Een nationale onderzoeksagenda duurzame energieDe Commissie Onderzoek Duurzame Energie bouwt dit...

Een nationaleonderzoeksagendaduurzame energie

Advies van de Commissie Onderzoek Duurzame Energie

Een nationale onderzoeksagenda

duurzame energie

Den Haag, 31 januari 2008

Een nationale onderzoeksagenda duurzame energie

Advies van de Commissie Onderzoek Duurzame Energie 3/52

Inhoudsopgave

Samenvatting ......................................................................... 5

Probleemstelling .............................................................. 5

Aanpak.......................................................................... 6

Aanbevelingen................................................................. 6

Organisatie..................................................................... 7

Inleiding................................................................................ 8

Noodzaak duurzame energie ...................................................... 9

De Nederlandse onderzoeksinfrastructuur ....................................11

Uitdagingen ................................................................... 11

Funderend onderzoek ....................................................... 11

Focus en massa............................................................... 13

Aanpak van de Commissie .................................................. 15

Naar een nationale onderzoeksagenda duurzame energie.................17

Inventarisatie van de thema’s ............................................. 17

Programmakolommen (Energieopties)..........................................19

Zonne-energie ................................................................ 19

Windenergie .................................................................. 21

Biomassa ...................................................................... 21

Energie uit water ............................................................ 22

Geothermie ................................................................... 23

Schoon fossiel ................................................................ 24

Kernenergie................................................................... 24

Waterstof...................................................................... 25

Programmalijnen....................................................................26

Energiebesparing............................................................. 26

Transitieproces en besparing /

maatschappelijke transitieprocessen..................................... 27

Integratie van disciplines, sectoren, functies ........................... 27

Nieuwe materialen .......................................................... 28

Energietransport ............................................................. 29

Energieopslag................................................................. 29

Disciplinair onderzoek `wilde ideeën´ en Enervidi..................... 30

Organisatie- en bestuursstructuur...............................................31

NWO en ADEM ................................................................ 31

Regieorgaan................................................................... 32

Organisatie.................................................................... 33

Regieorgaan en NWO ........................................................ 35

Financiering................................................................... 35



Bijlage 1 Verantwoording..........................................................37

Bijlage 2 Instellingsbesluit Commissie Onderzoek Duurzame Energie ...38

Bijlage 3 Lopende onderzoeksprogramma’s ...................................44



Samenvatting

Energie is van levensbelang voor de maatschappij en energieonderzoek is

noodzakelijk voor het zekerstellen van de energievoorziening op langere

termijn. De Commissie Onderzoek Duurzame Energie bouwt dit advies op de

gedachte dat fossiele brandstoffen op lange termijn geen onderdeel meer

(mogen) zijn van het energieaanbod. Op termijn afscheid nemen van

fossiele brandstoffen verlegt de aandacht van het fundamentele onderzoek

naar zon, wind, water en biomassa als onuitputtelijke (potentiële) bronnen

van energie. Voor Nederland geldt dat niet alles kan worden onderzocht. Er

zal gekozen moeten worden tussen verschillende onderzoeksthema’s en

–programma’s uitgaande van nationale sterktes. De Commissie is van

mening dat de communicatie tussen industriële partijen, maatschappelijke

groepen, politiek en kennisinstellingen tot nu toe onvoldoende helder is

gestructureerd en spreekt de wens uit dat diverse Nederlandse initiatieven

op het terrein van duurzame energie verbonden en op hoofdlijnen

gecombineerd zullen gaan worden. Dit geheel zal uiteindelijk leiden tot een

werkelijk duurzame samenleving, die onafhankelijk is van fossiele

brandstoffen. Voorwaarde is dat het proces periodiek herijkt wordt. Dit

advies beoogt bij te dragen aan een dergelijke duurzame ontwikkeling.

Probleemstelling

In het regeerakkoord vormt duurzame energie één van de speerpunten van

beleid. Deze ambitie voor 2020 (en vooral daarna) zal voor een groot deel

afhankelijk zijn van de resultaten van fundamenteel onderzoek naar

duurzame energieopties. Diverse partijen binnen het onderzoekslandschap

dringen aan op het maken van keuzes in het energieonderzoek; niet alle

opties dragen even sterk bij aan een duurzame energievoorziening en niet

alle opties sluiten aan bij de Nederlandse sterktes in het onderzoeksveld.

Organisaties signaleren daarnaast een gebrek aan regie en coördinatie in

het energieonderzoek. Er zijn diverse initiatieven, maar een

overkoepelende aanpak geïnspireerd door de ontwikkelde nationale

transitiepaden ontbreekt vooralsnog in het fundamentele onderzoek. Een

aantal partijen heeft haar visie neergelegd in een (investerings)voorstel.

Deze voorstellen zijn eensgezind in hun verzoek om extra financiële

middelen, maar de accenten en aangrijpingspunten verschillen.

De Commissie heeft zich, op verzoek van de Ministeries van OCW en EZ,

gericht op drie van deze voorstellen: het rapport van de

Verkenningscommissie energieconversieonderzoek van de Koninklijke



Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), het rapport `Advanced

Dutch Energy Materials’ (ADEM) opgesteld door de drie TU federatie en het

Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN)) en het rapport ‘Nederlandse

sterktes in het funderend energieonderzoek – een voorstel voor een

onderzoeksagenda’, opgesteld door de Nederlandse Organisatie voor

Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Aanpak

De Commissie heeft deze drie voorstellen (KNAW, ADEM, NWO) in een eerste

analyse ondergebracht in een gemeenschappelijk kader. Er is een

onderscheid gemaakt tussen energieopties (programmakolommen) en

ondersteunende of flankerende maatregelen (programmalijnen). De

Commissie heeft vervolgens een nadere prioritering aangebracht in de

beschreven kolommen en lijnen. In een laatste ronde heeft de Commissie

budgetten aan de verschillende prioriteiten toegekend. Daarbij is uitgegaan

van een totaal beschikbaar bedrag van € 250 mln. voor een periode van vijf

jaar. Deze exercitie heeft geresulteerd in een inhoudelijke

onderzoeksagenda voor de middellange en lange termijn.

Aanbevelingen

De Commissie heeft een aantal thema’s geselecteerd waarover zij van

oordeel is dat zij plaats moeten krijgen in het fundamentele onderzoek

naar een toekomstige duurzame energievoorziening. Ook heeft de

Commissie een inschatting gemaakt van het te reserveren bedrag voor

dergelijk onderzoek. Onderstaand schema geeft een overzicht van de

belangrijkste conclusies.

Thema’s Kolom/lijn KNAW/NWO/ADEM Lopend

onderzoek

Extra middelen

Zonne-energie kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 50 mln.

Windenergie kolom KNAW/ADEM Ja € 10 mln.

materialen

Biomassa kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 28 mln.

Bioraffinage kolom KNAW/NWO/

ADEM

Geen

gestructureerd

programma

€ 10 mln.

Waterstof kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja 0



Energiebesparing lijn KNAW/NWO Ja € 50 mln.

in

overleg met

regiegroep chemie

Maatschappelijke

transitieprocessen

lijn KNAW/NWO Ja € 4 mln.

Integratie van

disciplines, sectoren

en functies

lijn KNAW/ADEM Nee € 20 mln.

Nieuwe materialen lijn KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 58 mln. (waarvan

€ 10 mln. voor

windenergie)

Wilde ideeën kolom/lijn KNAW/NWO N.v.t. € 20 mln.

Het programma is opgezet voor een periode van 4 jaar onderzoek, maar zal

effectief over een periode van 5 jaar worden uitgevoerd. De totalen

beslaan dus een periode van 5 jaar.

Organisatie

De Commissie pleit voor de oprichting van een regieorgaan. De Commissie

kiest hiermee voor een eenvoudige en slagvaardige opzet voor sturing en

financiering van het aanvullende energieonderzoek in Nederland. De

Commissie wil daarbij zo veel mogelijk aansluiten bij de bestaande

infrastructuur en initiatieven. Het regieorgaan coördineert en toetst de

voortgang van de geselecteerde onderzoeksprogramma’s. Bij het toezicht

op de inhoudelijke kwaliteit van de programmavoorstellen wordt zoveel

mogelijk aansluiting gezocht bij NWO. Voordeel van deze aanpak is dat de

bestaande procedures en structuren niet verstoord worden.

Het regieorgaan bestaat uit een directeur, een Raad van Toezicht en een

Wetenschappelijke Adviesraad. Het Algemeen Bestuur van NWO draagt zorg

voor de autonomie van het regieorgaan, de toegang tot de infrastructuur

van NWO, de afstemming met andere initiatieven binnen NWO op het

terrein van duurzame energievoorziening en de overdracht van inhoudelijke

en financiële bevoegdheden aan het regieorgaan.



Inleiding

Voor u ligt het advies van de Commissie Onderzoek Duurzame Energie.

Hierin doen we de Ministers van OCW en EZ aanbevelingen voor het

opzetten van een nationaal programma duurzame energie. Dit gaat uit van

de sterktes in het Nederlandse fundamentele onderzoek en koppelt deze

aan de sterktes in het technologisch en materialenonderzoek. Om een

beeld van wijlen Prof. K. Posthumus (TU Eindhoven) te parafraseren: de

programmalijnen en de -kolommen die we hebben gekozen vormen de

schering en de inslag van een robuust en samenhangend

‘onderzoeksweefsel’ duurzame energie.

Het uitgangspunt voor ons advies was de KNAW Verkenning ‘Duurzaamheid

duurt het langst’ dat in de zomer van 2007 is verschenen. Deze diende als

richtsnoer om de voorstellen van NWO op één noemer te brengen met die

van ECN en de drie technische universiteiten (het ADEM-voorstel). Het

resultaat is een volwaardig en compleet onderzoeksprogramma dat wordt

aangestuurd door een regieorgaan. Dit regieorgaan is ondergebracht bij

NWO, waarbij het ADEM-voorstel een geheel eigen plek heeft gekregen.

De omvang van het bijbehorende budget van 250 miljoen euro voor vijf jaar

doet naar onze mening recht aan de ambities die ons land zou moeten

koesteren op dit gebied. Het stelt ons land in staat om op de lange termijn

een duurzame samenleving op te bouwen, onafhankelijk van fossiele

brandstoffen.

Het budget rechtvaardigt ook een apart regieorgaan, een organisatievorm

waarmee met succes ervaring is opgedaan in het genomicsprogramma.

De samenstelling van onze Commissie vormt een goede afspiegeling van de

verschillende facetten die met dit onderzoek gemoeid zijn: het

fundamentele onderzoek, het toegepaste onderzoek, de technologie, de

industrie en de maatschappij. Bovendien was de inbreng van bestuurlijke

ervaring geborgd. We hebben met veel plezier aan dit advies gewerkt en

vertrouwen erop dat het recht doet aan alle aspecten.

Prof. dr. Hans de Wit, voorzitter van de Commissie Onderzoek Duurzame

Energie.



Noodzaak duurzame energie

Energie is van levensbelang voor de maatschappij en energieonderzoek is

noodzakelijk voor het zekerstellen van de energievoorziening op langere

termijn. Voor de energievoorziening op korte en middellange termijn zijn

fossiele brandstoffen essentieel terwijl, ze een aanzienlijke belasting van

het milieu vormen, onder andere door de uitstoot van broeikasgassen zoals

CO2. Door de snelle wereldwijde groei van het energiegebruik zal de

voorraad makkelijk winbare fossiele brandstoffen, vooral olie en gas, snel

uitgeput raken. Het zal steeds moeilijker en kostbaarder worden om deze

energiedragers te winnen, waardoor de milieubelasting zal toenemen (meer

kolen) en complexe geopolitieke situaties zullen ontstaan.

