termen waren. De begrafenisondernemerhad alleen droevig geknikt. Hij was eerst handen-wrijvend binnengekomen en had zich op zijn gemakneergezet om de zaak nu eens goed te bepraten, maarplotseling liet hij zijn stem dalen en vroeg of moe-der (het was zijn moeder niet en Frederik vroeg lateraan zijn oom of de man misschien in de verte nogfamilie van haar was, of haar wellicht goed gekend

192

had, waarop deze hem verontwaardigd aankeek, ter-wijI zijn vrouw hem met een moederlijk gebaaromhelsde) veel geleden had. Neen, moeder wasrustig gestorven. Nu, dan had hij verschillendewijzen om haar te begraven. Het klonk een beetjeonbeholpen, vond Frederik, maar niemand scheenhet te bemerken. Het begon met de kist : deze konin eenvoudig vurenhout of in duurder hout uitge-voerd warden, zonder beslag, met koper of met zilverbeslag. Er waren drie of vier klassen, de lijkkoetskan er meer of minder mooi uitzien, het aantaldragers kan verschillen en ze kunnen een mooi eneen leelijk pakje dragen. Alle bijzondere maatregelenof versierselen kosten twintig of soms dertig, maarook wel eens slechts tien gulden extra. Toen menbijna besloten was, sprak de ondernemer : „Nu zouik U aanraden, een extra voorlooper te nemen, datkost iets duurder, maar het staat veel beter. In hetcerste geval loop ik zelf voorop maar in het tweedegeval a1s mijnheer er naast". Frederik was daarnaopgestaan en zei eenvoudig en zakelijk : „Ik geloof,dat hct beter is, dat mijnheer niet als mijnheer ernaast loopt, en ik wilde weten of de rijtuigen gummi-banden hebben en of de begrafenis om half twaalfafgeloopen kan zijn, want dan moet ik naar de stadvoor een conferentie". De anderen hadden wegensdie laatste oneerbiedige opmerking niet eens belee-digd gekeken. En Frederik schaamde zich, want hijhad in het geheel geen conferentie, hij vond alleen,dat ze te gewichtig deden; toen niemand hem echtertegensprak, had hij spijt. Tien minuten later was menhet er over eens, dat de mijnheer ook als mijnheergewoon voorop kon loopen, dat de rijtuigen gummi-

193G. A. 13

banden hadden en dat Frederik in het teruggaan dichtbij zijn kantoor afgezet zou worden. Het lijk vanzijn oud-tante had hij niet willen zien. Als hij numaar niet te vroeg kwam dan kon hij ook dat vanMaurits vermijden. Hij begreep niet, hoe sommigemenschen er een zeker plezier in schenen te hebbendooden te bezichtigen, maar als men hem vroegwaarom hij niet ging kijken, antwoordde hij effen:„Ik kijk er liever niet naar omdat het mij onver-schillig laat", en suggereerde dan bij den ander eenziekelijke nieuwsgierigheid. Hij verklaarde het voorzichzelf als een zeker epicuristisch element in zijngeest, dat liever niet met onaangename dingen inaanraking kwam. En degenen, die zoo gaarne lijkenbezochten, hadden natuurlijk neiging tot zelf.kwelling.Frederik keek op de klok, die voor hem op denschoorsteenmantel stond en die door twee engelenmet bazuinen geflankeerd werd. Het was kwart overtwee. Hij stond op met langzame bewegingen. Destad was klein en hij behoefde zich dus niet tehaasten. Als hij nu in de kazerne was aangekomen,was Maurits dood. Was het wel in orde, dat hijprecies uitrekende, wanner hij moest komen om zelfniet in moeilijkheden te geraken? Het *was de doodvan een zijner vrienden. De dood beteekent eeuwigescheiding. En Erna ? Zij werd nu weduwe. Frederikvoelde een vage warmte in zijn hoofd. Als Ernaweduwe werd, zou hij Naar kunnen troosten. Melusawas voor hem verloren door de veranderde omstan-digheden. Of liever, als .hij moeite ging doen voorErna, dan zou Armand Been reden meer hebben omhem vijandig te behandelen. En Melusa zou dan

194

misschien pogingen in het werk stellen om hem teveroveren, hij kende haar. Dit was een schaakspel, hijhad een verrassende zet in petto. Erna was eenaardige vrouw. Een beetje dik, maar ze had een mooiprofiel. Een Rubensvrouw, Maurits had dit zelfgezegd. En door haar zou hij Melusa herwinnen, alsgetrouwd man zou zij hem minder weerloos vindendan in zijn onverdedigden en onvruchtbaren jong-gezellenstaat. En dan, Maurits was rijk en Erna duseen goede partij. Maar dan moest hij zich haastenom Maurits op het laatste nippertje, nog gauw evende hand te kunnen drukken. Erna zou het prettigvinden, als zij het hooren zou, later. Maar was hetwel noodig? Hij zou ook nu net te laat kunnenkomen zonder zich te blameeren. Besluiteloos ginghij op weg, verhaastte zijn schreden en bleef daarnazoor een winkel staan. Twee huizen van hem verwij-derd naderde een soldaat. Hij nam een militairehouding aan en grootte correct. Inderdaad, het wasoorlog, uiterlijk moest hij de vormen in acht nemen.

V.

Zoodra Frederik het kazerneplein betrad, zag hijArmand achter de poort staan met zijn horloge inzijn hand. Met het gevoel van een betrapten school-jongen ging hij op hem toe, maar verwonderde zich,dat Armand bier reeds nu aanwezig was. Kon er ietsgebeurd zijn? Had Maurits toegegeven? Dat hielpnu niet meer. Het verwonderde Frederik, dat hijgeen vaag gevoel van angst had. Maar hij was betrek-kelijk kalm. Armand kwam langzaam op hem of : „Debrug stond zeker open of de klok ging achter, niet-

195G. A. 13*

waar ? Gelukkig, dat je er nu bent. De executie vindtpas om drie uur plaats. Uitgesteld. We hebben opjou willen wachten!" voegde hij er ironisch lachendaan toe.„Of je hebt mij een half uur te vroeg laten komen",zei Frederik, zijn best doende op knorrigen of wre-veligen toon te spreken. „Je schijnt mij beter tekennen, dan ik mezelf ken. Zeg eens eerlijk, waarotndit uitstel ?"„Ga dat aan den kolonel vragen en spreek niet zooluid, want men let misschien op ons", sprak Armand.„Hij is dus oprecht", dacht Frederik. Een ongelukkigtoeval. Of zou Armand er op speculeeren, dat hijtocli niet naar den kolonel zou gaan, daar deze zeerterecht zou vragen, wat hij er mee te maken had, endat hij, de kolonel, wel wat anders aan zijn hoofdhad.„Het komt nooit voor", sprak Frederik peinzend.„Als het uur vastgesteld is wordt dit meestal nietveranderd met het oog op de kwelling, die dit denveroordeelde veroorzaakt".„Het klinkt eenigszins achterdochtig, maar je bentblijkbaar prikkelbaar en alleen bezig met jezelf. Denkeens aan mijn toestand, ik moet een van mijn bestevrienden gaan vermoorden".„Dat kan hem natuurlijk niets schelen", dacht Frede-rik. „Als hem zelf maar niets overkomt".„Wat moet ik dit half uur hier doen?" vroeg hijhulpeloos.„Ga naar de officierscantine. Je behoeft nu niet meerbang te zijn te laat te komen, ik moet nu weg ommijn manschappen te halen".Frederik nam afscheid en liep met loome schreden

196

het plein over, dat aan twee zijden ingesloten was doorgebouwen, aan de derde zijde stonden loodsen endaarachter beyond zich het exercitieveld. Aan devierde zijde was een kanaal, aan de overzijde daarvanstonden pas gebouwde huizen. Een blok was nog inaanbouw. In het kanaal lag een tjalk en een paarmannen waren bezig steenen to lossen. Bij het roerstond een wit hondje. „Een keesje", zei Frederik, eenwoord, dat hij altijd onaangenaam had gevonden,waarom wist hij zelf niet. Waarom gingen die men-schen bouwen, het was immers oorlog? Waren diewerklieden daar dan niet .dienstplichtig? Een prach-tig tafereel voor een van die symbolische teekeningen,de soldaten die alles verwoesten en de werkliedendie opbouwen. Hij zou ook liever opbouwen, datwas minder gevaarlijk. In de cantine ging hij aaneen raam zitten, zoodat hij het vredig schouwspelaan de overzijde kon gadeslaan. Op het plein washet betrekkelijk stil. De meeste troepen waren inge-kwartierd bij burgers. De kazerne werd gedeeltelijkingericht tot hospitaal. Aan een kant stonden zieken-wagens met roodgeschilderde kruisen op een rondwit veld. In het centrale gebouw be yond zich hetbureau van den brigadecommandant. Hoe kwamArmand hier ? Wat wist een lager officier eigenlijkweinig van de algeheele leiding af. Hij gevoelde zichachteruitgezet, men had hem alleen verteld dat hijmet zijn mannen („mannen" moest hij zeggen enhet liefst nog „mannetjes") morgen reeds zoudenvertrekken. Morgenochtend zou hij eerst hoorenwaar hij terecht zou komen. Vandaag een dag rust.Hij had zich gisteravond op dezen dag verheugd.Plotseling zag hij Van Beverden, ook luitenant, van