De Commissie bouwt dit advies op de gedachte dat fossiele brandstoffen op

lange termijn geen onderdeel meer (mogen) zijn van het energieaanbod.

Deze transitieperiode zal minimaal vijftig à honderd jaar beslaan en

gekenmerkt worden door een bredere verandering van onze samenleving

gericht op duurzaamheid. In het begin van deze transitieperiode is een

snelle vermindering van de milieubelasting vooral mogelijk door besparing

en efficiencyverhoging. De Commissie Onderzoek Duurzame Energie wil

daarom een belangrijke rol toekennen aan besparing. Besparingsscenario’s

richten zich op gedragsverandering en efficiencyverhoging van de

energieconversie.

Op termijn afscheid nemen van fossiele brandstoffen verlegt de aandacht

van het fundamentele onderzoek naar zon, wind, water en biomassa als

onuitputtelijke (potentiële) bron van energie. De overgang van een op

voorraadbronnen (bronnen waarvan het aanbod afneemt met het gebruik)

gebaseerde huishouding naar één die overwegend of zelfs geheel is

gebaseerd op stromingsbronnen vergt in eerste instantie een grote

fundamentele onderzoeksinspanning. Onderzoeksvragen bij deze vormen

van energie richten zich op bestaande en nieuwe vormen van

energieconversie en opslag.

Voor de transitie naar een duurzame energiehuishouding bestaat geen uniek

plan. Wel is duidelijk dat het onderzoek onderdeel moet zijn van een

integrale systeembenadering; de gehele keten van primaire energiebron tot

eindgebruiker is voor een duurzame energievoorziening van belang. Een

duurzame energiehuishouding staat in tal van landen hoog op de agenda. Er

wordt gelijktijdig aan diverse opties gewerkt. Voor Nederland geldt dat niet

alles kan worden onderzocht. Er zal gekozen moeten worden tussen



verschillende onderzoeksthema’s en –programma’s uitgaande van nationale

sterktes.

Er zijn veel maatschappelijke en politieke discussies over de

energievoorziening en er zijn verschillende partijen actief op het terrein

van beleid en onderzoek. Daarnaast spelen ook diverse bedrijven en

maatschappelijke organisaties een rol in het debat. De communicatie

tussen industriële partijen, maatschappelijke groepen, politiek en

kennisinstellingen is tot nu toe onvoldoende helder gestructureerd. De

Verkenningscommissie van de KNAW beveelt daarom aan technologisch

georiënteerde programma’s van een inherente en consistente

maatschappijwetenschappelijke component te voorzien. Vanuit deze

gedachte zouden de diverse Nederlandse initiatieven op het terrein van

duurzame energie verbonden en op hoofdlijnen gecombineerd moeten

worden. De Commissie Onderzoek Duurzame Energie sluit zich bij deze

gedachte aan en spreekt de verwachting uit dat dit advies een dergelijke

aanpak mogelijk zal maken.

Hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek met relevantie voor een transitie

naar een duurzame energievoorziening moet met hoge prioriteit worden

uitgevoerd door alle kennisinstellingen die zich met wetenschappelijk

energieonderzoek bezighouden. De uiteindelijke invulling van de

transitiepaden die leiden tot een duurzame energievoorziening kan alleen

plaatsvinden in een goed samenspel tussen overheid, industrie en

kennisinstellingen, waarbij het van grote betekenis is dat een door het

merendeel van de partijen gedeeld beeld van het uiteindelijke doel

bestaat. Ook hieraan hoopt de Commissie met dit advies bij te dragen.



De Nederlandse onderzoeksinfrastructuur

Uitdagingen

De noodzaak om te komen tot een duurzame energievoorziening is hiervoor

geschetst. In het regeerakkoord vormt duurzame energie één van de

speerpunten van beleid. Het project `Schoner en zuiniger´ als onderdeel

van pijler 3 ‘Een duurzame leefomgeving’ geeft de ambities van de regering

op dit punt weer: “Wij willen dat Nederland de komende kabinetsperiode

grote stappen neemt in de transitie naar één van de duurzaamste en

efficiëntste energievoorzieningen in Europa in 2020”.

Deze ambitie voor 2020 (en vooral daarna) zal voor een groot deel

afhankelijk zijn van de resultaten van fundamenteel onderzoek naar

duurzame energieopties. Die samenhang tussen fundamenteel onderzoek en

een toekomstige duurzame energievoorziening wordt ook door de regering

onderstreept.

Funderend onderzoek

Een aantal partijen in Nederland houdt zich bezig met publiek onderzoek

naar energie. Een belangrijk instituut is het Energieonderzoek Centrum

Nederland (ECN). De onderzoeksprogrammering van ECN wordt voor een

groot deel bepaald door de ambities van de Rijksoverheid. ECN heeft haar

onderzoeksambitie recent vertaald in de notitie `De belofte van een

duurzame Europese energiehuishouding; Energievisie van ECN en NRG´

(augustus 2007).

ECN legt in zijn onderzoeksprogrammering steeds duidelijker een goede

relatie tussen fundamenteel en applicatiegericht onderzoek. Dit sluit

uitstekend aan bij de mening van de KNAW, die de Commissie deelt. De

Verkenningscommissie van de KNAW kiest voor zowel fundamenteel als

toegepast onderzoek, enerzijds omdat de grenzen tussen beide niet helder

zijn, anderzijds omdat zij vaststelt dat integratie van disciplines en

sectoren door middel van een systeemaanpak noodzakelijk is. Voor

versnelling van innovatieprocessen in de energietechnologie zijn niet alleen

radicale nieuwe technieken vereist, maar is ook het slimmer toepassen van

bestaande technologie van belang. Een geïntegreerde aanpak is

noodzakelijk en kan op verschillende manieren gestalte krijgen.



Ook NWO houdt zich bezig met (coördinatie van) wetenschappelijk

onderzoek naar duurzame energie. NWO heeft haar ambities op dit terrein

neergelegd in een thematisch programma voor de periode 2007-2010:

“Nieuwe methoden voor productie, opslag, transport en gebruik van

energie”. Tevens wil NWO een breed (dus meer dan energie alleen met

onder andere ook aandacht voor water en biodiversiteit) programma

ontwikkelen voor duurzaamheid: “Duurzame Aarde”, dat meer klimaat

gemotiveerd is.

Het natuurkundig onderzoek gerelateerd aan kernfusie-energie als

energiebron vindt plaats bij het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen.

Dit instituut is een onderzoeksinstituut van NWO. Het overige aan

kernenergie gerelateerde onderzoek vindt plaats bij NRG (ECN) en de

TUDelft.

Coördinatie en selectie van op duurzame energie gericht onderzoek voor de

middellange termijn wordt ook door SenterNovem gedaan in het lange

termijn EOS (Energie Onderzoek Strategie) programma, dat in augustus

2007 met een herziene strategie kwam, aansluitend bij het

energietransitieplan.

Naast deze onderzoeksprogramma’s vindt ook veel op andere manieren

gefinancierd onderzoek plaats bij verschillende universiteiten zoals de

TUDelft, de Universiteit Twente (UT), de Technische Universiteit Eindhoven

(TU/e), Wageningen UR, de Universiteit Utrecht (UU) en instituten als TNO

en ECOFYS. Een uitgebreid overzicht van onderzoeksprogramma’s met als

thema energie is opgenomen in bijlage 3.

Ook de KNAW maakt deel uit van het onderzoekslandschap. In opdracht van

de KNAW heeft een Verkenningscommissie gewerkt aan een advies waarin

keuzes worden gemaakt in het toekomstig natuurwetenschappelijk

energieonderzoek (“Duurzaamheid duurt het langst, Onderzoeksuitdagingen

voor een duurzame energievoorziening”, 2007). In dit rapport komt de

KNAW tot de conclusie dat Nederland internationaal weliswaar een

vooraanstaande rol op het terrein van energieonderzoek speelt, maar deze

rol nog aanzienlijk kan versterken door het maken van gerichte keuzes voor

toekomstig onderzoek. Hierbij brak zij enerzijds een lans voor sterke

focussering van het energie onderzoek in vaak multidisciplinaire

onderzoekprogramma’s, waarbij de deelname op bewezen kwaliteit is

gebaseerd, maar deed zij tevens een beroep op de financiers van het

onderzoek om voldoende ruimte te blijven bieden voor risicovol disciplinair

onderzoek van ‘wilde ideeën’ gericht op duurzame energieopties.



Naast publiek gefinancierd onderzoek is er ook privaat onderzoek naar

duurzame energie in Nederland, onder andere bij Shell, de Gasunie,

Solaron en Econcern.

Focus en massa

Diverse partijen binnen het onderzoekslandschap dringen aan op het maken

van keuzes in het energieonderzoek; niet alle opties dragen even sterk bij

aan een duurzame energievoorziening en niet alle opties sluiten aan bij de

Nederlandse sterktes in het onderzoeksveld. Organisaties signaleren

daarnaast een gebrek aan regie en coördinatie in het energieonderzoek. Er

zijn diverse initiatieven, maar een overkoepelende aanpak geïnspireerd

door de ontwikkelde nationale transitiepaden ontbreekt vooralsnog in het

fundamentele onderzoek.

Een aantal partijen heeft haar visie neergelegd in een

(investerings)voorstel. Deze voorstellen zijn eensgezind in hun verzoek om

extra financiële middelen, maar de accenten en aangrijpingspunten

verschillen. De Commissie heeft zich, op verzoek van de Ministeries van

OCW en EZ, gericht op drie voorstellen: KNAW, NWO en ADEM, maar

gespiegeld tegen het volledige beeld van het energieonderzoek in

Nederland, en dat, zoals ook door de KNAW werd gedaan, geplaatst in een

internationaal kwaliteitskader. Hieronder volgt een korte beschrijving van

de drie voorstellen.

KNAW

Voor de Nederlandse onderzoeksinspanningen dienen prioriteiten gesteld te

worden in samenhang met het onderzoeksveld in de rest van de wereld. De

aandacht moet vooral uitgaan naar energiebronnen die substantieel kunnen

bijdragen aan de verduurzaming van de mondiale energievoorziening. Een

andere voorwaarde is dat deze opties kansen bieden voor de Nederlandse

onderzoekswereld, waarbij de aandacht uitgaat naar zowel fundamenteel

als toegepast onderzoek. De KNAW breekt hier een lans voor het oprichten

van multidisciplinaire onderzoeksteams, zoveel mogelijk gericht op

systeembenaderingen.

NWO

Nederland moet niet zelf op alle opties inzetten, want dat leidt slechts tot

versnippering van inspanningen. Het is belangrijk alleen op die terreinen

extra inzet te plegen waar Nederland internationaal een leidende positie

heeft of het potentieel bezit om deze te verkrijgen. Alleen op dergelijke

terreinen biedt een nationaal onderzoeksprogramma de kans op een



prominente internationale positie en meerwaarde die zich kan uiten in

baanbrekende innovaties.

ADEM

ADEM beoogt een versterking en versnelling te geven aan het

energieonderzoek in Nederland door een investering in zowel apparatuur

als in opleiding van personeel. De investering moet uitmonden in een

`laboratorium zonder muren´, waarbij de focus zal komen te liggen op

versterking van de lopende programma´s bij ECN (EOS en Transities) en de

3 TU´s (3TU Centre for Sustainable Energy Technology, SUNNET).

Onderliggende doelen zijn een versnelling van de marktintroductie van

energietechnologieën en een intensievere samenwerking tussen de

betrokken partners (ECN, 3 TU´s) waardoor de bestaande en nieuwe

onderzoeksfaciliteiten beter worden benut. Aparte aandacht wordt besteed

aan marktintroductie van innovatieve concepten via een goede koppeling

met het M2i programma (de drie TU’s zijn allen partner in M2i). Het

Netherlands Institute for Metals Research (NIMR) heeft binnen het M2i

programma een expliciet valorisatie programma ten behoeve van het MKB,

waar ADEM bij zal aansluiten.