197

zijn regiment nog wel. Hij wenkte, had onmiddellijkspijt, juist zoo weinig mogelijk menschen moestenhem bier zien. Hij moest op het laatste oogenbliknaar buiten komen, snel het plein oversteken, naarhet exercitieveld gaan en dan verdwijnen. Niet omaan de insinuaties van Armand te voldoen maar omafscheid van Maurits te nemen. Dat was hij verplicht.Hij had hier nog wel even willen zitten om hetvredige tafereel aan den overkant gade te slaan. VanBeverden kwam binnen en gaf hem de hand.„Wat doe jij hier ?" Zij tutoyeerden elkaar ofschoonze elkaar slechts een paar dagen kenden. Van Bever-den was kantoorbediende.„Niets", begon Frederik aarzelend. „Ik heb een dagvrij", voegdehij er mechanisch aan toe. Nu zouArmand al bij Maurits zijn. „Hij zal hem zeggen,dat ik op hem wacht", dacht hij.„Een onaangenaam stadje hier. Geen vertier;doodsch", zei Van Beverden.Wat kon hem dat schelen? Het was immers oorlog.Maar ja, anderen dachten er niet zoo over.„Een paar aardige oude poorten", sprak Frederik omwat te zeggen.„We zijn niet op een kunstreis, mijn waarde", zeiVan Beverden. Frederik beet zich op de lippen. Hijwas er dieper van overtuigd dan de ander.„Neen", beaamde hij. „Ook niet op een plezierreis",had hij moeten zeggen, bedacht hij later, maar VanBeverden sprak al weer„Heb je al gehoord van dien deserteur?"„Welken deserteur?" vroeg Frederik verwonderd.„Een zekeren Ten Hope".Dat was Maurits. Maurits deserteur?

198

„Ik dacht, dat hij dienstweigeraar was”, begonFrederik.„Een dienstweigeraar ? Hij was toch op de vlucht ?Hij verborg zich hier in de stad om een kans tekrijgen naar het buitenland uit te knijpen. Dat poemik een deserteur".„Ja, natuurlijk, dan is hij een deserteur",' sprakFrederik afwezig. Een der mannen aan de overzijdehad eenige stapels steenen netjes op een kruiwagengerangschikt. De kruiwagen heeft maar een wiel. Alshij omsloeg zou zijn helper, die onder in het schipaan het werk was onder de steenen bedolven wordenen ernstig gewond raken. Als jongen had hij dat algevaarlijk gevonden, als hij naar het lossen van zoo'nschuit stond te kijken. Maar zulke kerels warenhandig, de kruiwagen kantelde nooit. Het was nietmoeilijk, hij zou het ook kunnen, een flinke ruk ende kruiwagen schoof bijna vanzelf vooruit. Neen,die gedachte bracht geen troost. Maurits en Armandkonden nu elk oogenblik naar buiten komen.„ja, ja, dan is hij een deserteur", herhaaIde Frederik,maar ik heb toch medelijden met hem, of liever geenmedelijden, het getuigt van karakter als men met degevolgen voor oogen dienst durft te weigeren. Hetis immers bijna hetzelfde, hij heeft blijkbaar nietlang van te voren reeds voorbereidende maatregelengetroffen, anders was hij nu niet gepakt".„Deserteurs zijn minder gevaarlijk dan dienstweige-raars, zij zetten zich niet zoo'n martelaarskroon op,die den geest van het leger zou kunnen bederven.Fen deserteur geeft alleen te kennen, dat hij laf is".Maurits was dus laf. Maar dat was immers nietwaar ? Hij weigerde dienst en probeerde voor dien

199

tijd te vluchten. Maurits was geen verachtelijkindividu; hij kende hem immers? Maar Van Bever-den kon dat niet begrijpen, die kende hem niet. ZouMaurits hem ooit in den steek laten? Maar Mauritsging immers dood? Hij ging dood. Hoe kwam het,dat hij hem in de toekomst nog levend voorstelde?Hij voelde zijn stem klankloos worden, toen hijantwoordde:„Ik kan dat niet zoo beoordeelen. Iedereen moet datvoor zichzelf uitmaken". Hij zag, dat de ander hemverwonderd aankeek. Daar kwam Armand met zijntroep. Maurits in burger liep in het midden. Frederikstond op. Hij zou langzaam volgen. „Ik ga kijken",zei hij tot Van Beverden.„Ik ga mee", sprak de ander.Frederik keek hem wantrouwend aan. „Neen", zeihij, „doe het liever niet...... of ja, het is natuurlijkuitstekend".„Zie je", verklaarde hij toen ze de helft van hetplein reeds overgestoken waren, „ik heb medelijderimet zulke menschen, omdat ze de iaak anders inziendan wij en wij sterker zijn. Zij verkiezen den dood,terwip wij het kansspel wagen. Hun houding isnatuurlijk niet te verdedigen", vervolgde hij snel, „zezijn in zekeren zin verachtelijk, ofschoon, ja natuur-lijk verachtelijk, maar ze gaan toch dood, nu al".TerwijI hij sprak, bestudeerde hij Maurits. Mauritsmoest hem hebben gezien, hij gaf echter geen teekenvan herkenning. Frederik had het gevoel, alsof ereen breede band tusschen hem en zijn vriend gespan-nen was. Hij merkte dat hij zelfs evenwijdig metMaurits voortliep. Van Beverden liep naast hemvoort, hij was lang en breedgeschouderd. In een

200

gevecht zou hij het tegen zulk een man zekerverliezen. „Ik heb medelijden met hem", zei hij nogeens. „Ik zou bijna lust gevoelen hem de hand tedrukken, om zijn laatste oogenblikken te verlichten".„Wist jij hoe laat de executie plaats zou vinden",vroeg hij plotseling aan Van Beverden.„Ik geloof half drie of drie uur ongeveer, ik weethet niet precies", antwoordde de ander.Dus Armand... wat wilde Armand of wilde hij...Ach neen, hij had Armand niets te verwijten. Of hadArmand hem er toch in willen laten loopen ? MaarMaurits mocht er in Been geval onder lijden. Mauritswerd met zijn rug tegen den muur geplaatst. „Tegenhet muurtje", dacht Frederik weemoedig, „hij heefthet 7elf voorspeld". Op hetzelfde oogenblik deed hijeen paar stappen naar voren. „Pas op", riep Van,Beverden. Als die hem nu maar niet wilde tegen-houden, dat zou belachelijk zijn. Hij voelde de zonop zijn rug branden. Achter hem keken duizendenoogen. Nu niet struikelen. Naar voren kijken. Mau-rits was in burger, goed gekleed, hij kende dit pakvan hem, het was blauw. Hij was goed geschoren, zijnhaar was zorgvuldig naar achteren gekamd. „Kon iknu maar met hem ruilen, ik word al kaal" dachtFrederik. Zijn das was matrood met grijs. Blauw enrood passen niet bij elkaar. Hij gaf zijn vriend dehand en bleef met zijn rug naar de wereld gekeerd.Hij was alleen met Maurits.„Ik dank je", zei Maurits, „ga nu gauw weg en doemijn groeten aan Erna en aan Armand. Zoek Ernaop en tracht haar te troosten". Frederik vond heteigenaardig, dat Maurits in deze oogenblikken aanzijn vrouw dacht. Zouden dus bij alle gesanctioneerd