Bij duurzaam energieonderzoek liggen applicatie en fundamenteel

onderzoek inhoudelijk dichter bij elkaar dan gebruikelijk in de wetenschap.

Dat wil niet zeggen dat de ontwikkelingslijn in de tijd zal verschillen van

normale innovatieve transities. Ook hier is de middellange termijn al 20 tot

30 jaar. Een reden temeer om op volle snelheid aan de slag te gaan, maar

ook programma’s voor de korte termijn, dus demo’s en applicaties van

bestaande technologieën in een nieuwe duurzame energieomgeving te

bespoedigen via andere gerichte programma’s, naast de hier geformuleerde

“fundamentele” lijn. Figuur 1 op de volgende pagina zet de cyclische

samenhang voor het materialen onderzoek nog eens overzichtelijk neer.



Figuur 1 Duurzame energie: onderzoek en applicatie

Aanpak van de Commissie

De Commissie neemt het rapport van de KNAW als uitgangspunt van haar

advies. Dit rapport bevat een uitputtende beschrijving en selectie van

energieopties en noodzakelijke flankerende maatregelen (multidisciplinaire

teams, sociaal-wetenschappelijk onderzoek, systeemaanpak,

energiebesparing). Dit rapport is van zeer recente datum en wordt breed

gedragen door de wetenschappelijke wereld. De status van dit rapport

wordt onderschreven door de Ministeries van OCW en EZ. In de opdracht

aan de Commissie hebben beide ministeries dan ook verzocht het KNAW-

rapport als uitgangspunt van het onderzoek te nemen.

De Commissie heeft de drie initiatieven (KNAW, ADEM, NWO) in een eerste

analyse ondergebracht in een gemeenschappelijk kader. Er is een

onderscheid gemaakt tussen energieopties (programmakolommen) en

ondersteunende of flankerend maatregelen (programmalijnen). De

Commissie heeft vervolgens een nadere prioritering aangebracht in de

beschreven kolommen en lijnen. De aanbevelingen van de

Verkenningscommissie van de KNAW zijn daarbij, vooral ook vanwege het



brede draagvlak voor deze aanbevelingen in de wetenschappelijke wereld,

als uitgangspunt genomen. Hier en daar heeft de Commissie de vrijheid

genomen eigen accenten te zetten.

In een laatste ronde heeft de Commissie budgetten aan de verschillende

prioriteiten toegekend. Daarbij is uitgegaan van een totaal beschikbaar

bedrag van € 250 mln. voor een periode van vijf jaar. Deze exercitie is

uitgemond in een inhoudelijke onderzoeksagenda voor de middellange en

lange termijn. Het volgende hoofdstuk bevat de weerslag van deze

exercitie. De Commissie doet ook aanbevelingen voor de organisatie en de

coördinatie van de nationale meer fundamentele onderzoeksagenda op het

terrein van duurzame energie. Deze aanpak staat beschreven in het laatste

hoofdstuk van dit advies (`Organisatie en bestuursstructuur´).



Naar een nationale onderzoeksagenda

duurzame energie

Inventarisatie van de thema’s

De verkenning van de KNAW bevat een uitputtende beschrijving van

duurzame energieopties. Tegelijkertijd vraagt het rapport aandacht voor

een benadering van het energievraagstuk waarin integratie, besparing en

systeemdenken centraal staan. De KNAW breekt ook een lans voor de

oprichting van multidisciplinaire onderzoeksteams. Ook het NWO voorstel

bevat een duidelijke scheiding tussen energieopties (windenergie, biomassa

etc.) en ondersteunende aanpakken die bijdragen aan het vinden van

oplossingen voor een duurzame energietransitie. Het voorstel van de drie

TU’s en ECN (ADEM) richt zich op materialenonderzoek als voorwaarde voor

onderzoek naar duurzame elektriciteit, duurzame warmte en duurzame

brandstoffen, grondstoffen en productieprocessen.

Figuur 2 Energieopties en programmalijnen

De thema’s uit de drie verschillende rapporten zijn door de Commissie

Onderzoek Duurzame Energie (CODE)aan de hand van programmakolommen

(energieopties) en programmalijnen (voorwaardenscheppende technieken,



processen en investeringen) gerubriceerd. Dit is weergegeven in figuur 2 op

de vorige pagina. Deze aanpak helpt bij het in kaart brengen van de witte

vlekken en de gemeenschappelijke thema’s bij zowel ADEM als NWO.

Hieronder treft u van ieder thema een korte beschrijving aan1. Iedere

beschrijving bevat een gemotiveerd oordeel van de Commissie en een

eventueel toe te kennen onderzoeksbudget.

1 Een uitgebreide beschrijving treft u aan in de drie rapporten. Het KNAW rapport geeft de

breedste maar ook de meest gedetailleerde beschrijving van geselecteerde kolommen en

lijnen en blijft daarmee een noodzakelijke achtergrond voor de gekozen formuleringen in het

advies van de Commissie Onderzoek Duurzame Energie.



Programmakolommen (Energieopties)

Zonne-energie

Het mondiale potentieel van zonne-energie overstijgt ruimschoots het

totale toekomstige energiegebruik. De bijdrage van zonne-energie aan de

totale behoefte is op dit moment echter gering. Het aandeel van zonne-

energie in de toekomstige, dan sterk gestegen2 elektriciteitsvraag in

Nederland kan op lange termijn uitkomen op meer dan 25%. Het aandeel

zonnewarmte in de totale warmtevraag in de gebouwde omgeving in ons

land kan oplopen tot 70% in 20503. Binnen zonne-energie is de volgende

onderverdeling te maken.

PV, zonnecellen

De PV (PhotoVoltaïsche) technologie maakt gebruik van veel verschillende

soorten materialen, ontwerpen en conversieprincipes om zonlicht om te

zetten in elektriciteit. Er zijn daardoor veel verschillende mogelijkheden

voor verbeteringen van de technische en economische prestaties. De

Commissie ziet mogelijkheden om silicium zonnecellen verder te

verbeteren met behulp van nieuwe conversieprincipes, celconcepten en

materiaalbehandelingsmethoden. Ook het ontwikkelen van organische en

polymere zonnecellen acht de Commissie kansrijk. Het inpassen van

zonnecellen in bestaande structuren (smart integration), de afstemming

tussen vraag en aanbod, de opslag van energie en de kosten vormen

mogelijke barrières voor de verdere verhoging van het aandeel zonnecellen

in de energiemix.

Warmte uit zonlicht (lage en hoge temperatuur)

Lage temperatuur thermische zonne-energie biedt vooral perspectief voor

de gebouwde omgeving in de vorm van zonneboilers en ruimteverwarming.

Hoge temperatuur thermische zonne-energie (Concentrated Solar Power)

2 Door de relatief grote petrochemische industrie en de beschikbaarheid van een grote

hoeveelheid aardgas is het gebruik van elektrische energie in Nederland (ongeveer 30%)

nu relatief laag in internationaal perspectief. Naar verwachting zal dit op termijn groeien

tot 40%.

3 Bron: Roadmap Zonnestroom van Holland Solar.



kan worden benut voor het opwekken van elektriciteit in combinatie met

warmteopslag.

Wil zonthermische omzetting in de toekomst het basissysteem voor

verwarming, koeling en productie van warm tapwater in de gebouwde

omgeving worden, dan is zowel systeeminpassing als fundamentele

verbetering van de basiscomponenten en omzettingsprincipes nodig. Bij

hoge temperatuuromzetting (CSP) liggen de uitdagingen ook op

materiaalkundig vlak. Toepassing van deze technologie zal vooral in landen

rond de Middellandse zee een behoorlijke impact kunnen hebben.

Biosolar, fotosynthese en chemische energie

Binnen deze energieoptie valt de productie van duurzame brandstoffen

onder invloed van zonlicht met behulp van natuurlijke systemen, anders

dan die welke gebruik maken van ontsluiting van ligno-cellulose. De

Commissie is van mening dat de rendementen van, of productiesnelheden

op basis van natuurlijke systemen, ondersteuning van deze energieoptie in

de weg staan. De productie van tweede generatie biobrandstoffen onder

andere met behulp van industriële biotechnologie (NWO) acht de Commissie

wel kansrijk. De Commissie komt hierop terug bij het onderwerp biomassa.

De Commissie heeft weinig vertrouwen in de (toekomstige) bijdrage van

fotosynthetische zonnecellen aan een duurzame energievoorziening.

Aanvullende investeringen in onderzoek naar kunstmatige

bionanostructuren of aangepaste biosystemen voor de productie van

fotosynthetische zonnecellen acht de Commissie niet zinvol.

Het opzetten van processen en systemen voor de conversie van

fotonenergie naar chemische energie verkeert nog in een vroeg stadium van

ontwikkeling. Er zijn verwachtingen dat met behulp van micro-organismen

(andere dan algen) onder invloed van zonlicht biobrandstoffen kunnen

worden geproduceerd. Aan de haalbaarheid kan echter worden getwijfeld.

De Commissie acht programmatische ondersteuning van deze optie daarom

niet zinvol 4.

4 De KNAW lijkt over de biosolar opties minder pessimistisch, maar noemt het wel typisch

lange termijn opties, door het nog ontbreken van werkende voorbeelden van systemen en

concepten, die mogelijk geschikt zijn voor grootschalige toepassing. De Commissie heeft

deze visie expliciet meegenomen in haar besluit om niet tot programmatische

ondersteuning van dit onderzoek over te gaan.



Aanbeveling voor het hele thema zonne-energie

De Commissie dicht een belangrijke rol toe aan het hele thema zonne-

energie in de toekomstige duurzame energievoorziening en acht een

investering van € 50 mln. in de kansrijke onderdelen van deze optie

daarom gerechtvaardigd.

Windenergie

Windenergie is de conversie van wind (kinetische energie) in een andere

vorm van energie. De KNAW geeft aan dat deze energieoptie in de toekomst

een wezenlijk deel van de behoefte aan elektrische energie in Nederland

kan opwekken (25% van elektriciteitsbehoefte over 20 à 30 jaar). Het is dan

wel noodzakelijk dat toepassingen op zee ten volle benut worden (meer

wind, minder horizonvervuiling). NWO gaat niet in op deze energieoptie.

Wel sluit dit thema aan bij wat NWO te berde brengt binnen het thema

‘Intelligent omgaan met energie’.

Grootschalige, economisch rendabele windparken op zee, met een

beschikbaarheid bij voldoende wind, boven de 95 %, beschouwt de

Commissie als een belangrijke optie voor duurzame elektriciteitsproductie

op zowel korte als lange termijn. De Commissie vraagt daarom speciale

aandacht voor de combinatie van windenergie en off-shore technologie. De

Commissie spreekt de verwachting uit dat Nederland haar positie binnen de

internationale windenergiewereld door deze invalshoek kan verstevigen.

Aanbeveling windenergie

Veel van het te verrichten onderzoek binnen deze energieoptie heeft een

sterk toegepast karakter. In overleg met de kennisinstellingen zou het

bedrijfsleven hiervoor het initiatief moeten nemen. De Commissie is van

mening dat deze energieoptie daarom geen nader onderzoeksprogramma

rechtvaardigt. Wel is er behoefte aan fundamenteel materialenonderzoek.

De Commissie beveelt aan hiervoor middelen vrij te maken (€ 10 mln.)

Biomassa

Biomassa kan een significante bijdrage leveren aan een duurzame

energievoorziening. Biomassa is in potentie ruimschoots aanwezig,

wereldwijd en ook in Nederland, maar is niet altijd duurzaam oogstbaar. De

keuze voor deze energieoptie vraagt de import van duurzame biomassa,

met alle daarbij behorende logistieke uitdagingen. De zogenaamde tweede

generatie technologieën, waarbij conversie van restdelen van planten of

specifiek geteelde energiegewassen centraal staan, zullen wat betreft de

Commissie de belangrijkste plaats innemen. De Commissie staat al met al



positief tegenover de inzet van duurzame biomassa voor een duurzame

energievoorziening.

Dematerialisatie en energieverdichting zijn sleuteltechnologieën bij de

omzetting van biomassa in nuttige energie. Naast thermochemische kunnen

vooral biotechnologische opties hier een grote rol bij spelen. De Commissie

acht uitbreiding van de kennis op de zich snel ontwikkelende gebieden van

genomics, proteomics en metabolomics noodzakelijk. Voor deze kennis kan

aansluiting worden gezocht bij al bestaande initiatieven zoals het

Netherlands Genomics Initiative.

Nederland heeft een internationale voorhoedepositie op het terrein van

genetisch gemodificeerde micro-organismen die belangrijke industriële

producten, waaronder biobrandstoffen, kunnen maken. En diezelfde

voorhoedepositie heeft Nederland op het terrein van het opschalen en

industrieel toepasbaar maken van de ontwikkelde biotechnologische

processen.

Ook zullen er koppelingen gelegd moeten worden met bioraffinage om de

benutting van biomassa te verbeteren. De Commissie verwijst hier ook naar

de programmalijn “integratie van disciplines, sectoren en functies”.

Verbranding van droge biomassa voor de productie van elektriciteit en

warmte kan mogelijk verbeterd worden door torrefactie waardoor een deel

van de biomassa eigenschappen van steenkool krijgt. Fundamenteel

onderzoek is hiervoor niet of nauwelijks (meer) nodig. Onderzoek naar

efficiëntere gaszuiveringen en meer robuuste katalysatoren, nodig om

grootschalige toepassing van brandstoffen uit biomassa (via vergassing en

andere thermo-chemische processen) mogelijk te maken, heeft echter

hoogste prioriteit.

Aanbeveling biomassa

De Commissie is van mening dat het thema biomassa (€ 38 mln. waarvan

€ 10 mln. voor bioraffinage) gerichte steun verdient.

Energie uit water

De verkenning van de KNAW noemt drie manieren waarop gebruik kan

worden gemaakt van water als energiebron: golf- en getijdenenergie,

temperatuurverschillen en osmose.



Bij golf- en getijdenenergie wordt gebruik gemaakt van de beweging van

water. Er is weinig fundamenteel onderzoek nodig om deze technologie

verder te ontwikkelen.

Aanbeveling

De Commissie acht de bijdrage van deze energievorm aan de totale

energiebehoefte zo gering dat aan deze optie geen prioriteit wordt

gegeven.

Bij Ocean Thermal Energy Conversion wordt gebruik gemaakt van

temperatuurverschillen op zee. Deze technologie kan ingezet worden bij de

grootschalige productie van waterstof, maar de ontwikkeling bevindt zich

nog in een experimentele fase. De haalbaarheid van deze energieopwekker

bij kleinere temperatuurverschillen is beperkt.

Aanbeveling

De Commissie kent een lage prioriteit toe aan deze energieoptie.

Osmose kent naar de mening van de Commissie een aantal technische

barrières die de grootschalige inzet van deze optie verhinderen. De relatief

beperkte bruikbare hoeveelheid zoet water resulteert onder ideale

condities in maximaal enkele procentpunten bijdrage tot de

elektriciteitsvoorziening. Dit rechtvaardigt geen grote inspanning. De

kostprijs van de membranen is hoog en het rendement wordt door

biofouling negatief beïnvloed.

Aanbeveling

De Commissie kent een lage prioriteit toe aan deze energieoptie.

Aanbeveling voor het hele thema energie uit water

De Commissie onderschrijft de conclusie van het rapport van de KNAW dat

gezien de randcondities zeer betwijfeld moet worden of energie uit water

wereldwijd van enige betekenis zal kunnen worden. Daarbij komt dat er

weinig fundamenteel onderzoek op dit terrein meer verricht hoeft te

worden. De Commissie ziet dan ook geen aanleiding om voor een

onderzoeksprogramma voor energie uit water te pleiten.

Geothermie

Geothermie is een potentieel belangrijke bron van duurzame energie.

Gezien de betere mogelijkheden elders (bijvoorbeeld IJsland) lijkt dit

echter niet een speciaal aantrekkelijke optie voor Nederland. Wel biedt de



ondergrond belangrijke mogelijkheden voor warmte/koudeopslag. Ook in

de MSMP-systeem benadering zou geothermie een rol kunnen spelen.

Aanbeveling

De Commissie acht het, gezien de geologische eigenschappen van de

Nederlandse bodem, niet gerechtvaardigd om deze energieoptie te

betrekken in een afzonderlijke programmering.

Schoon fossiel

Schoon fossiel staat voor het gebruik van fossiele energiebronnen (aardgas,

aardolie en kolen) waarbij de uitstoot van broeikasgassen in de atmosfeer

worden geminimaliseerd. Dit betekent dat het gebruik van deze

brandstoffen wordt gecombineerd met CO2 afvangst en CO2 opslag (Carbon

Capture & Storage/CCS). Nederland lijkt vanwege de geografische nabijheid

van industrie en opslagmogelijkheden gunstig gepositioneerd voor CCS.

Schoon fossiel is strikt genomen echter geen duurzame energieoptie, omdat

de bron niet hernieuwbaar is. De Commissie is bovendien van oordeel dat

de opslag van CO2 in de komende 20 jaar slechts zeer beperkt bijdraagt aan

het verminderen van de CO2-uitstoot (maximaal 5% van de jaarlijkse CO2

emissie).

Aanbeveling

De Commissie beveelt dan ook geen nieuwe onderzoeksprogramma aan op

dit terrein, maar te wachten op de uitkomsten van de huidige programma’s

zoals CATO en CAPTECH. Deze kunnen aanleiding geven tot het opzetten

van demonstratieprojecten.

Kernenergie

Kernenergie bestaat in twee vormen: kernfusie en kernsplijting. KNAW en

NWO besteden beiden aandacht aan kernfusie. Kernsplijting wordt door

NWO niet nader genoemd. Kernfusie produceert nauwelijks radioactief

afval en geen broeikasgassen en is vanuit het perspectief van CO2-reductie

een uitstekende energiebron. Het is echter zeer de vraag of de voor

kernfusie vereiste zeer hoge temperaturen economisch zijn te realiseren.

Aanbeveling

De Commissie acht de bijdrage van Nederland aan ITER, via ITER-NL, voor

dit moment voldoende.

Kernsplijting vormt de belangrijkste bron van elektriciteit binnen de EU

(33% van het totaal). Onderzoek binnen deze energieoptie dient gericht te



zijn op innovatieve vierde generatie reactorconcepten en transmutatie. Aan

deelaspecten van nieuwe reactorconcepten wordt in Nederland onderzoek

verricht. Bijvoorbeeld bij de TU Delft en het NRG. De Commissie is van

mening dat Nederland in het bezit moet blijven van een kennisreservoir

met fundamentele kennis over dit onderwerp.

Aanbeveling

De maatschappelijke discussie over kernenergie en de politieke

stellingname geeft de Commissie aanleiding deze optie niet tot prioriteit

te verheffen.

Waterstof

De Commissie signaleert een groeiende belangstelling voor waterstof, maar

tekent daarbij aan dat waterstof slechts een “secundaire” energiedrager is.

De inzet van waterstof in een duurzame energievoorziening zal slechts

plaatsvinden als aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan: het ontstaan

van efficiëntere energieketens door de inzet van waterstof, het gebruik van

hernieuwbare bronnen voor de productie van waterstof of het nuttige

gebruik van waterstof dat als restproduct bij een ander proces ontstaat.

Onderzoeksvragen richten zich vooral op nieuwe productiemethoden en

opslag van waterstof voor mobiele toepassingen zoals transport en

elektronische apparatuur. Er vindt internationaal veel onderzoek plaats.

Nederland is vooral sterk in onderzoek naar waterstofopslag in

metaalhydriden.

Binnen het huidige NWO-ACTS programma Duurzame Waterstof wordt

gewerkt aan de thema’s waterstofopslag, waterstofproductie, socio-

economische aspecten van waterstof en veiligheid(sensors).

Aanbeveling

De Commissie is van oordeel dat het onderzoek naar deze energieoptie

hiermee voldoende is geborgd.



Programmalijnen

De Commissie gebruikt het begrip programmalijn om enkele

voorwaardenscheppende technieken, aanpakken en processen voor een

duurzame energievoorziening in kaart te brengen. De KNAW legt

bijvoorbeeld sterk de nadruk op energiebesparing (bij burgers en bedrijven)

als belangrijk element in een duurzame energievoorziening. Ook het

pleidooi voor het oprichten van multidisciplinaire teams past binnen dit

kader. Eén van de thema’s in het NWO-rapport is ‘Maatschappelijke

transitieprocessen’. Ook dit thema kan als voorwaardenscheppend worden

gezien. Ook het voorstel van de drie TU’s en ECN (ADEM) dat pleit voor

additionele investeringen in het funderende materiaalonderzoek krijgt in

deze beschrijving een plaats.

Energiebesparing

Vermindering van energiegebruik zowel bij burgers als bij bedrijven ziet de

Commissie als de meest kosten-effectieve strategie om de energiebehoefte

in Nederland te reduceren. Het belangrijkste sturingsmechanisme is

financieel van aard (een lagere energierekening).

De efficiëntie van industriële productieprocessen kan worden

geoptimaliseerd door aanpassing van producten procesontwerp en het

stimuleren van hergebruik van materialen. De industrie heeft de afgelopen

decennia al grote vorderingen gemaakt op het gebied van de energie-

efficiency. Om een volgende stap te kunnen maken zijn nieuwe concepten

nodig zoals procesintensificatie.

Het belang van besparing in de industrie (deze energievraag in Nederland is

disproportioneel in vergelijking met het buitenland) is zo groot dat de

Commissie adviseert extra middelen vrij te maken om het industriële

besparingspotentieel verder te realiseren. Deze middelen worden ingezet

ten behoeve van fundamenteel onderzoek of voor het realiseren van

zogenaamde ‘demo-plants’. Bestaande en nieuwe initiatieven kunnen

aansluiten bij de Roadmap Procesintensificatie, die in januari 2008 wordt

gepubliceerd door het Platform Ketenefficiency, onderdeel van de

energietransitie (www.creatieve-energie.nl).

De Commissie is van mening dat voor de bebouwde omgeving sociaal

economisch onderzoek nodig is om redelijke en effectieve maatregelen te

ontwerpen waarmee kan worden voorkomen dat verbeterde energie-



efficiency leidt tot ongewenste toename van het energiegebruik (rebound

effect).

Aanbeveling

Voor het thema energiebesparing wil de Commissie een bedrag van € 50

mln. vrijmaken. Het grootste deel van dit bedrag (€ 40 mln.) is bestemd

voor besparingen in de industrie. Een goede afstemming gebruik makend

van de recent beschikbaar gekomen Roadmap Procesintensificatie (onder

auspiciën van het Platform Ketenefficiciency), dient plaats te vinden met

de Regiegroep Chemie. De rest van het bedrag (€ 10 mln.) zou ten goede

moeten komen van onderzoek naar besparingen in de bebouwde omgeving

en naar onderzoek om consumenten over te halen tot energiebesparing.