201

plechtige of tragische gelegenheiden de gedachtenvan alle menschen, van welke mentaliteit ook,dezelfde zijn? Erna, hij zou haar willen troosten,maar anders dan Maurits zich voorstelde. „Ik heb erspijt van, Maurits", hoorde hij zichzelf zeggen. Hijhoopte maar, dat Armand hem niet verteld had dathij bijna te laat gekomen was. Hij zuchtte „Erna..."Het was te tragisch. Hij was hier toch niet gekomenom de laatste oogenblikken van zijn vriend teverzwaren. „Houd je taai... oude jongen, nu ja, ikbedoel... het beste". Zij gaven elkaar nog eens dehand. „Ga nu weg", fluisterde Maurits.„Aan den schouder... geweer!" De stem van Ar-mand. Frederik deed evenwijdig aan den muur eenpaar passen. Daarop keerde hij zich snel om, hij konzoo niet door blijven loopen. Hij boog zijn hoofden liep snel naar de schaduw van een gebouwtje inde nabijheid. Hij moest nu naar Armand. Alles wasvergeten en vergeven. Hij richtte zijn hoofd eenweinig op. Maurits keek naar hem. Frederik maakteeen beweging alsof hij zijn hand wilde opheffen.Hij zag, dat Van Beverden hem opmerkzaam gade-sloeg. Hij liet zijn hand zakken. De soldaten ,haddenhun geweren reeds aangelegd. „Vuur !" De stem vanArmand klonk doodkalm. De schoten waren nietgeheel gelijktijdig. „Slecht geoefend", dacht Frederiken keek in de richting van het kazerneplein. Hij bleefzoo staan alsof hij nog iets verwachtte. Van Bever-den kwam op hem toe. „Was hij een vriend van je?"vroeg hij op zachten toon.„Neen", antwoordde Frederik kortaf. Was hij banghet te bekennen?

202

VI.

Den volgenden morgen werd Frederik bij den regi-mentscommandant geroepen. Toen hij binnentradzag hij Armand en Van Beverden staan. Hij schrokeven, maar voelde zich gerustgesteld toen de kolonelhem vriendelijk begroette. Deze gaf hem zijn ordersen Frederik maakte reeds aanstalten om te vertrek-ken, toen de kolonel hem terugriep.„Ik heb in het rapport van de executie van dendeserteur Ten Hope gelezen, dat U en luitenant VanBeverden aanwezig waren. Ik heb ook gelezen, datU zich enkele oogenblikken met den veroordeeldehebt onderhouden. Was hij een vriend van U?"„Neen, kolonel", antwoordde Frederik, „al heb ikhem wel gekend, vroeger".„Ik kan mij voorstellen, dat op zulk een oogenblikU gedreven werd tot een daad, die in andere omstan-digheden ernstige gevolgen had kunnen hebben. Ikneem echter in aanmerking, dat U nog niet aan hetfront is geweest. 1k hoop, dat U zich in het vervolgzult weten te bedwingen. U kunt nu wel gaan".Frederik bleef buiten wachten tot Armand verscheen.Hij zou hem nu eens de waarheid zeggen, Melusaten spijt. Armand verscheen na eenige minuten enverdedigde zich glimlachend en bleek. „Maar, mijnbeste, ik kon niet anders. Door de aanwezigheid dersoldaten en vooral van dien ander moest ik hetvermelden, begrijp dat dan toch. Ik heb alleen denterm „onderhouden" gebruikt. Je geval lijkt eenbeetje op Petrus, die Jezus driemaal verloochende,maar laten we elkaar niets verwijten. Maurits is dood.Laat de dooden geen schaduwen over de levenden

203

werpen. Au revoir, wie weer hoe gauw".„Adieu", zei Frederik. Hij stapte plotseling hetbureau van den regimentscommandant weer binnen.„Ik doe het niet meer", zei hij op vasten toon. Decommandant wenkte en Frederik liet zich gedweewegleiden.„Ik had het wel gedacht na die vreemde houdingtegenover den deserteur. Komt meer voor bij diereserve. Gedeeltelijk het gevolg van oververmoeid-heid en dan ineens gedwongen rust. Gaan dandenken. Die rustdagen zijn funest voor den geestvan het leger. Hij moet naar de eerste linies. Eersteen of twee dagen arrest, dan kan hij denken overdegradatie en strenge straf. Pas op voor zelfmoord.Als zieke behandelen. Laten zich leiden door destemming van het oogenblik en denken zelf to leiden.Vaak het meest bruikbare materiaal dus".De commandant boog zich weer over zijn papieren,nadat zijn adjudant met ernstige instemming hadgeknikt.

204