Transitieproces en besparing / maatschappelijke transitieprocessen

Innovatie in de energievoorziening is zowel een kwestie van de toepassing

van technologie als van maatschappelijke processen. De inzet van

hernieuwbare energiebronnen zoals wind en zon wordt bepaald door zowel

economische factoren als maatschappelijke waardering, aldus de

Commissie. Fundamenteel inzicht in de manier waarop

technologiekarakteristieken en sociale processen op elkaar inwerken is

noodzakelijk voor een succesvolle transitie naar een duurzame

energiehuishouding. Ook is hier een relatie met het NWO-programma

“Duurzame Aarde”. Onderzoek vindt deels al wel plaats, maar verdient

meer aandacht en goede afstemming en inpassing in brede

interdisciplinaire onderzoeksprogramma’s. De KNAW besteedt aan dit

onderwerp terecht een aparte paragraaf.

Aanbeveling

De Commissie acht een extra bijdrage van € 4 mln. aan sociaal-

wetenschappelijk onderzoek om deze redenen gerechtvaardigd.

Integratie van disciplines, sectoren en functies

De Commissie acht een goede systeembenadering met integratie van

disciplines, sectoren en functies van het allergrootste belang. Bij integratie

valt te denken aan integratie van componenten tot een energiesysteem,

integratie van bronnen tot een MSMP-energiesysteem, integratie van afval

en grondstofstromen in ecoparken, integratie van nieuwe technologie in

bestaande technologie, integratie van brandstofcellen en HT

warmtepompen in elektriciteitscentrales bij WKK en in de chemische

industrie.



Een ander voorbeeld is de noodzaak om voor de `biobased economy´ een

integrale gedetailleerde ketenanalyse te maken van akker tot tank, om

kwantitatief inzicht in de economie en de efficiency van de algemene

duurzaamheidsaspecten te verkrijgen. Hier is ook aansluiting bij de

Roadmap Procesintensificatie mogelijk.

De Commissie is van mening dat de huidige opdeling van het

onderzoekslandschap het vinden van oplossingen in de aangegeven richting

niet bevordert.

Aanbeveling

De Commissie beveelt aan om naast de meer specialistische

onderzoeksgroepen ook multidisciplinaire onderzoeksteams te

ondersteunen die een energiegebied of energietak vanuit bovenbeschreven

perspectief doorlichten.

Deze multidisciplinaire aanpak zou ondersteunend moeten zijn aan de

huidige energietransitieaanpak van het Ministerie van EZ. De Commissie

wil hiervoor extra middelen uittrekken (€ 20 mln.)

Nieuwe materialen

Nieuwe materialen zijn nodig om de ontwikkeling tot een duurzame

energievoorziening te versnellen. Er is onderzoek nodig naar nieuwe

materialen voor zonnecellen, hoge temperatuur PEMC brandstofcellen,

duurzame waterstofproductie en verbeterde opslagmethodes, ontwikkeling

van nieuwe lichtgewicht materialen voor windturbines, nieuwe

katalysatoren voor bioraffinage en tweede generatie biobrandstoffen.

De onderzoeksinfrastructuur (faciliteiten, personeel) in Nederland behoeft

verbetering. Dit is ook de kern van het advies van de Commissie Wijffels

naar het functioneren van TNO en de GTI’s.

De Commissie is voorts van mening dat de extra investeringen in

fundamenteel materialenonderzoek blijvend moeten aansluiten bij de

geselecteerde programmalijnen en –kolommen. Dit betekent een flexibele

aanpassing van het materialenonderzoek op langere termijn bij de

ontwikkelingen in de programmakolommen of -lijnen.

Aanbeveling

De Commissie wil aansluiten bij de middelen die de drie TU’s en ECN

vragen voor versterking van de fysieke en personele infrastructuur (€ 58

mln. Waarvan € 28 mln. (twee keer € 14 mln. voor investeringen in de

infrastructuur in de twee eerste jaren). Daarbij tekent zij aan dat de



onderzoeksinfrastructuur ook toegankelijk moet worden gemaakt voor de

NW- programma´s (zie het hoofdstuk over de organisatiestructuur).

Energietransport

Elektriciteit

Windenergie, zonne-energie en biomassa kunnen alleen bij de gratie van

grote aantallen opwekeenheden bijdragen aan een duurzame

energievoorziening. Dit vraagt om een meer decentrale energie-

infrastructuur. Ook moet een oplossing worden gevonden voor de soms

sterke verschillen in vraag en aanbod. De roep om een zelfsturend adaptief

elektriciteitsnet moet afgezet worden tegen de mogelijkheden die een

geliberaliseerde en geprivatiseerde elektriciteitsmarkt biedt.

Aanbeveling

De Commissie is van mening dat de vragen die binnen deze programmalijn

leven vooralsnog afdoende beantwoord kunnen worden binnen de

bestaande onderzoeksprogramma’s (IOP EMVT, EOS-LT) en instituten (ECN

en KEMA).

Gas

Veel energie wordt in ons land getransporteerd in de vorm van aardgas. Met

de groei en ontwikkeling van biomassatechnologie voor de productie van

biogas kunnen ook hier tal van kleine opwekeenheden ontstaan; denk aan

de opkomst van vergistingsinstallaties in de agrarische sector.

De generieke onderzoeksvraag is welke rol de huidige gasinfrastructuur kan

spelen in verduurzaming van de energievoorziening van Nederland.

Aanbeveling

Naar de mening van de Commissie is er geen noodzaak tot het doen van

fundamenteel onderzoek. De bestaande onderzoeksinfrastructuur (GRASP)

is voldoende.

Energieopslag

Fossiele bronnen (aardgas, aardolie, steenkool) kunnen door hun aard

gemakkelijk, langdurig en zonder energieverlies worden opgeslagen

(aardgasvelden, opslagtanks, steenkoolbergen). Naar de gevolgen voor de

opslag van gas wanneer een deel van het aardgas wordt vervangen door



waterstof, syngas of biogas wordt onderzoek gedaan binnen het project

`vergroening van gas VG2´.

Duurzame energiebronnen worden meestal direct omgezet in elektriciteit

en warmte. Opslag in pure vorm (met uitzondering van biomassa) is

nauwelijks mogelijk, waardoor gekozen moet worden voor alternatieve

opslagsystemen zoals chemische energieopslag, mechanische energieopslag

en elektrische energieopslag. Op dit moment is waterkracht (mechanisch)

de enige grootschalig toegepaste vorm. Redox-flow batterijen en het

samenpersen van lucht (CAES) zijn mogelijke alternatieven.

Warmteopslag is vooral van belang voor de gebouwde omgeving. Het

potentieel is groot, want de gebouwde omgeving draagt een significant deel

bij aan het energieverbruik in Nederland. ECN en TNO werken binnen het

programma ‘Building Future’ aan energieneutrale woningbouw. Het

besparingspotentieel in de industrie wordt geschat op 5PJ per jaar.

Aanbeveling

Er is naar het oordeel van de Commissie geen geprogrammeerd

fundamenteel onderzoek naar energieopslag nodig. Wel is de Commissie

van mening dat de coördinatie in het onderzoek naar energieopslag

verbetering behoeft.

Daarnaast liggen er vragen in verband met strategisch voorraadbeheer, die

vooral om sociaal economisch onderzoek vragen. Dit onderzoek zou kunnen

worden ondergebracht bij de onderzoekslijn “transitieproces”.

Disciplinair onderzoek `wilde ideeën´ en Enervidi

Naast de hierboven beschreven energieopties en ondersteunende

activiteiten wil de Commissie ruimte bieden aan veelbelovend, onorthodox

en riskant energieonderzoek. Bestaande of nieuwe onderzoeksgroepen

kunnen hierdoor kansen krijgen en uiteindelijk zelfs doorstoten naar de

status van programmakolom of –lijn met toegang tot financiering.

Aanbeveling

De Commissie wil voor dit type onderzoek € 20 mln. reserveren. Voor de

toekenning van middelen voor onorthodox energieonderzoek kan

aansluiting worden gezocht bij de systematiek van persoonsgerichte

subsidie van NWO en het open technologieprogramma van STW.



Organisatie- en bestuursstructuur

NWO en ADEM

De Commissie vindt dat de voorstellen van ADEM en NWO uitstekend op

elkaar aansluiten en goed te verenigen zijn in een nationaal programma

naar duurzame energie.

De minister heeft de Commissie verzocht om de voorstellen van NWO en

ADEM vanuit het perspectief van de KNAW-verkenning aan een oordeel te

onderwerpen. In het voorgaande heeft de Commissie een aantal thema’s

geselecteerd waarover zij van oordeel is dat zij een plaats moeten krijgen

in het fundamentele onderzoek naar een toekomstige duurzame

energievoorziening. Ook heeft de Commissie een inschatting gemaakt van

het te reserveren bedrag voor dergelijk onderzoek. Onderstaand schema

geeft een overzicht van de belangrijkste conclusies. Het programma is

opgezet voor een periode van 4 jaar onderzoek, maar zal effectief over een

periode van 5 jaar worden uitgevoerd. De totalen beslaan dus een periode

van 5 jaar.

Thema’s Kolom/lijn KNAW/NWO/ADEM Lopend

onderzoek5

Extra middelen

Zonne-energie kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 50 mln.

Windenergie kolom KNAW/ADEM Ja € 10 mln.

materialen

Biomassa kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 28 mln.

Bioraffinage kolom KNAW/NWO/

ADEM

Geen

gestructureerd

programma

€ 10 mln.

Waterstof kolom KNAW/NWO/

ADEM

Ja 0

5 Voor een uitgebreid overzicht van lopend onderzoek binnen de verschillende thema’s

wordt verwezen naar bijlage 3 van dit advies.



Energiebesparing lijn KNAW/NWO Ja € 50 mln.

in

overleg met

Regiegroep Chemie

Maatschappelijke

transitieprocessen

lijn KNAW/NWO Ja € 4 mln.

Integratie van

disciplines, sectoren

en functies

lijn KNAW/ADEM Nee € 20 mln.

Nieuwe materialen lijn KNAW/NWO/

ADEM

Ja € 58 mln. (waarvan

€ 10 mln. voor

windenergie)

Wilde ideeën kolom/lijn KNAW/NWO N.v.t. € 20 mln.

Het totale budget bedraagt voor 5 jaar: € 250 mln.

In de eerste twee jaar wordt per jaar € 14 mln. geïnvesteerd conform het

ADEM-voorstel. Resteert voor extra personele inzet voor onderzoek: 222/5=

€ 44 mln. per jaar.

Regieorgaan

De Commissie kiest voor een eenvoudige en slagvaardige opzet voor sturing

en financiering van het aanvullende energieonderzoek in Nederland. De

Commissie wil daarbij zo veel mogelijk aansluiten bij de bestaande

infrastructuur en initiatieven. De Commissie is van mening dat snelle

ontplooiing van nieuwe initiatieven in het energieonderzoek langs de lijnen

van de verkenning van het KNAW-rapport (prioriteiten in het

energieonderzoek, systeembenadering, multidisciplinaire

onderzoeksgroepen) het beste is gediend met een (nationaal) regieorgaan.

De taakstelling van het regieorgaan betreft een veel langere periode dan de

vier budgetjaren waar hiervoor over werd gesproken.

Belangrijke partijen uit het veld worden betrokken bij dit regieorgaan: de

Ministeries van EZ en OCW (via een Interdepartementale stuurgroep,

SenterNovem (om de samenhang met EOS te bewaken), en (zware)

vertegenwoordigers van de industrie (om de uiteindelijke valorisatie van

het fundamentele onderzoek te bewaken). Het regieorgaan coördineert en

toetst de voortgang van de geselecteerde onderzoeksprogramma’s. Bij het

toezicht op de inhoudelijke kwaliteit van de programmavoorstellen wordt

zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij NWO.



Voordeel van de hierboven beschreven aanpak is dat de bestaande of

voorgestelde managementsystemen (NWO, ADEM) intact kunnen blijven. De

regie op de samenhang berust echter bij het regieorgaan. Dat betekent dat

ADEM snel kan starten. Projectvoorstellen zullen door NWO worden getoetst

op kwaliteit. Ook de NWO-projecten die voldoen aan de uitgangspunten van

de Commissie kunnen dan opgetuigd worden en in het meest gunstigste

geval al gebruik maken van de in ADEM opgebouwde infrastructuur.

Organisatie

Het regieorgaan bestaat uit een directeur, een Raad van Toezicht en een

Wetenschappelijke Adviesraad. Het regieorgaan krijgt de beschikking over

een secretariaat.

De directeur van het regieorgaan is verantwoordelijk voor het uitwerken en

bewaken van de voortgang van het afgesproken energieonderzoek in

Nederland (de strategie van het regieorgaan) en de afstemming van het

energieonderzoek in binnen- en buitenland. De directeur heeft de

beschikking over een secretariaat. Binnen dit secretariaat wordt ook de

communicatie over het regieorgaan ingebed. De aard van de functie

veronderstelt het aantrekken van een bestuurlijk en inhoudelijk

zwaargewicht.

Het managementteam bestaat uit de directeur en de directeuren van de

verschillende onderzoeksprogramma’s. Het managementteam is

verantwoordelijk voor:

• De aansturing van en de afstemming tussen de onderzoeksprogramma’s;

• De coördinatie van de investeringen in en het delen van de

infrastructuur;

• Het bevorderen van de kennisuitwisseling tussen de onderzoekers in de

programma’s;

• Het zekerstellen van kennisoverdracht, kennisbescherming en

kennisexploitatie en nieuwe bedrijvigheid;

• Het opstellen van een jaarverslag;

• Evaluatie, zowel halverwege als aan het eind van de looptijd door een

onafhankelijk en internationaal expertpanel.

Het managementteam wordt in haar werkzaamheden bijgestaan door een

Wetenschappelijke Adviesraad. Deze Adviesraad speelt een belangrijke rol

bij de selectie en de (tussentijdse) evaluatie van de

onderzoeksprogramma’s. De Wetenschappelijke Adviesraad bestaat uit

topwetenschappers met een internationale oriëntatie werkzaam bij



universiteiten, kennisinstellingen en bedrijven. Daarbij moet worden

gewaakt voor een belangenverstrengeling met het onderzoek dat in het

kader van dit programma wordt uitgevoerd.

De directeur van het regieorgaan heeft de beschikking over een Raad van

Toezicht. Deze Raad van Toezicht fungeert als klankbord voor het

managementteam, adviseert over de lange termijn strategie van het

regieorgaan en geeft haar goedkeuring hieraan. Ook houdt deze Raad

toezicht op de uitvoering van de investeringen in apparatuur en personeel

binnen de verschillende programma’s. De Raad van Toezicht bestaat uit drie

tot vijf, niet direct belanghebbende leden uit het bedrijfsleven (en hun

vertegenwoordigers), de kennisinstellingen en de overheid. Affiniteit met

het management van onderzoek en het onderwerp duurzame

energievoorziening zijn uiteraard onmisbare eigenschappen.

Figuur 3 Organisatieschema regieorgaan

De directeur van het regieorgaan wordt op voordracht van de Raad van

Toezicht benoemd door het Algemeen Bestuur van NWO. De financierende

ministeries verlenen hun goedkeuring aan de benoeming. De Raad van

Toezicht van het regieorgaan wordt ook benoemd door het Algemeen



Bestuur van NWO met instemming van de financierende ministeries. De

directeur van NWO kan als waarnemer zitting nemen in de Raad van

Toezicht. Ook de directeur van de interdepartementale directie Kennis en

Innovatie (of een vervanger) neemt als waarnemer zitting in de Raad van

Toezicht. Op deze manier wordt de afstemming van het regieorgaan op de

activiteiten van SenterNovem op het gebied van duurzame

energievoorziening (bijvoorbeeld EOS) geborgd.

Het Algemeen Bestuur van NWO draagt zorg voor de autonomie van het

regieorgaan, de toegang tot de infrastructuur van NWO, de afstemming met

andere initiatieven binnen NWO op het terrein van duurzame

energievoorziening en de overdracht van inhoudelijke en financiële

bevoegdheden aan het regieorgaan. NWO heeft daarnaast een jaarlijks

terugkerende betrokkenheid bij het jaarverslag, de begroting en het

strategisch plan. Het regieorgaan heeft de vrijheid om voor het uitvoeren

van haar strategie samenwerking te zoeken met aanpalende instituten en

organisaties die energieonderzoek uitvoeren zoals SenterNovem, STW, ECN

en andere organisaties.

Regieorgaan en NWO

De Commissie wil zo veel mogelijk gebruik maken van de bestaande

infrastructuur. Op die manier kan op een eenvoudige en slagvaardige

manier sturing worden gegeven aan het (aanvullende) energieonderzoek in

Nederland. De Commissie beveelt aan het regieorgaan, naar analogie met

het Netherlands Genomics Initiative, te huisvesten bij NWO. Bij de

beoordeling en de evaluatie van de ingediende projectvoorstellen binnen

de programmakolommen en -lijnen van dit advies kan gebruik worden

gemaakt van de expertise en de ervaring van NWO. Deze keuze bevordert

bovendien de afstemming van de activiteiten van het regieorgaan met al

bestaande activiteiten en programma’s op het gebied van duurzame

energievoorziening, zoals ACTS. Dit betekent heel concreet dat bij de

verdere uitwerking van projectvoorstellen binnen het ADEM-programma de

kwaliteitsbeoordeling van de gekozen projecten volgens de bij NWO

gebruikelijke procedures zullen worden afgehandeld. De Commissie

benadrukt dat het regieorgaan wel onafhankelijk van NWO opereert.

Financiering

De noodzakelijke (extra) investeringen in het duurzame energieonderzoek

worden op voorspraak van het regieorgaan verdeeld over het Nederlandse

onderzoeksveld. De benodigde middelen kunnen aan NWO worden



toegekend. NWO stelt dit geoormerkte budget ter beschikking aan het

regieorgaan.

De Commissie denkt in eerste instantie aan een budget van € 250 mln. voor

een periode van 5 jaar (ADEM: € 58 mln., NWO: € 192 mln.). Een groter

budget kan in de ogen van de Commissie leiden tot verspilling. Ook de

absorptie kan een probleem worden. Een kleiner budget toont te weinig

ambitie.

Daarbij valt het volgende aan te tekenen: de omvang en de zwaarte van de

energieproblematiek en de urgentie voor de maatschappij zijn wel degelijk

zo groot dat een groter budget inhoudelijk zeer goed verdedigbaar is. De

Commissie doet dan ook de suggestie om gedurende de periode van 5 jaar

van het nu vigerende budget, de mogelijkheden te onderzoeken om tot een

verdere versnelling van dit type onderzoek te komen in de komende 10 jaar

en deze taak expliciet mee te geven aan het regieorgaan. Te denken valt

aan een convenant met de kennisinfrastructuur waarin voorwaardelijk

lange termijn afspraken worden gemaakt.



Bijlage 1 Verantwoording

In 2007 werden twee voor het energieonderzoek in Nederland belangrijke

rapporten onder de aandacht van de regering gebracht: een voorstel van

NWO en ADEM, een (investerings)voorstel van ECN en de 3 TU´s. Ook de

KNAW bracht in 2007 een breed gedragen advies uit over de

onderzoeksuitdagingen voor een duurzame energievoorziening. Besloten

werd om een adviescommissie in te stellen om de voorstellen van NWO en

ADEM te wegen en van een advies te voorzien. Het rapport van de

Verkenningscommissie van de KNAW zou daarbij dienen als focus. In bijlage

2 zijn opgenomen de instellingsbeschikking en de memorie van toelichting

daarbij, evenals het benoemingsbesluit waarin de samenstelling van de

Commissie is vermeld.

De Commissie kwam op 9 oktober voor het eerst samen. Besloten werd om

drie vervolgbijeenkomsten te plannen: 9 november 2007, 28 november 2007

en 14 december 2007. De laatste reguliere bijeenkomst stond in het teken

van gesprekken met vertegenwoordigers van NWO en ADEM. Beide partijen

werden uitgenodigd de inhoud en de achtergronden van hun voorstellen toe

te lichten. De Commissie heeft voor het laatst telefonisch vergaderd op 15

januari 2008.

Daarnaast heeft de voorzitter van de Commissie naast veel telefonisch

overleg ook de volgende personen en instanties bezocht:

• 13 augustus 2007: de heer Nijkamp (NWO) en de heer Hof (ECN).

• 31 augustus 2007: de heer Van Bochove en de heer Mourad

(Ministerie van OCW).

• 4 september 2007: telefonisch overleg met minister Plasterk.

• 8 september 2007: de heer Van Luijk (3TU).

• 30 oktober 2007: de heer J. Kortenhorst (voormalig Kamerlid voor

het CDA).

• 2 november 2007: de heer Witte (SenterNovem).

• 30 november 2007: de heren Boot, Stroop en Ten Elshof (Ministerie

van EZ)



Bijlage 2 Instellingsbesluit Commissie

Onderzoek Duurzame Energie

Besluit van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van

nr. OWB/WG/2007/28287, houdende de instelling van de Commissie

Onderzoek Duurzame Energie (Instellingsbesluit Commissie Onderzoek

Duurzame Energie).

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, handelende in

overeenstemming met de Minister van Economische Zaken.

Besluit:

Artikel 1 Begripsbepalingen

In dit besluit wordt verstaan onder:

a. minister: de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

b. Commissie: de Commissie, bedoeld in artikel 2,

c. de initiatieven op het gebied van onderzoek naar een duurzame

energievoorziening: de bij de minister van Onderwijs, Cultuur en

Wetenschap, de minister van Economische Zaken en de minister van

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer onder de aandacht

gebrachte rapporten ‘Advanced Dutch Energy Materials’ (‘ADEM’, opgesteld

door de drie TU federatie en het Energieonderzoek Centrum Nederland –

(ECN)) en ‘Nederlandse sterktes in het funderend energieonderzoek – een

voorstel voor een onderzoeksagenda’ (opgesteld door de Nederlandse

Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)).

Artikel 2 Instelling en taak

1. Er is een Commissie Onderzoek Duurzame Energie.

2. De Commissie heeft tot taak de minister van Onderwijs, Cultuur en

Wetenschap en de minister van Economische Zaken te adviseren over de

vraag hoe de initiatieven op het gebied van onderzoek naar een duurzame

energievoorziening met elkaar in overeenstemming gebracht kunnen

worden,

3. De Commissie houdt hierbij rekening met:

a. de aanbevelingen uit het rapport ‘Duurzaamheid duurt het langst –

Onderzoeksuitdagingen voor een duurzame energievoorziening’ van

de Verkenningscommissie Energieconversieonderzoek, dat is



uitgebracht onder auspiciën van de Koninklijke Nederlandse

Academie van Wetenschappen (KNAW);

b. de bestaande nationale en internationale onderzoeksstructuren op

het gebied van onderzoek naar een duurzame energievoorziening;

c. de wens tot het verwerven van een zo breed mogelijk draagvlak om

te komen tot nieuwe samenwerkingsverbanden die zo veel mogelijk

blijvend zijn;

d. de voorwaarden voor een goed werkende en effectieve

onderzoeksinfrastructuur: topkwaliteit (geen uitsluiting van

topwetenschappers in Nederland), focus en massa (aansluiting bij

de energie innovatieketen, samenhangend programma), versterking

van het energieonderzoeks- en energietransitiebeleid in Nederland

(maatschappelijk innovatie) en vraagsturing door het bedrijfsleven

(versterking Nederlandse concurrentiekracht).

Artikel 3 Instellingsduur

De Commissie wordt ingesteld met ingang van 1 oktober 2007 en wordt

opgeheven per 1 februari 2008.

Artikel 4 Informatieplicht

De Commissie verstrekt aan de minister desgevraagd de door hem gewenste

inlichtingen.

Artikel 5 Leden

1. Tot leden van de Commissie worden benoemd:

a. Prof. dr. J.H.W. de Wit, hoogleraar Technische Universiteit Delft,

tevens voorzitter,

b. Prof. dr. E.C. Klasen, lid van de Raad van Bestuur Leids Universitair

Medisch Centrum (LUMC),

c. Prof. dr. E.M. Meijer, senior vice-president Foods R&D Unilever,

d. Prof. dr. ir. W.P.M. van Swaaij, emeritus hoogleraar Universiteit

Twente.

2. De Commissie wordt bijgestaan door een secretaris, en zonodig een of

meer deskundigen. De secretaris en de deskundigen zijn geen lid van de

Commissie.

3. De benoeming geschiedt voor de duur van de Commissie. Bij tussentijds

vertrek van een lid kan de minister in overleg met de minister van

Economische Zaken een ander lid benoemen.

Artikel 6 Werkwijze

1. De Commissie stelt haar eigen werkwijze vast.



2. De Commissie kan zich door andere personen doen bijstaan voor zover

dat voor de vervulling van haar taak nodig is, waaronder, op persoonlijke

titel, ambtelijke deskundigen.

Artikel 7 Eindrapport

De Commissie brengt vóór 1 februari 2008 haar eindrapport uit aan de

minister, waarin het advies voor het in overeenstemming brengen van de

verschillende initiatieven op het gebied van onderzoek naar duurzame

energie wordt vergezeld van een deugdelijke motivering.

Artikel 8 Vergoeding

1. De voorzitter en de andere leden van de Commissie, voor zover geen

ambtenaar, ontvangen per vergadering een vergoeding op basis van het

Vacatiegeldenbesluit 1988 en de daarop gebaseerde voor het ministerie van

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap geldende bepalingen, waarbij de

Commissie als algemene Commissie in de zin van het Vacatiegeldenbesluit

1988 wordt aangemerkt. De vergoeding bedraagt het maximum dat geldt

voor een algemene Commissie.

2. In aanvulling op de in het eerste lid genoemde vergoeding, ontvangen de

leden die buiten Nederland woonachtig zijn een vergoeding voor

daadwerkelijk gemaakte reis- en verblijfskosten. Hierbij dient als richtlijn

het Reisbesluit buitenland en de Reisregeling buitenland genomen te

worden.

Artikel 9 Kosten van de Commissie

1. De kosten van de Commissie komen, voor zover goedgekeurd, voor

rekening van de minister. Onder kosten worden in ieder geval verstaan:

a. de kosten voor vergaderingen en voor secretariële ondersteuning,

b. de kosten voor het inschakelen van externe deskundigheid en het laten

verrichten van onderzoek, en

c. de kosten voor publicatie van rapportages.

2. De Commissie biedt zo spoedig mogelijk na haar instelling een begroting

en een planning aan de minister aan.

Artikel 10 Verantwoording

1. De Commissie biedt de minister en de minister van Economische Zaken

vóór 1 februari 2008 een eindverslag aan waarin verslag wordt gedaan

over de activiteiten van de periode dat de Commissie werkzaam is

geweest. Dit eindverslag kan deel uitmaken van het eindrapport van

de Commissie.

2. Bij het eindverslag legt de Commissie rekening en verantwoording af.



Artikel 11 Geheimhouding

Een ieder die betrokken is geweest bij de werkzaamheden van de

Commissie en daarbij de beschikking krijgt over gegevens waarvan hij het

vertrouwelijk karakter kent of redelijkerwijs moet vermoeden en voor wie

niet reeds uit hoofde van ambt, beroep of wettelijk voorschrift ter zake van

die gegevens een geheimhoudingsplicht geldt, is verplicht tot

geheimhouding daarvan, behoudens voor zover enig wettelijk voorschrift

hem tot bekendmaking verplicht of uit zijn taak bij deze werkzaamheden

de noodzaak tot bekendmaking voortvloeit.

Artikel 12 Openbaarmaking

Rapporten, notities, verslagen en andere producten welke door of namens

de Commissie worden vervaardigd, worden niet door de Commissie

openbaar gemaakt, maar uitsluitend aan de minister en de minister van

Economische Zaken uitgebracht.

Artikel 13 Archiefbescheiden

De Commissie draagt zo spoedig mogelijk na beëindiging van haar

werkzaamheden of, zo de omstandigheden daartoe aanleiding geven,

zoveel eerder, de bescheiden betreffende die werkzaamheden over aan het

archief van de directie Onderzoek en Wetenschapsbeleid van het Ministerie

van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Artikel 14 Inwerkingtreding

1. Dit besluit treedt in werking met ingang van de tweede dag na de

dagtekening van de Staatscourant, waarin het wordt geplaatst en

werkt terug tot en met 1 oktober 2007.

2. Dit besluit vervalt met ingang van 1 februari 2008.

Artikel 15 Citeertitel

Dit besluit wordt aangehaald als: Instellingsbesluit Commissie Onderzoek

Duurzame Energie.

Dit besluit zal met de toelichting in de Staatscourant worden geplaatst.

De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

Dr. Ronald H.A. Plasterk



Toelichting

In het coalitieakkoord heeft het kabinet de ambitie geuit om in de komende

jaren grote stappen te willen nemen zodat Nederland in 2020 een van de

duurzaamste en efficiëntste energievoorzieningen van Europa heeft.

Tegelijkertijd uit het kabinet mede daarom de wens om – met speciale

aandacht voor de ontwikkeling van duurzame energie - extra te investeren

in het ongebonden en zuiver wetenschappelijk onderzoek in de tweede

geldstroom.

Omdat het vraagstuk van de transitie naar een duurzame

energievoorziening al een aantal jaren speelt en er een groot en

versnipperd speelveld is, heeft de Koninklijke Nederlandse Academie van

Wetenschappen (KNAW) een verkenningscommissie ‘Onderzoek voor

Duurzame Energieconversie’ ingesteld onder leiding van prof. dr. Hans de

Wit. Deze verkenningscommissie heeft het energiegerelateerde onderzoek

grondig, en in uitgebreid overleg met het veld, onder de loep genomen. Het

tijdens deze verkenning opgestelde rapport ‘Duurzaamheid duurt het langst

– Onderzoeksuitdagingen voor een duurzame energievoorziening’ kan gezien

worden als een road map voor wetenschappelijk onderzoek gericht op een

duurzame energietoekomst.

In dezelfde periode kwamen er – anticiperend op de belangrijke plaats die

duurzame energie nu inneemt op de politieke agenda - uit het

onderzoeksveld zelf twee initiatieven:

• In het programma Advanced Dutch Energy Materials (ADEM)

formuleren de drie technische universiteiten (de 3 TU’s) en het

Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) de ambitie om te gaan

samenwerken op het gebied van het materiaalonderzoek voor

energie. Zij vragen hiervoor van de Rijksoverheid 58 mln., deels te

besteden aan het aantrekken van nieuwe onderzoekers (veelal

promovendi), en deels aan nieuwe onderzoeksfaciliteiten. Het

programma beoogt een krachtenbundeling en kruisbestuiving

tussen de technische universiteiten en ECN te bewerkstelligen, en

een intensivering van onderzoek ten behoeve van. doorbraken in

materiaaltechnologie, (inclusief benodigde onderzoeksfaciliteiten).

• de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

(NWO) bracht een voorstel voor investeringen in het

energieonderzoek uit, dat een inventarisatie bevat van de huidige

sterktes in het nationale energieonderzoek. Het voorstel is om €

180 mln. te verdelen onder onderzoeksgroepen, op basis van de bij

NWO gangbare criteria zoals excellentie van de onderzoekers en

wetenschappelijke relevantie.



Ik hecht er grote waarde aan dat beide voorstellen in samenhang

ontwikkeld worden. Het KNAW-rapport biedt een goed inhoudelijk kader om

grondig te bezien in hoeverre beide programma’s met elkaar in

overeenstemming gebracht kunnen worden. Daarom heb ik aan de auteur

van dat rapport, prof. dr. Hans de Wit, gevraagd de Commissie Onderzoek

Duurzame Energie te leiden om het kabinet hierover te adviseren.

De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

Dr. Ronald H.A. Plasterk



Bijlage 3 Lopende onderzoeksprogramma’s

Bij het opstellen van het onderstaande overzicht is gebruik gemaakt van de

Nederlandse Onderzoek Databank (NOD) van de KNAW. Er is gezocht op het

thema `Energie´

(www.onderzoekinformatie.nl/nl/oi/nod/classificatie/A33000/). Alleen de

lopende onderzoeksprogramma’s staan vermeld. Het lopende onderzoek is

door de Commissie Onderzoek Duurzame Energie ondergebracht bij de

verschillende programmakolommen en programmalijnen.

Onderzoeksprogramma’s kunnen meerdere keren terugkeren. Het overzicht

is aangevuld met data afkomstig uit het rapport van NWO

(samenwerkingsverbanden, onderzoeksgroepen).

Programmakolommen (energieopties)

Zonne-energie

Onderzoeksprogramma´s (thema, penvoerder, looptijd):

• Zonne-energie - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland,

01/2004 – onbekend.

• Zonne-energie - Dunne-film zonnecellen - ECN (2004 -),

Energieonderzoek Centrum Nederland, 01/2004 – onbekend.

• Zonne-energie - Netgekoppelde PV-systemen op basis van

multikristallijn silicium - ECN (2004 -), Energieonderzoek

Centrum Nederland, 01/2004 – onbekend.

• Fysica van apparaten, Debye Instituut en Onderzoeksschool (UU),


• Moleculaire materialen en instrumenten, Zernike Institute for

Advanced Materials (RuG), 02/2003 – onbekend.

• Sustainable energy: extraction, conversion and use, Delft Centre for

Sustainable Energy (TUD), 01/2003 – onbekend.

Samenwerkingsverbanden:

Binnen het lopende Joint Solar Programme (FOM/CW/Shell, looptijd 2005-

2010) wordt vooral gewerkt aan nieuwe fotovoltaïsche conversieprincipes.

Aan fotosynthetische zonnecellen wordt thans nog slechts op projectniveau

gewerkt. Er is echter grote know-how aanwezig en er bestaat al een

Nederlands consortium.



Onderzoeksgroepen:

Schropp (UU), Janssen (TU/e), Eijt (TUD), Sinke (ECN), Siebbeles (TUD),

Van der Krol (TUD), Hummelen, Blom (RuG), De Groot (LEI), Van Grondelle

(VU), Kluyver Centrum (TUD), Hellingwerf (UvA), Van Amerongen (WU), Van

Blaaderen, Imhof, Meijerink (UU), Bonn, Polman (AMOLF), Schermer (RU).

Biomassa

Onderzoeksprogramma’s (thema, penvoerder, looptijd):

• Cluster KB-10 Biobased economy, Agrotechnology and Food Sciences

Group (WUR), begin 2006-onbekend.

• KB-04-004 Omics en bionanotechnologie, Plant Research

International (WUR), 01/2006 – onbekend.

• WIMEK - SENSE Core 4 Industriële transformatie: naar duurzaam

gebruik van energie en grondstoffen, Wageningen Instituut voor

Milieu- en Klimaatonderzoek – WIMEK, 01/2003 – onbekend.

• Biomassa - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland,


• Biomassa - Brandstoffen en Producten - ECN (2004 -),


• Biomassa - Elektriciteitsproductie uit biomassa - ECN (2004 -),


• Biomassa - Warmte-Kracht Toepassingen voor biomassa - ECN

(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland, 01/2004 –

onbekend.

• Duurzaam materiaalgebruik, Nederlandse Organisatie voor toegepast-

natuurwetenschappelijk onderzoek – TNO, 05/2004 – onbekend.



• Energy and fuels from biomass, Chemische Reactor Technology

(TU/e), 01/1999 – onbekend.

• Thermo-chemical conversion of biomass (UT), 2003 – onbekend.


• Van belang zijn met name het Kluyver Centre van het Netherlands

Genomics Initiative (NGI), dat in fundamenteel-strategische

onderzoeksprogramma's nieuwe micro-organismen en nieuwe

biotechnologische pathways ontwikkelt. NGI beoogt een voortzetting

van het Kluyver Centre, thans gefinancierd t/m 2007, met nog vijf jaar.

Hiervoor loopt een gescheiden aanvraag. De omvang van het



Kluyverprogramma in de jaren 2003 – 2007 was circa € 50 mln.,

waarvan circa € 17 mln. als bijdrage van NGI.

• Verder een aantal programma's van ACTS, zoals IBOS en B-Basic die

procesintensificatie en procesintegratie beogen. De ACTS-programma's

lopen af in 2009. De programma's hebben een looptijd van 5 jaar en

een gezamenlijke budgettaire omvang van ca. € 60 mln..

Onderzoeksgroepen:

Veel onderzoeksgroepen actief in het Kluyver Centre en in ACTS.

Windenergie


• Windenergie - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland,

01/2004 – onbekend:

• Windenergie - Windturbinetechnologie - ECN (2004 -),


• Windenergie - Bedrijfsvoering & Experimenten - ECN (2004 -),


• Windenergie - Ontwerp windparken - ECN (2004 -),


• Windenergie - ECN (2002 -), Energieonderzoek Centrum Nederland –

ECN, 01/2002 – onbekend:

• Windenergie - Operationele Techniek en Systemen - ECN (2002

-), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2002 –

onbekend.

• Windenergie - Concepten en Ontwerp - ECN (2002 -),

Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2002 –

onbekend.

• Windenergie - Aërodynamica en Aëro-elasticiteit - ECN (2002 -

), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2002 –

onbekend.

• Windenergie - Wind en Golven - ECN (2002 -),


onbekend.





Waterstof


• Brandstofceltechnologie - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum

Nederland, 01/2004 – onbekend:

• Brandstofceltechnologie - Brandstofcelvoertuigen - ECN (2004

-), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004 –

onbekend.

• Brandstofceltechnologie - Micro / Mini-Warmtekracht - ECN

(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland, 01/2004 –

onbekend.


Binnen het ACTS programma Duurzame Waterstof wordt gewerkt aan de

thema’s waterstofopslag, waterstofproductie, socio-economische aspecten

en veiligheid(sensors). Een brede ‘Second call for proposals’ is eind 2006

gelanceerd. De totale omvang van dit programma bedraagt € 18,2 mln. voor

een totale looptijd van 6 jaar. De tweede tranche bedraagt ongeveer € 9

mln.

Programmalijnen

Energiebesparing


• Energie Efficiency in de industrie - ECN (2004 -), Energieonderzoek

Centrum Nederland, 01/2004 – onbekend:

• Energie Efficiency in de industrie - Industriële

restwarmtebenutting - ECN (2004 -), Energieonderzoek

Centrum Nederland – ECN, 01/2004 – onbekend.

• Energie Efficiency in de industrie - Procesintensivering - ECN

(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004

– onbekend.

• Energie Efficiency in de industrie - Moleculaire

scheidingstechnologie - ECN (2004 - ), Energie Onderzoek

Centrum – ECN, 01/2004 – onbekend.

• Duurzame energie in de gebouwde omgeving (DEGO) - IDEAAL - ECN

(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004 –

onbekend.

• Modelgebaseerde proces- en productontwikkeling, Nederlandse

Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek –

TNO, 05/2004 – onbekend.



• Textiele processen en producten, Nederlandse Organisatie voor

toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek – TNO, 05/2004 –

onbekend.

• Reinigingstechnieken, Nederlandse Organisatie voor toegepast-


• Duurzaam energiegebruik, Nederlandse Organisatie voor toegepast-


• Duurzaam materiaalgebruik, Nederlandse Organisatie voor toegepast-


• Duurzame industriële processen, Nederlandse Organisatie voor

toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek – TNO, 05/2004 –

onbekend.

• Binnenmilieu en energie, Nederlandse Organisatie voor toegepast-




• Ultra-laag vermogen radio, Holst Centre, begin 2004 – onbekend.

• Turbulence and its role in energy conversion processes, Stichting voor

Fundamenteel Onderzoek der Materie – FOM, 01/2002 – 01/2010.

• Tender Investeringen Industriële Energiebesparing 1999 (TenDeM99),

SenterNovem, begin 1999 – onbekend.

• Energy Conversion Systems, Sectie Seperation Technology (TUD),

begin 1996 - onbekend

Transitieproces en besparing / maatschappelijke transitieprocessen




• Industrial Transformation: Towards Sustainable Use of Energy and

Materials, Onderzoeksschool Milieuwetenschappen – SENSE (VU),


• Beleidsstudies - Energiegebruik en emissiereducties - ECN (2004 -),

Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004 – onbekend:

• Beleidsstudies - Energiegebruik en emissiereducties - ECN

(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004

– onbekend.

• Beleidsstudies - Hernieuwbare energie - ECN (2004 -),


onbekend.



• Beleidsstudies - Energiemarkten en internationaal

klimaatbeleid - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum

Nederland, 01/2004 – onbekend.

• Beleidsstudies - Energie-innovatie en transities - ECN (2004 -),


• Het internationaal energie programma (CIEP) van Clingendael,

Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen `Clingendael´,


• Transitie naar duurzame ontwikkeling en milieukwaliteit, Centre for

Development Studies – CDS (RuG), 01/2003 – onbekend.




NWO investeert op deze terreinen (via MaGW en WOTRO) al € 2 mln. in

gerelateerd onderzoek (onder andere via het Stimuleringsprogramma

Energieonderzoek).

Onderzoeksgroepen:

UU (Natuurwetenschap en Innovatiemanagement; Copernicus Instituut), VU

(Instituut voor Milieuvraagstukken), RuG (Centrum voor Energie- en

Milieukunde), TU Eindhoven (Faculteit Technologie Management), TU Delft

(Faculteit Techniek, Bestuur en Management), Wageningen UR (diverse

afdelingen), UM (MERIT), UT (Centrum voor Studies van Wetenschap,

Technologie en Samenleving), EUR (Sociale Wetenschappen).

Integratie van disciplines, sectoren en functies


• Energie Efficiency in de industrie - Industriële restwarmtebenutting -

ECN (2004-), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004 –

onbekend.

• Biomassa - Warmte-Kracht Toepassingen voor biomassa - ECN (2004 -

), Energieonderzoek Centrum Nederland, 01/2004 – onbekend.



• Zonne-energie - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland,


• Duurzame energie in de gebouwde omgeving (DEGO) - ECN (2004 -),


• Energie Efficiency in de industrie - ECN (2004 -), Energieonderzoek




• Windenergie - Bedrijfsvoering & Experimenten - ECN (2004 -),


• Windenergie - Ontwerp windparken - ECN (2004 -), Energieonderzoek


• Windenergie - Bedrijfsvoering windparken - ECN (2003 -),


• Windenergie - Operationele Techniek en Systemen - ECN (2002 -),

Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2002 – onbekend.

• Windenergie - Wind en Golven - ECN (2002 -), Energieonderzoek

Centrum Nederland – ECN, 01/2002 – onbekend.

Nieuwe materialen




• Printen over grote oppervlakken ...hoge snelheid, lage kosten, Holst

Centre, 01/2006 – onbekend.

• Geprinte organische verlichting en signalering ...verlichting van de

toekomst, Holst Centre, 01/2006 – onbekend.

• Sensoren en actuatoren, Holst Centre, 01/2006 – onbekend.

• Microvermogen, Holst Centre, 01/2006 – onbekend.

• Fysica van apparaten, Debye Instituut en Onderzoeksschool (UU),


• Zonne-energie - Dunne-film zonnecellen - ECN (2004 -),


• Zonne-energie - Netgekoppelde PV-systemen op basis van

multikristallijn silicium - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum




• Technology Area Functional Polymer Systems, Dutch Polymer Institute

– DPI, begin 1997 – onbekend.

• Anorganische chemie, Afdeling DelftChemTech (TUD), begin 2002 –

onbekend.

• Atomic and molecular nanophysics, Stichting voor Fundamenteel

Onderzoek der Materie – FOM, 01/2006 – 12/2013.

• Moleculaire materialen en instrumenten, Zernike Institute for

Advanced Materials (RuG), 02/2003 – onbekend.

• Materiaalkunde van oppervlakken en dunne lagen, (VM) Debye

Instituut en Onderzoeksschool (UU), 01/2003 – onbekend



• Structure, function and flow of soft materials, FOM-Instituut voor

Atoom- en Molecuulfysica – AMOLF, 01/199 – 12/2008.

• Subatomaire fysica, Instituut voor Subatomaire Fysica – SAP (UU)

• Heterogene katalyse en chemie en fysica van oppervlakken, (VM)

Debye Instituut en Onderzoeksschool (UU), 01/2003 – onbekend.

Onderzoeksgroepen:

ECN, TUD, TU/e en UT.

Energietransport


• Microvermogen, Holst Centre, 01/2006 – onbekend.



(2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland – ECN, 01/2004 –

onbekend.

• Biomassa - Brandstoffen en Producten - ECN (2004 -),


• Duurzame energie in de gebouwde omgeving (DEGO) - ECN (2004 -)

• Windenergie - Operationele Techniek en Systemen - ECN (2002 -)

Energieopslag


• Microvermogen, Holst Centre, 01/2006 - onbekend.



(2004 -)

• Biomassa - Brandstoffen en Producten - ECN (2004 -)

• Schoon Fossiel - ECN (2004 -), Energieonderzoek Centrum Nederland,


• Duurzame energie in de gebouwde omgeving (DEGO) - ECN (2004 -),

Energie uit water

• Life Cycle Engineering and Design: Personal Energy Systems, Afdeling

Design Engineering (TUD), 09/2002 – 09/2007.

Disciplinair onderzoek `wilde ideeën´/ enervidi

Onderzoeksprogramma´s:

Geen informatie.

Een nationale onderzoeksagenda duurzame energieDe Commissie Onderzoek Duurzame Energie bouwt dit...

Documents

Transcript of Een nationale onderzoeksagenda duurzame energieDe Commissie Onderzoek Duurzame Energie bouwt dit...